1

ALEV BEKTA KLTRNDE KIRKBUDAK ZERNE

Ltfiye GKTA KAYA* ZET

Gnmzde Hacbekta Mzesinde biri Pir Evinde, dieri Balm Sultan Trbesinde yer alan byk boyutlu ve aa grnml iki amdan bulunmaktadr. amdanlarn envanter kaytlarnda krkbudak olarak adlandrlmalar dikkate alnarak konuya bu adan yaklalm; krkbudak tanmlamasnn kayna, krkbudaklarn Alevi-Bektai kltrndeki yeri ve kullanm alanlar belirlenmeye allmtr. Ayrca eserlerin; yap, mze olmadan, yani bir derghken burada bulunduklar dnldnden; Bektailik tarikatnn din felsefesinden yola karak bu felsefenin bir sanat yaptna nasl yansd ortaya konulmutur. ANAHTAR KELMELER: Hac Bekta Veli Mzesi, Balm Sultan Trbesi, Krkbudak.

ABSTRACT

Today there are two huge candelabra which are wooden in appearance in the Hacbekta Museum. One of them is in the House of Pir and the other is in Balm Sultans Shrine. The registration of the candelabra as krkbudak in the inventory is taken into consideration while approaching this study. In this study it is aimed to investigate the source of the name of krkbudak, the place and the usage of it in the culture of Shiite-Bektashi culture. Besides this it is supposed that the candelabra were in the building which

was a dergh before it was converted into a museum. In this respect it is stated how the religious philosophy of the Bektashi order is reflected in a work of art.

KEY WORDS:

Anadolu maden sanat rn gruplarndan olan amdanlar eya olarak dnldnde ilk bata k veren nesnelerdir; ancak tarikat yaam ve tasavvuf sz konusu olduunda ilevlerinin dnda baz sembolik anlamlar tadklar grlr. Bu sembolizmin zmlenebilmesi ncelikle slam dini, felsefesi ve tasavvufunun irdelenmesiyle mmkndr.

Krkbudak ile ilgili bilgilerin kaynana Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde rastlanmaktadr. Gven Abdal Hac Bekta Velinin hizmetinde olan bir dervitir. Gnlerden birgn Gven Abdal Hac Bektaa eyh, sadk, muhip ve k kimdir? diye sorar. Hac Bekta, Abdala cevap vermez ve dervilerden birini yanna ararak, Kara Reiste bize adanm bir para var, git bunu al getir der. Dervi, nereye gideyim, Kara Reisi nereden bulaym? diye sorunca Hac Bekta bir bakasn arr. O dervi de ayn eyleri sorunca bu kez Gven Abdala dner ve git bu paray sen al getir der. Gven Abdal hibir ey sormadan yola kar. nc gn bir ehre varr. Buras Hindistandr. Gezinirken biri kendisini arr, kemerine bin altn koyar ve sebebini de yle anlatr: Birgn Hint Denizinde seferde iken rzgr km, gemi batacak olmu ve reis, erenleri yardma ararak bin altn adamtr. O an biri gelerek gemiyi kurtarm, reis adn sorunca, bana Hac Bekta Hnkr derler Rum lkesinde otururum, demi. Paray almak iin de birgn adam gndereceini sylemitir. Reis bin altndan baka Gven Abdala iki bin altn daha verir. Bini kendisi iin ayak paras, dier bini ise derghtaki arkadalar iindir. Gven Abdal oradan ayrlr, sokakta yrrken ok gzel bir kz grr ve ona k olur. Etrafndakiler, o ulu bir hocann kzdr seninle evlenmesi iin ok para gerek, deyince Gven Abdal bin altn vererek kzn evine girer. Odada otururlarken birden odann duvar yarlarak yeil bir el grnr. Kz armtr. Bu elin kimin eli olduunu sorar. Gven Abdal; pirimin eli, Rum diyarndan Hindistana eriti, yanl yapmamza izin vermedi der. Bunun zerine kz Hnkr grmek ister, ald altnlar geri verir ve

* Yard., Do., Dr., Zonguldak Karaelmas niversitesi, Fethi Toker Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi,

Mimarlk Blm: lgoktaskaya@hotmail.com

2

yola karlar. Gece yars bir yerde uyurlar. Sabah uyandklarnda olduklar yer Hindistan deil, Sulucakarahyktr. Dergha gelerek olanlar pire anlatrlar. Hac Bekta, Gven Abdala eyh, sadk, muhip ve k kimmi rendin mi der ve anlatr: Sadk sensin, seni gnderdiim yere hi soru sormadan gittin. Muhip Kara Reistir, adan yerine getirdi. k u kzdr, bir mucizemizi grmekle bize k oldu ve (bizi) grmeye geldi. eyh ise benim; sizi kolaylkla, bir anda buraya getirdim. Gven Abdal ve kz, erenlerinin elini perler ve nikhlanrlar. (Glpnarl, 1990: 76 77).

Kunter (1951)de ise hikyenin sonu yle getirilmitir. Kz, Hac Bektan yanndan ayrlaca srada, benim size bir hediyem vard, Hindistanda unuttum deyince Hac Bekta elini duvara uzatr ve istediin bu muydu? diyerek krkbudak amdan ortaya koyar.

Krkbudak amdanlarn zellikle Nevruz ve 10 Muharrem trenlerinde kullanld bilinmektedir (Birge, 1991: 264). Muharrem ayndaki trenlerde yakldn 19. yzyl Bektai airlerinden Baba Muharrem u drtl ile dile getirmektedir:

Muharrem mahzuni pire dayand ramz krkbudaktan uyand

Krklar meydannda glbank alnd Hayr himmet verdi pir Balm Sultan

(Samancgil 1946: 32).

Ergun (1930: 482) ise krkbudak amdanlarn Krklar Meydannda manevi bir inancn sembol olarak Krk Abdallar iin yakldn anlatmaktadr.

