doracak për mekanizmat për bashkëpunim të njvl me organizatat qytetare
TRANSCRIPT
Doracak për vendosjen e mekanizmave për bashkëpunim të njësive të vetëqeverisjes lokale me organizatat qy t e ta r e
1
Doracak për vendosjen e mekanizmave për bashkëpunim të njësive të vetëqeverisjes lokale me organizatat qy t e ta r e
2
Doracak për mekanizmat për bashkëpunim të nJvL me organizatat qytetare
botues:qendra maqedonase për Bashkëpunim ndërkombëtar
për botuesin:aleksandar kërzhallovski, drejtor i parë ekzekutivdimçe mitreski, drejtor ekzekutiv
autor:emina nuredinoska, qendra maqedonase për Bashkëpunim ndërkombëtar
recensent:neda milevska-kostova, qendra për Hulumtime dhe Bashkëpunim rajonal “studiorum”
ekipi i projektit:emina nuredinoskamarija sazdevski
Dizajni: koma
shtypi: arkus
Tirazhi: 300 ekzemplar
CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека „Св. Климент Охридски“, Скопје 352:342.571(497.7)(035) nUredinoska, emina doracak për mekanizmat për bashkëpunim të njësive të vetëqeverisjes lokale më organizatat qytetare / [author emina nuredinoska]. - shkup : qendra maqedonase për Bashkëpunim ndërkombëtar, 2013. - 42 стр. ; 23 см Библиографија: стр. 41. - Содржи и shtojca: shembull për plan aksionar të komunës së manastirit ISBN 978-608-4681-05-2 а) Локална самоуправа - Граѓанска партиципација - Македонија - ПрирачнициCOBISS.MK-ID 93334026
3
mendimet e shprehura këtu u takojnë autorëve dhe nuk i reflekton qëndrimet e qendrës maqedonase për Bashkëpunim ndërkombëtar.të gjitha të drejtat janë ruajtur. riprodhimi, kopjimi, transmetimi ose përkthimi i cilësdo pjesë të këtij publikimi mund të bëhet vetëm nën këto kushte: me leje paraprake të botuesit, për shkak të citimit në analizë të librit dhe nën kushte të cekura në vazhdim.e drejta autoriale e këtij publikimi është mbrojtur, por publikimi mund të riprodhohet në cilëndo mënyrë pa pagesë për qëllime edukative. Për kopjimin në kushte tjera, për përdorimin në publikime thera ose për përkthim ose adaptim, duhet të sigurohet leje paraprake nga botuesi.në formë elektronike publikimi mund të gjendet në www.mcms.org.mk.
“Ky publikim është përgatitur me ndihmën e Bashkimit Evropian. Përmbajtja e këtij publikimi është përgjegjësi vetëm e Qendrës Maqedonase për Bashkëpunim Ndërkombëtar dhe në asnjë mënyrë nuk i reflekton pikëpamjet e Bashkimit Evropian”
4
Përmbajtja
5
hYrJe .........................................................................................7metodologjia ..............................................................................7
I. përfshirJa ............................................................................ 111. koncepte të pjesëmarrjes: pse është e nevojshme inkuadrimi i opinionit në vendimmarrje? ................................... 112. përfitimet dhe parimet e inkuadrimit të opinionit në vendimmarrje në nivel lokal ................................................. 133. sfidat ....................................................................................16
II. moDeLeT ..............................................................................191. mekanizmat institucional: .....................................................192. Dokumentet strategjike: ....................................................... 203. instrumente tjera për bashkëpunim: .....................................21
III. propozim-DokumenTeT sTraTegJike për bashkëpunim .................................................................. 231. hapat themelore në procedurën për përgatitjen e dokumenteve strategjike për bashkëpunim ........................... 232. përmbajtja e dokumentit strategjik ...................................... 29
shToJca 1. shembull për plan aksionar të komunës së manastirit ......................................................... 36
bibliografia ...............................................................................41
Përmbajtja
6
organiza
tat q
yteta
re ja
në vija e parë
dhe kanë rol u
dhëheqës
në inkura
jimin
dhe lehtë
simin
e pjesëmarrj
es qyte
tare
në të gjit
ha aspekte
t e
demokra
cisë. P
jesëmarrj
a nuk ësh
të diçk
a që ka të bëjë ve
të m
e ose krye
sisht m
e
politikën nacio
nale. qyte
tari
jeton, p
unon, arg
ëtohet,
në nivel lo
kal dhe st
andardet
jetëso
re lo
kale (stre
himi, p
unësimi, s
hëndeti, re
kreacio
ni, krij
imi i
politikave
...) ja
në
pjesë e bre
ngave të
tija të
përdits
hme. P
randaj p
roce
si dem
okratik
(vlera
t dhe st
ruk-
tura
t) duhet t
ë kenë fo
kus të gjerë
të punës d
he forci
mit t
ë autorit
eteve
lokale.
Fragm
ent nga kodeksi
i pra
ktikave
të m
ira p
ër pjesë
marrje qyte
tare
në proce
sin
e vendim
marrjeve
, kësh
illi i e
vropës.
7
ky doracak i jep drejtimet themelore për vendosjen e mekanizmave për zhvillimin e dialogut qytetar në nivel lokal,
gjegjësisht për bashkëpunimin e njësive të vetëqeverisjes lokale (njvl) me organizatat qytetare.
Pjesëmarrja qytetare në procesin e vendimmarrjes është ka rëndësi të madhe për çdo shoqëri, e cila deklarohet si demokratike, ndërsa veçanërisht është e rëndësishme për demokracitë e reja siç është maqedonia. krijimi i mekanizmave institucionale për bashkëpunim të qytetarëve dhe organeve dhe trupave shtetërore në procesin e krijimit dhe miratimit të ligjeve, politikave dhe akteve tjera janë baza dhe parakushti në demokracinë pjesëmarrëse.
Metodologjiadoracaku është përgatitur në bazë të dy analizave: Modele për bashkëpunim dhe pjesëmarrje në nivel lokal – pasqyrë krahasuese (Hartman E., Haxhi-Miceva Evans K, 2011) dhe Modele për bashkëpunim dhe pjesëmarrje në nivel lokal – pasqyrë e vendit (Sazdevski M, 2011). qëllimi kryesor i analizave ishte të prezantohen përvoja dhe praktikat më të mira të bashkëpunimit mes autoriteteve dhe sektorit civil në evropë, në vendet nga rajoni dhe në maqedoni dhe të propozohen masat për avancimin e këtij bashkëpunimi në maqedoni.
Pasqyra krahasuese tregoi se:
[ në nivel evropian (subracioanal) ekzistojnë dokumente të njëjta dhe obliguese dhe jo obliguese, të cilat kanë të bëjnë me çështjen e bashkëpunimit dhe pjesëmarrjen në nivel lokal: ekzistojnë më shumë dokumente edhe në nivel të Be dhe në nivel të këshillit të evropës;
[ në nivel nacional pjesëmarrja njihet ose rregullohet me kushtetutë, ligjet, strategjitë nacional, kodekset, dekretet dhe dokumente tjera të organeve shtetërore dhe pushtetit lokal;
Hyrje
8
[ strategjitë dhe kodekset nacionale luajnë rol të rëndësishëm si kompas për miratimin e dokumenteve lokale, ndërsa bashkëpunimi dhe pjesëmarrja nuk avancohet vetëm përmes ekzistimit dhe bashkëpunimit me shoqatat dhe fondacionet, por këto procese gjithashtu janë të hapura erdhe për qytetarët;
[ aspekti i financimit të bashkëpunimit mund të vlerësohet përmes prizmit të asaj sa mjete financiare ka në dispozicion për oq lokale dhe për mbështetje të bashkëpunimit dhe pjesëmarrjes dhe nëse dhe si të njëjtat shpërndahen;
[ krahas modeleve të inkorporuara në kushtetutat dhe aktet sistemore ligjore (referendum, tubim i qytetarëve, iniciativë qytetare etj.), vendet miratojnë edhe mekanizma dhe modele tjera me qëllim që ta lehtësojnë bashkëpunimin dhe t’i inkuadrojnë oq në proceset e përpunimit, sjelljes dhe zbatimit të politikave në nivel lokal. shembuj për këto modele janë: rregullat (dokumente me fuqi obliguese); politikat lokale, si karta, marrëveshje, strategji, zyra/qendra lokale; persona përgjegjës për bashkëpunim me qytetarët ose sektorin civil, trupa ndërkombëtar; trupa të udhëhequr nga oq; fondacione lokale; baza të dhënave etj.;
[ kur zhvillohet një model për bashkëpunim dhe pjesëmarrje, çështjet kryesore të cilat duhet të merren parasysh janë: cili është qëllimi, cili është dhe kur duhet të përfshihet grupi qëllimor; si duhet të rregullohet bashkëpunimi; si të sigurohet inkuadrimi më i gjerë në model; si të vëzhgohet dhe revidohet; dhe, sa mjete financiare janë të nevojshme për zhvillimin dhe zbatimin e modelit.
