UNIWERSYTET KAZIMIERZA WIELKIEGO Wydział Pedagogiki i Psychologii
Instytut Psychologii
CECHY OSOBOWOŚCI I DOŚWIADCZENIA MISTYCZNE
U OSÓB ZAŻYWAJĄCYCH SUBSTANCJE HALUCYNOGENNE
Praca magisterska napisana pod kierunkiem
prof. dr hab. Pawła Izdebskiego
BYDGOSZCZ 2011
2
SPIS TREŚCI
Streszczenie ...........................................................................................................................4
Wstęp.....................................................................................................................................5
Rozdział 1. Substancje halucynogenne jako specyficzna grupa
substancji psychoaktywnych............................................................................ 7
1.1. Substancje psychoaktywne..................................................................................7
1.1.1. Perspektywa historyczna ..............................................................................7
1.1.2. Rozpowszechnienie zażywania substancji psychoaktywnych w Polsce.........8
1.1.3. Klasyfikacja substancji psychoaktywnych....................................................8
1.2. Substancje halucynogenne ................................................................................10
1.2.1. Definicja i wyjaśnienie terminu..................................................................10
1.2.2. Perspektywa historyczna ............................................................................11
1.2.3. Rozpowszechnienie zażywania substancji halucynogennych w Polsce .......12
1.2.4. Klasyfikacja i działanie psychofarmakologiczne ........................................13
1.2.5. Efekty oddziaływania substancji halucynogennych na człowieka ...............15
1.2.6. Zagrożenia związane z używaniem substancji halucynogennych................17
1.3. Zakończenie .....................................................................................................23
Rozdział 2. Osobowość i czynnikowe ujęcie osobowości .............................. 25
2.1. Czynnikowe ujęcie osobowości ........................................................................25
2.1.1. Czynnikowa teoria cech R.B. Cattela .........................................................26
2.1.2. Trójczynnikowa teoria H.J. Eysencka.........................................................27
2.1.1. Pięcioczynnikowa teoria osobowości P.T. Costy, Jr. i R.R. McCrae ...........28
2.2. Związek cech osobowości z zażywaniem substancji halucynogennych .............32
2.2.1. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji psychoaktywnych .32
2.2.2. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji halucynogennych..33
2.2.3. Wpływ zażywania substancji halucynogennych na osobowość...................34
2.3. Zakończenie .....................................................................................................36
3
Rozdział 3. Doświadczenia mistyczne............................................................ 38
3.1. Koncepcje dotyczące doświadczeń mistycznych ...............................................38
3.1.1. Wczesne koncepcje doświadczeń mistycznych...........................................38
3.1.2. Koncepcja uniwersalnego rdzenia (common core) W.T. Stace’a.................40
3.2. Zażywanie substancji halucynogennych a doświadczenia mistyczne .................42
3.3. Zakończenie .....................................................................................................45
Rozdział 4. Metodologia badań własnych ..................................................... 47
4.1. Założenia teoretyczne i model badań.................................................................47
4.2. Problemy i pytania badawcze............................................................................48
4.3. Hipotezy badawcze ...........................................................................................48
4.4. Zmienne i ich operacjonalizacja ........................................................................49
4.5. Charakterystyka narzędzi badawczych..............................................................49
4.5.1. Ankieta dotycząca zażywania substancji psychoaktywnych.......................49
4.5.2. Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Costy i McCrae ...................................49
4.5.3. Skala Mistycyzmu Hooda .........................................................................51
4.6. Opis badanej grupy ...........................................................................................52
4.7. Procedura badawcza .........................................................................................53
4.8. Zastosowane metody analizy statystycznej........................................................54
Rozdział 5. Wyniki badań własnych.............................................................. 55
5.1. Przedstawienie wyników...................................................................................55
5.2. Dyskusja wyników............................................................................................64
Zakończenie .........................................................................................................................68
Bibliografia ..........................................................................................................................70
Wykaz tabel i rysunków .......................................................................................................76
Załączniki ............................................................................................................................77
4
Streszczenie
W pracy tej postanowiono zbadać, czy użytkownicy substancji halucynogennych
różnią się od ogółu społeczeństwa w zakresie cech osobowości, a także występowania u
nich doświadczeń mistycznych. Przebadano 43 osoby deklarujące zażywanie
halucynogenów. Badani wypełnili ankietę dotyczącą zażywania substancji
psychoaktywnych, Inwentarz Osobowości NEO-PI-R oraz Skalę Mistycyzmu.
Użytkownicy halucynogenów okazali się cechować przede wszystkim wyższą
Otwartością na doświadczenie i niższą Sumiennością w porównaniu do norm, zaś w
mniejszym stopniu także niższą Ekstrawertycznością i Ugodowością. Badani osiągnęli
także znacznie wyższy wynik na Skali Mistycyzmu niż osoby z grupy kontrolnej.
Ponadto, wykryto pozytywny związek pomiędzy doświadczeniami mistycznymi a
Otwartością na doświadczenie i Ugodowością.
Badanie to pokazało, że ciekawość świata i zainteresowanie różnorodnością
doświadczeń mogą być jedną z głównych motywacji skłaniających ludzi do zażywania
substancji halucynogennych, które w ich subiektywnych odbiorze mogą pomagać w
rozwoju osobistym, poszerzać świadomość czy wywoływać głębokie doświadczenia
duchowe.
5
Wstęp
Substancje halucynogenne to bardzo specyficzna grupa środków
psychoaktywnych. Wywołują one głębokie zmiany w percepcji, myśleniu i nastroju
człowieka. Potrafią wprowadzać w całkowicie odmienny stan świadomości, wywierając
jednocześnie niewielki wpływ fizjologiczny na organizm – cechują się stosunkowo
niską toksycznością, nie wywołują uzależnienia fizycznego. Ich użytkownicy często
deklarują, że środki te mogą służyć rozwojowi osobistemu czy wywoływać
doświadczenia mistyczne. Jednocześnie w trakcie ich działania mogą wystąpić poważne
napady lękowe czy nawet ostre reakcje psychotyczne. Ich nieodpowiedzialne zażywanie
może prowadzić do długotrwałych negatywnych następstw psychicznych.
Halucynogeny pozostają tematem wywołującym wiele kontrowersji, tak w środowisku
naukowym jak i w opinii publicznej.
Wydaje się, że odmienność środków halucynogennych od innych grup
substancji psychoaktywnych może przyciągać do ich zażywania także pewną
specyficzną grupę osób. Dlatego autor postanowił przyjrzeć się temu zagadnieniu i
zbadać cechy osobowości, którymi charakteryzują się osoby zażywające środki
halucynogenne. W literaturze zagranicznej istnieje wiele badań dotyczących cech
osobowości osób zażywających różne substancje psychoaktywne, jednak bardzo mało
badań dotyczy użytkowników halucynogenów. Ponadto, w pracy postanowiono zbadać
kwestię doświadczeń mistycznych wywoływanych przez substancje halucynogenne.
Autor zdecydował się porównać występowanie doświadczeń mistycznych u osób
zażywających środki halucynogenne oraz osób niezażywających żadnych narkotyków.
Temat ten był poruszany w literaturze zagranicznej, jednak nigdy w naszym kraju.
Celem niniejszej pracy jest zatem zbadanie, czy użytkownicy substancji
halucynogennych różnią się od ogółu społeczeństwa w zakresie cech osobowości, a
także występowania u nich doświadczeń mistycznych. Autor na podstawie dostępnej
literatury przyjął hipotezy twierdzące, iż takie różnice występują. W celu weryfikacji
postawionych hipotez zastosowano procedurę ex-post-facto. Badani zostali poproszeni
o wypełnienie ankiety dotyczącej zażywania substancji psychoaktywnych, Inwentarza
Osobowości NEO-PI-R oraz Skali Mistycyzmu.
W pierwszym rozdziale niniejszej pracy przedstawiono charakterystykę
halucynogenów na tle innych substancji psychoaktywnych. Omówiono historię tych
6
środków, rozpowszechnienie ich zażywania w naszym kraju, podział, efekty ich
oddziaływania na człowieka oraz zagrożenia związane z ich stosowaniem. Rozdział
drugi dotyczy osobowości człowieka w ujęciu czynnikowym, ze szczególnym
uwzględnieniem Pięcioczynnikowej Teorii Osobowości Costy i McCrae, której
operacjonalizację – kwestionariusz NEO-PI-R – zastosowano w przeprowadzonym
badaniu. Omówiono też możliwe związki łączące cechy osobowości człowieka z
zażywaniem substancji halucynogennych. Trzeci rozdział skupia się na
doświadczeniach mistycznych. Przedstawia koncepcję uniwersalnego rdzenia Stace’a,
którą operacjonalizuje wykorzystana w badaniach Skala Mistycyzmu. W tym rozdziale
zebrano także wyniki badań dotyczących wywoływania przez środki halucynogenne
doświadczeń mistycznych. W rozdziale czwartym przedstawiono metodologię badań
własnych, natomiast rozdział piąty przedstawia wyniki badań oraz ich dyskusję.
Mam nadzieję, że niniejsza praca przyczyni się do lepszego zrozumienia
specyfiki substancji halucynogennych oraz powodów i motywacji, dla których ludzie
zażywają te środki.
7
Rozdział 1. Substancje halucynogenne jako specyficzna grupa
substancji psychoaktywnych
Substancje psychoaktywne to związki chemiczne, które oddziaływają na
ośrodkowy układ nerwowy, bezpośrednio wpływając na jego funkcje, czego efektem są
zmiany w myśleniu, percepcji, nastroju czy zachowaniu (Szukalski, 2005). W pierwszej
części tego rozdziału przedstawiona zostanie ogólna charakterystyka oraz podział
substancji psychoaktywnych. Pozwoli to czytelnikowi lepiej zrozumieć specyfikę
substancji halucynogennych, których opis, klasyfikacja oraz oddziaływanie na
człowieka zostaną szczegółowo omówione w dalszej części rozdziału.
1.1. Substancje psychoaktywne
1.1.1. Perspektywa historyczna
Ludzie używali substancji zmieniających stan ich umysłu od tysiącleci.
Stosowano je w celach religijnych, medycznych, społecznych i rekreacyjnych.
Substancje psychoaktywne były wykorzystywane przez wszystkie pierwotne
społeczeństwa, z wyjątkiem Eskimosów, którzy po prostu nie mieli do nich dostępu
(Stafford, 1993; Weil, 2004).
Wydaje się więc, że potrzeba odmienienia stanu świadomości i wyzbycia się ograniczeń
codziennej egzystencji jest naturalną potrzebą człowieka. A być może nie tyko jego,
gdyż także wiele zwierząt spożywa psychoaktywne rośliny czy sfermentowane owoce
w celu odurzenia się (Weil, 2004).
Ślady nasion konopi oraz makówek odnaleziono już w grobach z epoki neolitu
(Rudgley, 2002). Starożytny historyk Herodot opisywał, że w V wieku p.n.e. Scytowie
uprawiali i stosowali konopie. Od ponad 3 tysięcy lat p.n.e. w różnych kulturach
używane było opium jako środek medyczny lub odurzający (Szukalski, 2005). Także w
trzecim tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii wytwarzano alkohol, zaś na dalekim
wschodzie żuto betel (Rudgley, 2002). W czasach starożytnych rzadko wykorzystywano
8
substancje zmieniające świadomość w celach rekreacyjnych. Stosowano je głównie w
rytualnych obrzędach, praktykach religijnych czy dla zwiększenia sprawności w walce.
Substancje psychoaktywne towarzyszą także dzisiejszej cywilizacji, jednak
zmienił się stosunek do nich. Ich rekreacyjne używanie, a przede wszystkim
nadużywanie, jest postrzegane jako jeden z najważniejszych społecznych i zdrowotnych
problemów współczesnego świata. Zażywanie substancji wiąże się nie tylko z
rozmaitymi szkodami dla ich użytkowników, ale także z ogromnymi kosztami dla
społeczeństwa. Opieka zdrowotna, dozór prawny czy próby kontrolowania
przestępczości związanej z narkotykami pochłaniają niezliczone koszty (Nutt i in.,
2007).
1.1.2. Rozpowszechnienie zażywania substancji psychoaktywnych w Polsce
W Polsce najczęściej stosowanym środkiem psychoaktywnym jest alkohol.
Według ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2006 roku (Sierosławski,
2006) spożywanie napoju alkoholowego przynajmniej raz w przeciągu ostatnich 12
miesięcy deklarowało 90,6% ogółu populacji. Aktualne palenie tytoniu deklarowało zaś
40,5 % badanych. Używanie nielegalnych substancji jest znacznie mniej
rozpowszechnione. Najpopularniejszymi z nich są przetwory konopi – marihuana lub
haszysz. W badaniach tych, do ich stosowania kiedykolwiek w życiu przyznało się 9 %
mieszkańców kraju, zaś w ciągu ostatnich 12 miesięcy – 2,7 %. Używanie innych
zabronionych przez prawo używek jest jeszcze rzadsze i rzadko przekracza 1 %
populacji.
Nielegalne substancje są jednak znacznie bardziej rozpowszechnione wśród młodzieży.
W grupie wiekowej 15-24 lata stosowanie marihuany lub haszyszu chociaż raz w życiu
deklarowało już 17,3 % badanych, amfetaminy – 4,8 %, zaś ecstasy – 2,3 %.
1.1.3. Klasyfikacja substancji psychoaktywnych
Na świecie występuje ogromna liczba środków psychoaktywnych, tak
pochodzenia naturalnego, jak i syntetycznego, o bardzo zróżnicowanej strukturze i
kierunku działania. Dlatego podejmowano różne próby ich klasyfikacji.
W 1974 roku Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO, 1974)
wyróżnił osiem podstawowych typów toksykomanii:
9
Typ alkoholowo-barbituranowy
Typ amfetaminowy
Typ kannabis
Typ kokainowy
Typ substancji halucynogennych
Typ khat
Typ opiatów
Typ lotnych rozpuszczalników
Z kolei Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób ICD-10 (Pużyński i Wciórka, 2000)
zawiera kliniczny podział zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania
spowodowanych przyjmowaniem substancji psychoaktywnych. Są to:
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane piciem alkoholu
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
opiatów
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
kannabinoidów
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
leków nasennych i uspokajających
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
kokainy
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
innych substancji psychostymulujących
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
substancji halucynogennych
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
tytoniu
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
lotnych rozpuszczalników
Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem
kilku substancji lub innych substancji psychoaktywnych
10
Klasyfikacje te mają jednak pewne mankamenty: straciły już nieco na aktualności i
zaliczają do różnych grup substancje o bardzo zbliżonym kierunku działania.
Wydaje się, że bardziej spójna klasyfikacja powinna uwzględniać przede wszystkim
charakter działania substancji na ośrodkowy układ nerwowy. Przykładem takim jest
podział zaproponowany przez Shuckita (2000, za: Szukalski, 2005):
Depresanty ośrodkowego układu nerwowego, np. alkohol, barbiturany,
benzodiazepiny
Stymulanty OUN, np. amfetamina, metaamfetamina, kokaina, khat, kofeina
Opioidy, np. heroina, morfina, kodeina
Kannabis – marihuana i haszysz
Środki halucynogenne, np. LSD, psylocyna, meskalina, halucynogenne
pochodne amfetaminy
Inhalanty, np. propan, butan, kleje
Inne, np. fencyklidyna, ketamina
Dawniej kontrolę nad użyciem substancji psychoaktywnych stanowiła tradycja i
religia. W dzisiejszych czasach kontrolę tę sprawują przepisy prawne. Legalne,
dopuszczone do użytku środki określa się zazwyczaj mianem używek. Środki
zabronione przez prawo w języku potocznym nazywane są zwykle narkotykami
(Sikorski, 1999). Jest to jednak określenie nieprecyzyjne, gdyż narkotyk (od gr.
narcotikos – oszałamiający) to dosłownie substancja powodująca zniesienie bólu,
euforię i oszołomienie. Termin ten powinien więc odnosić się tylko do grupy opioidów,
które wykazują takie właśnie działanie (Szukalski, 2005).
1.2. Substancje halucynogenne
1.2.1. Definicja i wyjaśnienie terminu
Substancje halucynogenne to charakterystyczna, bardzo odmienna od innych
grupa środków psychoaktywnych. Można je opisać jako „substancje chemiczne, które w
dawkach nietoksycznych wywołują zmiany funkcji poznawczych człowieka, tj.
percepcji i myślenia, a także nastroju, bez cech splątania, utraty pamięci lub
dezorientacji co do własnej osoby, miejsca i czasu” (Szukalski, 2005, s. 135).
11
Istnieje wiele kontrowersji dotyczących tych środków. Pierwsza z nich dotyczy
już nazewnictwa. Najczęściej stosowany termin, substancje halucynogenne (lub
halucynogeny), jest w pewien sposób mylący. Substancje te rzeczywiście mogą
wywierać głęboki wpływ na percepcję i wywoływać zniekształcenia wzrokowe czy
słuchowe, bardzo rzadko jednak, przynajmniej w typowych dawkach, wywołują
rzeczywiste halucynacje, czyli spostrzeżenia zmysłowe rzeczy, które nie istnieją w
rzeczywistości (Grinspoon i Bakalar, 1997).
Inny zaproponowany termin, środki psychozomimetyczne, wskazuje, że stany
wywołane nimi przypominają występujące naturalnie psychozy. W objawach
rzeczywiście istnieje pewne podobieństwo, szybko stało się jednak jasne, że istnieją
między tymi stanami także spore różnice (Hofmann, 2001).
Jeszcze inna, szeroko rozpowszechniona w kulturze nazwa, to substancje
psychodeliczne, lub po prostu psychodeliki. Termin ten zrodził się z greckich słów
psyche (umysł) i delein (ukazywać, objawiać), a więc w wolnym tłumaczeniu oznacza
„objawiający umysł” i odnosi się do głębokich zmian, które wywołują one w
świadomości i sposobie myślenia (Grinspoon i Bakalar, 1997).
Ostatnio coraz większą popularność w kręgach niefachowych nabiera także
termin enteogeny (od greckich słów: en – wywnętrz; theo – Bóg; gen – stwarzać,
wywoływać), czyli w wolnym tłumaczeniu - substancje sprawiające, że Bóg objawia się
wewnątrz kogoś (Richards, 2005). Określenie to podkreśla duchowe i mistyczne
aspekty działania tych środków.
W tej pracy stosowany jest jednak termin substancje halucynogenne, gdyż mimo
swoich nieścisłości, jest on najczęściej przywoływany w literaturze naukowej.
1.2.2. Perspektywa historyczna
Rośliny czy grzyby zawierające substancje halucynogenne były używane od
zarania dziejów przez większość społeczności pierwotnych w obrzędach religijnych,
rytuałach i ceremoniach. Najstarsze ślady wskazujące na używanie halucynogenów
dostarczone są przez archeologów. Odkryli oni ryty naskalne na grobowcu datowane na
ok. 6000 lat p.n.e., które przez wielu badaczy są uważane za wytworzone pod wpływem
substancji halucynogennych, gdyż składają się z charakterystycznych wizyjnych
wzorów, których nie ma odpowiednika w naturze (Rudgley, 2002). Odnaleziono też
ślady wskazujące na używanie tak zwanego peyotlu, kaktusa zawierającego meskalinę,
12
przez Indian północnoamerykańskich już ok. 3700 r. p.n.e. (El-Seedi i in., 2005).
Członkowie pierwotnych społeczności w Ameryce Południowej spożywali
halucynogenny napój zwany ayahuasca (‘wino duszy’) co najmniej od 2000r. p.n.e.
(Naranjo 1986, za: Barbosa i in., 2009). W Ameryce Środkowej rdzenna ludność
spożywała z kolei grzyby psylocybinowe, zwane przez nich teonanácatl, czyli
‘pokarmem bogów’, co najmniej od 1500 r. p.n.e. (Szukalski, 2005). Wielu badaczy jest
zdania, że w skład kykeonu, tajemniczej mikstury spożywanej przez Antycznych
Greków w Misteriach Eulezyjskich, wyprawianych od ok. 1500 r. p.n.e., wchodził
sporysz, pasożytniczy grzyb zawierający substancje halucynogenne spokrewnione z
dietyloamidem kwasu D-lizergowego - LSD (Hofmann, 2001; Stafford, 1993).
W historii najnowszej środki halucynogenne, szczególnie LSD, miały swój
renesans w latach 60-tych i początku lat 70-tych XX wieku. Ich zażywanie związane
było z rozkwitem kontrkultury młodzieżowej w USA (Hofmann, 2001). Wraz z
upadkiem tego ruchu, także rekreacyjne używanie halucynogenów stało się znacznie
mniej powszechne.
Naturalne substancje halucynogenne są wykorzystywane po dziś dzień w praktykach
religijnych przez potomków rdzennej ludności. Na terenie USA działa na przykład
Native American Church, którego wyznawcy w ramach sakramentu zażywają peyotl
(Szukalski, 2005). W Ameryce Południowej natomiast członkowie organizacji
religijnych w dalszym ciągu używają w swoich ceremoniach napoju ayahuasca
(Barbosa i in., 2009).
1.2.3. Rozpowszechnienie zażywania substancji halucynogennych w Polsce
Zażywanie halucynogenów, szczególnie regularne, nie jest w Polsce zbyt
powszechne. Według raportu z ogólnopolskich badań ankietowych (Sierosławski,
2006), badającego populację w wieku od 15 do 64 lat, w 2006 roku przynajmniej raz w
życiu zażycie grzybów halucynogennych deklarowało 1% badanych, zaś LSD – 0,9%.
Większość z tych ludzi nie zalicza się do aktualnych użytkowników tych substancji,
gdyż w ciągu ostatnich 12 miesięcy zażywał te środki tylko 0,1% populacji.
Stosowanie substancji halucynogennych, podobnie jak innych środków
psychoaktywnych, jest bardziej rozpowszechnione u mężczyzn. Choć raz w życiu
zażycie LSD deklarowało 1,5% mężczyzn i tylko 0,3% kobiet.
13
Najwięcej użytkowników większości substancji psychoaktywnych stanowią
ludzie młodzi. Nie inaczej jest w przypadku halucynogenów. W grupie wiekowej 15-24
lata przynajmniej raz w życiu zażycie LSD deklarowało 1,7% badanych, w grupie 25-
34 lata – 1,5%, w grupie 35-44 lata – 0,7%, zaś w starszych grupach wiekowych środek
ten praktycznie nie był stosowany (Sierosławski, 2006).
1.2.4. Klasyfikacja i działanie psychofarmakologiczne
Pod względem budowy chemicznej, substancje halucynogenne można podzielić
na dwie grupy alkaloidów (Johnson i in., 2008; Nichols, 2004):
Tryptaminy (m.in. psylocybina, LSD, DMT)
Fenetylaminy (m.in. meskalina i syntetyczne, halucynogenne pochodne
amfetaminy)
Do substancji halucynogennych bywają także zaliczane inne środki. Należą do
nich dysocjanty (np. ketamina, i fencyklidyna), delirianty (np. atropina i skopolamina)
oraz 3,4-metylenodioksymetamfetamina (MDMA). Ich działanie pod pewnymi
względami może być podobne do omówionych wcześniej halucynogenów, zasadniczo
różnią się one jednak zarówno budową, farmakologicznymi sposobami działania jak i
subiektywnymi efektami, które wywołują (Johnson i in., 2008). Dlatego w tej pracy,
termin substancje halucynogenne zarezerwowany jest tylko dla substancji z grup
tryptamin i fenetylamin, określanych też czasami mianem ‘klasycznych
halucynogenów’ (Nichols, 2004).
Fenetylaminy pod względem budowy chemicznej zbliżone są do
neuroprzekaźników: dopaminy i noradrenaliny, zaś tryptaminy wykazują podobieństwo
do neuroprzekaźnika serotoniny. Jednak podstawowe oddziaływanie obydwu tych grup
na ośrodkowy układ nerwowy opiera się na ich agonistycznym działaniu w stosunku do
receptorów serotoninowych 5-HT2, a w szczególności 5-HT2A. (Aghajanian i Marek,
1999; Nichols, 2004). Najprawdopodobniej właśnie agonistyczne działanie
halucynogenów na te receptory w największej mierze odpowiada za ich głęboki wpływ
na myślenie, percepcję i emocje człowieka.