Bektai tarikatnda atee, ocaa ve eraa; yani kandil ve amdanlara byk sayg gsterilmektedir. era eyh Ahmet Yesevinin, Hac Bekta Veliye verdii kutsal hediyeler arasndadr. Bu nedenle cem ayinlerinde era sembolize eden bir tek kandil ya da mum yaklr. Ayin ilerledike mum says arttrlarak etraf daha aydnlk bir hle getirilir (Sezgin, 1990: 82).

krar ayini yapld zamanlarda da meydan ok hafif, l bir k hlindedir. Tren bu karanlk ortamda yaplp bittikten sonra eralar uyandrlr ve etraf aydnlanm olur. eran burada tad anlam; insann tarikata girmeden nce karanlkta olduu, tarikata girdikten sonra ise eran aydnl gibi aydnlanddr. era uyandracak kii ocaktan ald atele kandilin fitilini ateler. Bu olay bir Bektai airi olan Sefil Hseyin u ekilde dile getirmektedir:

Kandil geceleri kandil oluruz Kandilin iinde fitil oluruz Hakk grmee delil oluruz Fakat kr grmez bu hli.

(Samancgil, 1945: 51, 53). Pir Evi Krklar Meydannda bulunan amdan 2.62 cm. yksekliinde olup

pirinten dkm tekniinde yaplmtr. stnde, kazma ve ie gmk bask tekniinde sslemeleri vardr. Tamir kitabesine sahip olan eserin yapm kitabesi yoktur.

82 cm. yksekliinde 76 cm. apnda olan kaide, 3 cm. yksekliinde bir kaide tablas ile balamaktadr. Tabla zerinde aadan yukar doru daralan ve stnde tamir kitabesinin yer ald blm gelmektedir. Bir kartu iinde yer alan ve savat stne rika tarznda yazlm olan kitabe u ekildedir:

Der asr- el hc Trbi Ali Dedebabay tecdd

3

El Seyd Ahmet Visli Belgrdi eyledi ta'mir -i tecdd 1284

sene

fi 15 c

Bu blmn zerinde, st verev izgiler ve ie baskl puantiyelerle bezenmi bilezik ksm vardr. Aadan yukar doru genileyen ve bir an eklinde sonulanan blm, kaidenin nc blmdr. ana benzeyen bu ksmn zerinde, savat stne rika tarznda yazlm yaz kua bulunmaktadr. Yaz u ekildedir:

era- Hazret-i Hnkr - Hac Bekt - Velidir bu

Buradan yukarya doru silindirik bir eksen balam ve amdann kollar birer tabla vastasyla bu ana eksene tutturulmutur. I. tablaya kadar devam eden kaide ksmnda, silindirik eksen zerinde, drt tane kk bilezik ve on iki dilimli daha byk bir bilezik bulunmaktadr. Bu dilimli bileziin st birinci byk bilezik gibi ie baskl puantiyelerle bezenmitir. 5 cm. yksekliinde 29 cm. apnda olan, I. tabla ile balayan gvde ksm blmden meydana gelmektedir. I. kol sras olarak adlandrlan ve 53 cm. yksekliinde olan birinci blm, tablaya tutturulmu alt kol ile balamaktadr. Bu kollar birer ejder gvdesi oluturmutur. Ejderler gen eklindeki vidalarla tablaya tutturulmutur. Gvdeleri stne yaplan puantiyelerle pullar canlandrlm olan ejderler ift boynuzlu, ekik gzldr. Ak azlarndan dileri grlmektedir. Azlarnn ii krmz boya ile boyanmtr. Ejderlerin tablaya tutturulan ksmlarna yakn yerlerde birer, balarnn zerinde er tane olmak zere alt ejder kolunda toplam yirmi drt tane mumluk bulunmaktadr. 6.5 cm. yksekliinde olan mumluklarn karn ksmlar yuvarlak ve ikin, boyun ksmlar ise daha incedir. Her mumluun iinde mumlarn yerletirilmesi iin birer kk mum yuvas vardr. Mum yuvalarnn kenar, boyun ksmnn biti yerine pervaz oluturmutur.

I. kol srasndan sonra silindirik ana eksen zerinde be tane kk bilezik yer almaktadr. Beinci bileziin zerinde alt dilimden meydana gelen palmet motifleriyle sslenmi korkuluk eklinde bir blm vardr.

Silindirik eksen zerinde yer alan drt tane kk bilezikten sonra amdan gvdesinin ikinci blm gelmektedir. II. kol sras olarak adlandrlan bu blm 5 cm. yksekliinde ve 22 cm. apnda olan II. tablaya tutturulmu alt kol ile balamaktadr. I. kol srasnda olduu gibi II. kol srasnda da amdann kollarn, ejder gvdeleri meydana getirmektedir. Ejderler I. kol srasndaki ejderlerle ayn zelliklere sahiptir. Her kol zerinde drder tane olmak zere yine yirmi drt mumluk bulunmaktadr. II. tabladan ve silindirik eksen zerindeki drt tane kk bilezikten sonra bu kez daha kk ve daire eklinde olan II. korkuluk ksm vardr. Bu korkuluk ksmndan sonra yerletirilmi kk bilezik ile gvdenin ikinci blm sona ermekte ve 4 cm. yksekliinde 16 cm. apnda olan III. tablaya tutturulan kollar ile gvdenin III. kol sras balamaktadr. Bu blmde amdann kollarn yukar doru uzanan on iki tane aa dal oluturmaktadr. Dallar tablaya aynen dier ejder kollarnda olduu gibi gen eklindeki vidalarla tutturulmutur. Dallarn en st sradaki budaklar zerine ana eksene bakacak ekilde birer ejder ba yerletirilmitir. Dallar birer anak yaprann iine oturtulan mumluklar ile sona ermektedir. II. kol srasndan sonra silindirik eksen zerinde alt tane kk bilezik ve bir kre bulunmaktadr. Krenin zeri tabana paralel yivlerle sslenmitir.