vlerësimi i gjendjes në maqedoni tregoi se shumica e administratave komunale janë të përkushtuar vendosjes së mekanizmave institucionale për bashkëpunim me organizatat qytetare, para së gjithash emërimi i personit nga radhët e të punësuarve në pushtetin lokal, për bashkëpunim me qytetarët, si një nga disa obligime të deleguara. Por, në të njëjtën kohë mungon ekzistimi i dokumenteve strategjike të komunave për bashkëpunim dhe zhvillim të organizatave qytetare. qyteti i shkupit ka strategji për bashkëpunim me sektorin civil nga viti 2007, derisa manastiri, dibra dhe jegunovci i miratuan strategjitë e tyre në dhjetor të vitit 2011. komunat tjera bashkëpunimin e realizojnë përmes planeve aksionare dhe dokumenteve tjera për qëllime më të gjera ose specifike (zhvillimi ekonomik lokal, të rinjtë, personat
9
me handikap, administrata etj.). më tej, është evidentuar dallimi në pikëpamjet e bashkëpunimit në praktikë nga ana e komunave dhe të organizatave qytetare. në të vërtetë, numri më i madh i komunave mendojnë se iniciojnë numër të madh të aktiviteteve ku janë përfshirë organizatat qytetare, përkundër numri të vogël të deklaratave nga organizatat qytetare se kanë marrë pjesë në ngjarje dhe aktivitete të organizuara nga ana e pushtetit lokal. në të vërtetë, hulumtimi tregoi se organizatat qytetare kanë iniciativa më të shumta për bashkëpunim nga pushteti lokal. zhvillimi ekonomik lokal, zhvillimi rural dhe mjedisi jetësor janë fusha në të cilat më së shpeshti bashkëpunojnë, ndërsa vëmendje më e vogël i kushtohet demokracisë dhe sundimit të drejtës. sa i përket mbështetjes financiare, komunat shpesh i mbështesin organizatat qytetare. mbështetja në nivel lokal në përqindje është më e madhe nga përqindja që e jep shteti (qeveria dhe organet tjera të shtetit) në nivel nacional.
gjatë përgatitjes së doracakut, janë përdorur materiale të cilat ishin bazë për përgatitjen e pasqyrës krahasuese dhe pasqyrës së vendit, siç janë: pyetësorët e përgjigjur nga ana e organizatave qytetare, përgjigje të pyetësorëve nga ana e përfaqësuesve të njësive të vetëqeverisjes lokale, intervista me ekspertë rajonal, konferenca rajonale për dialog qytetar, hulumtime etj. Propozim-teksti i doracakut u shqyrtua nga ana e pjesëmarrësve në tre fokus-grupe të mbajtura në manastir, dibër dhe jegunovc, të cilët e dhanë mendimin e tyre dhe kontributin si të përmirësohet i njëjti dhe cilat zgjidhje dhe rekomandime duhet t’i përmbajë, si më adekuate për gjendjen në republikën e maqedonisë.
10
11
Pjesët hyrëse të këtij doracaku flasin për nevojën nga përfshirja e opinionit të gjerë në proceset e
vendimmarrjes edhe në nivel nacional edhe në atë lokal. Por, më poshtë në doracak, fokusi është dhënë dialogut qytetar në nivel lokal, gjegjësisht në mënyrat për vendosjen e mekanizmave për bashkëpunim mes pushtetit lokal dhe organizatave qytetare. duke u nisur nga fakti se sektori civil dhe organizatat qytetare janë më afër deri te qytetarët dhe janë në mundësi që më mirë t’i njohin, të njoftohen dhe në të njëjtën kohë t’i artikulojnë problemet e bashkësisë lokale, modelet e propozuara kanë të bëjnë pikërisht me forcimin e bashkëpunimit mes njësive të vetëqeverisjes lokale dhe sektorit civil në nivel lokal. gjithashtu, krahas modeleve për bashkëpunim, në doracak bëhet fjalë edhe për nevojën nga masat për sektor të zhvilluar dhe të qëndrueshëm civil në nivel lokal.
Format tjera të pjesëmarrjes së drejtpërdrejtë të qytetarëve në vendimmarrje, siç janë referendumi, iniciativa qytetare, tubim i qytetarëve etj., nuk janë shqyrtuar veçmas në këtë doracak, pasiqë të njëjtat janë tashmë të vërtetuara me ligjet ekzistuese, ndërsa procedurat për aplikimin e tyre janë paraparë dhe aplikohen.
1. koncepte të pjesëmarrjes: pse është e nevojshme inkuadrimi i opinionit në vendimmarrje?
krijimi i mekanizmave institucionale për bashkëpunim mes qytetarëve dhe organeve dhe trupave shtetërore në procesin e krijimit dhe miratimit të ligjeve, politikave dhe akteve tjera janë bazë e demokracisë pjesëmarrëse. gjatë dhjetë viteve të fundit çështja e institucionalizimit të bashkëpunimit të organizatave qytetare me pushtetin bëhet gjithnjë e më aktuale, e në shumicën e shteteve, si dhe në nivel të Bashkimit evropian, miratohen dokumente në formë të udhëzuesve/doracakëve për institucionet shtetërore dhe formohen trupa të cilat shërbejnë si mekanizma për përmirësimin e bashkëpunimit dhe pjesëmarrjes së organizatave qytetare në krijimin dhe zbatimin e politikave dhe ligjeve.
I.Përfshirja
12
në vendet anëtare të Be dhe në vendet tjera nga rajoni bashkëpunimi i shteteve me organizatat qytetare dhe inkuadrimi i tyre në krijimin e politikave është institucionalizuar në më shumë mënyra. më shpesh shtetet kanë themeluar departamente/njësi për bashkëpunim të cilat paraqesin bazë për mbindërtimin e sistemit për bashkëpunim. këto departamente më së shpeshti janë formuar në kuadër të qeverive. krahas këtyre njësive, hap tjetër që bëjnë shtetet është formulimi i dokumenteve (shpesh kodekse, rregullore, doracakë, udhëzime) për inkuadrimin e qytetarëve dhe organizatave qytetare në krijimin e politikave. në vendet e Ballkanit mekanizma institucionale për pjesëmarrje të opinionit/oq në vendimmarrje dhe krijimin e politikave publike ka në slloveni, kroaci, Bosnjë dhe Hercegovinë, rumani, dhe prej para o kohe në malin e zi dhe në serbi. Format dhe praktikat e bashkëpunimit në nivel lokal janë shumë të ngjashme me atë në nivel nacional. një nga mekanizmat është formimi i komitetit (komisionit) ose nën komitetit në këshillat e pushtetit lokal përgjegjës për bashkëpunim me organizatat qytetare. në disa raste, rolin e njëjtë e kryen edhe departamenti i posaçëm në zyrën e kryetarit të komunës, ose personi në kuadër të departamentit për marrëdhënie me opinionin që ka edhe obligime tjera. shumë shpesh, strategjitë për bashkëpunim së pari miratohen në nivel nacional, e pastaj zbatohen në bashkësinë lokale. në këtë rast, është shumë e rëndësishme që përfaqësuesit e organizatave qytetare të jenë të përfshirë në procesin që nga fillimi.
në republikën e maqedonisë ekzistojnë më shumë dokumente të cilat e japin bazën për pjesëmarrje të qytetarëve dhe organizatave qytetare në krijimin e politikave, duke filluar nga kushtetuta e republikës së maqedonisë (1991), përmes më shumë ligjeve, siç janë ligji për referendum dhe forma tjera të deklarimit të drejtpërdrejt të qytetarëve (2005), ligji për vetëqeverisje lokale (2002), pastaj rregullorja për punë e qeverisë (2008) dhe gjithsesi strategjia për bashkëpunim të qeverisë me sektorin civil (2007) dhe para do kohe kodeksi i miratuar për praktika të mira për pjesëmarrje të sektorit civil në procesin e krijimit të politikave (2011). Por, edhe krahas kornizës ligjore solide gjithëpërfshirëse, mungon aplikimi praktik i dispozitave të parapara në aktet e lartpërmendura. nga ana tjetër, në nivel lokal mungojnë edhe mekanizmat e vendosura (trupat për bashkëpunim), e veçanërisht mungojnë dokumentet e shkruara strategjike për bashkëpunim dhe zhvillim të sektorit civil.
13
2. përfitimet dhe parimet e inkuadrimit të opinionit në vendimmarrje në nivel lokal
inkuadrimi i opinionit në vendimmarrje do të thotë mundësi për palët e prekura të ndikojnë në zhvillimin e politikave të cilat i prekin edhe në nivel nacional edhe në nivel lokal. institucionet të Bashkimit evropian, këshilli i evropës, qeveritë nacionale, ndërsa prej para do kohe edhe pushtetet lokale gjithnjë e më shumë e shqyrtojnë rëndësinë e angazhimit të opinionit në këto procese. Për këtë shkak, gjithnjë e më shumë parimet dhe mënyrat si të sigurohet pjesëmarrja më aktive e opinionit në vendimmarrje inkorporohen në ligje, rregullore, kodekse dhe dokumente tjera.
Për konceptin “pjesëmarrje qytetare” ose “inkuadrimi i opinionit” ekzistojnë më shumë definicione, por për nevojat e këtij doracaku, si më adekuate përdoret ajo e oeCd, sipas së cilës: pjesëmarrja qytetare paraqet proces të organizuar ku qeveria/autoritetet ndërmarrin iniciativa për inkuadrimin e qytetarëve në të gjitha fazat e proceseve të zhvillimit, miratimit dhe implementimit të politikave të aplikuara, nga identifikimi i problemeve, vërtetimi i vlerave dhe interesave, zhvillimi i alternativave për tejkalimin dhe zgjidhjen e problemeve dhe prioretizimin e propozimeve dhe alternativave të dhëna.
inkuadrimi i qytetarëve në proceset e miratimit të politikave dhe vendimeve ka rëndësi të madhe, por edhe me vlerë të madhe, si për vetë qytetarët, ashtu edhe për ata që i sjellin vendimet, gjegjësisht autoritetet në nivel nacional dhe lokal.
disa nga përfitimet për qeveritë nga pjesëmarrja qytetare janë:
[ transparenca dhe llogaridhënia e përmirësuar;
[ përgjigja e përmirësuar (përgjigje ndaj situatave të dhëna dhe zgjidhja e problemeve);
[ efektiviteti i përmirësuar në udhëheqje.
