TC.
SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
İKTİSAT ANABİLİM DALI
TÜRKİYE’DE DÖVİZ KURU, ENFLASYON VE FAİZ ORANI
İLİŞKİSİ: 2009-2017 UYGULAMASI
HÜSEYİN İŞCAN
1430202529
YÜKSEK LİSANS TEZİ
Danışman
Dr. Öğr. Üyesi Ayşe DURGUN KAYGISIZ
ISPARTA-2018
i
ii
iii
(İşcan, Hüseyin, Türkiye'de Döviz Kuru, Enflasyon ve Faiz Oranı İlişkisi: 2009-
2017 Uygulaması, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2018)
ÖZET
Bir ekonomide makroekonomik dengenin sağlanabilmesi döviz kuru, enflasyon
ve faiz oranlarının dengeye gelmesi ile mümkün olmaktadır. Bu üçlü dengedeki bozulma
ekonomide olumsuz sonuçlara neden olmaktadır. Bu nedenle döviz kuru, enflasyon, faiz
dengesindeki herhangi bir bozulmanın yaratacağı olumsuz sonuçları bertaraf edebilmek
için sorunun kaynağını iyi analiz etmek, dünyada meydana gelebilecek olası gelişmeleri
öngörebilmek ve ekonomi politikalarını bu doğrultuda iyi ayarlamak gerekmektedir.
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde döviz kuru, enflasyon ve faiz
oranı ile ilgili kavramsal ve teorik çerçeveye, ikinci bölümde bu üç değişken arasındaki
ilişkiye değinilmiştir. Son bölümde ise döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları arasındaki
ilişkiyi belirlemek için ampirik çalışma yapılmıştır.
Bu kapsamda döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişkileri belirlemek
için 2009:01-2017:12 dönemi aylık veriler kullanılarak Türkiye için tüfe bazlı reel efektif
döviz kuru, TÜFE (Tüketici Fiyat Endeksi) ve DİBS (Devlet iç borçlanma senetleri) faiz
oranı arasındaki ilişkiler VAR yöntemi kullanılarak analiz edilmiştir. Çalışmada önce
serilerin durağanlığını saptamak için ADF (Genişletilmiş Dickey-Fuller) testi yapılmıştır.
Serilerin birinci farkları alınarak durağan hale getirilmiştir. Daha sonra Granger
nedensellik testi yapılarak değişkenler arasında nedensellik ilişkisi saptanmıştır. Buna
göre tüfe bazlı reel efektif döviz kuru hem TÜFE’nin hem de faizin nedeni, TÜFE ise
DİBS’in nedeni olduğu sonucuna varılmıştır. VAR (Vektör Otoregresif Model) modeli
ile değişkenlerin birbirine etkilerini analiz etmek için etki-tepki analizi ve varyans ayrışım
tablosu oluşturulmuştur. Buna göre döviz kuru en dışsal değişken olarak belirlenmiştir.
Etki-tepki analizine göre TÜFE’de meydana gelen bir şoka faizler yaklaşık 2 dönem
pozitif tepki vermiştir. Döviz kurunda meydana gelen bir şoka faizler ilk dönemden
itibaren negatif tepki verirken, TÜFE ise 6. dönemden itibaren negatif tepki vermiştir.
Anahtar Kelimeler: Tüfe bazlı reel efektif döviz kuru, TÜFE, DİBS faiz oranı,
ADF testi, Granger nedensellik testi, Vektör Otoregresif Model
iv
(İşcan, Hüseyin, In Turkey, Exchange Rate, Inflation and Interest Rate
Relationship: 2009-2017 Application, Master’s Thesis, Isparta, 2018)
ABSTRACT
In an economy, ensuring macroeconomic equilibrium can be possible by the
exchange rate, inflation and interest rates, of the balance. This triple balanced decline
causes negative consequences in the economy. For this reason, to eliminate the negative
consequences of any deterioration in the exchange rate, inflation, interest rate balance, it
is necessary to analyze the source of the problem well, to predict the possible
developments that may arise in the world and to adjust economic policies in this direction.
The study consists of three parts. In the first section, exchange rate, inflation and
interest rate related to the conceptual and theoretical framework in the second section, the
relationship between these three variables has been discussed. In the last section,
empirical study was carried out to determine the relationship between exchange rate and
inflation and interest rates.