4

Kre eklindeki bu ksmn zerinde iki kk bilezik ve onun zerinde ise karn ksm yuvarlak, ikin ve bir nceki kreye oranla daha derin yivlerin bulunduu bir ekil vardr. ste doru bir boyun eklini alan bu krenin kaidesinde, karn saran ve boyun ksmna doru da alarak devam eden on iki tane kk ejder bulunmaktadr. Ejderlerin az aktr, stleri ise zik-zak motifi ile sslenmitir. Bu ksmdan sonra ste doru daralarak devam eden ve on iki kollu bir arka benzeyen blm yer almaktadr. amdann drdnc ve son blm bir ta eklinde yaplan blmdr. Alt ksm silindirik olan ta, yukar doru sivrilerek bir gen eklini almtr. Balm Sultan Trbesindeki amdan ise 2.10 cm. yksekliinde olup pirinten dkm tekniinde yaplmtr. Kabartma tekniinde sslemelere sahiptir. 61.6 cm. yksekliinde 36 cm. apnda olan birinci blm kaide alt tane arslan heykeli zerine oturtulmutur. Oturan arslanlarn akazlarndan dileri grlmektedir ve bu arslanlar uzun yeleleri ile tasvir edilmitir. Yelelerin yapl, ikin ve yuvarlak kalalar, ayaklar ve yz hatlar ile arslanlarda Barok izleri grlmektedir. Alt ksmlar geni olan radyal nlarn oluturduu yuvarlak kaide, nlarn daralmasyla birlikte aadan yukarya doru daralarak bir boyun eklini almaktadr. Bu blmn stnde yer alan vakf kitabesi u ekildedir:

Balm Sultan kaddese srrahu el - mennn Efendim hazretlerinin trbesi

erfet- pezr liylarn Der - sadetde h klu sultan

Hazretlerinin bost - niini Ali Hilmi Kullarnn vakf eyledii

em 'idndr. 1286 sene Reby'l - evvel gurrni

Ana eksen zerinde yer alan bir kk bilezikten sonra alt dilimden oluan kre bir ksm ve bu ksmn altnda ve stnde her dilimde birer tane olmak zere anak yapraa benzeyen ekiller bulunmaktadr. anak yapran zerindeki bilezikten sonra, da doru knt yaparak plastik bir etki brakan ekenar drtgenlerin meydana getirdii bir blm ve onun zerinde bir boyun ksm vardr. Daha sonra bu boynun zerine oturan, alt ve st ksmn ikin yuvarlaklarn oluturduu blm gelmektedir. Dilimlerden oluan bu ikin iki ksm ortasnda halkalar tekil eden dar bir blm vardr. Buraya yerletirilen alt tane el, alt ejderi kuyruklarndan tutmakta ve gvdenin ilk blmn meydana getiren I. kol srasn oluturmaktadr. Ejderler; tek boynuzlu, kulakl, ekik gzl ve akazldr. Gvde stndeki pullar belirtilmitir. Ejderlerin kuyruk ksmlarna yakn bir yerde, tek bir kvrm oluturan kk ikinci bir ejder gvdesi vardr. Tek gvdeli iki bal olan bu ejderdeki balardan byk ejder kolu tarafndaki ak az, kulaklar ve dileri ile kk bir ejdere aittir. Ana eksene doru bakan bata ise gz, kulak ve azlar yalnzca birer izgi ile belirtilerek yavru ejderler canlandrlmtr.

Byk ejder kollarnn ba ksmlarnda barok etkili yapraklarn oluturduu kaideleri olan mumluklar vardr. Her bir kolda er tane olmak zere I. kol srasnda toplam on sekiz tane mumluk bulunmaktadr. I. kol srasndan sonra ksa kenarlarnn orta ksmlar da doru yarm dairelerle geniletilen on iki dikdrtgen formun yan yana gelmesiyle oluturulmu korkuluk eklinde bir blm vardr. Bu blmde iki para arayla, paralarn birletii yerlere silindire yakn ekilli ince ubuklar yerletirilmitir. Bu ubuklar zerinde birer iek tomurcuuna tutunmu ku figrleri vardr. Kular kanatlar ak, uar ekilde tasvir edilmitir. Peneli,

5

hotozlu, uzun kuyruklu ve gagal olan kular alt tanedir. Gvercin olma ihtimali olan kularda da barok etkiyi grmek mmkndr. Korkuluun stnde yer alan yaz u ekildedir:

n Kelm Ali Hilmi Kullar

Srp hk - dr dergh - pre vechin ey k, Uyandr kalb kandilin Balm Sultn erndan.

Bu blmden sonra gvdenin II. kol sras gelmektedir. Kollar, birer rumi zerine oturtulmu alt ejder oluturmaktadr. Ejderler ak azl, yuvarlak gzl ve pulludur; ancak boylar I. kol srasndaki ejderlerden daha ksadr. Kuyruk ksmlarna doru dmlenmi ejderlerin kuyruklarnda kk bir ejder ba vardr. Ejderlerin ba ksmlarnda, bitki eklinde yaplm bir kaide zerinde kk birer lale motifi ve onun zerinde ise tane mumluk bulunmaktadr. Mumluklarn iinde mumlarn yerletirilmesi iin mum yuvalar vardr. II. kol srasnda, alt ejder kolu zerinde toplam on sekiz tane mumluk vardr. II. kol srasndan sonra gvdenin nc blmn oluturan nc kol sras gelmektedir. Bu srada kollar birer tane iek motifi meydana getirmektedir. iek orta ksmda am ekildedir. Alt ve stte ise tomurcuk hlindedir. On iki tane olan bu iek motifli kollar zerinde, birer tanesi bo braklarak alt tanesine mumluk yerletirilmitir. Mumluklarn ekilleri I. ve II. sradaki kollar gibidir. amdann drdnc blmn ta ksm meydana getirmektedir. Ta korkuluk eklinde yaplan bir blmn iine oturtulmutur. Alt ksm drt paradan oluan ta ste doru sivrilerek devam etmektedir.