[ edhe për qytetarët, pjesëmarrja qytetare sjell përfitime, siç janë:
[ mundësia e rritur për përcjelljen e punëve të autoriteteve, ku qytetarët ua kanë dhënë besimin e tyre të udhëheqin;
[ vetëdija e rritur publike, njohuritë dhe aftësia për përcaktim dhe avokim për interesa individuale dhe interesa të bashkësisë lokale;
14
[ besimi i rritur në institucionet e sistemit.
si dhe çdo koncept tjetër, pjesëmarrja qytetare bazohet në vlera të caktuara:
[ të gjithë qytetarët janë të barabartë para ligjit dhe kanë të drejta, por edhe përgjegjësi, si në nivel lokal, ashtu edhe në atë nacional, sub-nacional dhe më në fund - global;
[ Bashkësia e fuqishme është mjedis i shëndoshë që nxitë diverisifikim të shprehjes, vlerave dhe stileve të jetës kulturore, etnike, fetare dhe tjetër;
[ hapja, llogaridhënia dhe besimi janë të rëndësishme për maksimizimin e pjesëmarrjes në rrjedhat demokratike dhe proceset e vendimmarrjes;
[ suksesi i shoqërisë, qeverisë nacionale dhe bashkësisë lokale në masë të madhe varet nga produktiviteti i partneritetit mes qytetarëve, shoqërisë civile, partnerëve social, sektorit afarist dhe përfaqësuesve të zgjedhur.
Parimet mbi të cilat bazohet partneriteti i suksesshëm, mes tjerash, i përfshinë edhe disa parime.
1. Planifikimi në kohë dhe i mirë – çdo proces i vendimmarrjes duhet të bazohet në informata, dëshmi dhe shqyrtime të problemit në kontekstin e dhënë. Planifikimi i mirë të procesit, lidhur me kornizën kohore, palët e përfshira dhe informatat dhe dokumentet e nevojshme në mënyrë të dukshme e rrisin mundësinë për miratimin e politikës ose vendit të suksesshëm të aplikuar.
2. Përfshirja e të gjitha palëve të prekura – element i rëndësishëm për proces të suksesshëm në vendimmarrje është përfshirja e të gjitha palëve të prekura, gjegjësisht të gjithë aktorët që kanë interesim të shprehur ose të pashprehur lidhur me vendimin ose politikën që duhet të miratohet. Planifikimi i mirë i palëve të përfshira në mënyrë të dukshme mund të ndikojë mbi suksesin e procesit dhe veçanërisht në shkurtimin e kohës dhe shmangien e reagimeve të padëshiruara pas përfundimit të procesit.
15
3. shkëmbimi në kohë dhe i mjaftueshëm i informatave - mungesë e informatave mund të ketë ndikim negativ mbi vendimmarrjen, veçanërisht nëse qasja jo e barabartë deri te informatat shkakton sjelljen e përfundimeve të bazuara në informata jo të plota, si dhe mosbesimi mes palëve të prekura. kuptimi i interesave dhe të nevojave të tjerëve në proces është gjithashtu i rëndësishëm si dhe kuptimi i interesave dhe nevojave personale.
4. edukimi i palëve të prekura – qasja joadekuate deri te informatat, veçanërisht në fusha të caktuara profesionale, por edhe nga sfera e të drejtave të njeriut, demokracisë, realizimit të drejtave dhe lirive, përsëri ka ndikim të madh mbi vendimmarrjen, si dhe mbi besimin e qytetarëve në bartësit e vendimeve. edukimi i qytetarëve dhe grupeve të veçanta të popullatës për të drejtat e tyre, proceset dhe mundësitë është një nga parimet kyçe të pjesëmarrjes qytetare dhe inkuadrimit të opinionit në vendimmarrje në të gjitha nivelet, bile dhe në nivel lokal.
5. transparenca e aktiviteteve të cilat zhvillohen gjatë procesit – transparenca arrihet me shkëmbimin e mjaftueshëm dhe në kohë të informatave, edukimit dhe procesit të hapur konsultues. veçanërisht është e rëndësishme, në kushte të resurseve të kufizuara financiare dhe tjera, të sigurohet transparencë e mjaftueshme, për shkak të vlefshmërisë së vendimeve të miratuara dhe zgjedhjes së bërë nga alternativat e mundshme.
6. mundësia për legjitimizmin e interesave të palëve të prekura – pas marrjes së informatave dhe njohurive të mjaftueshme, edhe krahas faktit që çdoherë vendimet e miratuara nuk do të jenë të nevojshme për të gjitha palët e prekura, është e rëndësishme që të gjitha palët e prekura të kenë mundësi dhe të drejtë t’i bëjnë legjitime interesat dhe nevojat e tyre, si potencial për ruajtjen e vazhdimësisë së procesit, gjegjësisht rishqyrtimit të mëvonshëm dhe ndërrimin e mundshëm të vendimeve të miratuara dhe zgjedhjes së bërë së alternativave, nëse vërtetohet se ekzistojnë zgjidhje dhe mundësi më të mira.
7. të qenit të hapur në procesin e shqyrtimit të alternativave të mundshme dhe të ofruara – ky parim bazohet në rritjen e potencialit për mbajtjen e vazhdimësisë së procesit të
16
vendimmarrjes, nevoja nga rishqyrtimi i mëvonshëm dhe ndërrimi i vendimeve të miratuara dhe zgjedhjes së bërë të alternativave, nëse vërtetohet se ekzistojnë zgjidhje dhe mundësi më të mira, do ta lehtësojë miratimin e vendimeve të vërteta, nëse ekziston hapje në fazën iniciale të shqyrtimit të mundësive dhe alternativave të ofruara, ndërsa në drejtim të vërtetimit të nevojave dhe interesave të palëve të prekura.
8. ndërtimi i kapacitetit ose shfrytëzimi i kapaciteteve ekzistuese për mbikëqyrje dhe evoluim të implementimit dhe suksesit të zgjidhjeve të sjella dhe alternativave të miratuara, në raport me interesat e palëve të prekura.
gjatë rregullimit të procedurës për konsultime, institucionet dhe organizatat në evropë potencojnë disa parime të cilat e udhëheqin procesin. më shpesh këto janë: përkushtimi; opinioni; transparenca; qartësia e informatave; njohja e të drejtave dhe përgjegjësitë; koordinimi; objektiviteti dhe trajtimi i barabartë; resurset e ndara; koha e mjaftueshme; përgjegjësia për procesin dhe rezultatet; vërtetimi dhe informatat kthyese, vlerësimi etj.
3. Sfidatzhvillimi dhe zbatimi i modeleve për bashkëpunim dhe zbatimi i tyre i suksesshëm varen nga më shumë faktorë. mes këtyre faktorëve janë përfshirë edhe (Hartai Е., Haxhi-Miceva Evans К., 2011):
[ ekzistimi i nivelit të caktuar të bashkëpunimit;
[ motivimi dhe vullneti për bashkëpunim edhe nga ana e autoriteteve lokale dhe nga ana e organizatave qytetare;
[ angazhimi i palëve në procesin e përgatitjes dhe realizimit të modeleve për bashkëpunim;
[ të kuptuarit e vlerave dhe përfitimet nga bashkëpunimi;
[ ofrimi i resurseve nga ana e autoriteteve lokale për zbatimin e masave të parapara në modelin për bashkëpunim; dhe
17
[ ruajtja e fokusit që të sigurohet miratimi dhe aplikimi i modeleve.
kjo është vetëm një pjesë nga lista e faktorëve për suksesin në zgjedhje, përgatitja dhe zbatimi i modelit për bashkëpunim, ndërsa në të njëjtën kohë varet nga rrethimi dhe kushtet në një pushtet lokal të caktuar, pikërisht këto faktorë duhet të merren parasysh, gjegjësisht ndoshta faktorë të tjerë do të luajnë rol më të rëndësishëm në caktimin dhe zgjedhjen, si dhe përgatitja dhe zbatimi i modelit më adekuat të bashkëpunimit. në fund, në pajtim me parimet e vetë procesit të decentralizimit, modeli për bashkëpunim që propozohet duhet t’u përgjigjet kushteve, mundësive dhe nevojave të bashkësisë lokale, krahas ruajtjes së pjesëmarrjes gjatë vendosjes së tij dhe mundësimi i ndjenjës së pronësisë mbi të njëjtin nga ana e palëve të prekura, e me këtë edhe qëndrueshmëria e tij në kontekstin e dhënë.
18
19
Përvojat në vendet nga Bashkimi evropian, në vendet nga
rajoni dhe në maqedoni flasin se nuk ekziston model i vetëm i suksesshëm për bashkëpunim të pushteteve lokale me organizatat qytetare. modelet, në disa raste, nënkuptojnë ekzistimin edhe të strukturës së veçantë për bashkëpunim në kuadër të administratave lokale dhe rregullave/dokumenteve tl shkruara, të cilat e rregullojnë bashkëpunimin e pushtetit lokal me sektorin civil dhe kontribuojnë drejt zhvillimit të sektorit civil. në raste të tjera, ekziston vetëm mekanizëm i caktuar institucional, por jo edhe dokument strategjik, ose ekziston dokument strategjik, por nuk ekziston kornizë qartë e definuar institucionale për bashkëpunim.
nga pasqyra krahasuese janë identifikuar këto instrumente për modele të bashkëpunimit (Hartai Е.,Haxhi-Miceva Evans К., 2011).