14
Substancje halucynogenne z obu tych grup występują zarówno jako alkaloidy
naturalne, jak produkowane syntetycznie. Do najczęściej używanych rekreacyjnie
należą (Szukalski, 2005):
Dietyloamid kwasu D-lizergowego – LSD. Zsyntezowany po raz pierwszy w
1938 roku, jest najsilniejszym (najaktywniejszym pod względem dawki) znanym
halucynogenem. Jego aktywna dawka waha się zwykle w przedziale od 50 do
250µg, czyli zaledwie 0,05 – 0,25 mg, o wiele mniej niż masa ziarenka piasku .
Psylocyna i psylocybina – występujące w grzybach, głównie z rodzaju
Psilocybe. Grzyby te są rozpowszechnione na całym świecie, od terenów
arktycznych do tropikalnych i wszędzie, gdzie występują były i są stosunkowo
często używane. Psylocybina bywa także wytwarzana syntetycznie czy to
nielegalnie, czy do wykorzystania w badaniach naukowych.
Dimetylotryptamina – DMT. Rośliny zawierające ten środek były i są
powszechnie stosowane przez rdzennych mieszkańców Ameryki Południowej w
napoju ayahuasca. W kulturze zachodniej częściej zażywa się syntetyczne DMT
w postaci palonej lub iniekcyjnej. Śladowe ilości DMT wytwarzane są także w
mózgu człowieka przez gruczoł szyszynki.
Meskalina – substancja występująca w kaktusach znanych jako peyotl. Od
tysiącleci aż do teraz zażywana przez Indian Północnej i Środkowej Ameryki.
Jest otrzymywana także syntetycznie.
Halucynogenne pochodne amfetaminy (m.in. DOM, DOB, 2-CB, 2-CE) –
stosunkowo niedawno odkryta grupa substancji syntetycznych, które oprócz
właściwości halucynogennych wykazują zwykle także działanie stymulujące.
Wszystkie wymienione wyżej substancje, a także wiele innych halucynogennych
tryptamin i fenetylamin, różnią się w dawkowaniu, czasie działania i części efektów.
Niektóre są aktywne już w dawce 50µg (LSD), inne – 300mg (meskalina). Efekty
jednych z nich utrzymują się pół godziny (palone DMT), innych zaś nawet 30 godzin
(DOM). Generalnie, środki te wywołują jednak podobne spektrum subiektywnych
efektów odczuwanych przez użytkowników (Johnson i in., 2008).
15
1.2.5. Efekty oddziaływania substancji halucynogennych na człowieka
W przeciwieństwie do wszystkich innych grup substancji psychoaktywnych,
których działanie jest zwykle przewidywalne, efekty wywoływane przez halucynogeny
są bardzo zmienne, indywidualne i w dużej mierze zależne od szeregu czynników
określanych jako nastawienie i otoczenie (set and settings) (Hofmann, 2001; Nichols,
2004). Nastawienie odnosi się do czynników wewnętrznych, takich jak osobowość, stan
psychiczny i oczekiwania użytkownika, zaś otoczenie - do aktualnych warunków
zewnętrznych. Z powodu tej indywidualności działanie środków halucynogennych
bywa często określane jako niespecyficzne wzmocnienie, intensyfikacja procesów
umysłowych (Grinspoon i Bakalar, 1997; Grof, 2000).
Dr. Stanislav Grof (2000), po przeanalizowaniu 3800 zapisów sesji LSD w
warunkach klinicznych, nie znalazł ani jednego objawu, który byłby absolutnie stały i
występował zawsze. Mimo to, można określić pewne efekty, które pojawiają się
stosunkowo często. Należą do nich (Grinspoon i Bakalar, 1997; Grof, 2000) :
Symptomy fizyczne – halucynogeny zazwyczaj nie wywołują głębokich zmian
somatycznych, mogą jednak pojawić się reakcje obejmujące wegetatywny układ
nerwowy, takie jak rozszerzenie źrenic, podniesienie tętna, wzrost ciśnienia,
nudności, dreszcze, napięcie mięśni lub rzadziej, przeciwne – zwolnienie pulsu,
obniżenie ciśnienia, rozluźnienie mięśni;
Zmiany percepcyjne stanowią dość typową i często powtarzającą się reakcję na
środki halucynogenne. Do zmysłów użytkownika dociera niezwykle intensywna
fala bodźców sensorycznych. Dominują różnego rodzaju zniekształcenia i
złudzenia wzrokowe i słuchowe – falowanie obrazu, zmiany perspektywy,
pozostawanie powidoków, poczucie ożywienia przedmiotów, synestezje
(słyszenie kolorów, widzenie dźwięków itp.). Zmysły często wydają się
wyostrzone – kolory stają się intensywniejsze, kontury silniej zaznaczone. Przy
zamkniętych oczach pojawiają się żywe wizje. Poczucie czasu i przestrzeni
może się zmieniać – czas zdaje się zwalniać, przestrzeń rozciągać, w skrajnych
przypadkach ustępując poczuciu wieczności i nieskończoności;
Zmiany emocjonalne także mogą być bardzo głębokie. Zwykle wszelkie emocje
odbierane są z wyjątkową intensywnością – często pojawia się
wszechogarniająca euforia i błogość, jednak równie dobrze, szczególnie przy
16
niekorzystnym nastawieniu i otoczeniu, użytkownicy halucynogenów mogą
doznawać ekstremalnego strachu czy rozpaczy.
Zmiany myślenia również są wyraźne. Tok myślenia może ulec przyśpieszeniu
bądź zwolnieniu. Dominują wolne skojarzenia i myślenie intuicyjne, obrazowe.
Normalne i codzienne aspekty otoczenia interpretowane są jako mające
szczególne znaczenie i wielką głębię. Często zdarzają się wewnętrzne refleksje,
przynoszące poczucie wglądu w naturę siebie, innych ludzi czy wszechświata.
Jednakże może również występować zniekształcona interpretacja zdarzeń w
postaci urojeń prześladowczych, odniesienia czy wielkościowych. Pamięć przy
standardowych dawkach zwykle pozostaje nienaruszona.
Zmiany świadomości są bardzo specyficzne. Zwykle nie ma oznak ilościowego
osłabienia świadomości, takich jak senność, stupor lub śpiączka. Przy
umiarkowanych dawkach zachowana zostaje orientacja co do własnej
tożsamości, czasu i miejsca. Świadomość zmienia się jednak jakościowo, w
sposób podobny do tej występującej we śnie, medytacji czy transie. Zjawisko to
bywa opisywanie jako ekspansja świadomości.
Doświadczenia duchowe i mistyczne występują szczególnie po wysokich
dawkach halucynogenów. Można tu wymienić takie niecodziennie odczucia, jak
poczucie jedności z wszystkimi ludźmi, wszechświatem czy Bogiem,
doświadczenia śmierci i odrodzenia, poczucie ostatecznej rzeczywistości,
kontaktu z duchami czy demonami. Doznania te zostaną szerzej omówione w
dalszej części pracy (rozdz. 3).
Ditman i Bailey (1967) przeprowadzili badanie, w którym podali ochotnikom w
klinicznym warunkach przeciętną dawkę (100-200µg) LSD. Po przeminięciu działania
środka, badani zostali poproszeni o posortowanie 300 kart zawierających określenia
mogące opisać ich doświadczenia, zaczynając od tych, które robią to najlepiej. Te 300
określeń zostało zgrupowanych w 18 kategorii. Oto one, poczynając od tych, które
najtrafniej opisują działanie środka:
Euforia, radość, relaksacja
Poczucie zrozumienia i sensu
Poczucie cudowności
Zwiększone doznania estetyczne
17
Odczucie empatii i bliskości z innymi
Poczucie jedności i doświadczenia religijne
Podwyższona czujność
Zaburzenia percepcyjne
Przemyślenia, wspomnienia
Niezwykłe doznania cielesne
Dyskomfort somatyczny
Doznania hipnagogiczne
Poczucie symboliki, obrazowości
Depresja, smutek
Urojenia, paranoja
Wrogość, irytacja
Niepokój, strach
Halucynacje
Badanie to pokazuje, że najważniejsze i najczęstsze efekty LSD w odczuciu
użytkowników tego środka to pozytywne zmiany emocjonalne i zmiany poznawcze
związane z odczuciami zrozumienia, wglądu, doznaniami estetycznymi i duchowymi.
Występują także odczucia negatywne, jednak rzadziej. Umieszczenie kategorii
‘halucynacje’ na ostatnim miejscu wskazuje, jak nieprecyzyjną nazwą jest termin środki
halucynogenne.
1.2.6. Zagrożenia związane z używaniem substancji halucynogennych
Substancje halucynogenne to bardzo charakterystyczna grupa substancji
psychoaktywnych, dlatego także zagrożenia wynikające z ich stosowania są
specyficzne. Po pierwsze, zażywanie halucynogenów nie ma na ogół charakteru
ciągłego lub chronicznego; ludzie zwykle używają ich przy rzadkich okazjach.
Substancje halucynogenne nie wywołują uzależnienia fizycznego. Nie stwierdzono
występowania po nich zespołu odstawiennego. Środki te mają także niski potencjał
uzależnienia psychicznego, nie wywołują efektu głodu czy przymusu zażywania
(Johnson i in., 2008; Nichols, 2004; Seligman, Walker i Rosenhan, 2003).
18
Najprawdopodobniej halucynogeny nie wpływają na mieszczący się w mózgu
układ nagrody. Układ ten związany jest z aktywacją szlaku dopaminergicznego,
szczególnie w obszarze jądra półleżącego. Naukowcy uznają, że większość, jeśli nie
wszystkie substancje uzależniające aktywują ten mózgowy układ nagrody. Wygląda na
to, że opiaty, kokaina, amfetamina, benzodiazepiny, marihuana, alkohol, nikotyna, a
nawet kofeina tą samą drogą wpływają na wzrost poziomu dopaminy w mózgu. Tego
efektu nie wywołują jednak substancje halucynogenne (Nichols, 2004; Seligman,
Walker i Rosenhan, 2003). Badania te zgadzają się z obserwacjami pokazującymi, że
zwierzęta laboratoryjne samodzielnie uczą się zażywać niemal wszystkie substancje
nadużywane przez człowieka, z wyjątkiem halucynogenów (Johnson i in., 2008;
Nichols, 2004; Seligman, Walker i Rosenhan, 2003).
Skoro środki te nie mają prostych właściwości wzmacniających, wydaje się, że
ludzie pragną ich zażywać jedynie z powodu ich złożonego oddziaływania na mózg.
Użytkownicy tych substancji często twierdzą, że używają ich w celu rozwoju
osobistego lub duchowego i dla lepszego zrozumienia siebie i świata (Nichols, 2004).
To może tłumaczyć, dlaczego ludzie zażywają halucynogeny, mimo, że nie mają one
nagradzających właściwości dla zwierząt. Pozytywnie oceniane efekty u człowieka
związane są z wyższymi procesami poznawczymi i nie mogą mieć odpowiednika u
organizmów o mniej rozwiniętej korze mózgowej.
Następnym zagadnieniem jest kwestia toksyczności substancji
halucynogennych. Ogólnie, środki te wykazują niską toksyczność, i nie stwierdzono, by
wywoływały uszkodzenia organów wewnętrznych lub deficyty neuropsychologiczne
(Johnson i in., 2008; Nichols, 2004). Chociaż powodują one potężne zmiany w
świadomości, ich wpływ biologiczny jest niewielki. Należy zaznaczyć jednak, że
wnioski te płyną z badań przeprowadzonych nad najczęściej używanymi i najlepiej
poznanymi halucynogenami i nie wiadomo, na ile można je odnosić także do nowszych,
nie zbadanych jeszcze substancji.
Doświadczenia na zwierzętach z wykorzystaniem LSD pokazały, że nawet
dawki wielokrotnie większe od zwykle stosowanych przez ludzi nie wywołują żadnego
szkodliwego efektu fizjologicznego (Grof, 2000; Hofmann, 2001). Jak podaje Nichols
(2004) przynajmniej do roku 2004 nie zanotowano ani jednego przypadku śmierci
człowieka w wyniku bezpośredniego działania LSD. Według wiedzy autora twierdzenie
to pozostaje prawdziwe także dzisiaj. W latach 60-tych XX wieku w artykułach
19
naukowych i w prasie niefachowej pojawiły się doniesienia, że LSD może powodować
uszkodzenia chromosomów czy materiału genetycznego (Dishotsky i in., 1971).
Badania te były jednak przeprowadzone in vitro, lub na pojedynczych przypadkach.
Późniejsze przeglądy wielu badań pokazują, że naukowcy nie potwierdzili związku
zażywania LSD, przynajmniej w czystej postaci i zwykłych dawkach, z anomaliami
chromosomowymi (Dishotsky i in., 1971; McGlothlin i Ardold, 1971). Podobnie, mimo
początkowych doniesień, badania nie wykazały, aby LSD miało właściwości
teratogenne lub kancerogenne (Dishotsky i in., 1971; McGlothlin i Ardold, 1971).
Nie znaczy to jednak, że substancje halucynogenne są całkowicie bezpieczne.
Chociaż ich zażywanie niezwykle rzadko prowadzi do uzależnienia, bywają one
stosowane w sposób, który można określić mianem zażywania szkodliwego lub
nadużywania. Jest tak w przypadku, kiedy ich zażywanie powoduje problemy w
relacjach interpersonalnych, pracy czy szkole (Johnson i in., 2008). Częste stosowanie
halucynogenów może prowadzić do osłabienia kontaktu z rzeczywistością,
zaniedbywania dotychczasowych obowiązków czy przyjemności i skupieniu swojego
życia wokół tych substancji. Taki schemat związany z używaniem środków
halucynogennych rozwija się jednak rzadko, ponieważ, jak już wspomniano, najczęściej
zażywane są one nieregularnie, okazjonalnie.
Wiele zagrożeń związanych ze stosowaniem halucynogenów wynika przede
wszystkim z nieprzewidywalności ich działania. Upośledzona zdolność do oceny
rzeczywistości może prowadzić do podejmowania niebezpiecznych aktywności,
wypadków czy nawet śmierci. Istnieją doniesienia o ludziach wyskakujących przez
okno w wierze, że potrafią latać (Johnson i in., 2008; Nichols, 2004). Tego typu
przypadki zdarzają się jednak niezwykle rzadko.
Innym możliwym negatywnym następstwem działania halucynogenów są tak
zwane ‘złe podróże’ (bad trips). Nie mają one ścisłego odpowiednika w terminologii
klinicznej, jednak stany te wydają się zbliżone do napadów lęku panicznego lub w
bardziej poważnych przypadkach nawet do ostrych reakcji psychotycznych (Grinspoon
i Bakalar, 1997). W trakcie złej podróży dominują niepokój, lęk czy nieokreślony ból
psychiczny. Osoba często doświadcza wrażenia całkowitej utraty kontroli nad sytuacją,
depersonalizacji, derealizacji, strachu przed utratą zmysłów (Szukalski, 2005).
20
Takie doznania pojawiają się stosunkowo często, szczególnie przy
niekorzystnym nastawieniu i otoczeniu. Według przeglądu badań dokonanego przez
McGlothlina i Arnolda (1971) 24% użytkowników LSD deklaruje, że przeżyli coś, co
można nazwać złą podróżą. Doświadczenia takie zwykle mijają wraz z osłabieniem
działania środka lub niedługo później i z reguły nie zostawiają długotrwałych
negatywnych następstw. 50% użytkowników badanych w omawianym przeglądzie
stwierdziło, że w długoterminowej perspektywie przeżycie to było nawet pożyteczne i
pouczające. Doświadczenie niekontrolowanego strachu w trakcie złej podróży może
jednak wyzwalać myśli samobójcze. Rzadko przechodzą one w czyn, jednakże w
historii odnotowywano przypadki samobójstw popełnionych pod wpływem
halucynogenów (Grinspoon i Bakalar, 1997). Choć były to przypadki bardzo nieliczne,
zagrożenia takiego nie można lekceważyć.
Szeroko omawianym w literaturze naukowej i popularnej następstwem używania
środków halucynogennych są trwałe halucynogenne zaburzenia percepcji (hallucinogen
persisting perception disorder - HPPD), lub tzw. ‘flashbacki’ (flashbacks). Jest to
zaburzenie wyszczególnione w klasyfikacji zaburzeń psychicznych DSM-IV (American
Psychiatric Association, 2008), polegające na doświadczaniu (już po przeminięciu
działania środka) zaburzeń percepcyjnych, które były obecne podczas intoksykacji
halucynogenami. Choć DSM-IV traktuje pojęcia HPPD i flashbacks jako synonimy, w
większości opracowań terminy te traktowane są inaczej (Abrahart, 1998). Podczas gdy
HPPD odnosi się do trwałych w czasie zaburzeń percepcji, flashback oznacza doznanie
nagłe i przemijające. Po drugie, w czasie jego trwania czasowo powrócić mogą nie
tylko doznania percepcyjne, ale jakiekolwiek efekty występujące po zażyciu
halucynogenu. Flashbacki występują zwykle pod wpływem stresu, zmęczenia czy
intoksykacji innymi środkami jak alkohol czy marihuana.
Trwałe halucynogenne zaburzenia percepcji o nasileniu możliwym do
zdiagnozowania klinicznego występują prawdopodobnie rzadko. W jednym z badań
(Baggott i in., 2006) ich powszechność wśród użytkowników halucynogenów
oszacowano na 0.66% - 4.1%.
Spontaniczne, przemijające flashbacki zdarzają się znacznie częściej, bo u około 25%
osób zażywających substancje halucynogenne (Abrahart, 1998). Jednakże tylko mniej
niż połowa z nich uznaje flashbacki za doznania nieprzyjemne lub przerażające.
21
Być może najpoważniejszymi z możliwych konsekwencji zażywania środków
halucynogennych są przedłużone negatywne reakcje psychiczne. Istnieją doniesienia o
możliwym związku zażywania halucynogenów z wystąpieniem psychozy. Cohen
(1960) zebrał informacje od 44 terapeutów i badaczy, którzy podawali pacjentom i
ochotnikom LSD lub meskalinę. Grupa ta składała się łącznie z 5000 osób, zarówno
pacjentów psychiatrycznych, jak i zdrowych ochotników. Cohen oszacował częstość
występowania przedłużonej reakcji psychotycznej (48 godzin lub dłużej) w tej grupie na
0,1%. Analizując otrzymane dane oddzielnie, Cohen oszacował częstość przedłużonej
psychozy na 0,18% wśród pacjentów psychiatrycznych i 0,08% wśród badanych
eksperymentalnie (jeden przypadek na 1200 w tej grupie badawczej, i to u brata
bliźniaka schizofrenika). Z kolei Malleson (1971) zebrał dane o 4300 pacjentach
psychiatrycznych poddawanych terapii z LSD. W tej populacji przedłużona psychoza
wystąpiła u 0,9% pacjentów.
Chociaż ustalenie przyczyny jest trudne, wydaje się, że halucynogeny w
rzadkich przypadkach mogą raczej przyśpieszyć, czy ułatwić rozwój psychozy u osób z
już istniejącymi problemami psychicznymi, niż bezpośrednio spowodować psychozę u
zdrowych osób. Istnieją jednak pojedyncze doniesienia o przypadkach ‘zdrowych,
zrównoważonych’ osób, u których wystąpiła psychoza po zażyciu halucynogenów
(Abrahart, 1998). Choć to tylko incydentalne doniesienia, nie można ich lekceważyć.
Prawdopodobnie u niewielkiej liczby osób zażywanie halucynogenów może
także zaostrzać lub wywoływać inne problemy psychiczne, takie jak stany depresyjne
lub lękowe, jednak dokładna liczba takich przypadków pozostaje trudna do określenia
(Grinspoon i Bakalar, 1997).
Wydaje się, że stosowanie substancji halucynogennych może także powodować
jeszcze innego rodzaju trwałe zmiany psychiczne. Według doniesień wielu
użytkowników tych środków, nawet jednokrotne zażycie silnej dawki halucynogenu
może prowadzić do głębokiej zmiany osobowości, hierarchii wartości, przekonań
religijnych, światopoglądu oraz trybu życia (Griffiths i in., 2006; Grof, 2000). W opinii
większości z nich natomiast są to zmiany pozytywne. Zagadnienie to zostanie szerzej
omówione w dalszej części tej pracy (rozdz. 2.2.3.).
Dobrym zakończeniem powyższych rozważań może być prezentacja wyników
badań przeprowadzonych pod przewodnictwem Nutta i współpracowników (2007), w
22
których grupa niezależnych ekspertów dokonywała szacunkowej oceny szkodliwości 20
różnych substancji psychoaktywnych, pod względem ich szkodliwości fizycznej, ryzyka
powstania uzależnienia, oraz szkodliwości społecznej. Uśredniając te wyniki, LSD,
najpopularniejsza substancja halucynogenna, zaklasyfikowana została na 14 miejscu,
niedaleko za marihuaną, a w dalszej kolejności – za tytoniem, amfetaminą, i wreszcie
alkoholem, kokainą i heroiną (rys. 1.1). Oznacza to, że zażywanie LSD i podobnych
halucynogenów, choć oczywiście niesie za sobą ryzyko, to jednak relatywnie mniejsze
od zażywania większości innych substancji psychoaktywnych.
Rysunek 1.1. Średni ranking szkodliwości substancji psychoaktywnych według niezależnych
ekspertów. Źródło: Nutt i in., 2007.
Jak widać, zażywanie substancji halucynogennych w znakomitej większości
przypadków nie stwarza zagrożeń podobnych do tych wypływających z zażywania
wielu innych środków psychoaktywnych. Halucynogeny nie prowadzą do rozwoju
uzależnienia fizycznego, ani – z reguły – uzależnienia psychicznego. Ich zażywanie
zwykle ma charakter epizodyczny. Ponadto, środki te mają bardzo niski wskaźnik
toksyczności fizycznej.
23
Substancje halucynogenne kryją jednak specyficzne dla siebie zagrożenia. Ostre
reakcje lękowe, zwane złymi podróżami, oraz nawracające ponowne doświadczanie
efektów ich działania, czyli flashbacki, zdarzają się stosunkowo często, jednak stany te
przemijają i dla większości użytkowników nie stanowią poważnych problemów. Dużo
poważniejsze zagrożenia wynikają z nieodpowiedzialnego zażywania halucynogenów,
prowadzącego do wypadków, a także z incydentalnych samobójstw oraz przedłużonych
negatywnych reakcji psychicznych, zwłaszcza stanów psychotycznych.
Wydaje się jednak, że biorąc pod uwagę ilość osób zażywających rekreacyjnie
środki halucynogenne takie przypadki są bardzo rzadkie. Większość badaczy doszła do
wniosku, że w kontrolowanych, klinicznych warunkach substancje halucynogenne są
zarówno fizycznie, jak i psychicznie relatywne bezpiecznie (Cohen, 1960). Środki te
zażywane przez stabilne, dojrzałe osoby w sprzyjającym środowisku wywołują głębokie
zmiany psychiczne, jednak przemijające, zwykle zaś nie powodują poważnych trwałych
skutków ubocznych. Łatwo jednak domyślić się, że rekreacyjne zażywanie
halucynogenów często nie odbywa się w takich właśnie warunkach. Substancje
halucynogenne mogą stwarzać szczególnie duże zagrożenie dla osób niestabilnych,
niedojrzałych, z problemami psychicznymi, a także zażywanie w niekontrolowanych
warunkach zewnętrznych (Grinspoon i Bakalar, 1997).
1.3. Zakończenie
Substancje halucynogenne, podobnie jak inne środki psychoaktywne,
towarzyszą człowiekowi właściwie od zawsze. Jednak halucynogeny to dość szczególna
grupa substancji psychoaktywnych. Wywierają one niewielki wpływ fizjologiczny na
organizm, zaś ich działanie psychofarmakologiczne opiera się prawie wyłącznie na
agonistycznym reagowaniu z receptorami serotoninowymi 5-HT2A. Efektem tego jest
swego rodzaju niespecyficzna intensyfikacja procesów umysłowych. Dlatego ich
działanie psychiczne jest dość nieprzewidywalne i zależne zarówno od psychiki osoby
je zażywającej, jak i warunków zewnętrznych. Najczęściej efekty obejmują różnorodne
zmiany percepcyjne, emocjonalne oraz zmiany myślenia i świadomości. Istotą działania
środków halucynogennych nie jest prosty stan podwyższonego nastroju czy odurzenia.