Derghlarda byle amdanlar ok nadir bulunur. Pir Evindeki amdann nereden geldii bilinmemekle birlikte, Balm Sultan Trbesindeki amdann Merdivenky Derghnda yer ald kaynaklarda belirtilmektedir (Birge, 1991: 264). zerindeki vakf kitabesinden de bu derghn postniini olan Mehmet Ali Hilmi Dedebaba tarafndan, H. 1286 / M. 1869 tarihinde Balm Sultan Trbesine vakfedildii anlalmaktadr.

Mehmet Ali Hilmi Dedebaba; Sersem Ali Dedebabadan sonra, zamanmza kadar Hac Bekta Veliyi temsil eden otuz alt dedebabadan biridir. H.1258/ M.1842de Sultan Ahmet Cami yaknndaki bir mahallede doan Mehmet Ali Hilmi, H.1273/ M.1856da Merdivenkynde ahkulu Sultan Dergh Postniini Hasan Babadan ikrar alr. Bir yl sonra Hasan Baba lnce yerine Ali Baba geer ve yedi yl postniinlik grevini srdrr. Onun lm zerine Mehmet Ali Hilmi tayin olur ve Hac Bekta Derghna gelir. Bu srada postniin olan Selanikli Hasan Dedebabadan hilafet alarak tekrar stanbula dnen Mehmet Ali Hilmi Dedebaba, dergh genileterek almalara devam eder (Ergun, 1955: 172). H.1293/ M.1875te Merdivenky ahkulu Sultan Derghnda Dedebaba unvann alan Mehmet Ali Hilmi, bir yl sreyle bu grevi srdrr ve H.1298/ M.1880 ylnda lr (Grses, 1964: 44). Mehmet Ali Hilmi Dedebaba ayn zamanda dnemin airlerindendir. 2666 beyitten oluan divan H.1327/ M.1909 tarihinde Ahmet Mehti Baba tarafndan bastrlmtr (Ergun, 1955: 172).

Hac Bekta Derghndaki amdanlarn krkbudak olarak adlandrlmalar ve birer byk aa grnmnde olmalar, Alevi-Bektai kltrnde aala ilgili inanlarn varln gstermektedir. Konuyla ilgili olarak Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde unlara rastlanmaktadr:

Hac Bekta Sulucakarahyke ilk geldii zamanlarda halk tarafndan iyi karlanmaz; nk kimse onun gerek bir veli olduunu anlamaz. Bu nedenle ky terk etmesine kar kmazlar. Gerei anladklar zaman ise hep birden peine dp onu geri

6

getirmek isterler. Hac Bekta gelenlerin elinden kurtulmak iin yakndaki Hrka Da denilen yksek bir tepenin stnde bulunan bir ard aacnn yanna ular. Ardtan kendini saklamasn ister. Aa hemen dal ve yapraklaryla bir adr biimini alr ve Hac Bekta iinde saklar. Gelenler kimseyi bulamazlar. Bylece halkn elinden kurtulan Hac Bekta, aacn altnda krk gn ile karr, ibadet ve riyazat yapar (Glpnarl, 1990: 25).

Bir dier rivayete gre Hac Bekta birgn Ahi Evreni ziyaret etmek ister ve Krehir yaknlarnda bir tepede buluurlar. Ahi Evren eyhten glge verecek bir aa hasl etmesini ister. Hac Bekta Ahi Evrenin kavak aacndan yaplm asasn alr ve yere diker. Asa o anda yeererek dal budak salp yapraklanr ve kocaman bir aa olur (Glpnarl, 1990: 52).

Vilayetname-i Sultan ucaddinde ise, eyhin gittii her yerde ulu bir am altnda oturduu, namazn ve duasn burada yapt belirtilmektedir. eyhin ibadet ettii amlardan ikisi Krklar am ve Blk am olarak adlandrlmaktadr (Ocak, 1983: 83).

Alevi-Bektai kltrnde aa o kadar kutsaldr ki ileri aa kesmek olan Tahtaclar bile yal aalar kesmezler. Onlara gre aa yeniden dirilme semboldr. Veliler, dinsel kimlikli bykler; aalar korurlar ve insanlarla konuurlar. Kaygusuz Abdal halvete ekildii birgn, kesmekte olduu bir aacn kendisine: neden bana vuruyorsun? diye ac ac sorduunu duymutur (Ouz, 1980: 606).

Bektai tarikatnda kutsal aalardan biri olan selvinin anlam doruluktur. Bu nedenledir ki Bektai Derghnda aevindeki ikinci holn kapsnda, stte, selvi resimleri vardr ( Grses, 1964: 29).

Aaca klt ve buna bal olarak ortaya kan inanlar Trkmenlerde de grlmektedir. Alevi Trkmenleri gen yata len bir adam gmdkten sonra onun atn srerek salverirler; lnn stnden karlan elbiseyi bir aaca giydirerek, giydirilmi bu aa karsnda at yakarlar (Ouz, 1980: 596). Giydirilmi aa karsnda yaplan bu tren, lnn ruhunun aata grnecei inancndan kaynaklanmaktadr.

Derghtaki ad geen amdanlarda drt, krk ve on iki saysnn sistemli bir ekilde kullanlmas, baz sembolik anlamlarn varln gstermektedir. Alevi-Bektai kltrn byk lde etkileyen krkn temeline inildiinde ilk olarak drt kap ile karlalr. Bektai tarikatna gre dinsel bilgi ve deneyime alan drt kap mecazi anlamda insann ruhi olgunlua erime aamalardr. Her kap bir dierinin tamamlaycs durumundadr. (Birge, 1991: 117-119; Flal, 1991: 294). Her bir kademeyi baaran ve hakikat derecesine ulaan kii Hakka yaklamaktadr. Hakikat Hakkn insana grnd son aama olarak kabul edilmektedir (Sezgin, 1990: 100; Dierl, 1991: 123). Drt kapda ama insan benliinin yok edilmesidir. Drt kap iinde her biri on tane olmak zere toplam krk makam; yani krk grev bulunmaktadr.