1. Mekanizmat institucional: » zyrat/qendrat lokale – disa pushtete lokale formojnë
departamente ose zyra të veçanta për bashkëpunim. roli i tyre është i ndryshëm. disa sigurojnë zyra dhe pajisje si mbështetje për punën e oq, derisa të tjerë ndërmarrin detyra që ta zgjerojnë bashkëpunimin me organizatat qytetare përmes informimit, koordinimit dhe mbështetjes së punës së trupave ndër-sektorial, financimit dhe ndarjes së mjeteve të oq, si dhe miratimin e rregullave adekuate për përmirësimin e ambientit për punë të organizatave qytetare.
» persona përgjegjës për bashkëpunim më së shpeshti ekzistojnë në ato komuna ku nuk ka mjete të mjaftueshme që të formohet departament/njësi e veçantë në kuadër të njvl, por zakonisht këto persona kanë funksion të njëjtë si njësitë e veçanta organizative në njvl. këta persona shpesh punojnë si
gjatë zgjedhjes së modelit për bashkëpunim dhe gjatë procesit të vendosjes së tij, në situata të ndryshme aplikohen qasje të ndryshme varësisht nga resurset në dispozicion, nga kultura dhe tradita e bashkëpunimit etj.
II.Modelet
20
pjesë përbërëse e zyrës së kryetarit të komunës ose në kuadër të departamentit për marrëdhënie me opinionin, ndërsa në maqedoni shpesh punojnë në kuadër të departamentit për zhvillim ekonomik lokal.
» Trupa ndër-sektorial (këshilla, komisione) formohen që të japin këshillë për nevoja konkrete të bashkësisë, siç janë zhvillimi i qytetit dhe bashkësisë, sporti, personat me handikap etj. ata mund të japin mendime për dokumente të cilat dalin nga vetëqeverisja lokale, të japin propozime për shqyrtim për çështje të caktuara, të marrin pjesë në caktimin e prioriteteve për financim në bashkësinë lokale etj.
» Trupa të udhëhequr (dhe të përbërë) nga oQ janë iniciativa nga lloji më i rudimentar, formimi i të cilave varet nga kapaciteti dhe aktiviteti i sektorit civil, nga inkuadrimi aktiv i oq dhe përpjekjet që të formohen trupa të këtillë. ato më së shpeshti janë partner zyrtarisht i pranuar i pushtetit lokal.
» fondacione lokale të themeluara nga ana e pushtetit lokal formohen me qëllim që të sigurohet financimi dhe mbështetja për organizatat qytetare. zakonisht bëhet fjalë për partneritete publike-private, veçanërisht në raport me grumbullimin e mjeteve financiare për punën e tyre.
2. Dokumentet strategjike: » Dispozitat (akt obligues) – edhe krahas asaj që nuk praktikohet
shpesh, dispozitat janë dokumente të rëndësishme sepse ato vendosin rregulla obliguese për pushtetin lokal, të cilat kanë të bëjnë me sigurimin e qasjes deri te informatat dhe inkuadrimin e qytetarëve në proceset e vendimmarrjes.
» politikat lokale (strategjitë, kartat, marrëveshjet) – ky është modeli më i zakonshëm që ekziston në vendet, të cilat janë lëndë e këtij hulumtimi. qëllimi i tyre kryesor është të merret parasysh gjendja ekzistuese lidhur me bashkëpunimin, të caktohen qëllimet e veçanta dhe të ndahen detyrat dhe drejtimet me qëllim që të njëjtat të arrihen. dokumentet lokale zakonisht kanë përmbajtje të ngjashme me atë të përfshirë në dokumentet nacionale, por ato synojnë të jenë specifike për bashkësinë lokale, si dhe të jenë të orientuara drejt praktikës.
21
3. instrumente tjera për bashkëpunim: » baza e të dhënave shfrytëzohet për grumbullimin e informatave
për organizatat e interesuara qytetare në bashkësi dhe që të lehtësohen proceset e financimit, komunikimit dhe bashkëpunimit (p.sh. për dërgimin e buletineve, lehtësimin e ndërlidhjes mes palëve të interesuara të cilat dëshirojnë të jenë partner gjatë çështjeve konkrete).
» internet-teknologjia shfrytëzohet si mjet më i lirë që siguron rrjedhë më të shpejtë dhe më adekuate të informatave, mundëson qasje deri te grupi më i gjerë në bashkësi dhe ndihmon për rritjen e transparencës së punës së pushtetit lokal. internet-faqet, për shembull, shfrytëzohen për grumbullimin e mendimeve për propozim-ligjet, për ndarjen e informatave me qytetarët dhe organizatat qytetare të interesuar paraprakisht të regjistruar, për përfshirjen e qytetarëve të cilët nuk janë në gjendje personalisht, d.m.th. fizikisht të marrin pjesë në mbledhje të caktuara etj.
22
23
1. hapat themelore në procedurën për përgatitjen e dokumenteve strategjike për bashkëpunim
në këtë pjesë nga doracaku janë dhënë drejtimet kryesore për përgatitjen e dokumenteve strategjike për bashkëpunim të pushtetit lokal me organizatat qytetare dhe për përfshirjen e qytetarëve në krijimin e politikave lokale.
siç është përshkruar në pjesën e sipërme, nuk ekziston një model, gjegjësisht një dokument i cili mund të shërbejë si model universal për vendosjen e bashkëpunimit mes pushtetit lokal dhe organizatave qytetare, pasiqë niveli i bashkëpunimit, tradita e demokracisë pjesëmarrëse, ambienti socio-kulturor dhe shprehitë e njerëzve janë të ndryshme. ndonjëherë (siç është shpesh në vendet anglo-saksone) bashkëpunimi është rregulluar përmes marrëveshjes mes palëve të përfshira (pushteti lokal dhe organizatat qytetare), ndërsa ndonjëherë dokumenti i cili e rregullon bashkëpunimin është politikë e vetë pushtetit lokal. në këtë rast, pjesëmarrja në përgatitjen e dokumentit strategjik dhe përfshirja e më të prekurve është kyçe për kuptimin e ndarë për nevojat më prioritare,
III.Propozim-dokumentet strategjike për bashkëpunim
Bashkëpunimi mund të rregulohet me marrëveshje (p.sh. në vendet anglo-saksone), ose si politikë e pushtetit lokal. në rastin e dytë me rëndësi të veçantë është pjesëmarrja e organizatave qytetare në identifikimin e prioriteteve.
24
dhe në të njëjtën kohë edhe për zbatimin e masave të përcaktuara në dokumentin strategjik.
Pasiqë qasja e dytë më shpesh është aplikuar në vendet nga rajoni, dhe në të njëjtën kohë është aplikuar edhe në nivel nacional në republikën e maqedonisë, drejtimet për përgatitjen e dokumentit strategjik kanë të bëjnë me këtë model: politika/strategjia e njësive të vetëqeverisjes lokale për bashkëpunim me organizatat qytetare.
një nga dilemat të cilat duhet t’i zgjidhë çdo komunë gjatë përgatitjes së një dokumenti të këtillë në konsultim me organizatat lokale
qytetare është përfshirja e vetë dokumentit. është e rëndësishme që në fillim, gjatë definimit të nevojave, të bëhet zgjidhje nëse dokumenti strategjik do të jetë për rregullimin e bashkëpunimit të pushtetit lokal me organizatat qytetare, ose politikë e drejtuar dhe drejt zhvillimit të përhershëm/të qëndrueshëm të organizatave qytetare dhe në përgjithësi sektorit civil.
Procesi i konsultimeve gjatë përgatitjes së çdo dokumenti strategjik të pushtetit lokal i cili përpiqet drejt rregullimit të bashkëpunimit me organizatat qytetare dhe angazhohet për krijimin e kushteve për zhvillimin e tyre, është e nevojshme që i njëjti të zhvillohet me modelin e pjesëmarrjes së të gjitha palëve të prekura. që nga fillimi, me miratimin e vendimit të pushtetit lokal të përgatitet dokumenti strategjik, e gjithë procedura për dhe procedura e dokumentit duhet të shpërndahen, të jenë publikisht të qasura dhe të hapura që të diskutohet për ato. informimi për qëllimin për përgatitjen e dokumentit strategjik i cili ka të bëjë me bashkëpunimin me organizatat qytetare është hap i rëndësishëm, pasiqë palët e prekura të përfshira mund të sigurojnë resurse personale (si njerëzore, ashtu edhe financiare), si plotësim i iniciativave dhe përpjekjeve të pushtetit lokal në drejtim të forcimit të bashkëpunimit, e me këtë edhe të mbështetet vetë zbatimi dhe të sigurohet qëndrueshmëria e bashkëpunimit në të ardhmen.
Pjesëmarrja në proces gjithashtu kontribuon jo vetëm për krijimin e modelit dhe dokumentit të mirë, por edhe për vendosjen e partneriteteve dhe lidhjeve më të fuqishme mes atyre që janë përfshirë.
25
kur procesi është participativ, planet e hartuara për modelin
në mënyrë plotësuese zhvillohen dhe formohen përmes vetë
procesit, shkëmbehen idetë dhe kreativiteti i grupit është në
rritje. e si pjesë e kësaj, ndëertohet besimi dhe pronësia dhe
forcohet ndjenja e përkushtimit që të kontribuohet në zbatimin
e masave të parapara.