In this context, the relationship between exchange rate, inflation and interest rates
to determine in 2009: 01-2017: 12 period for Turkey using monthly data, tüfe based real
effective exchange rate, TÜFE (Consumer price index) and DİBS (Government domestic
debt securities) interest rates were analyzed using VAR method. ADF (Extended Dickey-
Fuller) test was performed to determine the stability of the series before study. The first
differences of the series were taken and the series were made stationary. Then, Granger
causality test was performed and the causality relation between the variables was
determined. Accordingly, it concluded has been reached the tüfe based real effective
exchange rate is the reason of both TUFE and interest, and TUFE is the reason for DİBS.
Impact-response analysis and variance decomposition table were created to analyze the
interactions of variables with VAR (Vector Autoregressive Model). Accordingly, the
exchange rate is determined as the most external variable. According to the impact-
response analysis, interest rates in a shock in the TÜFE reacted positively for
approximately 2 periods. Interest rates to a shock in the exchange rate were negative since
the first period, while TÜFE was 6. it has reacted negatively since the period.
Keywords: Tüfe based real effective exchange rate, TÜFE, DİBS interest rate,
ADF test, Granger causality test, Vector Autoregressive Model
v
İÇİNDEKİLER
YÜKSEK LİSANS TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI .........................................i
YEMİN METNİ ..............................................................................................................ii
ÖZET ............................................................................................................................... iii
ABSTRACT .................................................................................................................... iv
İÇİNDEKİLER ...............................................................................................................v
KISALTMALAR ......................................................................................................... viii
TABLOLAR LİSTESİ ................................................................................................... ix
ŞEKİLLER LİSTESİ ...................................................................................................... x
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ xi
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
1. BÖLÜM
DÖVİZ KURU, ENFLASYON VE FAİZ ORANI KAVRAMSAL VE TEORİK
ÇERÇEVE
1.1.DÖVİZ KURU ........................................................................................................... 6
1.1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE .................................................................................. 6
1.1.2. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ ............................................................................. 8
1.1.2.1. TEMEL DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ .......................................................... 8
1.1.2.1.1. Sabit Döviz Kuru Sistemi.................................................................................. 8
1.1.2.1.2. Serbest (Esnek/Dalgalı) Döviz Kuru Sistemi .................................................. 10
1.1.2.2 KARMA DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ ........................................................ 11
1.1.2.2.1. Esnek Döviz Kuru Sistemleri .......................................................................... 12
1.1.2.2.1.1. Serbest Dalgalanma ...................................................................................... 12
1.1.2.2.1.2. Gözetimli (Yönetimli/Kontrollü) Dalgalanma ............................................. 12
1.1.2.2.2. Yarı Sabit Döviz Kuru Sistemleri ................................................................... 13
1.1.2.2.2.1. Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi ................................................................... 13
1.1.2.2.2.2. Bant İçinde Dalgalanma ............................................................................... 13
1.1.2.2.2.3. Sürünen Pariteler .......................................................................................... 13
1.1.2.2.2.4. Sürünen Bant ................................................................................................ 14
1.1.2.2.3. Tam Sabit Döviz Kuru Sistemleri ................................................................... 14
1.1.2.2.3.1. Para İkamesi ................................................................................................. 15
1.1.2.2.3.2. Para Kurulu .................................................................................................. 15
1.1.2.2.3.3. Para Birliği ................................................................................................... 16
1.1.3. DÖVİZ KURLARININ DEĞİŞİMİNİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK
TEORİLER .................................................................................................................... 17
1.1.3.1. GELENEKSEL TEORİLER .......................................................................... 17
1.1.3.1.1. Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı ...................................................................... 17
1.1.3.1.2. Satın Alma Gücü Paritesi Yaklaşımı............................................................... 17
1.1.3.2. MODERN TEORİLER ................................................................................... 18
1.1.3.2.1. Parasalcı Yaklaşım .......................................................................................... 18
1.1.3.2.2. Portfolyo Dengesi Yaklaşımı .......................................................................... 19
1.2. ENFLASYON ......................................................................................................... 20
1.2.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................ 20
1.2.2. ENFLASYON TEORİLERİ .............................................................................. 21
1.2.2.1. Klasik Teori ........................................................................................................ 22
1.2.2.2. Keynesçi Teori ................................................................................................... 23
1.2.2.3. Parasalcı (Moneter) Teori .................................................................................. 23