Nie oddziaływają one na dopaminergiczne szlaki związane z układem nagrody. Być
może dlatego statystycznie, także w Polsce, halucynogeny są używane dość rzadko i
24
nieregularnie w porównaniu do wielu innych substancji psychoaktywnych. Za to ci
nieliczni, którzy je stosują, często deklarują, że mogą one być używane dla
podwyższenia wglądu w siebie i rozwoju duchowego. Środki te cechują się niewielką
toksycznością dla organizmu. Natomiast z ich używaniem wiążą się inne
niebezpieczeństwa, takie jak możliwość wystąpienia w trakcie ich działania reakcji
lękowych, wypadków, samobójstw lub wywołania przez nie długotrwałej psychozy.
Najprawdopodobniej jednak ryzyko związane z ich używaniem jest stosunkowo
niewielkie w porównaniu do wielu innych substancji psychoaktywnych.
Wydaje się zasadne przypuszczać, że skoro halucynogeny są tak specyficzną
grupą substancji psychoaktywnych, także ich użytkownicy mogą być odmienni od
użytkowników innych substancji. Skoro zażywanie halucynogenów nie pociąga za sobą
tak wielkiego ryzyka jak w przypadku wielu innych środków, być może decydują się je
zażywać ludzie, którzy nigdy nie sięgnęliby po bardziej niebezpieczne narkotyki? Skoro
ich działanie często nie jest w prosty sposób przyjemne czy rekreacyjne, być może
stosują je ludzie, którzy poszukują innego rodzaju wrażeń niż użytkownicy innych
środków? Na te pytania autor postara się odpowiedzieć w dalszej części pracy.
25
Rozdział 2. Osobowość i czynnikowe ujęcie osobowości
Istnieje bardzo wiele odmiennych spojrzeń na to, czym w istocie jest osobowość.
Nie można przywołać jednego uniwersalnego wyjaśnienia tego terminu, gdyż zależnie
od podejścia teoretycznego, osobowość definiuje się bardzo różnie. Najogólniej można
określić jednak, iż osobowość jest pewnym systemem wewnętrznych mechanizmów
regulujących zachowanie człowieka (Pervin, 2002).
Wiele spojrzeń na osobowość pociąga za sobą istnienie ogromnej liczby teorii
osobowości. W tym rozdziale zostanie przedstawiona osobowość w ujęciu teorii
czynnikowych, ze szczególnym uwzględnieniem pięcioczynnikowej teorii osobowości.
Koncepcje czynnikowe zakładają, że cechy osobowości są jednymi z głównych
determinantów zachowań. Dlatego w dalszej części rozdziału poruszony zostanie wątek
możliwych związków cech osobowości z zażywaniem substancji halucynogennych.
2.1. Czynnikowe ujęcie osobowości
Wspólnym elementem wszystkich teorii czynnikowych jest to, że przedstawiają
osobowość jako zbiór cech. Dlatego bywają one także nazywane cechowymi teoriami
osobowości. Teoretycy zgadzają się, że cechy to pewne szerokie predyspozycje do
reagowania (myślenia, czucia, postępowania) w określony sposób (Gałdowa, 1999).
Cechy związane są z różnicami indywidualnymi między ludźmi, to znaczy dostarczają
opisu tego, jak jedna osoba różni się od drugiej. Mogą być one używane nie tylko do
opisu, ale także wyjaśniania i przewidywania zachowania człowieka. Czynnikowe
koncepcje osobowości zgadzają się także co do tego, że ludzka osobowość
zorganizowana jest hierarchicznie, a więc na wielu poziomach, od najbardziej
podstawowych reakcji do uogólnionych, szerokich czynników (Pervin i John, 2002).
W jaki sposób teoretycy cech wyznaczają strukturę osobowości? Otóż ważnym
elementem ich pracy jest analiza czynnikowa, od której zresztą ta grupa teorii wzięła
swoją nazwę. Analiza czynnikowa jest metodą statystyczną, która pozwala na ustalenie,
które zmienne są związane ze sobą, natomiast niezależne od innych. Dzięki tej technice
można grupować cechy wyznaczane przez jakiś wspólny czynnik (Hall, Lindzey i
Cambell, 2006).
26
Dzięki rozwojowi metody analizy czynnikowej, rozwinęło się także czynnikowe
ujęcie osobowości. W każdej teorii czynnikowej to właśnie cechy są centralnym
elementem w osobowości człowieka. Zdania są jednak podzielone w odniesieniu do
tego, jakie są to konkretnie cechy oraz ile ich jest. Poniżej przedstawione zostaną trzy
odrębne teorie czynnikowe.
2.1.1. Czynnikowa teoria cech R.B. Cattela
Jak w każdej teorii czynnikowej, podstawowym elementem strukturalnym
osobowości, według Raymonda B. Cattela, są cechy. Dokonał on podziału cech na
zdolnościowe, temperamentalne i dynamiczne. Cechy zdolnościowe odnoszą się do
zdolności i umiejętności. Cechy temperamentalne wpływają na style zachowania
człowieka i jego życia emocjonalne. Cechy dynamiczne natomiast związane są z
dążeniami i motywacją osób.
Według Cattela, cechy można także podzielić w inny sposób – na powierzchniowe i
źródłowe. Cechy powierzchniowe to te, które ujawniają się na najbardziej zewnętrznym
poziomie, najłatwiejsze do zaobserwowania. Mogą one wydawać się ze sobą
powiązane, w rzeczywistości jednak nie zawsze są współzmienne i nie muszą mieć
wspólnej przyczyny. Cechy źródłowe natomiast odnoszą się do głębszych obszarów
osobowości, stanowią one rzeczywiste, wewnętrzne przyczyny i źródła określonych
współwystępujących ze sobą zachowań. Mogą one być badane tylko przy pomocy
procedur analizy czynnikowej (Pervin i John, 2002).
Cattel postanowił poszukiwać cech źródłowych, prowadząc bardzo długotrwałe i
obszerne badania. Na początek wykorzystał i poszerzył on listę ok. 4500 pojęć cech
psychicznych, wyodrębnionych przez Allporta i Odberta. Grupując synonimy, stworzył
listę 200 cech, a następnie w wyniku wstępnej analizy korelacyjnej – 60 skupień, które
to uznał za cechy powierzchniowe (Gałdowa, 1999). Cattel postanowił zbadać te cechy,
korzystając z trzech rodzajów danych. Są to: dane dotyczące historii życia, które
odnoszą się do zachowania w codziennych sytuacjach (dane L), dane
kwestionariuszowe, oparte na samoopisie (dane Q), oraz dane uzyskane w drodze testu
obiektywnego, dzięki badaniu próbek sytuacji (dane OT). Według Cattela, analiza
czynnikowa zebranych danych powinna ujawnić cechy źródłowe. W dodatku analiza
wszystkich trzech rodzajów danych powinna prowadzić do odkrycia tych samych
czynników (Pervin i John, 2002).
27
Cattel, analizując dane typu L, zebrał 15 czynników osobowości, które według
niego, dobrze wyjaśniały zmienność zachowania. Następnie zaczął dokonywać analizy
danych Q. Generalnie, czynniki odkryte dzięki danym Q okazały się bardzo zbliżone do
tych, które ustalono przy użyciu danych L, chociaż pojawiły się także czynniki
specyficzne dla obu typów danych. Na podstawie tych badań, Cattel opracował
Szesnastoczynnikowy Kwestionariusz Osobowości, który badał 12 cech pokrywających
się dla danych L i Q, oraz 4 cechy uzyskane tylko dla danych Q (Hall, Lindzey,
Cambell, 2006). Za pomocą tych 16 czynników osobowości można, zdaniem autora,
opisać każdego dorosłego człowieka, stanowią one uniwersalny i wszechstronny sposób
opisu osobowości (Pervin i John, 2002).
2.1.2. Trójczynnikowa teoria H.J. Eysencka
Hans J. Eysenck przeprowadził obok R.B. Cattela najobszerniejsze badania nad
czynnikową strukturą osobowości. Podkreślał on konieczność skonstruowania
adekwatnych metod pomiaru i klasyfikacji cech osobowości. Dlatego także postanowił
on wykorzystać statystyczną metodę analizy czynnikowej (Pervin i John, 2002).
Eysenck dokonując analizy czynnikowej, wyodrębnił hierarchiczną strukturę
osobowości. Według niego, na najniższym poziomie hierarchii znajdują się reakcje
specyficzne, wyżej zaś – reakcje nawykowe, jeszcze wyżej – cechy, zaś na samym
szczycie hierarchii – superczynniki, lub nadczynniki (Gałdowa, 1999). Dla przykładu,
różne pojedyncze zachowania mogą łączyć się w takie nawykowe reakcje, jak częste
wychodzenie na huczne przyjęcia czy otaczanie się dużym gronem osób. Z kolei te
reakcje łączą się w cechę, zwaną towarzyskością. Natomiast cechy towarzyskości,
aktywności, żywotności, asertywności i poszukiwania doznań mogą być zgrupowane w
ramach nadczynnika zwanego ekstrawersją.
Dzięki analizie czynnikowej Eysenck wyodrębnił dwa podstawowe wymiary
osobowości: ekstrawersję (vs. introwersję) oraz neurotyzm (vs. stabilność
emocjonalną). W późniejszym czasie dodał także następny czynnik: psychotyzm. Te
trzy czynniki – ekstrawersja, neurotyzm i psychotyzm (w skrócie PEN) tworzą
podstawę trójczynnikowej teorii osobowości (Pervin i John, 2002).
Według Eysencka, wyodrębnione przez niego superczynniki są ortogonalne, a
więc całkowicie niezależne od siebie. Autor teorii postulował także, że czynniki te, a
właściwie skrajne nasilenie dwóch z nich (neurotyzmu i psychotyzmu) mają związek z
28
chorobami psychicznymi. Twierdził, że nie ma jednoznacznej granicy między
zdrowiem a chorobą, a cechy związane z tymi superczynnikami występują zarówno w
populacji osób zdrowych, jak i chorych, jednak u chorych przybierają wyższe wartości
(Hall, Lindzey, Cambell, 2006). Bardzo istotne w teorii Eysencka jest założenie, że
wyodrębnione przez niego trzy czynniki mają w dużej mierze podłoże biologiczne.
Według niego, różnice indywidualne w zakresie trzech podstawowych wymiarów
odzwierciedlają różnice w funkcjonowaniu neurofizjologicznym. Na mocne podstawy
biologiczne tych czynników wskazują udowodniona empirycznie silna rola czynników
genetycznych w wyjaśnianiu ich zmienności, a także ich uniwersalność – występowanie
w wielu odmiennych kulturach, oraz względna stabilność w czasie (Eysenck, 1990, za:
Pervin i John, 2002)
2.1.1. Pięcioczynnikowa teoria osobowości P.T. Costy, Jr. i R.R. McCrae
W ostatnich latach w wielu badaniach nad czynnikową strukturą osobowości
uzyskano zbliżone rezultaty. Obecnie duża część uczonych zgadza się, że to właśnie
model obejmujący pięć czynników – tzw. Wielką Piątkę (Big Five) jest modelem
wystarczającym do pełnego opisu osobowości człowieka (Gałdowa, 1999).
Historia modelu pięcioczynnikowego sięga już pierwszej połowy XX wieku i
związana jest z hipotezą leksykalną, która mówi o tym, że najważniejsze różnice
indywidualne dotyczące kontaktów międzyludzkich musiały na przestrzeni wieków
zwrócić uwagę ludzi i znaleźć odbicie w terminach używanych przez nich do opisu
innych osób. Hipoteza ta zakłada więc, że we wszystkich naturalnych językach świata
znajdują się terminy, które odzwierciedlają najważniejsze cechy osobowości.
Analizując te terminy, można odkryć te najistotniejsze cechy (Pervin i John, 2002).
Opierając się na tym założeniu, w 1936 roku Allport i Odbert, sporządzili przy pomocy
słownika języka angielskiego listę ok. 4500 terminów dotyczących cech osobowości
człowieka. To właśnie opierając się na tej liście, rozpoczął omawiane już w tej pracy
badania Cattel (McCrae i Costa, 2005).
Ten nurt badań został kontynuowany przez innych badaczy. Wykorzystując dane
zgromadzonych przez Cattela, w 1949 roku Fiske po raz pierwszy otrzymał pięć
czynników osobowości, podobnych do dzisiejszej Wielkiej Piątki (Siuta, 2006). W
następnych latach, wykorzystując prace Allporta i Odberta, Cattela, a także gromadząc
nowe dane, coraz więcej badaczy niezależnie od siebie dochodziło do rozwiązań
29
pięcioczynnikowych o podobnej strukturze. Mimo to zainteresowanie tymi modelami
osłabło, do czasu aż w 1981 Goldberg ponownie doszedł do pięciu czynników
osobowości i stworzył pojęcie Wielkiej Piątki. W latach 80-tych XX wieku oprócz
analizy tradycyjnych list przymiotnikowych, zastosowano także nowe techniki, w tym
kwestionariusze osobowości, które także potwierdziły istnienie Wielkiej Piątki
(Gałdowa, 1999). Obecnie najbardziej znaczącymi propagatorami tego ujęcia stali się
Paul T. Costa i Robert R. McCrae, którzy to przeprowadzili liczne badania empiryczne
oraz opracowali dla niego szerszy kontekst teoretyczny.
Punktem wyjścia dla pięcioczynnikowej teorii osobowości (PTO) Costy i
McCrae (2005) było uznanie podstawowej roli pięciu czynników w strukturze
osobowości. Autorzy nadali im nazwy:
Neurotyczność - mierzy tendencję do doświadczania negatywnych emocji, oraz
występowania podobnych niepokojów w myślach i działaniu
Ekstrawertyczność - mierzy głównie zaangażowanie w kontakty interpersonalne
i poziom energii
Otwartość na doświadczenie - mierzy ciekawość świata, zainteresowanie
różnorodnością doświadczeń
Ugodowość - mierzy troskę o utrzymanie harmonii społecznej, tendencje do
współpracy z innymi i bezinteresowne zainteresowanie innymi
Sumienność - mierzy samokontrolę, dyscyplinę, stopień zorganizowania i
wytrwałości
Wychodząc od tych cech, Costa i McCrae stworzyli następnie teorię całego
systemu osobowości. Podstawowe komponenty osobowości, według nich, przedstawia
schematycznie rysunek 2.1. Do centralnych struktur osobowości zaliczane są :
podstawowe tendencje, charakterystyczne przystosowania oraz obraz siebie.
Podstawowe tendencje to względnie trwałe umiejętności, zdolności i skłonności osoby,
w tym także cechy osobowości. Charakterystyczne przystosowania to zmienne
składniki powstałe na drodze interakcji osoby ze środowiskiem. Z jednej strony jest to
sposób adaptacji danej jednostki do środowiska, z drugiej - odzwierciedla jej
podstawowe tendencje. W ich skład wchodzą osobiste dążenia, postawy, nawyki, role,
przekonania o własnej skuteczności, itp. (Oleś, 2003). Obraz siebie to natomiast zbiór
przekonań na temat własnej osoby, schematy Ja. Jest on właściwie elementem
30
charakterystycznych przystosowań. Oprócz tych elementów, istnieją jeszcze
komponenty peryferyjne, znajdujące się na zewnątrz osobowości. Pierwszy z nich,
podstawy biologiczne, wpływają bezpośrednio na podstawowe tendencje, co oznacza,
że cechy osobowości, zdolności i temperament człowieka są, według autorów,
uwarunkowane biologicznie. Wpływy zewnętrzne odzwierciedlają wszelkie
oddziaływania środowiska, zdarzenia życiowe. Oddziaływają ona na charakterystyczne
przystosowania, które z kolei, wraz z wpływami zewnętrznymi, determinują biografię
obiektywną człowieka, czyli wszystko to, co robi, myśli i odczuwa w ciągu życia (Siuta,
2006).
Rysunek 2.1. Schemat osobowości według PTO. Źródło: Costa i McCrae, 2005, s.228.
Jak już wspomniano, Costa i McCrae największą uwagę w swojej pracy
poświęcili cechom osobowości. Definiują je oni jako „wymiary różnic indywidualnych
pod względem tendencji do wykazywania spójnych wzorców w zakresie myślenia,
uczuć i działań.” (McCrae i Costa, 2005, s. 40). Wyjaśniając tę definicję, kładą nacisk
na kilka kwestii. Po pierwsze, wszystkie cechy występują w różnym nasileniu u
wszystkich ludzi. Po drugie, cechy są tylko predyspozycjami, a nie absolutnymi
determinantami zachowania, na które wpływa także wiele innych czynników. Jednak im
31
większe nasilenie danej cechy, tym większe prawdopodobieństwo, że dane zachowanie
ujawni się. Ważne jest także, że cechy są uogólnionymi dyspozycjami, które znajdują
swoje odzwierciedlenie w szerokim zakresie działań, myśli i uczuć. Ponadto, wpływ
cech jest trwały, a więc obserwowalny zarówno w różnym czasie, jak i w wielu
sytuacjach.
Costa i McCrae (2005) uważają, że cechy osobowości są endogennymi
tendencjami podstawowymi, a więc są wyznaczane wyłącznie przez wpływy
biologiczne. Jest to postulat radykalny i najbardziej kontrowersyjny w ich teorii.
Autorzy przytaczają jednak na jego poparcie liczne badania z dziedziny genetyki
osobowości, na przykład dotyczące bliźniąt oraz dzieci adoptowanych. Zgodnie z tymi
badaniami około połowa wariancji w zakresie cech osobowości może być wyjaśniona
przez geny, natomiast wspólne środowisko rodzinne ma bardzo niewielki, lub żaden
wpływ na te cechy. Jak jednak w takim razie wyjaśnić pozostałą połowę wariancji?
Według wielu badaczy, ma na nią wpływ środowisko specyficzne, czyli wszystko to, co
spotyka tylko i wyłącznie jednostkę (Hall, Lindzey i Cambell, 2006). Jednak zdaniem
Costy i McCrae (2005), dotychczasowe dane są niejednoznaczne i równie dobrze to, że
geny nie wyjaśniają całości wariancji może być spowodowane błędem pomiaru.
Ponadto, oprócz wpływów genetycznych, istnieją również inne wpływy biologiczne,
związane z chorobami, oddziaływaniem hormonów, mutacjami itp. Nawet autorzy
pięcioczynnikowej teorii przyznają jednak, że przynajmniej niektóre zdarzenia życiowe
mogą także wywierać wpływ na cechy osobowości.
Z biologicznym uwarunkowaniem cech osobowości wiąże się także ich stałość.
Według McCrae i Costy (2005), cechy rozwijają się od okresu dzieciństwa do
dorosłości, zaś po 30 roku życia pozostają na względnie stałym poziomie.
Osobowość w trakcie rozwoju podlega pewnym zmianom, okazuje się jednak, że w
rozmaitych, odmiennych kulturach występują te same wzorce zmian osobowości
(McCrae i in., 2000). Dlatego Costa i McCrae (2005) wysuwają twierdzenie o
wewnętrznym dojrzewaniu osobowości – to znaczy, że zmiany, jakim podlegają cechy
osobowości postępują pewnymi wewnętrznymi ścieżkami, stanowiąc odbicie
wewnętrznego dojrzewania osobowości. Trzeba jednak dodać, że istnieją badania, które
pokazują, że także po 30 roku życia osobowość podlega pewnym zmianom na które
wpływ ma środowisko, a nie tylko wewnętrzne dojrzewanie (Roberts, Walton, 2006).
Kolejnym postulatem Costy i McCrae (2005) dotyczącym pięciu podstawowych
czynników osobowości jest ich uniwersalność. Oznacza to, że występują one u obu płci,
32
we wszystkich rasach, w każdej grupie wieku i każdym kręgu kulturowym.
Potwierdzają to szerokie badanie prowadzone w wielu kulturach (Terranciano i in.,
2005).
Według Costy i McCrae (2005), a także wielu innych teoretyków,
Neurotyczność, Ekstrawertyczność, Otwartość na doświadczenie, Ugodowość i
Sumienność to realnie istniejące i uniwersalne podstawowe czynniki osobowości, które
umożliwiają zarówno pełny, jak i wystarczający opis osobowości człowieka.
2.2. Związek cech osobowości z zażywaniem substancji halucynogennych
2.2.1. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji psychoaktywnych
Zgodnie z tym, co przedstawiono już w tym rozdziale, cechy osobowości
współuczestniczą w determinowaniu myślenia, czucia i zachowania człowieka. To jaki
zawód ktoś wybiera, w jaki sposób nawiązuje relacje międzyludzkie, czy jakie ma
hobby, w dużej mierze zależeć może od cech osobowości (McCrae i Costa, 2005). W
tym kontekście wydaje się oczywiste, że osobowość może wywierać także wpływ na
zażywanie substancji psychoaktywnych.
Popularna teoria twierdzi, że z używaniem i nadużywaniem substancji
psychoaktywnych wiążą się dwie drogi: pierwsza oparta jest na wzmocnieniach
pozytywnych, związanych z przyjemnymi efektami środków, zaś druga oparta na
wzmocnieniach negatywnych, związanych z tym, że niektóre substancje mogą
przynieść pomoc w wyzwoleniu się od przykrych stanów emocjonalnych (Koob i Le
Moal, 2008; Wise, 1988).
Być może te dwa rodzaje wzmocnień są swego rodzaju pośrednikiem między cechami
osobowości a zażywaniem substancji psychoaktywnych. Neurotyczne cechy
osobowości, takie jak skłonność do lęku czy depresji, mogą predysponować do szukania
ulgi w używaniu substancji na zasadzie wzmocnienia negatywnego. Z kolei takie cechy
jak impulsywność, poszukiwanie nowości czy odhamowanie mogą skłaniać do
zażywania substancji na drodze wzmocnienia pozytywnego (Woicik i in., 2009).
Liczne badania empirycznie prowadzą generalnie do zgodnych i spójnych
wniosków, że to właśnie takie cechy jak skłonność do niepokoju czy depresyjność z
jednej strony, a także odhamowanie, impulsywność, poszukiwanie doznań czy
33
zależność od nagrody z drugiej strony są najsilniej związane z ze szkodliwym
używaniem, nadużywaniem lub uzależnieniem od substancji psychoaktywnych (Ball,
2005; Caspi i in., 1996; Comeau, Steward i Loba, 2001; Conway i in., 2003; Pałczyński,
2002, za: Hornowska, 2003; Saiz i in., 1998; Sher, Bartholow i Wood, 2000).
Także badania oparte na pięcioczynnikowym modelu osobowości potwierdzają
podobny obraz. Generalnie, u osób zażywających substancje psychoaktywne stwierdza
się podwyższony poziom Neurotyczności, zaś obniżony poziom Ugodowości i
Sumienności (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007; Martin i Sher, 1994; Mccormick i
in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008; Walton i Roberts, 2004).
Jednocześnie jednak wyniki wielu badań prowadzą do wniosków, iż u osób
zażywających różne rodzaje substancji psychoaktywnych struktura osobowości może
się różnić (Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008; Valila, 2008).
Na przykład osoby zażywające marihuanę, wydają się charakteryzować nie tylko niższą
Sumiennością i Ugodowością, ale także wyższym poziomem Otwartości na
doświadczenie (Flory, Lynam i Milich, 2002; Terranciano i in., 2008).
Należy dodać jeszcze, że znakomita większość badań zmierzających do
ustalenia związku cech osobowości z używaniem substancji psychoaktywnych ma
charakter ex-post-facto. Analizując wyniki tych badań, nie można być pewnym, iż to
określone cechy osobowości wpłynęły na zażywanie środków. Istnieje również
możliwość, iż to długotrwałe zażywanie substancji wywołało pewne zmiany w
osobowości ich użytkowników. Na przykład, według badań Ersche i
współpracowników (2010) obejmujących osoby uzależnione od substancji
stymulujących i ich rodzeństwo, podwyższony poziom impulsywności może zwiększać
ryzyko popadnięcia w uzależnienie, natomiast ponadprzeciętne poszukiwanie doznań
może być raczej skutkiem używania tych substancji.
2.2.2. Osobowościowe uwarunkowania zażywania substancji halucynogennych
Z powodu omawianej już w tej pracy specyfiki i odmienności substancji
halucynogennych, zasadne wydaje się przypuszczenie, że także profil osobowościowy
osób zażywających te środki może być charakterystyczny tylko dla nich i odmienny od
profilu osób używających inne substancje. Przeprowadzono jednak niewielką liczbę
badań obejmujących użytkowników halucynogenów.