Hapi 1. Fillimi i konsultimeve me metodën “Hapësira e hapur (Open Space)”
gjatë procesit, nëse janë vënë në dispozicion mjete të mjaftueshme, mund të fillohet me konsultimet rreth metodës së “Hapësirës së hapur” (open space”). kjo metodë, gjatë përgatitjes së dokumenteve strategjike për bashkëpunim do të nënkuptojë pjesëmarrje të një numri të madh të palëve të prekura, të tubuar rreth qëllimeve të përgatitjes së dokumentit strategjik, por pa kurrfarë temash paraprakisht të rekomanduara për diskutim, drejtime për qëllimet prioritare, drejtime për aktivitetet etj. metoda e këtillë mundëson secili i pranishëm të propozojë temë për diskutim, pa kurrfarë kufizimesh, të elaborojë argumente dhe të imponojë çështje të caktuara. më tej, përmes vetë procesit, pjesëmarrësit do të vijnë deri te fushat dhe nevojat kyçe prioritare, të cilat në të ardhmen do të jenë shtylla e strategjisë për bashkëpunim të pushtetit lokal me organizatat qytetare.
Hapi 2. Lehtësues i procesit
gjithashtu në këtë proces është e rëndësishme që nga fillimi të identifikohet lehtësuesi (facilituesi). ky mund të jetë person nga pushteti lokal, nga organizatat qytetare, ose në rastin më të mirë – për udhëheqje më objektive të konsultimeve, do të ishte mirë të jetë ekspert i jashtëm.
26
Hapi 3: Grupi punues
krahas mundësisë përmes metodës së Hapësirës së hapur të përfshihen numër më i madh i palëve të prekura, të cilat do t’i shtrojnë prioritetet që e prekin sektorin civil dhe bashkëpunimin e ndërsjellë, si një hap i ardhshëm që procesi të jetë i suksesshëm rekomandohet formimi i një grupi më të vogël punues.
grupi punues duhet të jetë i përbërë nga përfaqësues të organizatave qytetare, administratës lokale dhe këshillit të komunës. kështu, për shembull, gjatë përgatitjes së strategjive për bashkëpunim me sektorin civil në komunat e manastirit, dibrës dhe jegunovcit grupet punuese ishin të përbëra nga katër përfaqësues: dy përfaqësues nga organizatat qytetare, një përfaqësues nga administrata lokale (personi përgjegjës për bashkëpunim me organizatat qytetare) dhe nga një përfaqësues nga këshilli i komunës. Përbërja e këtillë mundëson shqyrtimin e të gjitha aspekteve që duhet t’i përmbajë dokumenti strategjik i cili do të zhvillohet dhe që është më me rëndësi, do të kontribuojë
drejt vendosjes objektive të qëllimeve, prioriteteve dhe aktiviteteve në dokumentin strategjik dhe përmes kësaj do të sigurojë qëndrueshmëri në procesin e zbatimit të masave të parapara.
rekomandohet që grupi punues të mbajë aq mbledhje sa mendon se nevojiten. gjatë përgatitjes së dokumenteve strategjike në komunat e manastirit, Dibrës dhe Jegunovcit grupet punuese mbajtën nga katër mbledhje.
Propozim-dokumenti strategjik i propozuar për bashkëpunim me organizatat qytetare duhet të jetë produkt nga puna e grupit punues.
grupi punues në mbledhjen e vet të tretë dhe të katërt t’i ketë parashysh propozimet nga diskutimi në forum dhe t’i inkuadrojë në propozim-tesktin e dokumentit strategjik.
27
Lehtësuesi i procesit (facilituesi) e udhëheq procesin Hapi 4: Diskutimet në forum
krahas grupi të përzier punues i cili do ta përgatisë propozim-dokumentin strategjik, në procesin deri te miratimi përfundimtar rekomandohet edhe organizimi dhe mbajtja e konsultimeve më të gjera me të gjitha palët e prekura. diskutimet publike në forum janë modeli më i volitshëm për të gjithë të interesuarit që t’i dëgjojnë masat e propozuara në dokumentin strategjik dhe në të njëjtën kohë të japin propozime të tyre për përmirësim ose plotësim.
rekomandohet organizimi i të paktën dy diskutimeve në forum, ku i pari do të mbahej pasiqë grupi punues ta ketë përgatitur konceptin e dokumentit strategjik (gjegjësisht pas mbledhjes së parë të grupit punues në rastin e komunave të manastirit, dibrës dhe jegunovcit). në këtë fazë, koncept-dokumenti i propozuar është zhvilluar në atë nivel që të mund të bisedohet për qëllimin e dokumentit strategjik, fushat prioritare dhe rezultatet e pritura. në diskutimin e parë të forumit rekomandohet punë në grupe më të vogla për qëllimet strategjike/fushat prioritare ku të gjithë pjesëmarrësit e interesuar do ta japin mendimin e vet.
diskutimi i dytë në forum duhet të mbahet me qëllim që të shqyrtohet propozim-dokumenti strategjik, i cili në këtë fazë është tërësisht i përpunuar dhe i zhvilluar, me aktivitete qartë të definuara, kornizë kohore të definuar dhe institucione/organizata përgjegjëse të caktuara për zbatimin e aktiviteteve. të gjitha palët e prekura, gjithashtu, duhet të jenë pjesë e këtij forumi të dytë. me rëndësi të veçantë është sigurimi i prezencës së një numri të madh të anëtarëve të këshillit komunal, me qëllim që të njoftohen në kohë me përmbajtjen e dokumentit strategjik dhe në ngjarje të përbashkët me organizatat qytetare të kenë mundësi të diskutojnë për nevojat për përmirësim, plotësim dhe sqarim.
tret red takimi i parë i grupit
punues
diskutimi i parë në
forum
takimi i katërt i grupit punues
miratimi i dokumentit
strategjik
Forumit takimi i
dytë i grupit punues
takimi i tretë i grupit
punues
sesioni i dytë i
IMplEMENtIMIanketa dhe
anketa dhe
anketa dhe
anketa dhe
28
Hapi 5: Anketa dhe intervistat
gjatë identifikimit të nevojave për rregullimin e bashkëpunimit të pushtetit lokal me organizatat qytetare dhe në përgjithësi nevojat për zhvillimin e organizatave qytetare në komunën përkatëse, një nga veglat më të dobishme është realizimi i anketës. me anketën, krahas organizatave qytetare, rekomandohet që të përfshihen edhe përfaqësuesit e pushtetit lokal. Pyetjet në anketë duhet të dizajnohen në pajtim me kontekstin e komunës së dhënë dhe para së gjithash varet nga shkalla e bashkëpunimit ekzistues të pushtetit lokal me organizatat qytetare. me anketën mund të përfshihen pyetje për mekanizmat ekzistues për bashkëpunim, inkuadrimin e organizatave në krijimin e politikave lokale, bashkëpunimin e projekteve të përbashkëta, mbështetjen financiare të organizatave nga ana e pushtetit lokale etj.
nëse gjatë procesit të përgatitjes së dokumentit strategjik vërtetohet se mungojnë informata të caktuara ose fushë e caktuar që nuk është analizuar sa duhet, rekomandohet të realizohen intervista thelbësore me personalitete kyçe nga sektori civil ose nga pushteti lokal.
29
2. përmbajtja e dokumentit strategjikkjo pjesë e doracakut jep drejtime për përgatitjen e pjesës përmbajtjesore të dokumenteve strategjike për bashkëpunim të pushtetit lokale me organizatat qytetare.
rekomandohet që dokumentet strategjike t’i përmbajnë këto pjesë:
» hyrje;
» analiza e bashkëpunimit me sektorin civil në komunë dhe gjendja e sektorit civil;
» Qëllimet specifike;
» plani aksionar dhe korniza kohore;
» zbatimi, monitorimi dhe revizioni.
Hyrjenë hyrje duhet të përfshihen informatat themelore për përmbajtjen e dokumentit strategjik, si dhe nevoja për miratimin e dokumentit. është e rëndësishme që të theksohet roli i njohur i sektori civil nga ana e pushtetit lokal dhe përkushtimi i pushtetit lokal në intensifikimin e bashkëpunimit produktiv me sektorin civil dhe krijimi i rolit për zhvillimin e tij të vazhdueshëm.
krahas përpjekjeve të përgjithshme, në pjesën hyrëse rekomandohet të definohen edhe:
[ Qëllimi i përgjithshëm i dokumentit strategjik – qëllimi i përgjithshëm është i ndryshëm varësisht nga nevojat dhe konteksti në pushtetin adekuat lokal. qëllimi i përgjithshëm në parim rekomandohet të jetë gjithëpërfshirëse se sa vetëm përmirësimi i bashkëpunimit të pushtetit lokal me organizatat qytetare. Për shembull, komuna e manastirit si qëllim të përgjithshëm në strategjinë e vet për bashkëpunim me sektorin civil dhe zhvillimin e tij të përhershëm ka cekur se “ndërtimi i ambientit nxitës për pjesëmarrje aktive qytetare në proceset e krijimit të politikave dhe zhvillimi i bashkësisë lokale”;
[ metodologjia – në këtë pjesë duhet të jepet vështrim i procesit të përgatitjes së dokumentit strategjik. shkurtimisht duhet të jepen në
30
mënyrë kronologjike aktivitetet e ndërmarra dhe metodat për punë (të përshkruara më sipër në pjesën iii.1) në procesin e përgatitjes së dokumentit;
[ parimet – Çdo dokument strategjik i cili i rregullon raportet e caktuara dhe bashkëpunimin përmban parime mbi të cilat qëndron bashkëpunimi i pushtetit lokal me organizatat qytetare. Parimet, për shembull në strategjinë e komunës së jegunovcit janë këto: partneriteti, mbështetja e ndërsjellë, ndarja e përgjegjësive, transparenca në punën, mundësi të barabarta për të gjithë dhe pavarësia;
[ përfshirja e shoqërisë civile – duke pasur parasysh faktin se termi shoqëri civile përdoret dhe komentohet në mënyra të ndryshme, është e rëndësishme që çdo komunë gjatë formulimit të një dokumenti të këtillë në mënyrë të qartë ta cekë grupin qëllimor për të cilin ka të bëjnë masat dhe aktivitetet. Përvojat tregojnë edhe kuptimin e ngushtë dhe të gjerë të shoqërisë civile. të dy qasjet mund të aplikohen dhe të pranohen, varësisht nga konteksti në komunën e dhënë. në disa raste, ka nevojë nga mbështetja vetëm e organizatave të regjistruara në pajtim me ligjin për shoqata dhe fondacione, derisa në situata të tjera komunat mund të vendosin për dokumentin strategjik i cili do t’i zhvillojë raportet e ndërsjella dhe do ta mbështesë zhvillimin në përgjithësi edhe të shoqatave dhe fondacioneve, por edhe të sindikatave, bashkësive lokale, odave ekonomike etj. në mënyrë plotësuese, dokumenti strategjik ka të bëjë edhe me grupet joformale të qytetarëve dhe ad-hok iniciativave, siç është për shembull strategjia e komunës së dibrës; dhe
[ korniza kohore për zbatimin e masave të caktuara në dokumentin strategjik.