vi
1.2.2.4. Yapısalcı teori .................................................................................................... 24
1.2.3. NEDENLERİNE GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ ........................................ 24
1.2.3.1. Talep Enflasyonu ............................................................................................... 24
1.2.3.2. Maliyet (Arz) Enflasyonu .................................................................................. 25
1.2.3.3. Yapısal Enflasyon .............................................................................................. 26
1.2.4. GELİŞME SÜRECİNE GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ ............................. 26
1.2.4.1. Açık Enflasyon ................................................................................................... 26
1.2.4.2. Gizli Enflasyon................................................................................................... 27
1.2.4.3. İthal Enflasyon ................................................................................................... 27
1.2.5. HIZINA GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ ...................................................... 27
1.2.5.1. Ilımlı Enflasyon .................................................................................................. 28
1.2.5.2. Kronik Yüksek Enflasyon .................................................................................. 28
1.2.5.3. Hiperenflasyon ................................................................................................... 28
1.3. FAİZ ...................................................................................................................... 30
1.3.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE ................................................................................ 30
1.3.2. FAİZ TÜRLERİ .................................................................................................. 30
1.3.2.1. Basit Faiz-Bileşik Faiz ....................................................................................... 30
1.3.2.2. Brüt Faiz-Net Faiz .............................................................................................. 31
1.3.2.3. Sabit Faiz-Değişken Faiz ................................................................................... 31
1.3.2.4. Kanuni Faiz-Serbest Faiz ................................................................................... 31
1.3.2.5. Temerrüt Faizi .................................................................................................... 32
1.3.2.6. Nominal Faiz-Reel Faiz ..................................................................................... 32
1.3.2.7. Mevduat Faizi-Kredi Faizi ................................................................................. 32
1.3.3. TCMB FAİZ ORANLARI ................................................................................. 32
1.3.3.1. Gecelik Faiz Oranı ............................................................................................. 33
1.3.3.2. Geç Likidite Penceresi Faiz oranı ...................................................................... 33
1.3.3.3. Bir Haftalık Repo Faiz Oranı ............................................................................. 33
1.3.4. FAİZ ORANINI AÇIKLAMAYA YÖNELİK TEORİLER ........................... 34
1.3.4.1. Klasik Faiz Kuramı ............................................................................................ 34
1.3.4.2.Wicksell’in Ödünç Verilebilir Fonlar Kuramı .................................................... 35
1.3.4.3. Keynes’in Faiz Kuramı ...................................................................................... 35
1.3.4.4. Hicks-Hansen’ın Neo-Keynesyen Sentezi ......................................................... 36
1.3.4.5. Tobin’in Portföy Kuramı.................................................................................... 37
2. BÖLÜM
DÖVİZ KURU, ENFLASYON, FAİZ ORANI ARASINDAKİ İLİŞKİLER
2.1. DÖVİZ KURU, FAİZ ORANI İLİŞKİSİ ............................................................ 38
2.1.1. Türkiye’de Döviz Kuru-Faiz Oranı İlişkisi ...................................................... 48
2.2. ENFLASYON-FAİZ ORANI İLİŞKİSİ .............................................................. 52
2.1.1. Türkiye’de Enflasyon-Faiz Oranı İlişkisi ......................................................... 58
2.3. ENFLASYON-DÖVİZ KURU İLİŞKİSİ ............................................................ 62
2.3.1. Türkiye’de Enflasyon-Döviz Kuru İlişkisi ........................................................ 65
3. BÖLÜM
EKONOMETRİK ANALİZ
3.1. ANALİZİN AMACI ............................................................................................... 69
3.2. VERİ SETİ ve YÖNTEM ...................................................................................... 69
3.3. LİTERATÜR TARAMASI ................................................................................... 70
3.4. AMPİRİK BULGULAR ........................................................................................ 75
3.4.1. Birim Kök Testi .................................................................................................. 75
vii
3.4.1.1. ADF Birim Kök Testi ....................................................................................... 76
3.4.2. Nedensellik Analizi .............................................................................................. 79
3.4.2.1. Granger Nedensellik Testi ............................................................................... 80
3.4.3. Vektör Otoregresif (VAR) Modeli ..................................................................... 83
SONUÇ ........................................................................................................................... 92
KAYNAKÇA ................................................................................................................. 98
EKLER ......................................................................................................................... 109
EK-1: ADF TÜFE Test Sonuçları .............................................................................. 109
EK-2: ADF TÜFE Bazlı REK Test Sonuçları .......................................................... 109
EK-3: ADF DİBS Test Sonuçları ............................................................................... 110