34
W badaniach przeprowadzonych przy pomocy kwestionariusza osobowości EPQ
(Eysenck Personalisty Questionnaire) osoby nadużywające halucynogeny cechowały
się istotnie wyższym poziomem Neurotyzmu i Psychotyzmu od grupy kontrolnej
(Nishith, Mueser i Gupta, 1994). Natomiast badania przeprowadzone z użyciem
kwestionariusza osobowości NEO-FFI Costy i Mccrae pokazały, iż użytkownicy
halucynogenów cechowali się przede wszystkim wyższym poziomem Otwartości na
doświadczenie, zaś w mniejszym stopniu także obniżonym poziomem Ugodowości i
Sumienności (Mendez, 2010). Jest to zgodne z doniesieniami o podwyższonej
Otwartości na doświadczenie użytkowników marihuany, która choć nie należy do grupy
substancji halucynogennych, może wywołać efekty nieco podobne do tych
wywoływanych przez niskie dawki tych środków (Grinspoon i Bakalar, 1997).
2.2.3. Wpływ zażywania substancji halucynogennych na osobowość
Istnieje niezliczona ilość studiów przypadków i anegdotycznych doniesień
pochodzących od użytkowników halucynogenów, mówiących, że substancje te mogą
wywoływać doświadczenia prowadzące do głębokich, trwałych i zwykle pozytywnych
zmian w życiu, obejmujących zmiany osobowości, światopoglądu, hierarchii wartości,
przekonań religijnych i duchowych, trybu życia, zachowania czy postaw (Lerner i
Lyvers, 2006; Cohen, 1969; Grof, 2000; Unger, 1969; Grinspoon i Bakalar, 1997).
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku zaczęła się rozwijać
terapia kliniczna z użyciem substancji halucynogennych. Wielu terapeutów twierdziło,
że środki te są pomocne w psychoterapii, mogą prowadzić do pozytywnych zmian
osobowości, a także być stosowane w leczeniu uzależnienia od alkoholu lub poprawie
jakości życia pacjentów terminalnych (Abrahart, 1988; Ditman i Bayles, 1967; Eisner i
Cohen, 1958; Grof, 2000; Hoffer, 1967). Niestety, doniesienia te pochodziły ze studiów
przypadków lub badań przeprowadzonych bez odpowiedniej grupy kontrolnej. Z
powodu delegalizacji większości substancji halucynogennych badania nad ich
terapeutycznymi skutkami zostały zarzucone. Nie ma więc przekonujących dowodów
pochodzących z odpowiednio kontrolowanych badań, które potwierdzałyby
terapeutyczne działanie halucynogenów (Abrahart, 1998; Grinspoon i Bakalar, 1997).
Jeśli chodzi o kontrolowane badania poza kontekstem klinicznym, pokazują one,
że w odczuciu użytkowników substancji psychoaktywnych, środki te mogą wywoływać
35
trwałe pozytywne zmiany psychiczne. Jednakże większość tych zmian nie jest
potwierdzana przez obiektywne testy psychometryczne.
McGlothlin, Cohen i McGlothlin (1969) przeprowadzili eksperyment, w którym
trzykrotnie podano grupie studentów dawkę 200µg LSD. Ich reakcje porównywano z
dwiema grupami kontrolnymi, z których jedna otrzymała bardzo niską dawkę 25µg
LSD, zaś druga – amfetaminę. Po 6 miesiącach od eksperymentu, osoby z grupy
eksperymentalnej wykazywały istotnie większe subiektywnie odczuwane zmiany w
osobowości, postawach i wartościach, w porównaniu do grup kontrolnych. Wiele osób z
grupy badawczej donosiło o takich zmianach, jak: lepsze zrozumienie siebie i innych;
większy wgląd lub refleksyjność; łatwiejsze znoszenie frustrujących sytuacji; mniej
poważne traktowanie siebie; większa tolerancja na odmienne poglądy; mniej
materialistyczny punkt widzenia. Jednakże psychometryczne testy mierzące podobne
aspekty funkcjonowania nie wykazały tych subiektywnie odczuwalnych zmian.
Do podobnych wniosków prowadzi najnowsze badanie Griffithsa i
współpracowników (2006, 2008), w którym grupie ochotników podano psylocybinę,
aktywny składnik grzybów halucynogennych, lub kontrolnie - metylofenidat, substancję
o działaniu stymulującym.
W dwa miesiące po eksperymencie badani wypełniali kwestionariusz, w którym
oceniali subiektywnie odczuwalne efekty substancji. W porównaniu do metylofenidatu,
psylocybina wywarła w ich ocenie istotnie wyższy pozytywny wpływ na ich
zachowanie, postawy, nastrój i relacje społeczne. Ocenę tę potwierdzili także po 14
miesiącach. Po tym czasie, 64% badanych uznało, że doświadczenie wywołane przez
psylocybinę podniosło ich poczucie dobrostanu lub satysfakcji z życia umiarkowanie
lub bardzo. W odczuciu 61% badanych psylocybina wywarła umiarkowany do
znacznego pozytywny wpływ na ich zachowanie, postawy, nastrój i relacje społeczne.
W ocenie żadnego z nich ani psylocybina, ani metylofenidat nie wywarł żadnego
negatywnego wpływu na te aspekty.
Badacze zebrali także oceny wpływu substancji na zachowanie i postawy badanych w
odczuciu ich rodziny czy znajomych. Według nich, w porównaniu do metylofenidatu,
psylocybina wywarła niewielki, lecz istotny statystyczne pozytywny wpływ na
zachowanie i postawy ochotników.
Jednakże testy psychometryczne wykonane przed i po podaniu psylocybiny nie
wykazały u badanych istotnych zmian w cechach osobowości mierzonych inwentarzem
NEO-PI-R ani też zmian w nastroju czy jakości życia. Jedynie wyniki na Skali
36
Mistycyzmu okazały się istotnie różnić po eksperymencie, jednak zostaną one
omówione w dalszej części pracy (rozdz. 3.2).
Jeszcze inne rezultaty zostały osiągnięte w badaniach przeprowadzonych z
udziałem Brazylijczyków, którzy w rytuałach religijnych legalnie stosują
halucynogenny napój ayahuasca (Bartosa i in., 2009). Ochotników poddano badaniu z
użyciem Kwestionariusza Temperamentu i Charakteru (TCI) przed ich pierwszym
ceremonialnym spożyciem ayahuasca, a także 6 miesięcy później (przez ten czas wielu
z nich kontynuowało nieregularne spożywanie napoju). Okazało się, że badani po 6
miesiącach cechowali się niższym poziomem Uzależnienia Od Nagrody (większa
niezależność, poleganie na sobie) oraz Unikania Szkody (zmniejszony poziom
niepokoju, lęków).
Z kolei badania korelacyjne przeprowadzone przez Lernera i Lyversa (2006)
wykazały, że osoby używające substancje halucynogenne różnią się od osób
zażywających inne nielegalne środki, a także od osób pijących alkohol w wyznawanych
przez siebie wartościach mierzonych przy pomocy Inwentarza Wartości Życiowych
(Life Value Inventory). Użytkownicy halucynogenów osiągnęli istotnie wyższe wyniki
na skali wartości duchowych oraz troski o innych, zaś niższe na skali wartości
materialnych (finansowych) niż obie grupy kontrolne. Nie wiadomo jednak, czy różnice
te wynikają z wpływu substancji halucynogennych, czy też już wcześniej
charakteryzowały osoby, które zdecydowały się zażywać te środki.
2.3. Zakończenie
Czynnikowe ujęcie osobowości opisuje osobowość człowieka w kategoriach
cech – względnie trwałych predyspozycji jednostki do określonych zachowań, emocji i
myśli. Obecnie najszerzej uznawaną teorią z tej grupy jest pięcioczynnikowa teorią
osobowości Costy i McCrae. Zgodnie z nią najbardziej podstawowymi czynnikami
osobowości u wszystkich ludzi są: Neurotyczność, Ekstrawertyczność, Otwartość na
doświadczenie, Ugodowość i Sumienność.
Nasilenie tych pięciu cech wywiera wpływ na wiele zachowań człowieka, w tym
prawdopodobnie na skłonność do zażywania substancji psychoaktywnych. Osoby
nadużywające różne rodzaje środków psychoaktywnych cechują się zwykle
podwyższonym poziomem Neurotyczności, zaś obniżonym poziomem Ugodowości i
37
Sumienności. Być może osoby, które zażywają substancje halucynogenne
charakteryzują się częściowo inną strukturą osobowości, nie istnieje jednak zbyt wiele
badań dotyczących takich osób.
Z reguły zakłada się, że specyficzny układ cech osobowości predysponuje osoby
do zażywania substancji psychoaktywnych. Stwierdzone różnice mogą jednakże
wynikać także z oddziaływania środków psychoaktywnych na osobowość. Według
subiektywnych odczuć użytkowników substancji halucynogennych, na skutek działania
tych środków mogą nastąpić trwałe zmiany w osobowości, światopoglądzie czy
systemie wartości. W części badań tych zmian nie udaje się potwierdzić obiektywnymi
testami psychometrycznymi. Jednak w niektórych badaniach udaje się wykryć
psychometrycznymi metodami pewne zmiany w osobowości czy hierarchii wartości
użytkowników halucynogenów. Wydaje się, że pod wpływem substancji
halucynogennych rzeczywiście mogą wystąpić jakieś zmiany w osobowości,
wartościach i postawach. Być może są one w większym stopniu odczuwalne
subiektywnie niż dające się zmierzyć obiektywnymi testami. Niewykluczone, że są to
zmiany takiego rodzaju, na które niektóre z testów psychometrycznym nie są wrażliwe.
38
Rozdział 3. Doświadczenia mistyczne
Mistycyzm jest terminem niejednoznacznym, jednak zawsze odnosi się on do
relacji człowieka z jakiegoś rodzaju głębszą, ostateczną rzeczywistością, określaną
także jako transcendentalna, niematerialna, pozazmysłowa, a często również boska,
uduchowiona (Grom, 2009). Doświadczenia mistyczne polegają na bezpośrednim
doznawaniu tej rzeczywistości. Są one w literaturze przedmiotu różnie rozumiane,
chociaż większość definicji zawiera pewne cechy wspólne. W tym rozdziale omówione
zostaną najważniejsze koncepcje opisujące doświadczenia mistyczne, ze szczególnym
uwzględnieniem koncepcji W.T. Stace’a. Następnie zaś poruszony zostanie wątek
możliwości wywołania doświadczeń mistycznych przez substancje halucynogenne.
3.1. Koncepcje dotyczące doświadczeń mistycznych
Na samym początku warto zastanowić się, jaka relacja łączy doświadczenie
mistyczne i religię. Doświadczenie religijne, czyli związane z religią i – różnie
pojmowanym – Bogiem, nie zawsze są doświadczeniami mistycznymi. Jedynie
niewielka ich część może być za takie uznana. Podobnie, nie wszystkie doświadczenia
mistyczne muszą być religijne. Doznania mistyczne mogą nie mieć zupełnie nic
wspólnego z osobowym Bogiem i mogą odbywać się poza ramami jakiejkolwiek
ustrukturalizowanej religii i teologii (Pahnke, 1963; 1967).
Wielu z teoretyków i badaczy zajmujących się doświadczeniami mistycznymi dochodzi
do wniosku, że istnieją pewne fundamentalne charakterystyki uniwersalne dla
wszystkich tego typu doświadczeń, niezależne od kultury czy religii. Jednak kontekst
religijny, historyczny czy kulturowy wpływa na rozumienie i interpretację tych
doświadczeń (Pahnke, 1967).
3.1.1. Wczesne koncepcje doświadczeń mistycznych
Pierwszym, który zwrócił uwagę na uniwersalność doświadczeń mistycznych
był Wiliam James (1902, za: Grom, 2009). Według niego, podstawowe cechy tych
zjawisk to:
39
Niewyrażalność, czyli uczucie, że doświadczenie to nie może być adekwatnie
opisane przy pomocy słów;
Jakość noetyczna, czyli uzyskanie wglądu, wyjątkowej wiedzy, a także pewność
co do jej prawdziwości;
Nietrwałość, czyli przemijalność doświadczenia;
Bierność, czyli uczucie odbiorcy, że to nie on steruje doświadczeniem, że
odbywa się ono bez jego ingerencji;
Definicja ta była krytykowana jako zbyt szeroka i obejmująca wiele
niecodziennych, jednak niekoniecznie mistycznych doświadczeń. Bardziej specyficzną
definicję zaproponował Johnson (1953, za: Pahnke, 1963), który określił doświadczenia
mistyczne jako stan oświecenia, w którym poczucie indywidualności jest w dużym
stopniu zatracone, zaś jego odbiorca jest przekonany o jego realności i pozytywnej
wartości. Takie doświadczenia można podzielić na dwie kategorie:
Doświadczenia łagodne, które charakteryzują się:
- Poczuciem jedności, przynależności do większej całości;
- Poczuciem, że wszystko przepełnione jest światłością;
- Ekstremalnie pozytywnymi emocjami, takimi jak radość, spokój, błogość;
przeplata się z nimi poczucie najwyższych wartości, tak, że najbardziej adekwatnym
opisem doświadczenia dla odbiorcy wydaje się często ‘objawienie Boskie’;
- Niemożliwością opisania doświadczenia przy pomocy słów, a jedynie w terminach
symboli czy analogii;
Doświadczenia głębokie, podczas których pojawia się:
- Całkowity zanik poczucia indywidualności, ustępując miejsca obejmującej
wszystko jedności;
- Pewność dotycząca nieśmiertelności;
- Niezwykle zwiększone docenienie najwyższych wartości;
- Wiedza, że podstawową naturą wszechświata jest piękno i radość;
Ponadto, ci, których spotyka takie doświadczenie, pozostają pod jego głębokim
wrażeniem i wierzą, że jest ono objawieniem prawdy. Pojawia się u nich wielka
radość płynąca z przekonania, że wszechświat jest niewyrażalnie dobry.
40
Inaczej ujął to zagadnienie Kaufmann (1961, za: Grinspoon i Bakalar, 1997).
Według niego doświadczenie mistyczne to:
Nagła zmiana w codziennej percepcji, rozpoznana przez mistyka (nie
urojeniowa),
która jest uznawana za nieskończenie ważniejszą niż codzienne doświadczenia,
która nie ma obiektywnych korelatów w rzeczywistości,
lecz obejmuje rzeczywistość jako całość lub coś poza rzeczywistością.
Z kolei Walker (1962, za: Pahnke, 1963) uznaje, że doświadczenia mistyczne są
stanem Uniwersalnej Świadomości. Opiera się on na intuicyjnym, bezpośrednim
uświadomieniu sobie, iż indywidualne ‘ja’ jest częścią większej, uniwersalnej całości.
Jest to swego rodzaju stopienie się ego z bezgranicznym, bezczasowym bytem.
Jak widać, każdy z teoretyków nieco inaczej ujmuje istotę doświadczeń
mistycznych. Jednak analizując zarówno przedstawione powyżej, jak i inne koncepcje,
można dojść do wniosku, że pewne cechy przeżyć mistycznych powtarzają się w
opisach najczęściej. Dotyczy to przede wszystkim dwóch charakterystyk:
poczucia uniwersalności, jedności
poczucia objawienia prawdy, wglądu w prawdziwą naturę świata
3.1.2. Koncepcja uniwersalnego rdzenia (common core) W.T. Stace’a
Najbardziej szczegółową i do tej pory uznawaną przez wielu za najtrafniejszą
opisową koncepcję doświadczeń mistycznych przedstawił W.T. Stace (1960) w swojej
pracy Mysticism and Philosophy. Uznał on, że istnieje pewien uniwersalny rdzeń
(common core) wszystkich doświadczeń mistycznych, który występuje w każdym z
nich, niezależnie od ich późniejszej interpretacji w kontekście religijnym czy
kulturowym. Owym uniwersalnym rdzeniem, podstawową cechą doświadczeń
mistycznych jest według Stace’a (podobnie jak dla wielu omawianych wcześniej
teoretyków) doświadczanie jedności. Może ono jednak przebiegać w różny sposób,
dlatego autor wyróżnił dwa typy mistycyzmu:
Mistycyzm ekstrawertywny – opiera się na doświadczaniu jedności ze światem
zewnętrznym. Odbiorca dostrzega różnorodność obiektów we wszechświecie,
41
jednak jego ‘ja’ łączy się z nimi. Ten typ mistycyzmu najlepiej wyraża się w
zdaniu „Wszystko jest Jednością”.
Mistycyzm introwertywny – polega na doświadczaniu jedności z ‘Nicością’,
przy pominięciu wszystkich rzeczy zewnętrznych. ‘Ja’ odbiorcy zatraca się w
jednolitej świadomości, z której wykluczono jakąkolwiek treść, tak, że pozostała
tylko pustka i jednorodność.
Stace (1960) wyróżnił także pewne cechy, którymi charakteryzuje się pełne
doświadczenie mistyczne. Są to:
dla mistycyzmu ekstrawertywnego:
- poczucie, że „Wszystko jest Jednością”;
- bardziej konkretne doświadczenie jedności: poczucie wewnętrznej subiektywności
przedmiotów, tak jakby wszystko było ożywione, miało świadomość;
dla mistycyzmu introwertywnego:
- doświadczanie jednolitej świadomości, jedności z ‘Nicością’;
- wykroczenie poza czas i przestrzeń;
wspólne dla obu typów mistycyzmu:
- poczucie realności i obiektywności;
- uczucia błogości, radości, szczęścia, satysfakcji, itp.;
- odczucia, że to, czego się doświadcza jest święte lub boskie;
- paradoksalność, niespójność logiczna (np. jedność przeciwieństw);
- niewyrażalność, niemożliwość adekwatnego opisania doświadczenia słowami;
Obecnie wśród teoretyków panuje szeroka zgoda na to, że to właśnie
doświadczanie jedności rzeczywiście jest centralnym aspektem doświadczenia
mistycznego. Nie wszyscy jednak zgadzają się, że doświadczenie to da się oddzielić od
jego interpretacji. Krytycy teorii Stace’a sugerują, że relacja z przeżycia mistycznego
nigdy nie będzie ‘czysta’, zawsze będzie zniekształcona przez wzorce kulturowe i
religijne mistyka (Grom, 2009).
42
3.2. Zażywanie substancji halucynogennych a doświadczenia mistyczne
Jak opisano wcześniej w tej pracy (rozdz. 1.2.2.), substancje halucynogenne od
zawsze były wykorzystywane przez społeczeństwa pierwotne w celach religijnych czy
rytualnych. Wierzono, że umożliwiają one kontakt z bogami lub duchami. Nawet
tradycyjne nazwy tych środków, takie jak teonanácatl – pokarm bogów, czy ayahuasca
– wino duszy, wskazują na takie zastosowanie. Także dziś bywają one używane w
takim kontekście czy to w trakcie zorganizowanych praktyk religijnych, czy też
indywidualnie. Podkreślając duchowy aspekt działania substancji halucynogennych,
niektórzy nazywają je mianem enteogenów, czyli objawiających Boga (Richards, 2005).
W wyniku badań przeprowadzonych głównie w latach 60-tych XX wieku, ale
także pojawiających się w ostatnim czasie, wielu naukowców doszło do wniosku, że
substancje halucynogenne są w stanie wywołać doświadczenia, które z empirycznego
punktu widzenia są identycznie, lub przynajmniej bardzo podobne, do doświadczeń
mistycznych opisywanych przez mistyków i wizjonerów na przestrzeni wieków, a
osiąganych takimi naturalnymi metodami jak medytacja, modlitwy, asceza, posty, czy
też dzięki ‘łasce Boga’ (Griffiths i in., 2006; Grinspoon i Bakalar, 1997; Janinger, 1959;
Nichols, 2004; Pahnke, 1963, 1967; Richards, 2005; Roberts, 1999; Smith, 2010).
Jak wszystkie efekty substancji halucynogennych, to, czy ktoś doświadczy
przeżycia mistycznego pod wpływem tych środków zależy w dużej mierze od
nastawienia i otoczenia. Im bardziej uduchowione, religijne jest otoczenie, a także
nastawienie użytkownika w tym kierunku, tym większa szansa na takie doświadczenie
(Smith, 2010). Wydaje się, że tego typu doznania występują też raczej przy stosunkowo
silnych dawkach (Pahnke, 1967).
Według Learego (1964), który dokonał przeglądu badań na ten temat, w
normalnych klinicznych warunkach, to znaczy takich, w których badacze są
wspierający, ale w żaden sposób nie starają się wpłynąć na kierunek doświadczenia, od
40 do 75% badanych przeżywa pod wpływem substancji halucynogennych
doświadczenia w jakiś sposób duchowe czy religijne. Natomiast jeśli nastawienie i
otoczenie nacechowane jest elementami związanymi z duchowością, o takich
doświadczeniach donosi od 40 do 90% badanych. W nowszej pracy Hood (1995, za:
Roberts, 1999) szacuje, iż od 35 do 50% użytkowników halucynogenów doświadcza
przeżyć mistycznych czy duchowych, występujących niezależnie od otoczenia.
43
Najbardziej rozbudowany jak na swoje czasy eksperyment dotyczący tego
zagadnienia przeprowadził Walter Pahnke (1963). Przeszedł on do historii jako
„Eksperyment Wielkopiątkowy”, ponieważ został przeprowadzony właśnie w Wielki
Piątek 1962 roku w kaplicy Uniwersytetu Bostońskiego. Uczestnikami badania było 20
studentów teologii. Pahnke wybrał właśnie takich badanych, miejsce oraz dzień, aby
wprowadzić maksymalnie ‘uduchowione’ nastawienie i otoczenie, tak, aby przekonać
się, czy w takich warunkach substancje halucynogenne mogą wywołać doświadczenia
mistyczne.
Po odpowiednich przygotowaniach połowa z badanych otrzymała kapsułki
zawierające psylocybinę, zaś druga połowa – placebo w postaci kwasu nikotynowego,
wywołującego pewne krótkotrwałe efekty somatyczne. Eksperyment został
przeprowadzony jako podwójna ślepa próba, a więc ani ochotnicy, ani badacze nie
wiedzieli, kto otrzymał psylocybinę, a kto placebo. Krótko po zakończeniu
eksperymentu, a także 6 miesięcy później, badani wypełniali specjalny kwestionariusz
dotyczący ich przeżycia. Pahnke stworzył ten kwestionariusz opierając się na kryteriach
mistycyzmu wyróżnionych przez Stace’a (1960). Zawierał on następujące kategorie:
Jedność (wewnętrzna i zewnętrzna); Transcendencja czasu i przestrzeni; Głębokie
pozytywne emocje; Poczucie świętości czy boskości; Jakość noetyczna;
Paradoksalność; Niewyrażalność; Przemijalność; Trwałe pozytywne zmiany w
postawach i zachowaniu;
Pahnke przyjął arbitralne kryterium, według którego osoba musiała uzyskać
przynajmniej 60-70% możliwych do zdobycia punktów w całym kwestionariuszu oraz
we wszystkich jego kategoriach, aby można było uznać, iż osiągnęła pełne
doświadczenie mistyczne. 4 na 10 osób z grupy eksperymentalnej spełniło te kryteria, w
porównaniu do żadnej osoby z grupy kontrolnej. We wszystkich kategoriach
kwestionariusza grupa eksperymentalna uzyskała istotnie wyższy wynik niż grupa
kontrolna. Średni wynik w całym kwestionariuszu to 60,8% możliwych do zdobycia
punktów dla grupy eksperymentalnej i 11,8% dla grupy kontrolnej.
Ćwierć wieku później inny badacz, Doblin (1991), dotarł do 16 spośród 20
uczestników eksperymentu. Wszyscy badani z grupy eksperymentalnej zachowali żywe
wspomnienia dotyczące doświadczenia, w przeciwieństwie do osób z grupy kontrolnej.
Według ponownie przeprowadzonych rozmów i badań, efekty wywołane przez
psylocybinę okazały się trwałe. Grupa eksperymentalna osiągnęła jeszcze wyższy
wynik w kwestionariuszu Pahnke’go – średnio 66,8%, a więc ich odbiór eksperymentu
44
jako doświadczenia mistycznego nie tylko nie przeminął, ale nawet nieco się wzmocnił.