Drt kap krk makamn dnda Alevi-Bektai kltrnde krk abdal inanc vardr. Bu inanca gre Cebrail Hz. Muhammede Hakkn davetini bildirmi ve ona rehberlik etmitir. Olay yledir: Mira srasnda Cebrail ve Hz. Muhammedin semada nlerine bir arslan kar ve kkremesi ile Hz. Muhammedi korkutur. Bu srada bir ses ykselir, Arslan senden bir nian ister der. Hz. Muhammed hatem ad verilen ve son peygamber olduunu belirten yzn kararak arslann azna atar ve yryerek oradan ayrlr. O srada Amcamn olu Ali burada olsayd arslann hakkndan gelirdi diye dnr. Sonra Allah huzuruna kar (Noyan, 1985: 50; Flal, 1991: 247).

Hz. Muhammed Mira dnnde Sffa-i Safann kapsna gelir. Burada krklar sohbet etmektedir. Hz. Muhammed kapy alar ve ierden kimsin? derler. O, Peygamberim der. erden peygamberliini mmetine eyle denir. Bu kez Resulm der. Bize hacet deildir derler. Son defa Hadiml- fukaraymdeyince, Krklar onu

7

ieri alrlar. Hz. Muhammed ieri girer. erde otuz dokuz kii vardr. Orada olmayan Selman Farisidir. Hz. Alinin yanna oturan Hz. Muhammed onu tanmaz. Orada bulunanlara Kimlerdensiniz? diye sorar. Onlar Bizler Krklarz; hepimiz bir gnl, bir cihetiz. Birimiz ne ise hepimiz odur. derler. Hz. Muhammed Nereden belli? deyince birimizden kan akarsa hepimizden akar derler. Hz. Muhammed ispat ister ve Hz. Ali kolunu uzatr, bir neter vurunca hepsinden kan gelir. O srada darda olan Selmandan da kan akar ve damdan ieri damlar. Daha sonra Selman elinde bir zmle ieri gelir. Hz. Muhammede Bu zm tanesini bize paylatr der. Hz. Muhammed zm tanesini ezerek erbet yapar ve Krklardan birinin dudana dedirince hepsi sarho olup ayaa kalkarak sema etmeye balarlar. Hz. Ali dierlerinden daha cokun bir ekilde Hu Hu deyince, azndan Hz. Muhammedin mirata arslann azna att yz karr. O zaman Hz. Muhammed Aliyi tanr (Noyan, 1985: 49 52; Flal, 1991: 246 249).

Hz. Alinin Esedullah yani Allahn arslan olarak nitelendirilmesinin kayna Mirata yaanan bu olaydr. Olayda ad geen Krklar, istedikleri yerde bir an iinde olabilen ya da ayn anda birden ok yerde grlebilen, insanlara yardm eden ve abdal olarak adlandrlan kiilerdir (Glpnarl, 1990: 138).

Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde geen olaylar da krk saysnn Alevi-Bektai kltrndeki nemine iaret etmektedir. Hac Bekta bir gn kfirlere ok kzar ve onlarn krk gn gne yz grmemeleri iin dua eder. Duas kabul olunur (Glpnarl,1990: 15). Bir baka rivayete gre Hac Bekta Anadoluya geldii zaman, Anadolulu erenler onu ziyarete gelmez. O buna ok kzar ve bir flemesiyle erenlerin ralarn krk gn dinlendirir (Glpnarl, 1990: 25). Yine gnlerden bir gn Hac Bektan misafirleri vardr. Ancak evde ekmek yapmak iin un kalmamtr. Un uvallar silkilerek bir avu un kartlr. Hac Bekta onu yourmalarn ve stn rtmelerini syler. rtnn stne ellerini koyarak Allah bereket versin der ve o hamurdan krk gn boyunca ekmek yaplr (Glpnarl, 1990: 35).

Krk gn ile ekmek, krk gn tek ayak stnde peymanede durmak, krk gn sema etmek; Vilayetnamede sz edilen konulardandr.

Alevi-Bektai kltrnde on iki rakamnn nemi ise on iki imam simgelemesinden kaynaklanr. Bu sayya altn zincir denir (Noyan, 1985: 214). Edebiyatta, sanatta, gnlk yaamda, kyafetlerde ve glbanklarda sklkla bu unsur ile karlalr.

Hac Bekta Derghnda Pir Evinde yer alan meydan odasnda on iki post bulunmaktadr. Post Hz. smailin kurbanndan yadigrdr. Bu postlar on iki makama iaret etmektedir. Ayin-i cem srasnda bu on iki makama on iki kii oturmaktadr. Post isimleri Hac Bekta Derghnda grlen hizmetleri ifade etmektedir. Bu hizmetleri dedeler yapmakta, hizmetlerin yapl ise babalar tarafndan denetlenmektedir (Birge, 1991: 201)

Bektailerce giyilen Hseyni ta on iki dilimden; yani terkten meydana gelmitir. Baa geen alt kenar ksm, lenger ise drt paradr. Beyaz keeden yaplm olan on iki dilimli ta, on iki imam sembolize etmektedir. Alt kenarlardaki paralara kap denilmektedir ki bu ksm drt kapy simgelemektedir (Grses, 1964: 36; Noyan, 1985: 88).

Alevi-Bektai kadnlarnn giyim kuam tarzlar da ayn inancn izlerini tamaktadr. Kadnlarn baa ya da gerdana dizdikleri on iki altn, on iki imam temsil etmektedir (Aksel, 1960: 61).

Ayin-i cem srasnda on iki hizmetli grevlendirilmektedir. Alevi- Bektai inancna gre on iki hizmet Hz. Muhammedden kalmtr. II. Akabe anlamasndan sonra Medine Mslmanlar; Hz. Muhammedin hizmetine on iki kii vererek ihtiyalarnn giderilmesi,

8

habercilik, koruma gibi ilerle grevlendirilmitir. Kimi Bektailer ise on iki hizmetin yalnzca on iki imamla ilgili olduu fikrini savunmaktadr (Pehlivan, 1992: 54 56 ). Ayin-i cemde grevlendirilen on iki hizmetliden biri eracdr. eracnn grevi cemevinde bulunan eralarla ilgilenmektir. Ayin-i cem yaplaca zaman tm amdanlar temizler, kandillerin yalarn doldurur, biten mumlarn yerine yenilerini takar. Ayin srasnda da bu ilemi srdrr ve cemevinin ksz kalmamasn salar.