Analiza e bashkëpunimit me sektorin civil në komunë dhe gjendja e sektorit civilnë këtë pjesë rekomandohet të përcillen të gjitha informatat relevante lidhur me zhvillimin e sektorit civil në komunë dhe për praktikat e bashkëpunimit mes administratës komunale dhe organizatave qytetare. madhësia e sektorit civil, gjegjësisht numri i organizatave dhe para së gjithash numri i organizatave aktive është informata e parë e cila do të
31
ishte e dobishme, si dhe fushat e veprimit të atyre organizatave.
të dhënat për numrin e organizatave mund të merren nga njësitë rajonale të regjistrit qendror të maqedonisë. gjithashtu, mund të merren parasysh edhe hulumtimet e mëparshme të organizatave lokale qytetare. krahas madhësisë së sektorit, është e rëndësishme edhe analiza e fushave në të cilat organizatat janë më së shumti aktive. Posedimi i këtyre të dhënave më tej ndikon edhe në masat dhe aktivitetet e propozuara, por në të njëjtën kohë jep edhe fotografi të qartë për interesat e veprimit dhe nevojat dhe problemet e bashkësisë lokale në komunat. Për shembull, në pajtim me të dhënat nga regjistri qendror në manastir, dibër dhe jegunovc dominojnë organizatat sportive, pastaj ato socio-humanitare dhe shoqatat kulturore.
më tej, çdo komunë, gjegjësisht sektori civil në çdo komunë ka karakteristikat e veçanta, dhe krahas asaj që në pjesën më të madhe të komunave gjendja është e ngjashme me atë në nivel nacional. informatat më të dobishme për këtë pjesë mund të merren nga analizat ekzistuese të realizuara nga organizatat qytetare lokale. megjithatë, në mungesë të dhënave, rekomandohet të bëhen intervista me përfaqësues kyç të organizatave qytetare në komunë. të dhënat mund të jenë për:
» organizimin e sektorit civil dhe niveli i bashkëpunimit (në forume dhe koalicione të cilat janë të përhershme ose formohen ad-hok për çështje të caktuara, fushat të cilat i mbulojnë etj.);
» qëndrueshmëria e resurseve njerëzore, gjegjësisht numri i të punësuarve, numri i anëtarëve aktiv, numri i vullnetarëve;
» qëndrueshmëria financiare, gjegjësisht të cilat kanë burime dominuese të financimit të organizatave;
» kapacitetet teknike me të cilat disponojnë organizatat (zyrat, pajisja, qasje deri te interneti etj.).
në mënyrë plotësuese, në këtë pjesë rekomandohet të ceken edhe të gjtiha arritjet pozitive të sektorit civil në kuptim të problemeve të zgjidhura lokale, të cilat janë iniciuar nga organizatat, pastaj qëllimet e arritura si rezultat i bashkëpunimit të përbashkët të suksesshëm të
analiza e bashkëpunimit duhet të përmbajë informata për: » madhësia e sektorit civil;
» fushat dominuese nga veprimi;
» karakteristikat (specifikat); dhe
» arritjet.
32
pushtetit lokal me organizatat qytetare, si dhe mbështetja e ndërsjellë për qëllime dhe ngjarje të ndryshme. nëse tradita e bashkëpunimit flet për më shumë ngjarje, rekomandohet që të njëjtat gjatë përshkrimit të prezantohen sipas sektorëve dhe në mënyrë kronologjike.
Qëllimet specifikePasiqë në dokumentin strategjik do të ceken nevojat për politikën e komunës së orientuar drejt sektorit civil, si dhe përshkrimi i gjendjes së sektorit civil, pjesa më e rëndësishme na dokumenti duhet të bëjë me qëllimet specifike të cilat duhet të arrihen përmes këtyre masave dhe aktiviteteve që do të ndërmerren. zakonisht, qëllimet specifike janë reflektim i gjendjes së identifikuar të bashkëpunimit dhe zhvillimi i sektorit civil dhe fushave prioritare të cilat janë identifikuar në procesin e përgatitjes së dokumentit strategjik nga ana e grupit punues dhe të gjitha organizatave dhe palëve të interesuara të përfshira.
rekomandohet që të zgjidhen aq qëllime sa do të vlerësohet se është e nevojshme në pajtim me specifikat e pushtetit lokal, por gjithashtu është e rëndësishme që të mund të realizohen në mënyrë
reale në periudhën e paraparë. nuk ekziston rregull, por më shpesh numri i qëllimeve specifike më së miri është të jetë mes pesë dhe shtatë. në nivel lokal, qëllimet specifike kanë të bëjnë me çështje të ndryshme, si:
[ përfshirja e sektorit civil dhe qytetarëve në krijimin e politikave lokale. zakonisht qytetarët dhe organizatat qytetare gjithnjë nuk janë të njoftuara me mundësitë ligjore për inkuadrimin e tyre të drejtpërdrejt në krijimin e politikave lokale. Prandaj rekomandohet që të parashihen procedura të caktuara pro aktive nga ana e pushtetit lokal për nxitjen e përfshirjes më të madhe të opinionit. gjithsesi, rekomandohet që mundësitë ekzistuese ligjore të mbindërtohen me mekanizma tjerë për konsultime dhe inkuadrim. Për shembull, mund të vendoset praktikë e shpalljes së rregullt të gjitha propozim-akteve që i miraton kryetari i komunës dhe këshilli.
Përcaktimi i qartë i qëllimeve të doklumentit strategjik është çelësi për zbatimin e suksesshlëm të masave dhe aktiviteteve të përcaktuara në planin aksionar. Prandaj procesi i konsultimeve dhe identifikimi i nevojave është pjesa më e rëndësishme gjatë përgatitjes së dokumentit.