Odpowiadając na pytania otwarte, badani deklarowali, że doświadczenie to pogłębiło
ich wiarę, pomogło w podjęciu decyzji zawodowych, w rozpoznaniu sztuczności granic
ego, zwiększyło uznanie dla życia wiecznego i pogłębiło ich odczuwanie radości i
piękna.
Po zdelegalizowaniu wielu substancji halucynogennych w latach 60-tych XX
wieku eksperymenty z ich udziałem zostały na długo zarzucone. Jednak w ostatnim
okresie obserwuje się powrót do badań nad halucynogenami. Omawiany już w tej pracy
(rozdz. 2.2.3.) eksperyment Griffithsa i współpracowników (2006, 2008) nawiązywał do
Eksperymentu Wielkopiątkowego, jednocześnie spełniał jednak nowoczesne kryteria
poprawności metodologicznej. Badanymi byli ochotnicy, którzy nie mieli żadnego
doświadczenia ze środkami halucynogennymi, a także deklarowali regularne
uczestnictwo w praktykach religijnych lub duchowych. W dwóch sesjach podawano im
psylocybinę, lub kontrolnie – wykazujący działanie stymulujące metylofenidat. W kilka
godzin po zakończeniu każdej sesji badani wypełniali serię kwestionariuszy
psychologicznych. Jednym z nich była Skala Mistycyzmu - badani zostali
poinstruowani, że w odpowiedziach mają odnosić się tylko do przeżytego
doświadczenia. Oceniając doświadczenie wywołane psylocybiną, badani uzyskali
znacząco wyższe wyniki na tej skali, a także w każdym z jej trzech czynników, niż
oceniając doświadczenie wywołane metylofenidatem. Bazując na arbitralnym kryterium
przyjętym przez badaczy, 22 z 36 ochotników uzyskało „pełne” doświadczenie
mistyczne pod wpływem psylocybiny, zaś tylko 4 z 36 badanych pod wpływem
metylofenidatu. Rezultat te potwierdziły także wyniki na Skali Mistycyzmu odnoszącej
się do całego życia. Zarówno dwa miesiące po eksperymencie, jak i 14 miesięcy po
nim, badani uzyskali znacząco wyższe wyniki na tej skali, a także w każdym z jej
czynników, niż w pomiarze przed eksperymentem.
Ponadto, dwa miesiące po badaniu, 67% ochotników oceniło doświadczenie
wywołane psylocybiną jako jedno z pięciu najbardziej znaczących doświadczeń w ich
życiu lub nawet jako najbardziej znaczące ze wszystkich. W części opisowej badani
porównywali jego znaczenie na przykład do narodzin pierwszego dziecka czy śmierci
rodziców. Tylko 10% badanych oceniło tak doświadczenie wywołane metylofenidatem.
33% badanych oceniło, że doświadczenie wywołane psylocybiną było najgłębszym
duchowym doświadczeniem ich życia, zaś następne 38% oceniło je jako jedno z pięciu
najbardziej znaczących duchowo doświadczeń. Łącznie więc 71% ocen badanych
45
mieściło się w tych dwóch kategoriach. Dla porównania, tylko 8% ochotników oceniło
tak działanie metylofenidatu. Podobne oceny utrzymały się także 14 miesięcy po
eksperymencie.
Trzeba dodać, iż 33% ochotników deklarowało, iż w trakcie działania
psylocybiny doświadczali okresów znacznego lęku, zaś 17% - urojeń odniesienia lub
urojeń paranoidalnych. Jednak efekty te były przemijające i nie przeszkadzały w
pozytywnym i duchowym odbiorze całego doświadczenia.
3.3. Zakończenie
Doświadczenia mistyczne są czymś trudnym do określenia i były definiowane
na różne sposoby. Większość teoretyków zgadza się jednak, że centralnym elementem
takich przeżyć jest doświadczanie wszechogarniającej jedności. Jedną z najbardziej
znaczących koncepcji mistycyzmu jest koncepcja uniwersalnego rdzenia Stace’a
(1960). Dzieli on mistycyzm na ekstrawertywny, przeżywający jedność ze światem
zewnętrznym, oraz introwertywny, przeżywający jedność z nicością, pustką. Występują
one niezależnie od ich religijnej czy kulturowej interpretacji. Ponadto Stace wyróżnia
kilka kryteriów charakterystycznych dla doświadczeń mistycznych.
Prawdopodobnie od samego początku używania substancji halucynogennych
zauważono, że mogą one prowadzić do doświadczeń duchowych i właśnie w takim
kontekście stosowano je przez wieki. W latach 60-tych XX wieku badacze
zainteresowali się tym zjawiskiem. Okazało się, że w odbiorze znacznej części
użytkowników halucynogenów rzeczywiście wywołują one zjawiska o wymiarze
mistycznym i/lub religijnym. Pahnke (1963) przeprowadził w dzień Wielkiego Piątku
słynny eksperyment, w którym pokazał, że przy odpowiednim nastawieniu i otoczeniu,
psylocybina wywołuje u wielu użytkowników doświadczenia mistyczne, spełniające
kryteria wyróżnione wcześniej przez Stace’a. Także w ostatnich latach Gryffiths i
współpracownicy (2006, 2008) przeprowadzając eksperyment znacznie lepiej
spełniający nowoczesne wymogi metodologiczne, potwierdzili taki wniosek. Wydaje
się więc, iż substancje halucynogenne są w stanie wywołać doświadczenia, które z
empirycznego punktu widzenia są takie same lub przynajmniej bardzo podobne do
doświadczeń mistycznych opisywanych w tekstach religijnych i duchowych na
przestrzeni wieków.
46
Niewykluczone, że to właśnie doświadczenia mistyczne wywoływane przez
halucynogeny stoją za subiektywnie postrzeganymi przez użytkowników tych
substancji pozytywnymi zmianami w osobowości, światopoglądzie, postawach czy
zachowaniu. Według badaczy (Noble, 1988; Wuthnow, 1978), ludzie, którzy
doświadczają przeżyć mistycznych oceniają swoje życie jako posiadające głębszy sens,
są bardziej refleksyjni, wewnątrzsterowni, samoświadomi, bardziej empatyczni i
współczujący, mniej autorytatywni i dogmatyczni, mniej cenią sobie wartości
materialne. Wiele z tych cech pokrywa się z długotrwałymi zmianami, jakie - w oczach
użytkowników środków halucynogennych - następują pod wpływem ich zażywania.
Doświadczenie mistyczne jest czymś głębokim, poruszającym i niecodziennym i jako
takie może prowadzić do równie głębokich zmian.
47
Rozdział 4. Metodologia badań własnych
4.1. Założenia teoretyczne i model badań
Przedmiotem niniejszej pracy jest osobowość i doświadczenia mistyczne u osób
zażywających substancje halucynogenne. W pracy przyjęto paradygmat psychologii
różnic indywidualnych, a więc skupiono się na charakterystykach, które odróżniają
osoby zażywające substancje halucynogenne od osób nie zażywających tych środków.
Postanowiono opisać osobowość użytkowników halucynogenów w świetle cechowego
ujęcia osobowości. W części teoretycznej pracy pokazano, iż wiele badań wskazuje na
istnienie związku między cechami osobowości a zażywaniem substancji
psychoaktywnych. Jednocześnie badania pokazują, iż osoby zażywające różne rodzaje
środków, mogą charakteryzować się odmiennym profilem osobowościowym. Istnieje
jednak niewielka (w świetle wiedzy autora) liczba badań dotyczących użytkowników
substancji halucynogennych. W tej pracy scharakteryzowano osobowość tych osób w
kategoriach pięcioczynnikowego modelu osobowości P.T. Costy i R.R. McCrae. Model
ten jest przez wielu teoretyków uznawany za najlepszy pod względem
metodologicznym i najtrafniejszy opis osobowości człowieka.
W części teoretycznej przytoczono wiele doniesień mówiących o tym, że pod
wpływem substancji halucynogennych występować mogą doświadczenia, które są
empirycznie nieodróżnialne od doświadczeń mistycznych opisywanych przez
duchownych, mistyków, wizjonerów. W pracy tej postanowiono przyjrzeć się także
temu zagadnieniu, gdyż nie zostało ono zbadane w naszym kraju. Punktem wyjścia
stały się tutaj opisowe koncepcje mistycyzmu, przedstawiające charakterystyczne cechy
doświadczeń mistycznych. W szczególności odwołano się do charakterystyk
doświadczenia mistycznego opisanych przez W.T. Stace’a, które po pewnym
modyfikacjach zostały zoperacjonalizowane przy pomocy Skali Mistycyzmu R.W.
Hooda.
W pracy zastosowano procedurę ex-post-facto, w którym bada się różnice
między grupami na które zmienna niezależna zadziałała już w przeszłości. W tym
przypadku zmienną tą jest zażywanie substancji halucynogennych. Należy jednak
48
pamiętać, że z powodu braku kontrolowania zmiennej przez badacza trzeba być
ostrożnym w interpretowaniu wyników w kategoriach przyczynowo-skutkowych.
4.2. Problemy i pytania badawcze
W pracy tej postawiono dwa podstawowe problemy badawcze. Dotyczą one:
Różnic w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami zażywającymi
substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną
Różnic w występowaniu doświadczeń mistycznych pomiędzy osobami
zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które tego nie robią
W odniesieniu do tych problemów postawiono następujące pytania badawcze:
Czy istnieją różnice w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami
zażywającymi substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną?
Czy istnieją różnice w występowaniu doświadczeń mistycznych pomiędzy
osobami zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które tego nie
robią?
4.3. Hipotezy badawcze
W oparciu o zebraną i przedstawioną w części teoretycznej literaturę sformułowano
następujące przypuszczenia:
H1. Istnieją różnice w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami zażywającymi
substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną
Osoby zażywające substancje halucynogenne cechują się wyższym poziomem
Otwartości na doświadczenie (mierzonej Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R)
Osoby zażywające substancje halucynogenne cechują się niższym poziomem
Ugodowości (mierzonej Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R)
Osoby zażywające substancje halucynogenne cechują się niższym poziomem
Sumienności (mierzonej Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R)
49
H2. Istnieją różnice w występowaniu doświadczeń mistycznych pomiędzy osobami
zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które tego nie robią.
Osoby zażywające substancje halucynogenne osiągną wyższy sumaryczny
wynik na Skali Mistycyzmu, a także w trzech jej czynnikach (mistycyzm
ekstrawertywny, mistycyzm introwertywny, religijna interpretacja).
4.4. Zmienne i ich operacjonalizacja
Cechy osobowości zgodne z pięcioczynnikowym modelem Costy i McCrae –
mierzone Inwentarzem Osobowości NEO-PI-R - Neurotyczność,
Ekstrawertyczność, Otwartość na doświadczenie, Ugodowości i Sumienność; a
także ich składniki
Występowanie doświadczeń mistycznych - mierzone Skalą Mistycyzmu – jako
sumaryczny wynik na tej skali, a także w jej trzech podwymiarach : mistycyzm
ekstrawertywny, mistycyzm introwertywny, religijna interpretacja
Zażywanie substancji halucynogennych – określone na podstawie deklaracji
osób badanych
Zmienne socjodemograficzne : wiek, płeć i wykształcenie
4.5. Charakterystyka narzędzi badawczych
4.5.1. Ankieta dotycząca zażywania substancji psychoaktywnych
Ankieta składa się z 6 pytań. Dotyczy zażywania substancji psychoaktywnych, a
w szczególności środków halucynogennych. Ankieta pyta o rodzaj zażywanych
substancji, a także czas, ilość i częstotliwość ich używania. Zawiera także pytanie
otwarte dotyczące powodów zażywania środków halucynogennych. Ankieta została
dołączona na końcu pracy (załącznik 1).
4.5.2. Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Costy i McCrae
Test składa się z 240 twierdzeń, do których dołączono 5-stopniową skalę (od
‘całkowicie się nie zgadzam’ do ‘całkowicie się zgadzam’). Kwestionariusz ten pozwala
na pomiar pięciu podstawowych czynników osobowości (wywodzących się z
50
pięcioczynnikowej teorii osobowości Costy i McCrae), a także 6 składników dla
każdego z nich. Ich nazwy przedstawia tabela 4.1.
Tab. 4.1. Nazwy czynników podstawowych i ich składników w inwentarzu NEO-PI-R. Źródło:
opracowanie własne
Neurotyczność N1 : Lęk N2 : Agresywna wrogość N3 : Depresyjność N4 : Nadmierny samokrytycyzm N5 : Impulsywność N6 : Nadwrażliwość Ekstrawertyczność E1 : Serdeczność E2 : Towarzyskość
E3 : Asertywność
E4 : Aktywność E5 : Poszukiwanie doznań E6 : Emocje pozytywne Otwartość na doświadczenie O1 : Wyobraźnia O2 : Estetyka O3 : Uczucia O4 : Działania O5 : Idee O6 : Wartości
Ugodowość U1 : Zaufanie U2 : Prostolinijność
U3 : Altruizm
U4 : Ustępliwość U5 : Skromność U6 : Skłonność do rozczulania się
Sumienność S1 : Kompetencja S2 : Skłonność do porządku S3 : Obowiązkowość S4 : Dążenie do osiągnięć S5 : Samodyscyplina S6 : Rozwaga
51
Jak podaje autor polskiej wersji kwestionariusza (Siuta, 2006), dokonana
adaptacja jest ogólnie satysfakcjonująca i w dużym stopniu równoważna
amerykańskiemu oryginałowi. Struktura czynnikowa odpowiada założeniom
teoretycznym twórców narzędzia. Także rzetelność skal okazała się dostatecznie
wysoka; współczynnik alfa Cronbacha dla poszczególnych skal wynosi od 0,81 do 0,86.
Rzetelność podskal polskiej wersji NEO-PI-R jest nieco niższa – współczynnik alfa
wynosi dla większości z nich od 0,60 do 0,70, osiem podskal ma współczynniki niższe,
zaś rzetelność dwóch podskal jest niewystarczająca (poniżej 0,50).
Kwestionariusz został dołączony na końcu pracy (załącznik 2).
4.5.3. Skala Mistycyzmu Hooda
Skala Mistycyzmu autorstwa Ralpha W. Hooda jest samoopisowym
kwestionariuszem służącym do pomiaru intensywnych doświadczeń duchowych,
charakteryzujących się poczuciem jedności ze światem zewnętrznym i/lub z ‘nicością’,
które mogą, ale nie muszą, być interpretowane religijnie. Kwestionariusz ten składa się
z 32 pytań, ocenianych na 5 stopniowej skali. Autor tworząc skale oparł się na nieco
zmodyfikowanych kryteriach mistycyzmu wyróżnionych przez Stace’a. Są to:
(1) Jakość jedności: poczucie jedności ze światem zewnętrznym
(2) Wewnętrzna subiektywna jakość: Bardziej konkretne doświadczenie jedności -
poczucie, że wszystkie obiekty są ożywione, mają świadomość, przepełnione są
jednolitą energią
(3) Jakość ja: zatracenie siebie, doświadczenie pustki
(4) Jakość przestrzenno-czasowa: Poczucie zatracenia czasu i przestrzeni
(5) Niewyrażalność: Poczucie, że doświadczenia nie da się właściwie opisać słowami
(6) Jakość poznania: Poczucie dostępu do szczególnej wiedzy, wglądu, ‘objawienia’
(7) Uczucie pozytywne: Doświadczenie radości, szczęścia, spokoju, błogości, itp.
(8) Jakość religijna: Poczucie świętości, cudowności, boskości.
W badaniach ustalono jednak trójczynnikową strukturę skali, na którą składa się:
mistycyzm ekstrawertywny (obejmujący jakość jedności i wewnętrzną
subiektywną jakość)
mistycyzm introwertywny (jakość ja, jakość przestrzenno-czasowa i
niewyrażalność)
religijną interpretację (jakość poznania, uczucia pozytywne i jakość religijna)
52
Skala Mistycyzmu została przetłumaczona na język polski przez ojca jezuitę
Stanisława Kuczkowskiego, jednak w tej wersji nigdy nie została zastosowana. Dalszej
adaptacji dokonała dr Maria Owczarek. W badaniach przez nią przeprowadzonych
(Owczarek, 2004) uzyskała ona zadowalające współczynniki rzetelności: α = 0,78, α =
0,64 i α = 0,75 odpowiednio dla mistycyzmu ekstrawertywnego, introwertywnego i
religijnej interpretacji. Podobnie jak w badaniach amerykańskich, współczynnik α dla
mistycyzmu introwertywnego ma najniższą wartość.
Oryginalna wersja kwestionariusza Hooda jest szeroko stosowany na polu psychologii
religii, zaś badania pokazały jego międzykulturową uniwersalność.
Skala została dołączona na końcu pracy (załącznik 3).
4.6. Opis badanej grupy
Grupa badawcza:
Grupa badawcza składała się 43 osób deklarujących zażywanie substancji
halucynogennych, użytkowników forum internetowego talk.hyperreal.info (forum
poświęcone tematyce substancji psychoaktywnych). 24 osoby wykonały badanie za
pośrednictwem Internetu, zaś 19 osób pochodzących z Bydgoszczy i okolic wypełniło
test papierowy. W grupie znalazło się 10 kobiet i 33 mężczyzn w wieku od 18 do 36
lat. Średnia wieku badanych wyniosła ok. 22 lata. 4 osoby zdobyły wykształcenie
podstawowe, 31 – średnie, zaś 8 – wyższe.
Badani zaczęli zażywać narkotyki średnio w wieku 16 lat i 10 miesięcy, zaś ich
pierwszy kontakt z substancjami halucynogennymi nastąpił średnio w wieku 18 lat i 8
miesięcy. Najwięcej, bo aż 49% badanej grupy twierdzi, że zażywa halucynogeny kilka
razy do roku. 30% spożywa te środki średnio raz na miesiąc, 17% - mniej więcej raz na
tydzień, zaś 4% - raz na rok.
Najbardziej popularnym narkotykiem w badanej próbie okazała się marihuana –
jej zażywanie deklarowali wszyscy badani. Drugie miejsce zajmuje dekstrometorfan –
składnik łatwo dostępnego leku przeciwkaszlowego, który stosowany rekreacyjnie
wykazuje działanie halucynogenne i dysocjacyjne; zażywało go 70% badanych. 63%
stosowało roślinę o podobnym działaniu – szałwię wieszczą. Spośród klasycznych
halucynogenów, największą popularnością cieszą się halucynogenne fenetylaminy (np.
2c-e, 2c-p, DOC), które zażywa 65% grupy. 58% deklarowało zażywanie
53
halucynogennych tryptamin (np. 4-ho-met, 4-aco-dmt). 55% badanych przynajmniej raz
zażywało LSD; taka sama część grupy konsumowała grzyby halucynogenne. 53%
badanych osób zażywało MDMA, substancję o działaniu psychodelicznym i
stymulującym. Jeśli chodzi o środki z innych grup, najwięcej osób zażywało
amfetaminę (48%), kodeinę (42%), rozmaite środki określane jako dopalacze (35%),
różne rodzaje syntetycznych stymulantów (33%), benzodiazepiny (26%) i tramadol
(26%).
Na podstawie deklaracji o zażywanych substancjach grupę badawczą podzielono
na dwie podgrupy – 21 osób zażywających tylko lub głównie środki halucynogenne i
marihuanę (środki z innych grup spożywając najwyżej sporadycznie) oraz 22 osoby,
które oprócz substancji halucynogennych czy marihuany, regularnie zażywają także
inne środki psychoaktywne.
Grupa kontrolna:
Grupa kontrolna składała się z 43 osób deklarujących, iż nie zażywali w swoim
życiu żadnych narkotyków. Grupa została dobrana pod względem płci, wieku i
wykształcenia do grupy badawczej. Osoby z tej grupy wypełniały tylko jeden
kwestionariusz: Skalę Mistycyzmu. W przypadku kwestionariusza NEO-PI-R rolę
grupy kontrolnej pełni próba normalizacyjna przebadana przez autora polskiej wersji
testu.
4.7. Procedura badawcza
Badania odbyły się między wrześniem 2010 roku a kwietniem 2011 roku.
Spośród użytkowników forum internetowego talk.hyperreal.info zebrano ochotników
chcących wziąć udział w badaniu i deklarujących zażywanie substancji
halucynogennych. 24 spośród nich wypełniło test komputerowy przesłany drogą
elektroniczną, natomiast 19 osób przebadanych zostało w Bydgoszczy. Wszyscy badani
otrzymali taki sam zestaw testów składający się z ankiety dotyczącej zażywania
substancji psychoaktywnych, Skali Mistycyzmu i Inwentarza Osobowości NEO-PI-R.
Wszystkie osoby zostały też poinformowane o anonimowości badania oraz otrzymały
instrukcję aby testy wypełniać samodzielnie, szczerze i w miarę możliwości bez
54
robienia przerw. Czas wypełnienia wszystkich kwestionariuszy u żadnego z badanych
nie przekroczył 90 minut.
Badania grupy kontrolnej odbyły się w marcu i kwietniu 2011 roku i
obejmowały ochotników chcących wziąć udział w badaniu i deklarujących, że nie
zażywały w swoim życiu żadnych narkotyków. Wszyscy badani otrzymali do
wypełnienia tylko Skalę Mistycyzmu. Dalsze instrukcje brzmiały tak samo jak w
przypadku grupy badawczej. Czas wypełnienia kwestionariusza u żadnego z badanych
nie przekroczył 10 minut.
4.8. Zastosowane metody analizy statystycznej
Do wszystkich obliczeń statystycznych użyto komputerowego pakietu
statystycznego Statistica 6.0. W pracy zastosowano następujące statystyki:
Statystyki opisowe
Test t-Studenta dla prób niezależnych
Współczynnik korelacji Pearsona
55
Rozdział 5. Wyniki badań własnych
5.1. Przedstawienie wyników
Uzyskane wyniki poddano rozmaitym procedurom analizy statystycznej. W
tabeli 5.1. oraz 5.2. przedstawiono podstawowe statystyki opisowe wyników
otrzymanych w badaniu.
Tabela 5.1. Statystyki opisowe dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-R i ich
składników w grupie badawczej. Źródło: opracowanie własne
Średnia Minimum Maksimum Odch.std Neurotyczność 91,37 34 160 28,91
N1 : Lęk 15,40 4 30 6,59
N2 : Agresywna wrogość 13,47 4 29 6,06
N3 : Depresyjność 16,12 3 30 7,30
N4 : Nadmierny samokrytycyzm 16,47 7 28 5,33
N5 : Impulsywność 18,07 7 26 4,91
N6 : Nadwrażliwość 11,86 3 29 6,23
Ekstrawertyczność 101,60 53 151 23,00
E1 : Serdeczność 19,12 6 29 5,70
E2 : Towarzyskość 13,14 0 26 6,57
E3 : Asertywność 14,30 2 23 4,59
E4 : Aktywność 16,19 4 31 5,68
E5 : Poszukiwanie doznań 17,44 5 26 5,04
E6 : Emocje pozytywne 21,40 4 31 5,67
Otwartość na doświadczenie 138,93 86 175 20,88
O1 : Wyobraźnia 23,35 4 32 6,10
O2 : Estetyka 23,05 14 32 4,71
O3 : Uczucia 23,49 8 31 5,74
O4 : Działania 18,47 6 29 4,92
O5 : Idee 24,95 13 32 4,51
O6 : Wartości 25,63 13 31 3,62
Ugodowość 101,16 38 142 24,37
U1 : Zaufanie 17,51 4 31 7,18
U2 : Prostolinijność 17,49 4 30 6,56
56
U3 : Altruizm 18,74 9 29 4,99 U4 : Ustępliwość 14,77 3 24 4,56
U5 : Skromność 14,70 1 27 6,01
U6 : Skłonność do rozczulania się 17,95 2 27 5,26
Sumienność 93,91 50 156 22,31
S1 : Kompetencja 17,37 8 29 4,61
S2 : Skłonność do porządku 14,84 2 29 6,20
S3 : Obowiązkowość 17,91 8 28 4,90
S4 : Dążenie do osiągnięć 15,12 5 28 5,08
S5 : Samodyscyplina 14,19 4 25 4,89
S6 : Rozwaga 14,49 7 23 3,94
Tabela 5.2. Statystyki opisowe dla wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach w grupie badawczej i
grupie kontrolnej. Źródło: opracowanie własne
Grupa kontrolna Średnia Min. Maks. Odch.Std. 87,30 48 117 16,86 22,93 10 33 5,98 26,33 15 41 5,73 38,05 23 55 7,37
W świetle otrzymanych rezultatów, osoby zażywające substancje halucynogenne
różnią się w zakresie cech osobowości od ogólnej populacji (tab 5.3.). Najsilniejsze
różnice dotyczą Otwartości na doświadczenie: grupa badawcza osiągnęła znacznie
wyższe wyniki od przewidzianych norm zarówno w pełnej skali, jak i we wszystkich
podskalach tego czynnika.