Hac Bekta Derghnda yer alan iki amdan stnde ku, arslan, ejder figrleri ile el motifi vardr. Bu elemanlar da simgesel baz anlamlar tamaktadr. lk olarak ku figrleri ele alndnda; bunlarn cinsi tam olarak belirlenememekle birlikte, Alevi-Bektai inanlar gz nne alnarak ku figrlerinin gvercin olabilecei sylenebilir. Hz. Alinin ve Hac Bekta Velinin gvercin ekline girdikleri ve bu ekilde birok keramet gsterdikleri dikkate alndnda; kularn, cinsleri ne olursa olsun, Hz. Aliyi ve Hac Bekta temsilen yapldklar muhtemeldir.

Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde Hac Bektan Anadoluya gelii hakknda u bilgilere rastlanmaktadr: Hac Bekta Anadoluya geldii zaman yerli derviler tarafndan iyi bir ekilde karlanmaz. Anadoluya gvercin eklinde gelen Hac Bekta Veliyi doan klna giren Dorul Baba adl Anadolulu bir dervi yakalamak ister; ancak tam o srada gvercinden tekrar insan ekline brnen Hac Bekta, doan boazndan yakalar (Glpnarl, 1990: 18; Tarm, 1948: 102; Grses, 1964: 5; Ocak, 1983: 166).

Hac Bekta Velinin Anadoluya gelii Abdal Musa tarafndan ise u ekilde anlatlmaktadr:

Gvercin donuyla Urma uan mamlar evninn kapusun aan Cmle evliylar stnden geer

Var mdr hibir er Aliden gayri? (Ergun, 1930:6)

Bir baka Bektai iirinde ise: Ali oldum dem oldum bahne

Gvercin donunda geldim cihne (Ergun, 1930:6)

denilmektedir.

Anadoluya gvercin eklinde gelen Hac Bekta Veli, bir yerden baka bir yere gidecei zaman da gvercin eklinde uarak gitmektedir. Bu olay k Hasann bir iirinde yle dile getirilmitir:

Kul Hasanm var m szmde yalan Mnkirin gnln gmana salan

Doksan gnlk yolu kulukta alan Hnkr Hac Bekta Veli kendidir

(Ergun, 1930: 19)

Alevi - Bektai kltrnde arslann da nemli bir yeri vardr. Hz. Ali Haydar; yani arslan olarak anlmakta ve narasnn arslan kkremesine benzedii sylenmektedir (Ouz, 1980: 356; ney, 1992: 40). Hz. Alinin arslan olarak adlandrlmas Mira sahnesi ile ilgilidir. Bir Bektai iirinde Mira sahnesi u ekilde anlatlmaktadr:

Muhammed Miracn yoluna girdi Bu sr gayret iinde sr idi

ir donunun hatem mhrn verdi Bu srr kim eder Aliden gayr (Ergun, 1930: 6)

9

Hz. Alinin Allahn arslan anlamna gelen Esedullah eklinde tanmlanmas yaz ve resimlere de konu olmutur (Shimmel, 1970: pl. XLVI).

Hac Bekta Veli de arslan eklinde birok keramet gerekletirmitir. Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde arslanla ilgili rivayetlerden biri yledir: Hac Bekta Veli Trkistandan Rum lkesine gelirken nce hacca gitmek ister. lde ilerlerken, arslanlarn bulunduu bir yere urar. Buraya insanlar, arslanlarn korkusundan yaklaamazlar. Hac Bekta o blgeye girer girmez iki arslan ona saldrr; ancak Hnkr onlara iyice yaklaarak, balarndan kuyruklarna kadar ikisini de iki eliyle svazlar. ki arslan orada ta olur, bunu gren dier arslanlar yzlerini yere srerek yalanmaya balarlar (Glpnarl, 1990: 17).

Hac Bekta Velinin arslanlar svazlayarak uysallatrmas Alevi-Bektai resimlerine de konu olmutur (Karamaaral, 1976: res.27). Hat sanatnda da arslan figr eklinde yazlm birok yaz rnei bulunmaktadr. Bu yazlarn ou Hz. Ali eklindedir (Aksel, 1967:85-89).

Arslann tasavvuf yaamnda tad nem Sufiler arasnda yaygn olan arslana binmek geleneinden de anlalmaktadr. Karaca Ahmet Sultan veya Ahmet Rfainin ve Seyyid Mahmut Hayraninin arslan zerine binerek keramet gsterdikleri bilinmektedir (Karamaaral, 1971:84-85). Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde Seyyid Mahmud Hayraninin Akehirde bir arslana bindii, bir ylan krba yapt ve yz mevlevi derviini yanna alarak Sulucakarahyke Hac Bekta ziyaret etmek iin gittii belirtilmektedir (Glpnarl, 1990:49).

Hac Bekta Derghndaki amdanlarda kullanlan bir baka figr olan ejdere gelince; ok eski inan sistemlerinde var olan bir gelenee gre, yeni bir yere yerleilecei zaman, orasnn yurt edinilebilmesi iin fatihin orada bulunan ejderle savamas ve yenmesi gerekmekteydi; ancak bu zaferden sonra o blgeye yerleilebilinirdi. Bu inan Hac Bekta Veli Vilayetnamesinde de grlmektedir.

Birgn Hacm Sultann gnlne, acaba erenler bize nereyi yurt verecek ki, orada dem-yom oynatalm (yer tutmak, yerlemek) dncesi gelir. Bu fikir Hnkra malm olur. Kolu Ak Hacm der; Sana u oul canavar tepeleyecein yeri yurt verdik, mezarnda orada olsun. Hacm Sultan ve yanndakiler yola karlar. Susuz yaknlarna geldiklerinde Banaz suyunun kenarnda ejderi grrler. Sultan ejdere doru bir nara atar ve azndan kan atele ejder kl olur, lr (Glpnarl, 1990:81-85).