33
Pastaj, mund të parashihen masa për përfshirjen më të madhe të opinionit dhe organizatave qytetare gjatë përgatitjes së programeve vjetore për punë të pushtetit lokal, si dhe konsultime të rregullta gjatë përgatitjes së buxhetit të pushtetit lokal. gjithashtu, mund të parashihet edhe përfshirja e organizatave qytetare gjatë përgatitjes së dokumenteve strategjike në fusha të ndryshme. në këtë drejtim, mund të parashihet edhe përfshirja e përfaqësuesve të organizatave qytetare në komisionet ekzistuese të këshillit, duke përfshirë edhe komisionet për mundësitë e barabarta mes femrave dhe meshkujve, komisionet për marrëdhënie mes bashkësive etj.;
[ sigurimi i shkëmbimit transparent të informatave dhe rritja e bashkëpunimit mes komunës dhe organizatave qytetare. Përmes këtij qëllimi strategjik më së shpeshti parashihen aktivitete lidhur me krijimin e kushteve teknologjike për komunikim të lehtësuar dhe prezantim. Ueb-faqet e pushtetit lokal mund të shërbejnë si medium themelor për transmetimin dhe marrjen e informatave. Pushteti lokal mund ta ofrojë ueb-faqen si hapësirë për prezantimin e aktiviteteve të gjitha organizatave qytetare, të cilat nuk kanë mundësi të tillë. më tej, në funksion të transparencës, pushteti lokal mund të parasheh masa për raportim të rregullt vjetor për bashkëpunimin dhe mbështetjen e dhënë për organizatat qytetare. në pushtetet lokale ku nuk ekziston mekanizëm i vendosur për bashkëpunim (si departament i veçantë ose person përgjegjës i angazhuar për komunikim dhe bashkëpunim me sektorin civil) rekomandohet i njëjti të parashihet me dokumentin strategjik. gjithashtu, varësisht nga madhësia e komunës, të sektorit civile dhe administratës komunale, rekomandohet caktimi i personit për kontakt sipas fushave të veprimit (p.sh. kulturë, urbanizëm, sport, arsim etj.), me qëllim që të lehtësohet komunikimi i organizatave qytetare me komunën;
[ nxitja e aktivizmit qytetar, vullnetarizmi, përgjegjësia shoqërore dhe zhvillimi i partneriteteve me aktorët tjerë në bashkësi. një nga problemet më të mëdha të identifikuar edhe në nivel nacional edhe në nivel lokal është jehona e dobët për përfshirjen e aktiviteteve vullnetare, angazhimit shoqëror të qytetarëve dhe inkuadrimi i tyre në organizatat qytetare. Prandaj, rekomandohet gjatë përgatitjes së dokumenteve të këtilla strategjike të parashihen masa për nxitjen e aktivizmit qytetar. në të vërtetë, pushteti lokal në bashkëpunim me organizatat qytetare mund të organizojë ngjarje për mbështetje të
34
aksioneve/aktiviteteve lokale (si për shembull, arsimore, kulturore, ekologjike etj.). Pastaj, rekomandohet mbështetja e aktiviteteve të organizatave qytetare nga ana e komunës të cilët promovojnë dhe nxisin vullnetarizmin. gjithashtu, krahas përgjegjësisë së individëve, e me qëllim të zhvillimit të bashkësisë lokale, propozohet edhe parashihja e masave për zhvillim të përgjegjësisë shoqërore të bizneseve lokale;
[ Qëndrueshmëria dhe mbështetja financiare e organizatave qytetare. dokumentet strategjike për bashkëpunim, krahas aktiviteteve tjera, rekomandohet të përmbajnë edhe masa për qëndrueshmëri (financiare) të sektorit civil; veçanërisht në kushte të donacioneve të zvogëluara të jashtme dhe mbështetjes së pamjaftueshme nga burimet tjera të vendit. lartësia e mjeteve të cilat i ndan komuna për financimin e organizatave duhet të jetë adekuate me madhësinë e sektorit civil dhe nevojat për mbështetje. gjithashtu, duhet të caktohen kritere të qarta dhe procedurë për financimin e organizatave. në mënyrë plotësuese, rekomandohet që të parashihet obligim për raportim të mjeteve të shfrytëzuara nga ana e organizatave. Për qasjen e barabartë gjatë ndarjes së mjeteve, komunat duhet të përgatisin formularë të standardizuar për dorëzimin e propozim-projekteve dhe për raportim pas projektit të fituar dhe të njëjtat të mund të gjenden në formë elektronike për organizatat të cilat aplikojnë në thirrjen;
[ forcimi i kapaciteteve të administratës komunale dhe organizatave qytetare. Bashkëpunimi është proces i përhershëm, e me këtë edhe forcimi i kapaciteteve edhe i administratës komunale edhe i sektorit civil patjetër duhet të parashihet edhe me dokumentet strategjike. Forcimi i kapaciteteve të administratës komunale duhet të jetë në drejtim të njohjes me termin dhe rëndësinë e sektorit civil në përgjithësi, pastaj me specifikat e sektorit civil në pushtetin përkatës lokal, rritjen e shkathtësive të caktuara për komunikim dhe marrëdhëniet me opinionin, pastaj njohja e burimeve potenciale për mbështetje dhe aktivitetet e përbashkëta (si instrumente për mbështetje të Be, rregullorja e vendit për financim të drejtpërdrejt, lehtësimet tatimore, vullnetarizmi dhe përgjegjësia shoqërore etj.). si metoda mund të parashihen: trajnime, vizita studimi, trajnimi në punë etj.
35
Plani aksionar dhe korniza kohore Për batimin e suksesshëm të dokumenti strategjik, nevojitet që i njëjti të përmbajë plan të qartë aksionar, në të cilin do të përfshihen informatat e hollësishme për: kornizën kohore për realizim, bartësit e aktiviteteve, gjegjësisht institucionet përgjegjëse, indikatorët për sukses të aktiviteteve të realizuara dhe alokimi i burimeve për financim të aktiviteteve. në shtojcën 1 është prezantuar shembull për plan aksionar të komunës së manastirit.
Zbatimi, monitorimi dhe revizioninë dokumentin strategjik nevojitet të ceken detajet për zbatimin dhe monitorimin e zbatimit të masave të parapara. Propozohet që njësia përgjegjëse (departamenti, sektori) në komunë të jetë përgjegjëse për monitorimin e zbatimit të masave, por në të njëjtën kohë nevojitet edhe të sigurohen mundësi dhe të parashihen masa për përfshirjen e sektorit civil në procesin e monitorimit dhe revizionit.
36
sHtojCa 1. shembull për plan aksionar të komunës së manastirit
37
QS
1pë
rfs
hir
Ja e
sek
Tor
iT c
iviL
në
kr
iJim
in e
po
LiTi
kav
e Lo
kaLe
, D
uke
për
fsh
irë
pLa
nif
ikim
in D
he
për
piLi
min
e D
oku
men
Teve
sTr
aTeg
Jik n
ë fu
sh
aT n
ë ko
mpe
Ten
cë T
ë pu
sh
TeTi
T Lo
ka
L
n.r
.r
ezu
LTaT
eT e
pr
iTu
ra
ak
Tivi
TeTe
Tin
sTi
Tuci
on
eT
për
gJe
gJë
se
kor
niz
a
koh
or
ein
Dik
aTo
rëT
mJe
TeT
fin
an
cia
re
1.1.
Prop
ozim
-akt
et e
pu
shte
tit l
okal
gje
nden
në
ueb
faqe
n e
kom
unës
me
mun
dësi
pë
r kom
ente
dhe
dh
ënie
n e
prop
ozim
eve
nga
ana
e o
q d
he
qyte
tarë
t.
»Pë
rpun
imi i
pla
nit p
ër z
gjid
hje
me
soft
uer.
»s
elek
sion
imi i
akt
eve
rret
h të
cila
ve m
und
të
kom
ento
het p
ara
mira
tim
it të
tyre
.
»a
plik
imi i
zgj
idhj
es s
oftu
er të
ueb
faqe
s së
ko
mun
ës d
he m
irëm
bajt
jes
së ti
j.
»Ca
ktim
i i p
erso
nit p
ër a
zhur
nim
in e
in
form
atav
e dh
e di
stri
buim
in e
kom
ente
ve të
m
arra
der
i te
përg
jegj
ësit
në v
l.
»Pë
rgjig
ja e
rreg
ullt
rret
h sh
kaqe
ve p
ër
prop
ozim
et e
pa
mira
tuar
a.
vl
kësh
illi i
ko
mun
ës s
ë m
anas
tiri
t
2012
/në
va
zhdi
mës
i
»Pl
ani i
për
punu
ar
për i
nkua
drim
in
e o
q.
»n
umri
i ak
teve
të
ven
dosu
ra p
ër
kom
ente
.
»n
umri
i ko
men
teve
pë
r akt
et e
ve
ndos
ura.
»n
umri
i pr
opoz
imev
e të
m
iratu
ara.
Bux
heti
i ko
mun
ës/
dona
torë
t
1.2.
janë
për
gati
tur
mas
at p
ër s
igur
imin
e
pjes
ëmar
rjes
së
org
aniz
atav
e qy
teta
re n
ë pr
oces
in
e pl
anifi
kim
it dh
e pë
rgat
itje
s së
pro
gram
it vj
etor
për
pun
ë të
ko
mun
ës, d
uke
përf
shir
ë ed
he n
ë pë
rgat
itje
n e
buxh
etit
të
kom
unës
.
»Pë
rpun
imi i
pla
nit p
ër in
kuad
rim
in e
qy
teta
rëve
në
përg
atit
jen
e pr
ogra
mit
vjet
or.
»in
form
imi i
opi
nion
it pë
r mun
dësi
të e
ka
pshm
e pë
rmes
med
iave
loka
le e
tj.
»Pë
rpun
imi i
pla
nit p
ër in
kuad
rim
in e
or
gani
zata
ve q
ytet
are
në p
roce
sin
e pë
rgat
itje
s së
bux
heti
t të
kom
unës
.
»Pë
rcje
llja
e zb
atim
it të
pro
gram
it dh
e re
aliz
imit
të b
uxhe
tit.
vl
kësh
illi i
ko
mun
ës s
ë m
anas
tiri
t
2012
/ në
va
zhdi
mës
i
»n
umri
i di
skut
imev
e të
m
bajtu
ra p
ublik
e.
»n
umri
i or
gani
zata
ve
të in
kuad
ruar
qy
teta
re.
»n
umri
i pr
opoz
imev
e të
pra
nuar
a m
e sh
krim
.
»ra
port
për
pë
rcje
lljen
e
zbat
imit
të
prog
ram
it dh
e re
aliz
imit
të
buxh
etit
.
Bux
heti
i ko
mun
ës/
dona
torë
t
38
1.3.
janë
për
gati
tur
mas
at p
ër s
igur
imin
e
pjes
ëmar
rjes
së
org
aniz
atav
e qy
teta
re n
ë pr
oces
in
e pl
anifi
kim
it dh
e pë
rgat
itje
s së
dok
umen
teve
st
rate
gjik
e të
kom
unës
.
»Fo
rmim
i i g
rupi
t pun
ues
të p
ërzi
er p
ër
përg
atit
jen
e pr
oced
urës
dhe
kri
tere
ve p
ër
zgje
dhje
të p
ërfa
qësu
esve
të o
q.
»ve
ndos
ja e
sis
tem
it (p
roce
dura
dhe
kr
itere
) për
zgj
edhj
en e
për
faqë
sues
ve të
o
q n
ë gr
upet
pun
uese
për
për
gati
tjen
e do
kum
ente
ve s
trat
egjik
e.
»Pë
rfsh
irja
e p
ërfa
qësu
esve
të o
q n
ë pë
rgat
itje
n e
stra
tegj
isë
së re
pes
ëvje
çare
zh
villi
mor
e të
kom
unës
(201
3).
vl
dep
arta
men
ti
për z
Hel
2013
-20
15
»n
umri
i m
bled
hjev
e të
gr
upit
punu
es.
»s
iste
mi i
pë
rgat
itur
dhe
i mira
tuar
(p
roce
dura
dhe
kr
itere
) për
zg
jedh
je.
»o
q të
inku
adru
ar
në të
gjit
ha fu
shat
e
stra
tegj
isë
sipa
s ek
sper
tizë
s së
ty
re.