Bardzo wyraźne różnice występują także w Sumienności. Badane osoby cechują
się znacząco niższym poziomem tej cechy niż populacja ogólna; w tej grupie niższy jest
także poziom pięciu podskal Sumienności: Kompetencji, Skłonności do porządku,
Obowiązkowości, Dążenia do osiągnięć i Samodyscypliny.
Grupa badawcza osiągnęła także istotnie niższe w stosunku do norm wyniki na
skali Ekstrawertyczności, jak i jej dwóch podskalach: Towarzyskości i Aktywności.
Jednakże w podskali Emocje pozytywne grupa badawcza cechuje się wyższym
wynikiem.
Grupa badawcza Średnia Min. Maks. Odch.Std. Skala M 130,44 75 160 20,56 Mistycyzm ekstrawertywny 39,28 12 50 9,77 Mistycyzm introwertywny 43,42 22 50 5,39 Religijna interpretacja 47,74 30 60 8,84
57
Badane osoby cechują się także niższą niż populacja ogólna Ugodowością;
osiągają także niższe wyniki na jej dwóch podskalach: Altruizmu i Skromności.
Brak istotnych statystycznie różnic stwierdzono natomiast w poziomie
Neurotyczności. Grupa badawcza osiągnęła jednak wyższe od przewidzianych norm
wyniki w jednej podskali tego czynnika: Impulsywności.
Tabela 5.3. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-R i
ich składników w grupie badawczej z normami. Różnice istotnie statystycznie wytłuszczone. Źródło:
opracowanie własne
Grupa badawcza Normy t df p
Neurotyczność
91,37 89,50 0,42 84 0,68
N1 : Lęk 15,40 15,27 0,13 84 0,90
N2 : Agresywna wrogość 13,47 13,57 -0,11 84 0,91
N3 : Depresyjność 16,12 15,03 0,97 84 0,34
N4 : Nadmierny samokrytycyzm 16,47 16,03 0,52 84 0,60
N5 : Impulsywność 18,07 15,83 2,93 84 0,004 N6 : Nadwrażliwość 11,86 11,97 -0,11 84 0,91 Ekstrawertyczność
101,60 111,73 -2,87 84 0,005
E1 : Serdeczność 19,12 20,73 -1,85 84 0,07 E2 : Towarzyskość 13,14 17,66 -4,50 84 0,00002 E3 : Asertywność 14,30 14,20 0,15 84 0,88 E4 : Aktywność 16,19 18,66 -2,85 84 0,006 E5 : Poszukiwanie doznań 17,44 17,76 -0,40 84 0,69 E6 : Emocje pozytywne 21,40 18,43 3,28 84 0,001 Otwartość na doświadczenie
138,93 108,22 9,09 84 0,000000
O1 : Wyobraźnia 23,35 17,06 6,58 84 0,000000 O2 : Estetyka 23,05 16,66 8,09 84 0,000000 O3 : Uczucia 23,49 19,99 3,85 84 0,0002 O4 : Działania 18,47 15,59 3,79 84 0,0003 O5 : Idee 24,95 17,83 10,08 84 0,000000 O6 : Wartości 25,63 18,59 12,50 84 0,000000 Ugodowość
101,16 109,24 -2,16 84 0,03
U1 : Zaufanie 17,51 17,57 -0,05 84 0,96
U2 : Prostolinijność 17,49 17,10 0,38 84 0,70
58
U3 : Altruizm 18,74 20,43 -2,21 84 0,03 U4 : Ustępliwość 14,77 15,34 -0,81 84 0,42 U5 : Skromność 14,70 18,03 -3,60 84 0,0005 U6 : Skłonność do rozczulania się 17,95 18,57 -0,77 84 0,44
Sumienność
93,91 113,38 -5,71 84 0,000000
S1 : Kompetencja 17,37 19,27 -2,68 84 0,008 S2 : Skłonność do porządku 14,84 18,73 -4,11 84 0,00009 S3 : Obowiązkowość 17,91 20,87 -3,94 84 0,0002 S4 : Dążenie do osiągnięć 15,12 19,73 -5,94 84 0,000000 S5 : Samodyscyplina 14,19 18,57 -5,88 84 0,000000 S6 : Rozwaga 14,49 15,41 -1,51 84 0,13
Wyniki przedstawiają się jednak nieco inaczej, jeśli grupę badawczą rozdzieli
się na dwie podgrupy: osoby zażywające tylko lub głównie halucynogeny oraz osoby
zażywające regularnie oprócz halucynogenów również inne środki – tzw.
politoksykomani. Jeśli wziąć pod uwagę wyłącznie wyniki osób zażywających tylko lub
głównie halucynogeny, okazuje się, że różnią się one od przewidzianym norm tylko
znacznie podwyższoną Otwartością na doświadczenie i obniżoną Sumiennością (tab.
5.4.). Natomiast grupa politoksykomanów cechuje się podwyższoną Otwartością na
doświadczenie, obniżoną Sumiennością, a także obniżoną Ekstrawertycznością i
Ugodowością (tab. 5.5.). Należy zaznaczyć jednak, że taki sposób podzielenia grupy
badawczej sprawia, że każda podgrupa liczy sobie mniej niż 30 osób, co znacznie
ogranicza pewność wnioskowania statystycznego.
Tabela 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-R i
ich składników w grupie zażywającej głównie halucynogeny z normami. Różnice istotnie statystycznie
zostały wytłuszczone. Źródło: opracowanie własne
Grupa I Halucynogeny Normy t df p
Neurotyczność 84,24 88,50 -0,69 40 0,49 Ekstrawertyczność 105,33 111,45 -1,26 40 0,21 Otwartość na doświadczenie 139,43 106,59 7,29 40 0,000000 Ugodowość 109,14 108,83 0,07 40 0,95 Sumienność 96,48 113,69 -4,38 40 0,00008
59
Tabela 5.5. Tab. 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-
PI-R i ich składników w grupie politoksykomanów z normami. Różnice istotnie statystycznie zostały
wytłuszczone. Źródło: opracowanie własne
Grupa II Politoksykomani Normy t df p
Neurotyczność 98,18 90,45 1,24 42 0,22 Ekstrawertyczność 98,04 112,00 -2,72 42 0,009 Otwartość na doświadczenie 138,45 109,77 5,63 42 0,000001 Ugodowość 93,54 109,64 -2,95 42 0,005 Sumienność 91,45 113,09 -3,89 42 0,0003
Kolejnym krokiem było porównanie wyników uzyskanych na Skali Mistycyzmu
przez osoby z grupy badawczej i grupy kontrolnej. Analizy potwierdziły, iż osoby
zażywające halucynogeny osiągają znacząco wyższe wyniki na Skali Mistycyzmu oraz
na każdym z jej podwymiarów niż osoby z grupy kontrolnej (tab.5.6.).
Tabela 5.6. Porównanie średnich wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach dla grupy badawczej i
grupy kontrolnej. Różnice istotne statystycznie zostały wytłuszczone. Źródło: opracowanie własne
Grupa badawcza Grupa kontrolna t df p Skala M – wynik pełny
130,44 87,30 10,64 84 0,000000
Mistycyzm ekstrawertywny 39,28 22,93 9,36 84 0,000000 Mistycyzm introwertywny 43,42 26,32 14,25 84 0,000000 Religijna interpretacja 47,74 38,05 5,52 84 0,000000
Ponadto, w grupie badawczej wykryto związek pomiędzy wynikami na Skali
Mistycyzmu i cechami osobowości. Okazało się, że wynik na Skali Mistycyzmu
koreluje dodatnio z Otwartością na doświadczenie oraz Ugodowością (tab.5.7.). Jeśli
chodzi o składniki czynników osobowości, wynik na Skali Mistycyzmu koreluje
dodatnio z czterema podskalami Otwartości: Wyobraźnia, Estetyka, Uczucia i Wartości.
Dodatnia korelacja występuje także w przypadku dwóch podskal Ugodowości: Altruizm
i Ustępliwość oraz dwóch podskal Ekstrawersji: Serdeczność i Emocje pozytywne.
60
Tabela 5.7. Korelacje pomiędzy czynnikami osobowości mierzonymi testem NEO-PI-R i ich podskalami
a wynikami na Skali Mistycyzmu. Korelacje istotne statystycznie zostały wytłuszczone. Źródło:
opracowanie własne
skala M Neurotyczność
-0,08
N1 : Lęk -0,08
N2 : Agresywna wrogość -0,05
N3 : Depresyjność 0,02
N4 : Nadmierny samokrytycyzm -0,18
N5 : Impulsywność 0,12
N6 : Nadwrażliwość -0,21
Ekstrawertyczność
0,22
E1 : Serdeczność 0,39 E2 : Towarzyskość -0,05
E3 : Asertywność -0,17
E4 : Aktywność 0,16
E5 : Poszukiwanie doznań 0,11
E6 : Emocje pozytywne 0,42 Otwartość na doświadczenie
0,44
O1 : Wyobraźnia 0,43 O2 : Estetyka 0,44 O3 : Uczucia 0,45 O4 : Działania -0,01
O5 : Idee 0,14
O6 : Wartości 0,39 Ugodowość
0,36
U1 : Zaufanie 0,28
U2 : Prostolinijność 0,08
U3 : Altruizm 0,49 U4 : Ustępliwość 0,31 U5 : Skromność 0,22
U6 : Skłonność do rozczulania się 0,20
Sumienność
0,07
S1 : Kompetencja 0,16
61
S2 : Skłonność do porządku 0,05
S3 : Obowiązkowość 0,22
S4 : Dążenie do osiągnięć -0,05
S5 : Samodyscyplina 0,02
S6 : Rozwaga -0,11
Osoby z grupy badawczej odpowiadały także na pytanie dotyczące powodów z
jakich zażywają substancje halucynogenne. Na podstawie treści odpowiedzi te zostały
zaklasyfikowane do kilku kategorii (tab. 5.8.).
Tabela 5.8. Powody zażywania substancji halucynogennych przez osoby w grupie badawczej. Źródło:
opracowanie własne.
Powód zażywania substancji halucynogennych liczba os. % całej grupy
Rozwój osobisty
Wgląd w siebie lub naturę świata czy innych ludzi
Spojrzenie z innej perspektywy
Właściwości terapeutyczne
Zwiększenie kreatywności
Zwiększenie satysfakcji życiowej
30
18
14
10
9
7
69,8
41,9
32,6
23,2
20,9
16,3
Przyjemność, rozrywka 19 44,2
Chęć doświadczenia innego stanu świadomości 11 25,6
Przeżycia mistyczne, duchowe 11 25,6
Doznania estetyczne, zmysłowe 9 20,9
Ciekawość 8 18,6
Pogłębienie relacji z innymi 4 9,3
Największa część badanych, 70 %, twierdzi, że zażywa halucynogeny w ramach
szeroko pojętego rozwoju osobistego. Badani ci są przekonani, że zażywanie tych
środków przyczynia się do długotrwałych pozytywnych zmian w ich życiach. Dobrze
ilustruje to jedna z wypowiedzi : „Zażywam je bo posiadają ogromny potencjał
rozwijający świadomość, niesamowicie zachęcają do praktyk samodoskonalających
człowieka. (…)Wiele poznania siebie zawdzięczam tym boskim substancjom. Uwolniły
62
mnie z wielu ograniczeń (przede wszystkim na poziomie emocji, wyleczyły z depresji),
ukazały wiele możliwości, właściwie nieskończoną przestrzeń możliwości.”
Część odpowiedzi należących do tej kategorii zostało zaklasyfikowanych do
bardziej szczegółowych podkategorii. 42% badanych podkreśliło, że ich zdaniem
halucynogeny zwiększają introspekcyjność, ułatwiają wgląd w siebie, lub też naturę
innych ludzi czy całego świata. „Chcę lepiej poznać i zrozumieć samego siebie,
swojego rodzaju introspekcja, analiza własnych uczuć, przeżyć, ambicji, planów, ego.
Często dzięki psychodelikom widzę to, czego nie dostrzegam lub też nie dopuszczam
do siebie na trzeźwo, w szczególności mogę dostrzec własne wady i uchybienia, co
mobilizuje mnie do działania i pracy nad moim ‘ja’.” – pisze badany. Inny zaś ujmuje to
tymi słowami : „Podczas działania halucynogenów wyciągam ciekawe wnioski na temat
natury świata i siebie. (…) Zmieniają nastawienie, pozwalają poczuć się integralną
cząstką wszystkiego, docenić to, co się ma.”
Niecałe 33% badanych zwraca też uwagę na to, że środki halucynogenne
pozwalają im spojrzeć na siebie i świat z innej perspektywy. Jak pisze jedna z osób:
„Wtedy można spojrzeć na świat z zupełnie innej strony, można nabrać dystansu do
wielu spraw, zdać sobie sprawę z jakiś swoich natręctw i obsesji, których na co dzień
nie zauważam. Często miewam ciekawe przemyślenia, po których zmieniam swoje
postępowanie i poglądy. (…) Podróżując zawsze mam inny obraz siebie, patrzę wtedy
na siebie z innej strony, często widzę siebie taką, jaką chciałabym być a nie potrafię
albo odkrywam w sobie nową cechę, hobby i większość z tych rzeczy udaje mi się na
trzeźwo zrealizować. To jednak wymaga ciężkiej pracy.”
23% badanych twierdzi, że substancje halucynogenne mają dla nich właściwości
terapeutyczne i pomagają im radzić sobie z różnymi przypadłościami. Jak pisze jeden z
nich : „Zażywam LSD-25 ponieważ bardzo pomaga mi w depresji, jest jedynym
środkiem, który pomaga mi w tej dolegliwości. Sprawia, że przez kilka tygodni po
zażyciu świat staje się lepszym miejscem.”.
21% badanych zauważa, że psychodeliki zwiększają ich kreatywność, pomagają
w twórczości. Natomiast 16% podkreśla, że zażywanie tych środków długotrwale
podnosi poziom ich satysfakcji życiowej. „Ogólnie - m. in. dzięki ich zażywaniu mogę
powiedzieć - jakże wspaniała jest ta podróż, to życie!” – pisze jedna z badanych.
Drugim najczęściej wymienianym powodem zażywania halucynogenów wśród
badanych jest dostarczanie przez nie przyjemności, zabawy czy też rozrywki. 44%
badanych twierdzi, że jest to dla nich przynajmniej jeden z powodów stosowania tych
63
środków. „Głównym powodem, dla którego zażywam halucynogeny jest czerpanie
przyjemności ze stanu jaki wywołują.” – stwierdza jeden z badanych. Inny zaś ujmuje
to bardziej obrazowo: „Aby cieszyć się intelektualną rozrywką, jaką zapewnia mi mój
mózg pod wpływem tych substancji. Traktuję to tak jak wizytę w kinie czy przejażdżkę
rollercasterem, z tym że wrażenia są dużo intensywniejsze.”
Blisko 26% osób z badanej grupy zażywa substancje halucynogenne między
innymi dla doświadczeń duchowych czy też mistycznych, jakie mogą one wywoływać.
Jeden z nich pisze: „Jako człowiek wychowany w religijnym domu, który porzucił
wiarę dla ‘szkiełka i oka’ znalazłem w psychodelikach, zwłaszcza tych
najmocniejszych, doznania, które być może wypełniają tę lukę pozostawioną przez
odrzucenie religii. Uprawiam swego rodzaju szamanizm psychologiczno-filozoficzny,
przy pomocy owych substancji doświadczam stanów i wizji, dzięki którym mam
nadzieję, chociaż o włos zbliżyć się do odpowiedzi na pytania typu: ‘kim jestem?’,
‘czym jest ten świat?’.”
Taka sama część badanych zażywa halucynogeny, aby doświadczyć odmiennego
stanu świadomości, czegoś innego od codzienności, lub nawet uciec od rzeczywistości.
Jak to określił badany : „Lubię być z dala od rzeczywistości, poznawać świat który nie
istnieje, i cieszyć się chwilami których nikt mi nie zabierze. Może trochę uciekam od
rzeczywistości w swój własny świat.”
Dla 21% badanych jednym z powodów stosowaniu halucynogenów są
wywoływanie przez nie doznania estetyczne i zmysłowe. Jak określił to jeden z nich:
„Uczta dla oczu - przepiękne kolory, wzory, fraktale, faktury, niespotykane kształty,
patrzenie na to wszystko sprawia mi ogromną radość.”
Niecałe 19% osób z grupy badawczej przyznaje, że przy stosowaniu tych
środków w pewnej mierze kieruje nimi ciekawość. „Bo są one najciekawiej
działającymi substancjami psychoaktywnymi, fascynuje mnie ich działanie.” – pisze
jedna z osób.
9% badanych uważa, iż halucynogeny pogłębiają ich relacje z bliskimi. „Dzięki
nim niesamowicie pogłębiłam i pogłębiam doznania bliskości z moim partnerem, nasza
komunikacja jest znacznie pełniejsza.” – stwierdza jedna z nich.
64
5.2. Dyskusja wyników
Wyniki przeprowadzonego badania generalnie potwierdzają hipotezy
postawione przez badacza. Zgodnie z założeniami, istnieją różnice w cechach
osobowości pomiędzy grupą osób zażywających środki halucynogenne a próbą
normalizacyjną.
Przede wszystkim, osoby zażywające halucynogeny cechują się skrajnie
podwyższoną Otwartością na doświadczenie. Badani osiągnęli także wysokie wyniki
we wszystkich jej składnikach, a więc otwartości na wyobraźnię, estetykę, uczucia,
działania, idee i wartości. Jest to zgodne z wcześniejszymi badaniami nad
użytkownikami halucynogenów (Mendez, 2010). Prawdopodobnie wysoka Otwartość
na doświadczenie jest specyficzna właśnie dla osób stosujących środki halucynogenne,
a także marihuanę (Flory, Lynam i Milich, 2002; Terranciano i in., 2008), której
działanie w niektórych aspektach przypomina działanie halucynogenów. Cecha ta wiąże
się z ciekawością świata, zainteresowaniem różnorodnością doświadczeń, bogatą
wyobraźnią, dążeniem do prowadzania bogatego życia wewnętrznego i zewnętrznego.
Wydaje się, że Otwartość na doświadczenie może być silną motywacją do zażywania
właśnie halucynogenów, które w przeciwieństwie do innych grup narkotyków rzadko
dostarczają prostej przyjemności czy wprowadzają w stan miłego odurzenia, wywołując
za to bardzo niecodziennie doświadczenia. Zmiany w percepcji, nastroju i myśleniu
wywołane przez halucynogeny w opinii wielu ich użytkowników pozwalają spojrzeć na
rzeczywistość z innej perspektywy. Takie doznania mogą być pożądane przez ludzi o
wysokiej Otwartości na doświadczenie. Nie można tez jednak wykluczyć, że
przynajmniej w pewnym stopniu występuje także odwrotna zależność: skomplikowany
efekt psychologiczny wywołany działaniem halucynogenów, owo wrażenie
‘poszerzenia perspektyw’ czy szczególnego wglądu pod ich wpływem – może wpływać
na zwiększenie Otwartości na doświadczenie użytkowników tych substancji.
W porównaniu do norm, osoby zażywające halucynogeny cechują się też
znacznie niższą Sumiennością (i niemal wszystkimi jej składnikami) oraz obniżoną
Ugodowością. Rezultaty te także wpisują się w wyniki poprzednich badań (Mendez,
2010; Nishith, Mueser i Gupta, 1994). Osoby o niższej Sumienności są bardziej
niefrasobliwe, beztroskie, działają spontanicznie, bez planowania, są mniej wytrwałe i
zorganizowanie, nastawione do życia bardziej hedonistycznie. Niższa Ugodowość
65
wiąże się z niezależnością, tendencją do stawiania na swoim. Badani osiągnęli niższe
wyniki w podskalach: Altruizm i Skromność, są więc przede wszystkim bardziej
skoncentrowani na sobie. Wydaje się, że cechy te mogą być związane z tzw.
odhamowaniem i zażywaniem substancji psychoaktywnych na drodze wzmocnienia
pozytywnego (Woicik i in., 2009). Ujawniają się one u osób zażywających właściwie
wszystkie rodzaje środków psychoaktywnych (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007;
Martin i Sher, 1994; Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008;
Walton i Roberts, 2004).
Nie stwierdzono natomiast różnić między próbą normalizacyjną a osobami
zażywającymi halucynogeny w poziomie Neurotyczności, czyli tendencji do
doświadczania negatywnych emocji. Podwyższona Neurotyczność związana jest z
zażywaniem substancji na drodze wzmocnienia negatywnego, a więc próbie
złagodzenia dzięki nim przykrych stanów emocjonalnych (Woicik i in., 2009).
Występuje ona u osób zażywających wiele środków psychoaktywnych, m.in. nikotynę,
alkohol czy opiaty (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007; Martin i Sher, 1994;
Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008). Być może podwyższona
Neurotyczność nie cechuje osób zażywających halucynogeny, ponieważ środki te raczej
nie mogą służyć uśmierzeniu negatywnych emocji. Pod wpływem substancji
halucynogennych wszelkie dręczące problemy i niepokoje mogą nawet ulec
intensyfikacji. W grupie badawczej wykryto jednak podwyższony poziom jednego ze
składników Neurotyczności: Impulsywności. Cecha ta związana jest z niezdolnością do
kontrolowania swoich pragnień i łatwo zrozumieć jej związek z zażywaniem
halucynogenów czy jakichkolwiek innych substancji psychoaktywnych.
Okazało się także, iż grupa badawcza charakteryzuje się niższym od próby
normalizacyjnej poziomem Ekstrawertyczności, a więc jest słabiej zaangażowana w
kontakty społeczne. Podobne różnice rzadko występowały w innych badaniach
dotyczących użytkowników substancji psychoaktywnych. Na poziomie podskal, osoby
zażywające halucynogeny charakteryzują się niższą Towarzyskością i Aktywnością.
Trudno spekulować dlaczego osoby mniej uspołecznione sięgają po halucynogeny. Być
może działa tu odwrotna zależność i to dziwaczność, niecodzienność doświadczenia
halucynogennego skłania niektórych do pewnego wycofania się z życia społecznego.
Jednak w przypadku jednego składnika Ekstrawertyczności: Emocji pozytywnych,
badani osiągają wyższe wyniki od próby normalizacyjnej. Podskala ta mierzy
66
pozytywne przeżycia emocjonalne. Być może pod wpływem halucynogenów ich
użytkownicy często doświadczają takich stanów.
Należy zauważyć, że osoby zażywające prawie wyłącznie halucynogeny oraz
osoby, które oprócz halucynogenów zażywają również inne środki (politoksykomani)
także różnią się między sobą w zakresie cech osobowości. Obydwie te grupy cechują
się podwyższoną Otwartością na doświadczenie i obniżoną Sumiennością, jednak tylko
grupa politoksykomanów charakteryzuje się niższą w stosunku do norm Ugodowością i
Ekstrawertycznością. Być może wyniki grupy politoksykomanów wpłynęły na wyniki
całej grupy badawczej i w rzeczywistości zażywanie substancji halucynogennych
związane jest z Otwartością na doświadczenie i Sumiennością, ale nie z
Ekstrawertycznością i Ugodowością. Z powodu małej liczebności grupy badawczej
wniosek ten jest jednak niepewny i należałoby go sprawdzić w następnych badaniach.
Wyniki uzyskane na Skali Mistycyzmu również okazały się zgodne z hipotezą
badawczą. Przebadane osoby zażywające substancje halucynogenne doświadczyły w
swoim życiu znacznie intensywniejszych przeżyć mistycznych niż osoby z grupy
kontrolnej, niezażywające narkotyków. Osoby zażywające halucynogeny doświadczały
zarówno intensywnych stanów jedności ze światem zewnętrznym, jak i z ‘nicością’,
pustką. Rezultaty te są zgodne w wynikami wielu zagranicznych badań (Griffiths i in.,
2006; Pahnke, 1963) i potwierdzają przekonanie, iż substancje halucynogenne mogą
prowadzić do doświadczeń duchowych empirycznie nieodróżnialnych od doświadczeń
mistyków czy wizjonerów.