Vilayetnamede yer alan bir baka rivayete gre Hac Bekta Veli kfirlerin elinden ejder yardmyla kurtulmutur. Olay yledir: Elli bin kfir toplanr, kendisi de ha taknp atna biner, harekete geer. nce bin piyade kfiri nc olarak yollar. ncler maaraya gelince namaz klmakta olan Hac Bekta, kfirlerin sesini duyar; Yarabbi der, Sen bana yardm et, bir yedi bal ejder yolla, maaray beklesin. Tanr yedi bal bir ejder emreder, ejder maaray kuatarak yatar. Gelen kfirler bunu grnce korkarak kaarlar. Bey, Demek ki gerek din Muhammed dini diyerek atndan iner. Ejderlerden bir mil uzaa gelince Hac Bektaa selam verir. Hac Bekta git der; sen de sana uyanlar da Mslman olsunlar; yoksa size ilenirim, bu ejder stnze yrr, hepinizi yutar (Glpnarl, 1990:12).

Ejder ile ilgili bir dier olay Hac Bekta ve Ahi Evren ile ilgilidir: Ahi Evren ile Hac Bekta bir su kenarnda oturup konuurlarken Hac Bekta tanyp inanmayan otuz kii suya girip ykanrlar. Hac Bekta Ahi Evrene, kalk yr, admz anmamaya yemin ettiler; admz anmadka onlar sudan kartma der. Ahi Evren bir ejder ekline girerek adamlarn kyda st ste kardklar elbiselerinin zerine oturur. Sudan karak elbiselerini almak iin birka kez farkl adamlar gelseler de alamadan suya dnerler; ta ki

10

hepsi ejder karsnda Ya Hnkr deyip de, ejder kayboluncaya kadar (Glpnarl, 1990:58).

Hac Bekta Derghnda, Balm Sultan Trbesinde bulunan amdanda ilk sradaki ejder kollarn birer el tutmaktadr. nsann en nemli organlarndan biri olan el, korunma unsuru olup ayn zamanda hareketin de simgesidir. Anadoluda resim ya da cisim olarak birok sanat rnne yansyan bu motifte sihirsel bir g olduuna inanlmaktadr. Alevi-Bektai inancnda Pene-i l-i Ab olarak bilinen; elin baparma Hz. Muhammedi, iaret parma Hz. Aliyi, orta parma Fadime Anay, yzk parma Hasan, kk parma ise Hseyini simgelemektedir (Samancgil, 1945:7; Aksel, 1967: 144; Karamaaral, 1976:250). Kuran- Kerimde Ahzb Suresinin 33. ayetinin tefsirinde Pene-i l-i Ab yle gemektedir: Hz. Peygamber bir sabah siyah kldan yaplm bir aba giyerek dar kar ve srasyla yanna gelen Fatma, Ali, Hasan ve Hseyini abasnn altna alr. Onlarn Ehl-i Beyt olduklarn syler. Bu nedenle bu be kiiye aba altna alnanlar anlamna gelen Pene-i li Ab denir (Glpnarl, 1977:3). Gnmzde birok Alevi yerlemesinde zellikle de kadnlarn yaamnda elin nemli bir yeri vardr. Fadime Anann eli dedikleri el onlar iin uur, bereket ve abukluun simgesidir (Aksel, 1967:144). Sivas ve orumdaki Alevi kylerinde ocan bulunduu duvara, boya ya da is ile el iareti yaplr. Kadnlar ocak duvarlarn svarken ellerinin izini duvara karr. Bunun uur getireceini, nazara kar koruyacan sylerler. Ayn ekilde ellerinin izini hamur yourduktan sonra hamur zerine karan kadnlara gre ise bu hareket bolluk, bereket getirecektir.

Birok yerde karlalan el motifi baz yrelerde, dnlerde bayraklarn zerinde yer almaktadr (Yalgn, 1943; Aksel, 1960: 61). Yenierilerin bayraklarn ssleyen bu motif mhrlerde de karmza kmaktadr (Karamaaral, 1976: res.20).

amdanlar birer tala sonlanmaktadr. Tarikatlarda tacn nemli bir yeri vardr. Mridin banda tac yoksa ayin yaplmaz (Erz, 1977:275). Bektailikte kutsall tartlmaz olan ta iin ii sr, d nurdur denir (Flal, 1991: 321). amdanlarda kullanlan ta Elif Tatr. Bu tr talar Bektailiin ilk dnemlerinde kullanlmtr. Tacn zellii; alt kenar ksmnn, yani lengerin drt; kubbesinin ise iki paradan dikilmi olmasdr. Elif Ta denmesinin nedeni; kardan bakldnda diki izgisinin eski elif harfi gibi yukardan aaya grnmesidir (Noyan, 1985:88).

Elif taca Bektai mezar talarnda rastlanmaktadr. zerinde Seyit es eyh Bedrettin ismi ve H. 855 / M. 1451 tarihi bulunan mezar tann st ksmnda, elif ta bulunmaktadr (Birge, 1991:288, res.26). Neyi ifade ettii belirlenemeyen bir resimde ise elif tac giymi bir dervi, postta oturmaktadr (Birge, 1991:290, res.30).