»n
umri
i di
skut
imev
e ng
a an
a e
përf
aqës
uesv
e të
oq
dhe
num
ri
i pro
pozi
mev
e të
pr
anua
ra.
Bux
heti
i ko
mun
ës
1.4.
ësht
ë si
guru
ar
përf
shir
ja e
pë
rfaq
ësue
sve
të
orga
niza
tave
qyt
etar
e në
kom
isio
net
ekzi
stue
se të
kës
hilli
t:
kom
isio
ni p
ër m
undë
si
të b
arab
arta
etj
.
»ve
ndos
ja e
sis
tem
it (p
roce
dura
dhe
kri
tere
) pë
r zgj
edhj
e të
për
faqë
sues
ve të
oq
.
»in
kuad
rim
i i p
ërfa
qësu
esit
nga
ana
e o
q n
ë pa
jtim
me
tem
ën e
dis
kuti
mit
të k
omis
ioni
t.
vl
kësh
illi i
ko
mun
ës s
ë m
anas
tiri
t
2012
/në
vazh
dim
ësi
»Pr
oced
ura
dhe
krite
ret e
pë
rgat
itura
për
zg
jedh
je.
»n
umri
i pë
rfaq
ësue
sve
nga
oq
të c
ilët
mar
rin
pjes
ë në
pun
ën e
ko
mis
ione
ve
pran
ë kë
shill
it.
»n
umri
i di
skut
imev
e ng
a an
a e
përf
aqës
uesv
e të
oq
. »
num
ri i
prop
ozim
eve
të
pran
uara
.
Bux
heti
i ko
mun
ës
39
QS
2b
as
hkë
pun
imi i
zh
viLL
ua
r D
he
sh
këm
bim
i Tr
an
spa
ren
T i i
nfo
rm
aTav
e m
es k
om
un
ës D
he
sek
Tor
iT c
iviL
n.r
.r
ezu
LTaT
eT
e pr
iTu
ra
akT
iviT
eTeT
ins
TiTu
cio
neT
pë
rg
Jeg
Jës
eko
rn
iza
ko
ho
re
inD
ikaT
or
ëTm
JeTe
T fi
na
nci
ar
e
2.1.
janë
zhv
illua
r m
ekan
izm
at p
ër o
n-lin
e in
tera
ksio
n m
e or
gani
zata
t qyt
etar
e.
»Pë
rpun
imi i
sof
tuer
it.
»ve
ndos
ja e
sof
tuer
it dh
e ap
likim
i i m
undë
sive
të
cila
t ofr
ohen
me
soft
ueri
n.
»Ca
ktim
i i p
erso
nit p
ër k
omun
ikim
.
vl
2013
/në
vazh
dim
ësi
janë
ven
dosu
r zg
jidhj
et te
knik
e pë
r ko
mun
ikim
akt
iv o
n-lin
e të
vl
dhe
oq
.
Bux
heti
i ko
mun
ës/
dona
torë
t
2.2.
Përg
atite
t rap
ort v
jeto
r pë
r bas
hkëp
unim
të
kom
unës
me
sekt
orin
ci
vil.
»Pë
rgat
itja
e ra
port
it na
rrat
iv d
he fi
nanc
iar.
»d
istr
ibui
mi i
rreg
ullt
i rap
orti
t der
i te
orga
niza
tat q
ytet
are
dhe
inst
ituci
onet
tjer
a të
in
tere
suar
a/re
leva
nte
(për
mes
e-m
ailit
, me
anë
të p
ostë
s et
j.).
»n
darja
dhe
dis
kuti
mi i
arr
itje
ve p
ër ç
do v
it ka
lend
arik
(deb
ate
të rr
egul
lta v
jeto
re).
vl-
d
epar
tam
enti
zH
el d
he p
ër
finan
ca d
he
buxh
et
2012
-201
5
»n
umri
i ra
port
eve
të p
ërga
titu
ra.
»n
umri
i or
gani
zata
ve d
he
inst
ituci
onev
e që
e k
anë
mar
rë
rapo
rtin
.
»n
umri
i de
bate
ve
të m
bajtu
ra.
Bux
heti
i ko
mun
ës
2.3.
ësht
ë si
guru
ar
hapë
sirë
në
ueb-
faqe
n e
kom
unës
dhe
in
form
ator
in k
omun
al
për o
rgan
izat
at q
ytet
are
»ri
orga
nizi
mi i
ueb
faqe
s së
kom
unës
së
man
asti
rit d
he n
darja
e h
apës
irës
së
veça
ntë
në u
eb fa
qen.
»Ca
ktim
i i n
ëpun
ësit
përg
jegj
ës p
ër v
endo
sjen
e
info
rmat
ave
në u
eb fa
qe.
»in
form
imi i
org
aniz
atav
e pë
r mun
dësi
të q
ë i
ofro
n ue
b fa
qja
e ko
mun
ës.
»ve
ndos
ja e
rreg
ullt
e in
form
atav
e ng
a an
a e
oq
(rap
orte
vje
tore
për
pun
ën, l
ajm
ërim
për
ak
tivi
tete
t, re
zulta
tet,
ndi
kim
in e
tj.)
.
»Pu
blik
imi i
rreg
ullt
(jo
sele
ksio
nues
) i
info
rmat
ave
në u
eb fa
qe.
vl-
d
epar
tam
enti
pë
r zH
el20
12-2
015
»U
eb fa
qja
e re
di
zajn
uar.
»n
umri
i ng
jarj
eve
dhe
akti
vite
teve
të
pub
likua
ra të
o
q n
ë ue
b fa
qen
dhe
info
rmat
orin
ko
mun
al.
Bux
heti
i ko
mun
ës
40
2.4.
kont
akt p
erso
nat
e ca
ktua
r nga
ad
min
istr
ata
kom
unal
e pë
r kon
takt
me
oq
si
pas
fush
ave
(kul
turë
, ur
bani
zëm
etj
.).
»n
omin
imi i
per
sona
ve n
ga a
dmin
istr
ata
kom
unal
e si
pas
sekt
orëv
e dh
e pu
blik
imi i
të
njëj
tëve
(në
ueb
faqe
n e
kom
unës
).
»rr
egul
la të
ven
dosu
ra të
info
rmim
it dh
e ko
mun
ikim
it m
es p
erso
nave
për
gjeg
jës
dhe
orga
niza
tave
(sip
as s
ekto
rëve
).
»rr
jeti
i br
ends
hëm
i ve
ndos
ur i
bash
këpu
nëto
rëve
për
gjeg
jës
për k
oord
inim
in
e ak
tivi
tete
ve n
ga s
trat
egjia
.
vl
2012
»s
htat
ë pe
rson
a të
nom
inua
r nga
se
ktor
ët.
»n
umri
i m
bled
hjev
e dh
e m
ënyr
ave
tjera
të
kom
unik
imit
mes
per
sona
ve
të n
omin
uar d
he
orga
niza
tave
qy
teta
re.
»n
umri
i m
bled
hjev
e ko
ordi
nues
e të
nëp
unës
ve
përg
jegj
ës.
»n
umri
i ra
port
eve
të p
ërga
titu
ra n
ga
bash
këpu
nëto
rët.
Bux
heti
i ko
mun
ës
41
bibliografiarregullorja për punë 2008. (gazeta zyrtare e rm, nr. 36/08), shkup, kuvendi i republikës së maqedonisë.
Ligji për vetëqeverisje lokale 2002. (gazeta zyrtare e rm, nr. 5/02), shkup, kuvendi i republikës së maqedonisë.
Ligji për referendum dhe forma tjera të deklarimit të drejtpërdrejt të qytetarëve 2005. (gazeta zyrtare e rm, nr. 81/05), shkup, kuvendi i republikës së maqedonisë.
kodeksi për praktika të mira për pjesëmarrje të sektorit civil në procesin e krijimit të politikave 2011. (gazeta zyrtare e rm, nr.99/11), shkup, kuvendi i republikës së maqedonisë.
kodeksi i praktikave të mira për pjesëmarrje qytetare në procesin e vendimmarrjeve 2009. Bruksel, këshilli i evropës
nuredinoska Е., Haxhi-Miceva Evans К. (2010), Doracak për pjesëmarrje të opinionit në procesin e miratimit të ligjeve, shkup: osBe.
sazdevski М. (2011). modele për bashkëpunim dhe pjesëmarrje në nivel lokal – pasqyrë e vendit, shkup: mCms.
strategjia për bashkëpunim të qeverisë me sektorin civil, 2007-2011 viti 2007. shkup, qeveria e republikës së maqedonisë
strategjia për bashkëpunim të komunës së manastirit me sektorin civil dhe zhvillimin e tij të vazhdueshëm 2012-2015 viti 2012, manastir, komuna e manastirit.
strategjia për bashkëpunim të komunës së Dibrës me sektorin civil dhe zhvillimin e tij të vazhdueshëm 2012-2015 viti 2012, dibër, komuna e dibrës.
strategjia për bashkëpunim të komunës së Jegunovcit me sektorin civil dhe zhvillimin e tij të vazhdueshëm 2012-2015 viti 2012, jegunovc, komuna e jegunovcit.
kushetuta e republikës së maqedonisë 1991. (gazeta zyrtare e rm, nr. 52/91, 1/92, 31/98, 91/01, 84/03, 107/05, 3/09), shkup, kuvendi i republikës së maqedonisë.
Hartai Е., Haxhi-Miceva Evans К. (2011). modelet për bashkëpunim dhe pjesëmarrje në ivel lokal – pasqyrë komparative, shkup: mCms.
42
43
44