Okazało się także, iż występuje związek pomiędzy doświadczeniami
mistycznymi, które przeżywają osoby zażywające halucynogeny, a niektórymi ich
cechami osobowości. Osoby cechujące się wyższym poziomem Otwartości na
doświadczenie (szczególnie otwartości na wyobraźnię, uczucia, estetykę i wartości)
doświadczali także w swoim życiu intensywniejszych stanów mistycznych. Być może
osoby ciekawe świata, entuzjastycznie nastawione do nowych i różnorodnych
doświadczeń i posiadające głęboką wyobraźnię łatwiej osiągają mistyczne doznania.
Niewykluczone jednak również, że to głębokie doświadczenia duchowe w jakiś sposób
sprawiają, że ludzie stają się bardziej otwarci. Potwierdzałyby to badania (Noble, 1988;
Wuthnow, 1978) sugerujące, iż pod wpływem doświadczeń mistycznych ludzie stają się
bardziej refleksyjni czy samoświadomi.
Podobny związek dotyczy Ugodowości i jej dwóch podskal: Altruizmu i Ustępliwości,
a także dwóch podskal Ekstrawertyczności: Serdeczności i Emocji pozytywnych.
67
Wszystkie te cechy związane są w jakiś sposób z pozytywnym, ciepłym i empatycznym
stosunkiem do innych ludzi. Wydaje się prawdopodobne, iż głębokie doznania
mistyczne (podczas których zwykle doświadcza się jedności wszystkich ludzi)
sprawiają, że osoby, które ich doświadczyły stają się nastawieni bardziej pozytywnie w
stosunku do innych. Takie założenie jest zgodne z wynikami badań (Noble, 1988;
Wuthnow, 1978), według których doświadczenie mistyczne może prowadzić do
zwiększenia empatii i współczucia w stosunku do innych
W omówione już wyniki dobrze wpisują się odpowiedzi użytkowników
halucynogenów dotyczące powodów, motywacji dla których zażywają oni środki
halucynogenne. Zdecydowana większość (70%) tych osób twierdzi, że substancje te w
jakiś sposób pomagają im w rozwoju osobistym – między innymi zwiększając wgląd w
siebie czy w naturę świata, pozwalając spojrzeć na wszystko z innej perspektywy.
Także w innych badaniach wielu użytkowników tych substancji deklarowało, że
używają ich w celu rozwoju osobistego lub duchowego i dla lepszego zrozumienia
siebie i świata (Nichols, 2004). Taki odbiór działania halucynogenów pozwala
zrozumieć, dlaczego zażywają je osoby o wysokiej Otwartości na doświadczenie – a
więc zainteresowani światem, chcący prowadzić bujne życie wewnętrzne i zewnętrzne.
Mniej niż połowa badanej grupy deklaruje, że zażywa halucynogeny dla przyjemności
czy rozrywki. Wydaje się to zgodne z doniesieniami, iż substancje halucynogenne nie
mają tak silnych jak inne środki psychoaktywne właściwości wzmacniających i rzadko
prowadzą do uzależnienia (Nichols, 2004).
Należy zaznaczyć, że wyniki przedstawione w niniejszej pracy mają pewne
ograniczenia. Grupa badawcza składa się z dość niewielkiej liczby osób, co
ogranicza pewność wnioskowania statystycznego. Ponadto w badaniu uczestniczyli
ochotnicy, którzy mogli być w szczególny sposób zainteresowani tematem pracy, a
więc także posiadać inne cechy niż cała populacja. Część badań zostało
przeprowadzonych przez Internet, a więc nie mogły być one tak dobrze
kontrolowane jak przy obecności badacza. Grupa badawcza składa się z wielu osób,
które oprócz halucynogenów zażywają także inne środki psychoaktywne. Dlatego w
celu potwierdzenia wyników otrzymanych w pracy należałoby przeprowadzić
kolejne badania, najlepiej na dużo większej próbie osób zażywających tylko i
wyłącznie substancje halucynogenne.
68
Zakończenie
Zamierzeniem autora było zbadanie różnic pomiędzy osobami zażywającymi
substancje halucynogenne a osobami, które tego nie robią w zakresie cech osobowości i
występowania doświadczeń mistycznych. W tym celu zastosowano procedurę ex-post-
facto, w której porównano wyniki na skalach Inwentarza Osobowości NEO-PI-R
użytkowników halucynogenów z próbą normalizacyjną. Ponadto porównano także
wyniki na Skali Mistycyzmu użytkowników halucynogenów z grupą kontrolną (osoby
nie zażywające żadnych narkotyków). Otrzymane rezultaty prawie w całości
potwierdziły zakładane hipotezy:
Stwierdzono istnienie różnic w poziomie cech osobowości pomiędzy osobami
zażywającymi substancje halucynogenne a próbą normalizacyjną. Użytkownicy
halucynogenów cechują się przede wszystkim wyższą Otwartością na
doświadczenie i niższą Sumiennością, zaś w mniejszym stopniu także niższą
Ekstrawertycznością i Ugodowością;
Stwierdzono istnienie różnic w występowaniu doświadczeń mistycznych
pomiędzy osobami zażywającymi substancje halucynogenne a osobami, które
tego nie robią. Użytkownicy halucynogenów doświadczali w swoim życiu
znacznie intensywniejszych stanów mistycznych;
Ponadto, wykryto także pozytywny związek pomiędzy intensywnością
doświadczeń mistycznych a Otwartością na doświadczenie i Ugodowością (oraz
podskalami Serdeczność i Emocje pozytywne ze skali Ekstrawertyczności);
Najwięcej użytkowników halucynogenów deklaruje, iż głównym powodem, dla
którego zażywają te środki jest ich wykorzystanie w ramach rozwoju osobistego.
Znacznie mniejsza ilość twierdzi, że stosuje te środki dla przyjemności czy
rozrywki;
Okazało się więc, że osoby zażywające środki halucynogenne rzeczywiście
różnią się nasileniem cech osobowości zarówno od osób nie zażywających narkotyków,
jak i od osób zażywających inne substancje psychoaktywne. Co prawda użytkowników
halucynogenów cechuje obniżona Sumienność i Ugodowość, podobnie jak
użytkowników innych środków psychoaktywnych. Jednakże w przypadku osób
zażywający halucynogeny bardzo charakterystyczna jest ich wysoka Otwartość na
69
doświadczenie. Być może to właśnie to zainteresowanie różnorodnością doświadczeń
jest ważną motywacją pchającą ludzi do eksperymentowania z halucynogenami. Z
pewnością takimi niezwykłymi doświadczeniami są stany mistyczne, które przeżywają
osoby zażywające środki halucynogenne. I zapewne nieprzypadkowo osoby cechujące
się wyższą Otwartością na doświadczenie doznają także bardziej intensywnych przeżyć
mistycznych. Interesujące jest to, że wielu badanych deklaruje, iż środki halucynogenne
pomagają im w rozwoju osobistym – zwiększają wgląd w siebie czy świat, pozwalają
spojrzeć na rzeczywistość z innej perspektywy. Wydaje się, że właśnie takie
subiektywnie odbierane efekty halucynogenów, wraz z wywoływanymi przez nie
doświadczeniami duchowymi mogą przyciągać do nich ludzi o wysokiej Otwartości na
doświadczenie. O ile wysoka Neurotyczność może predysponować do poszukiwania
środków pozwalających uśmierzyć przykre stany emocjonalne, a niska Sumienność –
do substancji dających wiele przyjemności, to właśnie Otwartość na doświadczenie
może popychać do eksperymentowania z substancjami wywołującymi niecodzienne i
głębokie zmiany w psychice.
Otwartym pozostaje pytanie, na ile ów rozwój osobisty, poszerzenie perspektyw
umysłowych czy pozytywnie odbierane doświadczenia mistyczne wywołane przez
środki halucynogenne mają rzeczywistą wartość. Być może substancje te kryją w sobie
pewien niewykorzystany potencjał i warto zastanowić się nad wznowieniem badań nad
ich terapeutycznym zastosowaniem. Z pewnością jednak zażywanie tych potężnie
działających środków na własną rękę przez ludzi skuszonych perspektywą poszerzenia
świadomości może również być bardzo niebezpieczne i skończyć się długotrwałymi
negatywnymi następstwami psychicznymi.
70
Bibliografia
Abrahart, D. (1998). A Critical Review of Theories and Research Concerning Lysergic
Acid Diethylamide (LSD) and Mental Health [Online]. Multidisciplinary Association
for Psychedelic Studies. Protokół dostępu: http://www.maps.org/research/abrahart.html
[15.11.2010].
Aghajanian G.K. i Marek G.J. (1999). Serotonin and hallucinogens.
Neuropsychopharmacology, 21, 16-23.
American Psychiatric Association i Wciórka, J. (red. wyd. pol.) (2008). Kryteria
diagnostyczne według DSM-IV-TR. Wrocław: Elsevier Urban & Partner.
Baggott, M.J., Erowid, E., Erowid, F. i Robertson, L.C. (2006). Prevalence of chronic
flashbacks in hallucinogen users: a web-based quiestionaire. W: R. Eisenberg (red.) The
College on Problems of Drug Dependence. Abstracts of the 68th Annual Scientific
Meeting. (materiał nie opublikowany).
Ball, S.A. (2005). Personality traits, problems, and disorders: Clinical applications to
substance use disorders. Journal of Research in Personality, 39(1), 84-102.
Barbosa, P., Cazorla, I., Giglio, J. i Strassman, R. (2009). A Six-Month Prospective
Evaluation of Personality Traits, Psychiatric Symptoms and Quality of Life in
Ayahuasca-Naïve Subjects. Journal of Psychoactive Drugs, 41(3), 205-212.
Caspi, A., Moffitt, T.E., Newman, D.L. i Silva, P.A. (1996). Behavioral observations at
age 3 years predict adult psychiatric disorders. Longitudinal evidence from a birth
cohort. Archives of General Psychiatry, 53(11), 1033–1039.
Cohen, S. (1960). Lysergic Acid Diethylamide: Side-effects and Complications. Journal
of Nervous and Mental Disease, 130, 33-40.
Comeau, M.N., Stewart, S.H. i Loba, P. (2001). The relations of trait anxiety, anxiety
sensitivity, and sensation seeking to adolescents' motivations for alcohol, cigarette,
and marijuana use. Addictive Behaviors, 26, 803–825.
Conway, K.P., Kane, R.J., Ball, S.A., Poling, J.C. i Rounsaville, B.J. (2003).
Personality, substance of choice, and polysubstance involvement among substance
dependent patients. Drug Alcohol Dependence, 71(1), 65-75.
Dishotsky, N.I., Loughman, W.D., Mogar, R.E. i Lipscomb, W.R. (1971). LSD and
genetic damage . Science, 172 (982), 431–440.
71
Ditman, K.S. i Bailey, J.J. (1967). Evaluating LSD as a Psychotherapeutic Agent. W:
H.A. Abramson (red.) (s. 74-80). The use of LSD in psychotherapy and alcoholism.
New York: Bobbs-Merrill.
Doblin, R. (1991). Pahnke's "Good Friday Experiment": A Long-Term Follow-Up and
Methodological Critique. The Journal of Transpersonal Psychology, 23 (1), 1-28.
Eisner, B. i Cohen, S. (1958) Psychotherapy with lysergic acid diethylamide. Journal of
Nervous and Mental Disease, 127, 528-539.
El-Seedi, H.R., De Smet, P.A., Beck, O., Possnert, G. i Bruhn, J.G. (2005). Prehistoric
peyote use: alkaloid analysis and radiocarbon dating of archaeological specimens of
Lophophora from Texas. J Ethnopharmacol, 101 (1-3), 238–242.
Ersche, K., Turton, A., Pradhan, S., Bullmore, E. i Robbins, T. (2010). Drug Addiction
Endophenotypes: Impulsive Versus Sensation-Seeking Personality Traits. Biological
Psychiatry, 68(8), 770-773.
Flory, K., Lynam, D. i Milich, R. (2002). The relations among personality, symptoms of
alcohol and marijuana abuse, and symptoms of comorbid psychopathology: Results
from a community sample. Experimental and Clinical Psychopharmacology, 10, 425-
434.
Gałdowa, A. (red.) (1999). Klasyczne i współczesne koncepcje osobowości. Kraków:
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Griffiths, R.R., Richards, W.A., Johnson, M.W., McCann, U. i Jesse R. (2008).
Mystical-type experiences occasioned by psilocybin mediate the attribution of personal
meaning and spiritual significance 14 months later. Journal of Psychopharmacology.
Griffiths, R.R., Richards, W.A., McCann, U. i Jesse R. (2006). Psilocybin can occasion
mystical-type experiences having substantial and sustained personal meaning and
spiritual significance. Psychopharmacology, 187(3), 268-283.
Grinspoon, L. i Bakalar, J.B. (1997). Psychedelics Drugs Reconsidered. New York: The
Lindesmith Center.
Grof, S. (2000). Obszary Nieświadomości. Raport z badań nad LSD. Kraków:
Wydawnictwo A.
Grom, B. (2009). Psychologia religii. Kraków: WAM.
Hall, C.S., Lindzey, G., Campbell, J.B. (2006). Teorie osobowości. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
72
Hoffer, A. (1967) A program for the treatment of alcoholism: LSD, Malvaria and
Nicotinic Acid. W: H.A. Abramson (red.) (s. 343-406). The use of LSD in
psychotherapy and alcoholism. New York: Bobbs-Merrill.
Hofmann, A. (2001). LSD…moje trudne dziecko. Warszawa: Wydawnictwo Latawiec.
Hornowska, E. (2005). Wykorzystanie psychobiologicznej koncepcji osobowości R.C.
Cloningera w obszarze uzależnień. Problemy Narkomanii, 2, 63-80.
J Religion Health, 44, 377-389.
Janiger O. (1959). The use of hallucinogenic agents in psychiatry. California Clinician,
55, 222-224.
Johnson, M.W., Richards, W.A. i Griffiths, R.R. (2008). Human hallucinogen research:
Guidelines for safety. Journal of Psychopharmacology, 22, 603-620.
Koob, G.F. i Le Moal, M. (2008). Neurobiological mechanisms for opponent
motivational processes in addiction. Phil. Trans. R. Soc. B, 363, 3113-3123.
Kornor, H., Nordvik, H. (2007). Five-factor model personality traits in opioid
dependence. BMC Psychiatry, 7, 37.
Leary, T. (1964). The Religious Experience: Its Production and Interpretation. The
Psychedelic Review 1(3), 324-346.
Lerner, M. i Lyvers, M. (2006). Values and Beliefs of Psychedelic Drug Users: A
Cross-Cultural Study. The Journal of Psychoactive Drugs, 38(2), 143-147.
Malleson, N. (1971). Acute Adverse Reactions to LSD in Clinical and Experimental
Use in the United Kingdom. British Journal of Psychiatry, 118, 229-230.
Martin, E.D. i Sher, K.J. (1994) Family history of alcoholism, alcohol use disorders and
the five-factor model of personality. Journal of Studies on Alcohol, 55, 81–90.
Mccormick, R.A., Dowd, E.T., Quirk, S., Zegarra, J.H. (1998). The relationship of neo-
pi performance to coping styles, patterns of use, and triggers for use among substance
abusers. Addictive Behaviors, 23(4), 497-507.
McCrae, R.R. i Costa, P.T. (2005). Osobowość dorosłego człowieka. Kraków:
Wydawnictwo WAM.
McGlothlin, W., Cohen, S. i McGlothlin, M. (1969). Long lasting effects of LSD in
normals. W: J.O. Cole i J.R. Wittenborn (red.) (s. 3-26). Drug abuse: Social and
psychopharmacological aspects. Springfield: C.C. Thomas.
McGlothlin, W.H. i Arnold, D.O. (1971). LSD revisited: A ten-year follow-up of
medical LSD use. Archives of General Psychiatry, 24, 35-49.
73
Mendez, K. (2010). Substance Use in a Clinical Sample: The Importance of Personality
and Gender [Online]. Psychology Undergraduate Honours Essays. Protokół dostępu:
https://circle.ubc.ca/handle/2429/27010 [2010.11.30].
Nichols, D.E., Hallucinogens. (2004) Pharmacology & Therapeutics, 101, 131-181.
Nishith, P., Mueser, K.T., Gupta, P., Personality and hallucinogen abuse in a college
population from India. (1994). Personality and Individual Differences, 17(4), 561-563.
Noble, K.D. (1987). Psychological Health and the Experience of Transcendence. The
Counseling Psychologist, 15 (4), 601-614.
Nutt, D., King, L.A, Saulsbury, W. i Blakemore, C. (2007). Development of a rational
scale to assess the harm of drugs of potential misuse. The Lancet, 369 (9566), 1047-
1053.
Owczarek, M. (2004). Jakość życia a doświadczenia wewnętrzne. (Nie opublikowana
praca doktorska). Warszawa: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Pahnke, W. (1963). Drugs and mysticism: An analysis of the relationship between
psychedelic drugs and the mystical consciousness. (Nie opublikowana praca doktorska).
Cambridge: Harvard University.
Pahnke, W. (1967). LSD and religious experience. W: R DeBold. i R. Leaf (red.), LSD,
man and society (s. 60-85). Middletown: Wesleyan University Press.
Pervin, L. (2002). Psychologia osobowości. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne.
Pervin, L.A., John, O.P. (2002). Osobowość – teoria i badania. Kraków: Wydawnictwo
Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pużyński, S., Wciórka, J. (2000). Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń
zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków: Vesalius.
Richards, W.A. (2005). Entheogens in the Study of Religious Experiences: Current
Status.
Roberts, T.B. (1999). Do entheogen-induced mystical experiences boost the immune
system? Psychedelics, peak experiences, and wellness. Advances in Mind-Body
Medicine, 15, 139-147.
Rudgley, R. (2002). Alchemia kultury. Od opium do kawy. Warszawa: Państwowy
Instytut Wydawniczy.
Saiz, P.A., Gonzalez, M.P., Bousono, M. i Boses, J. (1998). Drug use and psychological
profiles in military conscripts. European Psychiatry. 13(4), 230-230.
74
Seligman, M.E.P., Walker, E.F. i Rosenhan, D.L. (2003). Psychopatologia. Poznań:
Zysk i S-ka Wydawnictwo.
Sher, K.J., Bartholow, B.D. i Wood, M.D. (2000). Personality and substance use
disorders: A prospective study. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 68,
818–829.
Sierosławski J. (2006). Substancje psychoaktywne. Postawy i zachowania. Raport z
ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2006 roku. Warszawa: Krajowe
Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii.
Sikorski, T. (1999). Użycie substancji halucynogennych a religia. Kraków: Zakład
Wydawniczy NOMOS.
Siuta, J. (2006). Inwentarz Osobowości NEO-PI-R Paula Costy i Roberta R. McCrae.
Adaptacja polska. Podręcznik. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.
Smith, H. (2010). Oczyścić drzwi percepcji. Warszawa: Gaia Mater.
Stace, W.T. (1960). Mysticism and Philosophy. Philadelphia: J. B. Lippincott.
Stafford, P. (1993). Psychedelics Encyclopedia. Berkeley: Ronin Publishing.
Szukalski B. (2005). Narkotyki – kompendium wiedzy o środkach uzależniających.
Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.
Terracciano, A., Löckhenhoff, C., Crum, R., Bienvenu, O. i Costa, P.T. (2008). Five-
Factor Model personality profiles of drug users. BMC Psychiatry, 8, 1-10.
Unger, S.M. (1963). Mescaline, LSD, Psilocybin, and Personality Change. Psychiatry,
26, 111-125.
Valila, J. (2008). The relationship between personality type and drug of choice among
substance users. (Nie opublikowana praca doktorska). Minnesota: Walden University.
Walton, K., i Roberts, B.W. (2004). On the relationship between substance use and
personality traits: Abstainers are not maladjusted. Journal of Research in Personality,
38, 515-535.
Weil, A. (2004). The Natural Mind: A Revolutionary Approach to the Drug Problem.
Boston: Houghton Mifflin Harcourt.
Wise, R. (1988). The neurobiology of craving: Implications for the understanding and
treatment of addiction. Journal of Abnormal Psychology, 97(2), 118-132.
Woicik, P., Stewart, S., Pihl, R. i Conrod, P. (2009). The Substance Use Risk Profile
Scale:
A scale measuring traits linked to reinforcement-specific substance use
profiles. Addictive Behaviors, 34(12), 1042-1055.
75
World Health Organization (1974). WHO Expert Committee on Drug Dependence:
Twentieth Report. Geneva: WHO.
Wuthnow, R. (1978). Peak Experiences: Some Empirical Tests. Journal of Humanistic
Psychology, 18 (3), 59-75.
76
Wykaz tabel i rysunków
Rysunek 1.1. Średni ranking szkodliwości substancji psychoaktywnych według
niezależnych ekspertów ……………………………………………………………….22
Rysunek 2.1. Schemat osobowości według PTO ….………………………..…………30
Tabela 4.1. Nazwy czynników podstawowych i ich składników w
inwentarzu NEO-PI-R………………………………………………………………….50
Tabela 5.1. Statystyki opisowe dla czynników osobowości mierzonych testem NEO-PI-
R i ich składników w grupie badawczej………………...……………………………...55
Tabela 5.2. Statystyki opisowe dla wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach w
grupie badawczej i grupie kontrolnej………………………………...………………...56
Tabela 5.3. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych
testem NEO-PI-R i ich składników w grupie badawczej z normami…………...……...57
Tabela 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości mierzonych
testem NEO-PI-R i ich składników w grupie zażywającej
głównie halucynogeny z normami……………………………………………………...58
Tabela 5.5. Tab. 5.4. Porównanie średnich wyników dla czynników osobowości
mierzonych testem NEO-PI-R i ich składników w grupie
politoksykomanów z normami………………………………………………..………..59
Tabela 5.6. Porównanie średnich wyników na Skali Mistycyzmu i jej podskalach dla
grupy badawczej i grupy kontrolnej……………………………………………………59
Tabela 5.7. Korelacje pomiędzy czynnikami osobowości mierzonymi testem NEO-PI-R
i ich podskalami a wynikami na Skali Mistycyzmu………...………………………….60
Tabela 5.8. Powody zażywania substancji halucynogennych przez osoby
z grupy badawczej………………..………………………………………………..…...61
77
Załączniki
Załącznik 1. Ankieta dotycząca zażywania substancji psychoaktywnych.
Ankieta
Poniższa ankieta dotyczy zażywania substancji psychoaktywnych innych niż
powszechnie dostępne używki, takie jak alkohol, tytoń czy kawa, zwanych potocznie
narkotykami. Udział w badaniu nie niesie za sobą żadnego ryzyka. Ankieta jest w pełni
anonimowa, a zebrane dane zostaną wykorzystane wyłącznie w celach badawczych.
Uczestnictwo w badaniu jest dobrowolne i każdy ma prawo do rezygnacji na każdym
etapie badania.
Płeć : M / K Wiek : Wykształcenie :
Proszę, przeczytaj uważnie poniższe pytania i postaraj się odpowiedzieć jak najbardziej
szczerze.
1. Od jak dawna zażywasz substancje psychoaktywne (inne niż powszechnie dostępne używki)?
2. Od jak dawna zażywasz substancje halucynogenne? *
---------------------------------------------------------------------------------------------------------- * substancje halucynogenne, psychodeliczne – substancje chemiczne, które w dawkach
nietoksycznych wywołują zmiany funkcji poznawczych człowieka, tj. percepcji i myślenia, a także
świadomości i nastroju, bez cech splątania, utraty pamięci lub dezorientacji; m. in : LSD,
psylocybina, meskalina, DMT
78
3. Jakie substancje psychoaktywne zażywałeś/aś do tej pory? Wpisz ich nazwy
4. Postaraj się określić, jak wiele razy zażywałeś każdą z tych substancji, wstawiając odpowiednią literę ze skali poniżej, obok wpisanych wcześniej nazw substancji.