Eser tanmlamas ve sembolik zmlemelerin ardndan eserlerin tarihlendirme deerlendirmesi yaplacak olursa, her iki amdann da yapm kitabesi yoktur. Pir Evi amdannn tamir, Balm Sultan amdannn vakf kitabesi bulunmaktadr. Pir Evi amdannn kaidesindeki tamir kitabesinden amdann Trabi Ali Dedebabann istei zerine M.1867 ylnda yeniden tamir edildii anlalmaktadr. Yeniden tamir edildii eklinde bir ifade olmas amdann daha nceden de tamir edildii dncesini uyandrmaktadr. Buradan yola karak ve yapm tarz gz nne alnarak eser 18. yzyl sonlar ile 19. yzyl balarna tarihlendirilebilir. Balm Sultan amdannn ise vakf kitabesi vardr. Merdivenky ahkulu Sultan Derghnn Postniini olan Mehmet Ali Hilmi tarafndan H.1286 / M.1869 tarihinde trbeye vakfedilmitir. amdann vakf kitabesindeki tarih ile yapm tarihi birbirine yakn olmaldr. Kitabede Balm Sultann ad getiine gre trbeye vakf etmek iin yaptrlm olmas muhtemeldir. Vakf kitabesi ve

11

Mehmet Ali Hilminin 1842 ylnda doup 1880 ylnda ld dikkate alndnda, eser 19. yzyln ikinci yarsna tarihlendirilebilir. Ayrca amdan stndeki motiflerin barok etkili olmas da bu tarihlendirmeyi desteklemektedir. Bunlarn yan sra, her iki amdan stnde yer alan tamir ve vakf kitabesi ile drtlk incelenmi ve bu yaz tarznn 18. yzyl ve sonrasnda kullanld belirlenmitir.

Sonu olarak, Alevi-Bektai kltrnde var olan inan sistemi kandil ve amdanlarn nemli bir unsur olarak ortaya kmasna neden olmutur. In yaylmasn salayan bu aralarn tarikat yaamnda sahip olduklar deer sanata yansyarak kandil ve amdanlarn gnlk eyalardan daha zenli yaplmalarn salamtr. Dolaysyla kandil ve amdanlar yalnzca birer eya olmalarnn ve ilevselliklerinin dnda, din birtakm sembolik anlamlar yklenmilerdir. Aa, ku, arslan ve ejderin Alevi-Bektai inancnda sahip olduu yer dnldnde, bir hayat aac eklinde olan krkbudaklarn; Hac Bekta, Hz. Aliyi ve hatta Balm Sultan temsilen yaplm olduklar sylenebilir. Yalnz bu figrlerle kalnmam; drt, on iki ve krk rakamlarnn yan sra kullanlan el ve ta motifleriyle de din sembolizm kuvvetle vurgulanmtr. Balm Sultan amdannn arslan figrlerince tanmas bir rastlantdan ya da yalnzca sanatsal tercih ve kaygdan olmasa gerek. Arslan, amdan ve ebediyen koruyacaktr. amdandan yaylan k ise tarikatn devamll demektir.

12

13 Hac Bekta Veli Trbesindeki Krkbudaktan Kesitler

14

Balm Sultan Trbesindeki Krkbudaktan Kesitler

15

KAYNAKLAR

AKSEL, Malik. (1960). Anadolu Halk Resimleri. stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar. AKSEL, Malik. (1967). Trklerde Dini Resimler. stanbul: Elif Matbaas. BIRGE, John Kingsley. (1991). Bektailik Tarihi. ng. ev: Reha amurolu. stanbul: Anadolu Matbaaclk. BRDOAN, Nejat. (1990). Anadolunun Gizli Kltr: Alevilik. stanbul: Acar Matbaaclk DIERL, Anton Josef. (1991). Anadolu Alevilii. Alm. ev: Fahrettin Yiit stanbul: Ant Yaynlar. ERGUN, Sadedin Nzhet. (1930). Bektai airleri. stanbul: Devlet Matbaas . ERGUN, Sadeddin Nzhet. (1955). Bektai-Kzlba-Alevi airleri ve Nefesleri. C.III. stanbul: Maarif Kitaphanesi . ERZ, Mehmet. (1977). Trkiyede Alevilik Bektailik. stanbul: Ota Matbaaclk. FILALI , Ethem Ruhi. (1991). Trkiye de Alevilik Bektailik. Ankara: Seluk Yaynlar . GLPINARLI, Abdlbaki. (1977). Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri. stanbul: nklap ve Aka Kitabevleri. GLPINARLI, Abdlbaki. (1990). Menakb- Hac Bekta- Veli Vilayet-name. stanbul: nklap Kitabevi. GRSES, Remzi. (1964). Hac Bekta Rehberi. Ankara: Sanat Matbaas. KARAMAARALI, Beyhan. (1971). Sivas ve Tokattaki Figrl Mezar Talarnn Mahiyeti Hakknda. Seluklu Aratrma Dergisi, II: 75-103. KARAMAARALI, Beyhan.(1976). Anadoluda XII.-XVI. Asrlardaki Tarikat ve Tekke Sanat Hakknda. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, XXI: 247-276. KUNTER, Halim Baki.(1951). Krkbudak. Hac Bekta ncelemelerine Giri. Ankara: kinci Erkek Sanat Enstits Matbaaclk Blm. NOYAN, Bedri. (1985). Alevilik Bektailik Nedir?, Ankara: Dou Matbaaclk. OCAK, Ahmet Yaar. (1983). Bektai Menkbnamelerinde slam ncesi nan Motifleri. stanbul: Enderun Kitabevi. OUZ, Burhan. (1980). Trkiye Halknn Kltr Kkenleri. C. 2. stanbul: stanbul Matbaas. NEY, Gnl. (1992). Anadolu Seluklu Mimari Sslemesi ve El Sanatlar. Ankara: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. PEHLVAN, Battal. (1992). Anadoluda Alevilik. stanbul: Alev Yaynlar. SAMANCIGL, Kemal. (1945). Bektailik Tarihi. Asl, Douu, z, yz, Kollar, Bykleri, Edebiyat, Gzel Sanatlar. stanbul: Tecelli Matbaas. SAMANCIGL, Kemal. (1946). Alevi airleri Antolojisi. stanbul: Gn Basmevi. SCHIMMEL, A. (1970). Islamic Calligraphy. Leiden E.J. Brill.

SEZGN, Abdlkadir. (1990). Hac Bekta Veli ve Bektailik. stanbul: Sezgin Neriyat ve Matbaaclk. TARIM, Cevat Hakk. (1948). Tarihte Krehri-Glehri ve Babailer-Ahiler-Bektailer. stanbul: Yenia Matbaas. YALGIN, Rza. (1943). Anadoluda Trk Damgalar. Bursa: Yeni Basmevi.

16