A) zażywałem jeden raz
B) zażywałem 2,3 razy
C) zażywałem kilka razy (4-10)
D) zażywałem kilkanaście razy (11-19)
E) zażywałem kilkadziesiąt razy (20-100)
F) zażywałem więcej niż 100 razy
5. Postaraj się określić, jak często zażywasz substancje halucynogenne? Zakreśl właściwą odpowiedź
A) rzadziej niż raz na rok
B) mniej więcej raz na rok
C) kilka razy do roku
D) mniej więcej raz na miesiąc
E) mniej więcej raz na tydzień
F ) częściej niż raz na tydzień
6. Dlaczego (z jakich powodów, w jakim celu) zażywasz substancje halucynogenne? Wpisz odpowiedź.
79
Załącznik 2. Inwentarz Osobowości NEO-PI-R
NEO-PI-R Paul T. Costa, Jr., Robert R. McCrae
Tłumaczenie: Jerzy Siuta
INSTRUKCJA
Przeczytaj uważnie poniższą instrukcję, zanim zaczniesz wypełniać Arkusz
Odpowiedzi.
W tym zeszycie niczego nie pisz.
Twoim zadaniem jest wskazanie, w jakim zakresie każde z 240 stwierdzeń zawartych w tym zeszycie odnosi się do Ciebie.
Do wyboru będziesz mieć zawsze 5 odpowiedzi, spośród których wybierz tę, która najlepiej cię charakteryzuje:
Otocz kółkiem literę:
A, jeśli całkowicie się nie zgadzasz lub gdy uważasz, że to stwierdzenie jest zupełnie nietrafne.
B, jeśli nie zgadzasz się lub gdy uważasz, że to stwierdzenie jest raczej nietrafne.
C, jeśli nie masz zdania lub nie możesz się zdecydować albo uważasz, że to stwierdze- nie jest równie trafne jak nietrafne.
D, jeśli zgadzasz się lub gdy uważasz, że to stwierdzenie jest raczej trafne.
E, jeśli całkowicie się zgadzasz lub gdy uważasz, że stwierdzenie to jest zupełnie
trafne.
Wybierz tylko jedną odpowiedź przy każdym stwierdzeniu.
Po zakończeniu badania sprawdź, czy udzieliłeś wszystkich odpowiedzi.
Jeśli się pomylisz, to przekreśl błędnie zaznaczoną literę i otocz kółkiem właściwą
literę.
80
1. Nie należę do osób, które się zamartwiają. 2. Większość ludzi, których spotykam, darzę rzeczywistą sympatią. 3. Mam bardzo żywą wyobraźnię. 4. Bywam cyniczny i sceptyczny w stosunku do zamiarów, które mają inni ludzie. 5. Znany jestem z roztropności i zdrowego rozsądku. 6. Często odczuwam złość z powodu sposobu, w jaki ludzie mnie traktują. 7. Unikam tłumów. 8. Sprawy estetyczne i artystyczne nie są dla mnie ważne. 9. Nie jestem chytry ani przebiegły.
10. Zazwyczaj nie planuję niczego z góry, lecz czekam, jaki obrót przyjmą sprawy. 11. Rzadko odczuwam samotność lub przygnębienie. 12. Jestem osobą dominującą zdecydowaną i nie ulegającą innym. 13. Bez silnych emocji życie byłoby dla mnie nieinteresujące. 14. Niektórzy ludzie myślą, że jestem samolubem i egoistą. 15. Staram się sumiennie wykonywać wszystkie nałożone na mnie zadania. 16. Gdy mam do czynienia z ludźmi, to zawsze obawiam się, że popełnię jakąś gafę. 17. Zarówno w pracy, jak i w zabawie, działam bez pośpiechu. 18. Nie jestem zbyt elastyczny w swoich zachowaniach. 19. Raczej wolę współpracować z ludźmi niż z nimi współzawodniczyć. 20. Jestem na luzie i niczym się nie przejmuję. 21. Rzadko sobie dogadzam pod jakimkolwiek względem. 22. Często odczuwam silną potrzebę mocnych wrażeń. 23. Często rozmyślam o sprawach teoretycznych i abstrakcyjnych. 24. Bez skrępowania mówię o swoich uzdolnieniach i sukcesach. 25. Potrafię pracować w takim tempie, żeby skończyć pracę na czas. 26. Często odczuwam bezradność i chęć, by ktoś za mnie rozwiązał moje problemy. 27. Nigdy, w sensie dosłownym, nie skakałem z radości. 28. Myślę, że jeżeli pozwala się studentom na słuchanie kontrowersyjnych mówców, to
powoduje to u nich zamieszanie i sprowadza ich na złe drogi. 29. Przywódcy polityczni powinni być bardziej świadomi ludzkich aspektów swoich
politycznych działań. 30. W ciągu lat zrobiłem wiele dość głupich rzeczy. 31. Łatwo mnie przestraszyć. 32. Pogawędki z ludźmi nie sprawiają mi wiele przyjemności. 33. Staram się myśleć realistycznie i trzymać na wodzy fantazje. 34. Uważam, że większość ludzi ma w zasadzie dobre intencje. 35. Nie traktuję zbyt poważnie takich obowiązków społecznych, jak np. głosowanie. 36. Jestem osobą zrównoważoną.
81
37. Lubię mieć wokół siebie dużo ludzi. 38. Czasem jestem całkowicie pogrążony w słuchanej muzyce. 39. Jeśli trzeba, jestem skłonny tak manipulować ludźmi, aby osiągnąć swój cel. 40. Dbam o czystość i porządek w rzeczach, które do mnie należą. 41. Czasem czuję się zupełnie bez wartości. 42. Czasem nie udaje mi się bronić swoich interesów w takim stopniu, w jakim
powinienem. 43. Rzadko przeżywam silne emocje. 44. Staram się być uprzejmy w stosunku do wszystkich, których spotykam. 45. Czasem nie można polegać na mnie w takim zakresie, jak to być powinno. 46. Gdy jestem z ludźmi, rzadko odczuwam nieśmiałość. 47. Kiedy coś robię, to robię to z dużą energią. 48. Myślę, że wyszukiwanie i rozwijanie nowych hobby jest rzeczą interesującą. 49. Gdy trzeba, potrafię być złośliwy i uszczypliwy. 50. Mam jasno wytyczone cele i w sposób systematyczny dążę do ich osiągnięcia. 51. Mam trudności z opanowywaniem swoich pragnień. 52. Wakacje w modnym, tłumnie uczęszczanym i pełnym rozrywek kurorcie nie
sprawiłyby mi przyjemności. 53. Dyskusje filozoficzne nudzą mnie. 54. Raczej nie jestem skłonny mówić o sobie i swoich dokonaniach. 55. Zanim zabiorę się do pracy, tracę dużo czasu. 56. Czuję, że z większością swoich problemów jestem w stanie sam sobie poradzić. 57. Doznawałem czasem intensywnej radości lub zachwytu. 58. W moim przekonaniu, prawa i polityka społeczna powinny tak się zmieniać, aby
uwzględniać potrzeby zmieniającego się świata. 59. Mam trzeźwe i praktyczne postawy. 60. Zanim podejmę decyzję, dużo się nad nią zastanawiam. 61. Rzadko odczuwam lęk lub niepokój. 62. Jestem uważany za osobę ciepłą i przyjazną. 63. Moje myśli wypełnione są fantazjami. 64. Uważam, że większość ludzi wykorzysta innych, jeśli się im na to pozwoli. 65. Staram się być dobrze poinformowany i zwykle podejmuję właściwe decyzje. 66. Znany jestem jako osoba porywcza i „w gorącej wodzie kąpana”. 67. Zazwyczaj wolę pracować w samotności. 68. Nudzi mnie oglądanie baletu i tańców współczesnych. 69. Nawet gdybym chciał, to nie byłbym w stanie nikogo zwodzić. 70. Nie jestem osobą zbyt systematyczną. 71. Rzadko jestem smutny lub przygnębiony.
82
72. Często przewodziłem grupie, do której należałem. 73. Emocjonalny stosunek, jaki mam do różnych rzeczy, jest dla mnie bardzo ważny. 74. Niektórzy uważają mnie za osobę zimną i wyrachowaną. 75. Swoje długi spłacam szybko i w całości. 76. Zdarzało mi się być tak zawstydzonym, że chciałem zapaść się pod ziemię.
77. Pracuję wolno, ale wytrwale. 78. Gdy znajdę właściwy sposób robienia czegoś, to już się go trzymam. 79. Staram się nie okazywać gniewu, nawet gdyby było to usprawiedliwione. 80. Gdy rozpoczynam jakiś kurs samodoskonalenia, to zwykle rezygnuję z niego po kilku dniach. 81. Bez większego trudu opieram się pokusom. 82. Zdarzało mi się robić coś ryzykownego wyłącznie dla zabawy. 83. Lubię rozwiązywać zagadki lub układać puzzle. 84. Jestem lepszy niż większość ludzi i zdaję sobie z tego sprawę. 85. Jestem osobą produktywną, która zawsze kończy zaczętą pracę. 86. W sytuacji dużego stresu czuję się całkiem rozbity. 87. Nie jestem pogodnym optymistą. 88. Jestem przekonany, że decyzje w sprawach moralnych powinny podejmować
osoby mające autorytet w dziedzinie religii.
89. Nigdy nie możemy zrobić za dużo dla osób biednych i starych. 90. Zdarza mi się najpierw coś zrobić, a dopiero potem pomyśleć. 91. Często jestem napięty i stremowany. 92. Wielu ludzi uważa mnie za osobę chłodną i trzymającą innych na dystans. 93. Nie lubię tracić czasu na marzenia. 94. Uważam, że większość ludzi, z którymi mam do czynienia, to ludzie uczciwi i warci zaufania. 95. Często zdarza mi się nie być w pełni przygotowanym do jakichś sytuacji. 96. Nie jestem uważany za osobę drażliwą i wybuchową. 97. Gdy długo jestem sam, to mam silną potrzebę kontaktów z ludźmi. 98. Dzieła sztuki, a także widoki, których dostarcza przyroda, bardzo mnie poruszają. 99. Całkowita szczerość przeszkadza w interesach.
100. Lubię, aby każda rzecz była na swoim miejscu, abym ją mógł bez trudu znaleźć. 101. Zdarzało mi się mieć głębokie poczucie winy i czuć, że jestem grzesznikiem. 102. Na spotkaniach zwykle pozwalam, by inni mówili. 103. Rzadko zwracam uwagę na to, co w danej chwili odczuwam. 104. Zazwyczaj staram się być troskliwy i delikatny. 105. Gdy stawiam pasjansa, to czasem oszukuję.
83
106. Nie przejmuję się wcale, gdy ludzie naśmiewają się ze mnie lub mi dokuczają. 107. Często się czuję tak, jakby mnie rozsadzała energia. 108. Często próbuję nowych i zagranicznych potraw. 109. Jeśli kogoś nie lubię, to mu to okazuję. 110. Pracuję wytrwale dla osiągnięcia celów. 111. Jeśli jem swoją ulubioną potrawę, to zwykle się przejadam. 112. Raczej unikam oglądania makabrycznych i szokujących filmów. 113. Czasem tracę zainteresowanie rozmową, gdy ludzie mówią o bardzo
abstrakcyjnych, teoretycznych problemach. 114. Staram się być pokorny.
115. Mam trudności ze skłonieniem siebie do robienia tego, co powinienem. 116. W krytycznych sytuacjach zachowuję zimną krew. 117. Czasem jestem przepełniony szczęściem. 118. Jestem przekonany, że odmienne od naszych przekonania o tym, co jest dobre, a
co złe -żywione przez ludzi z innych społeczeństw - są dla nich istotne. 119. Nie mam współczucia dla żebraków. 120. Zanim coś zrobię, zawsze zastanawiam się nad konsekwencjami. 121. Rzadko odczuwam lęk przed tym, co przyniesie przyszłość. 122. Rozmawianie z ludźmi sprawia mi wiele prawdziwej radości. 123. Lubię się pogrążać w marzeniach lub fantazjach, aby zbadać wszystkie ich
możliwości, pozwolić im się rozwijać i przybierać na sile. 124. Gdy ktoś robi dla mnie coś miłego, to staję się podejrzliwy w stosunku do niego. 125. Dumny jestem ze swoich zdrowych sądów. 126. Często odczuwam wstręt do ludzi, z którymi mam do czynienia. 127. Wolę takie zajęcia, które pozwalają mi pracować w pojedynkę, bez wtrącania się innych ludzi. 128. Poezja wywiera na mnie wpływ niewielki lub żaden. 129. Za nic w świecie nie chciałbym być uważany za osobę dwulicową (hipokrytę). 130. Mimo wysiłków, nigdy nie byłem osobą dobrze zorganizowaną. 131. Gdy coś się nie udaje, to obwiniam za to siebie. 132. Często się zdarza, że inni oczekują, abym to ja decydował. 133. Moje życie emocjonalne i uczuciowe jest bardzo bogate. 134. Nie jestem uważany za osobę wspaniałomyślną. 135. Gdy się do czegoś zobowiążę, to można liczyć, że rzecz doprowadzę do końca. 136. Często czuję, że jestem gorszy od innych. 137. Nie jestem tak szybki i pełen energii jak inni ludzie. 138. Wolę spędzać czas w otoczeniu, które już znam. 139. Gdy ktoś mnie obrazi, to po prostu staram się zapomnieć i przebaczyć.
84
140. Nie czuję w sobie potrzeby odnoszenia sukcesów. 141. Rzadko ulegam zachciankom. 142. Lubię być tam, gdzie coś się dzieje. 143. Lubię gry umysłowe. 144. Mam o sobie bardzo wysokie mniemanie. 145. Gdy zacznę jakąś pracę, to prawie zawsze ją kończę. 146. Często trudno mi podejmować decyzje. 147. Nie uważam się za osobę zbyt niefrasobliwą. 148. Uważam, że lojalność w stosunku do własnych przekonań jest bardziej istotna niż
„otwartość umysłu”. 149. Potrzeby ludzkie zawsze powinny brać górę nad względami ekonomicznymi. 150. Często robię coś pod wpływem chwili. 151. Często martwię się, że coś może się nie udać. 152. Uśmiechanie się do obcych i nawiązywanie z nimi kontaktu nie sprawia mi trudności. 153. Gdy łapię się na myśleniu o niebieskich migdałach, to szukam sobie zajęcia i
skupiam się na jakiejś pracy. 154. Moją pierwszą reakcją na innych ludzi jest zaufanie. 155. Nie sądzę, żebym w czymkolwiek odnosił sukcesy. 156. Trzeba bardzo dużo, aby mnie doprowadzić do wściekłości. 157. Wolałbym spędzić wakacje na modnej plaży niż w domku w środku lasu. 158. Niektóre rodzaje muzyki są dla mnie źródłem nieskończonej fascynacji. 159. Czasem uciekam się do podstępów, aby skłonić kogoś do zrobienia tego, co ja chcę. 160. Mam tendencję do bycia osobą wybredną i wymagającą. 161. Mam niskie mniemanie o sobie. 162. Wolałbym raczej chodzić własnymi ścieżkami niż być przywódcą innych. 163. Rzadko zwracam uwagę na nastroje i uczucia wywoływane przez różne miejsca, w
których przebywam. 164. Większość moich znajomych lubi mnie. 165. Trzymam się ściśle swoich zasad etycznych. 166. Nie odczuwam żadnego skrępowania w obecności moich przełożonych lub innych
osób, które darzę szacunkiem. 167. Często się spieszę. 168. Czasem wprowadzam jakieś zmiany w swoim mieszkaniu, aby doświadczyć czegoś nowego. 169. Jeśli ktoś rozpoczyna ze mną walkę, to jestem gotów ją podjąć. 170. Staram się osiągnąć tak dużo, jak mogę. 171. Zdarza mi się chorować z przejedzenia.
85
172. Bardzo lubię wrażenia, jakie daje jazda „diabelską kolejką”. 173. Nie interesują mnie zbytnio problemy dotyczące natury wszechświata lub kondycji człowieka. 174. Uważam, że bez względu na wszystko nie jestem wcale lepszy od innych. 175. Gdy coś, co zacząłem, okazuje się zbyt trudne, to zabieram się za inną pracę. 176. W sytuacjach kryzysowych dosyć dobrze daję sobie radę. 177. Jestem wesołą i pełną życia osobą. 178. Uważam się za osobę o szerokich horyzontach i tolerancyjną w stosunku do
stylu życia innych ludzi. 179. Jestem przekonany, że wszyscy ludzie zasługują na szacunek. 180. Rzadko podejmuję szybkie decyzje. 181. Mam mniej obaw niż większość ludzi. 182. Z moimi przyjaciółmi łączą mnie silne więzi emocjonalne. 183. Gdy byłem dzieckiem, rzadko sprawiały mi przyjemność gry polegające na
udawaniu kogoś lub czegoś. 184. W zasadzie uważam, że ludzie są dobrzy. 185. Jestem osobą bardzo kompetentną. 186. Czasami odczuwam gorycz i niechęć do innych. 187. Spotkania towarzyskie są dla mnie zwykle nudne. 188. Czasem, gdy czytam poezje lub oglądam dzieła sztuki, odczuwam dreszcz
podniecenia. 189. Czasem znęcam się nad ludźmi lub im pochlebiam, aby skłonić ich do zrobienia
tego, co ja chcę. 190. Nie przykładam zbyt wielkiej wagi do porządków. 191. Czasem wszystko wygląda ponuro i beznadziejnie. 192. Gdy z kimś rozmawiam, to zwykle głównie ja mówię. 193. Mam dużą łatwość empatii, czyli odczuwania tego, co inni czują. 194. Uważam się za osobę dobroczynną. 195. Każdą pracę wykonuję starannie, tak żeby nie trzeba jej było powtarzać. 196. Jeśli zrobiłem coś złego jakiejś osobie, lub coś złego o niej powiedziałem, to
potem bardzo niezręcznie czuję się w jej obecności. 197. Moje życie biegnie w szybkim tempie. 198. Podczas wakacji (urlopu) wolę jechać do miejsc, które dobrze znam. 199. Jestem uparty i nieustępliwy. 200. We wszystkim, co robię, staram się dojść do perfekcji. 201. Czasem, pod wpływem impulsu, robię rzeczy, których później żałuję. 202. Pociągają mnie jaskrawe kolory i krzykliwy styl. 203. Mam w sobie dużo ciekawości intelektualnej. 204. Wolałbym raczej chwalić innych niż być przez innych chwalonym.
86
205. Jest tak wiele drobnych rzeczy, które trzeba by zrobić, że czasem w ogóle nie zwracam na nie uwagi.
206. Nawet gdy nic mi się nie układa, to nadal jestem w stanie podejmować trafne decyzje. 207. Mówiąc o swoich odczuciach, rzadko używam takich słów jak: „fantastyczne” lub
„niesamowite”.
208. Uważam, że jeśli ludzie do 25 roku życia nie wiedzą, w co wierzą, to jest z nimi coś nie w porządku.
209. Współczuję ludziom, którym się powiodło gorzej niż mnie. 210. Gdy jadę na wycieczkę, to z góry wszystko drobiazgowo planuję. 211. Czasem chodzą mi po głowie przerażające myśli. 212. Jestem żywo zainteresowany sprawami ludzi, z którymi współpracuję. 213. Trudno by mi było pozwolić swoim myślom błądzić bez kierowania nimi i bez
sprawowania nad nimi żadnej kontroli. 214. Mam dużo wiary w naturę człowieka. 215. Jestem sprawny i wydajny w swojej pracy. 216. Nawet drobne rzeczy są w stanie mi dokuczać. 217. Lubię spotkania towarzyskie z udziałem wielu ludzi. 218. Bardziej lubię czytać poezje mówiące o uczuciach niż pełne akcji utwory prozatorskie. 219. Dumny jestem ze sprytu, który wykorzystuję w kontaktach z ludźmi. 220. Dużo czasu zabiera mi szukanie rzeczy, które nie wiem gdzie położyłem. 221. Zbyt często, gdy coś się nie udaje, zniechęcam się i mam ochotę się poddać. 222. Trudno mi, w różnych sytuacjach, brać ster w swoje ręce. 223. Niezwykłe rzeczy - takie jak pewne zapachy czy nazwy odległych miejsc - mogą
wywoływać u mnie głębokie nastroje. 224. Jeśli tylko mogę, to rezygnuję ze swoich celów, aby pomóc innym. 225. Musiałbym być naprawdę chory, żeby opuścić dzień w pracy. 226. Jeśli osoba, którą znam, zrobi coś głupiego, to wstyd mi za nią. 227. Jestem bardzo aktywną osobą. 228. Gdy dokądś się udaję, to zwykle wybieram tę samą drogę. 229. Często się kłócę z moją rodziną i współpracownikami. 230. Jestem osobą, dla której praca jest jak nałóg. 231. Jestem zawsze w stanie kontrolować swoje uczucia. 232. Lubię być w tłumie na zawodach sportowych. 233. Mam szeroką gamę intelektualnych zainteresowań. 234. Pod wieloma względami przewyższam innych ludzi. 235. Mam bardzo dużo samodyscypliny. 236. Jestem osobą dość zrównoważoną emocjonalnie.
87
237. Łatwo wybucham śmiechem. 238. Uważam, że „nowa moralność”, pozwalająca na wszystko, nie jest w ogóle żadną moralnością. 239. Wolałbym uchodzić raczej za osobę „litościwą" niż „sprawiedliwą”. 240. Zanim odpowiem na pytanie, dwa razy zastanawiam się nad odpowiedzią.
88
Załącznik 3. Skala Mistycyzmu
Ralph W. Hood Jr. Skala M
Ustosunkuj się do poniższych twierdzeń niezależnie od tego czy jesteś religijny, czy nie. Przy każdym z twierdzeń w tabeli wstaw krzyżyk w kratkę oznaczającą JEDNĄ z następujących możliwości: 1 - nie zgadzam się 2 - raczej nie zgadzam się 3 - i tak, i nie 4 - raczej się zgadzam 5 - zgadzam się Nr Twierdzenie 1 2 3 4 5 1.
Miałem doświadczenie, w którego trakcie zanikły czas i przestrzeń 2.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym czułbym się zjednoczony z
wszystkimi rzeczami
3.
Miałem doświadczenie, w którym straciłem poczucie czasu i
przestrzeni
4.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym moje ja zdawało się
stapiać z czymś większym ode mnie
5.
Doświadczyłem czegoś większego niż ja sam, i to coś zdawało się
mnie pochłaniać
6.
Nigdy nie przeżyłem stanu doskonałego spokoju wewnętrznego 7. Miałem doświadczenie, o którym wiem, że jest święte 8.
Nigdy nie miałem doświadczenia, po którym czułbym zachwyt 9.
Przeżyłem doświadczenie, w którym wszystko zdawało się znikać z
mego umysłu, aż byłem świadom tylko próżni
10. Doświadczyłem głębokiej radości 11.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym byłbym świadomy jedności
wszystkich rzeczy
12.
Miałem doświadczenie, w którym została mi objawiona ostateczna
rzeczywistość
13. Nigdy nie miałem doświadczenia, jakby wszystkie rzeczy były żywe 14.
Miałem doświadczenie, w którym czułem, że w tej chwili wszystko jest
doskonałe
15.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym wszystkie rzeczy zdawały
się być świadome
16.
Miałem doświadczenie, w którym czułem, że wszystko na świecie jest
częścią tej samej całości
89
17.
Nigdy nie miałem doświadczenia, które zdawałoby mi się święte
18.
Miałem doświadczenie, w którym odsłonił się przede mną nowy obraz
rzeczywistości
19.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym nie istniałby czas i
przestrzeń
20. Miałem doświadczenie, po którym czułem strach 21.
Nigdy nie miałem doświadczenia, którego nie potrafiłbym wyrazić
adekwatnie za pomocą słów
22.
Miałem doświadczenie, w którym wszystkie rzeczy zdawały się mieć
świadomość
23.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym zostały mi objawione
głębsze aspekty rzeczywistości
24.
Miałem doświadczenie, w którym czułem, że nic nigdy naprawdę nie
umiera
25.
Nigdy nie doświadczyłem czegoś niemożliwego do wyrażenia w
słowach
26.
Nigdy nie doświadczyłem czegoś, co byłoby boskie 27.
Miałem doświadczenie, którego nie da się opowiedzieć innym 28.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym czas przestrzeń i odległość
straciłyby znaczenie
29. Miałem doświadczenie, którego nie da się wyrazić słowami 30.
Nigdy nie doświadczyłem czegoś, co mógłbym nazwać ostateczną
rzeczywistością
31.
Miałem doświadczenie, w którym byłem świadomy jedności z
wszystkimi rzeczami
32.
Nigdy nie miałem doświadczenia, w którym wszystkie rzeczy zdawały
się złączone w jedną całość