EK-4: Gecikme Uzunluğu .......................................................................................... 111
EK-5: Blok Granger Nedensellik Testi Sonuçları .................................................... 111
EK-6: Otokolerasyon LM Testi Sonuçları ................................................................ 112
EK-6: White Değişen Varyans Testi Sonuçları ........................................................ 113
EK-7: Etki-Tepki Analizi Sonuçları .......................................................................... 114
EK-8: Varyans Ayrışım Tablosu Sonuçları .............................................................. 115
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 117
viii
KISALTMALAR
TÜFE: Tüketici Fiyat Endeksi
TÜFE bazlı REK: Tüfe bazlı reel efektif döviz kuru
DİBS: Devlet iç borçlanma senetleri
EVDS: Elektronik Veri Dağıtım Sistemi
TCMB: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası
ADF: Augmented Dickey-Fuller
DF: Dickey-Fuller
VAR: Vector autoregressive model
IMF: Uluslararası Para Fonu
SDR: Özel Çekme Hakkı
ECU: Avrupa Para Birimi
DPT: Devlet Planlama Teşkilatı
FED: Federal Rezerv Sistemi
EKK: En Küçük Kareler Yöntemi
UK: Birleşik Krallık
TEFE: Toptan Eşya Fiyat Endeksi
FPE: Final Prediction Error
AIC: Akaike İnformation Criterion
HQ: Hannan-. Quin İnformation Criterion
SC: Schwartz İnformation Criterion
EG: Enders ve Granger
KSS: Kapetanios, Shin ve Snell
BDS: Brock, Dechert ve Scheinkman
ix
TABLOLAR LİSTESİ
Tablo 1: Karma döviz kuru sistemleri ........................................................................................ 11 Tablo 2: Türkiye’de Faiz-Döviz kuru Oranları (2003-2017) ..................................................... 50 Tablo 3: Türkiye’de Enflasyon-Faiz Oranları (2003-2017) ....................................................... 60 Tablo 4: Türkiye’de Enflasyon-Döviz Kuru Oranları (2003-2017) ........................................... 67 Tablo 5: Veriler .......................................................................................................................... 70 Tablo 6: Döviz Kuru, Enflasyon, Faiz Oranı İlişkisi İle Yapılmış Yabancı Çalışmalar ............ 70 Tablo 7: Döviz Kuru, Enflasyon, Faiz Oranı İlişkisi İle Yapılmış Yerli Çalışmalar ................. 71 Tablo 8: ADF DİBS Test Sonuçları ........................................................................................... 78 Tablo 9: ADF TÜFE Test Sonuçları .......................................................................................... 78 Tablo 10: ADF TÜFE Bazlı REK Test Sonuçları ...................................................................... 79 Tablo 11: Gecikme Uzunlukları ................................................................................................. 81 Tablo 12: Blok Granger Nedensellik Testi ................................................................................ 82 Tablo 13: Otokorelasyon LM Testi ............................................................................................ 86 Tablo 14: White Değişen Varyans Testi .................................................................................... 87 Tablo 15: Döviz Kurunun Varyans Ayrışım Tablosu ................................................................ 89 Tablo 16: TÜFE’nin Varyans Ayrışım Tablosu ......................................................................... 90 Tablo 17: DİBS’in Varyans Ayrışım Tablosu ........................................................................... 90
x
ŞEKİLLER LİSTESİ
Şekil 1: Sabit döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde maliye politikası ................................ 39 Şekil 2: Sabit döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde para politikası .................................... 40 Şekil 3: Esnek döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde maliye politikası ............................... 40 Şekil 4: Esnek döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde para politikası ................................... 41 Şekil 5: Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan maliye politikası ................................................................................................ 42 Şekil 6: Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan maliye politikası ................................................................................................ 42 Şekil 7: Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan para politikası .................................................................................................... 43 Şekil 8: Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan para politikası .................................................................................................... 44 Şekil 9: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan para politikası .............................................................................................. 44 Şekil 10: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan para politikası .............................................................................................. 45 Şekil 11: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan maliye politikası .......................................................................................... 46 Şekil 12: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan maliye politikası .......................................................................................... 46 Şekil 13: Türkiye’de faiz-kur ilişkisi .......................................................................................... 50 Şekil 14: Likidite tercih teorisi ................................................................................................... 53 Şekil 15: Aktarım mekanizması ................................................................................................. 56 Şekil 16: Türkiye’de enflasyon-faiz ilişkisi ................................................................................ 60 Şekil 17: Enflasyon-döviz kuru ilişkisi ...................................................................................... 63 Şekil 18: Türkiye’de enflasyon-döviz kuru ilişkisi .................................................................... 68 Şekil 19: Level düzey DİBS Şekil 20: Birinci farkı alınan DİBS ............................. 77 Şekil 21: Level Düzey TÜFE Şekil 22: Birinci farkı alınan TÜFE ............................ 78 Şekil 23: Level düzey REK Şekil 24: Birinci farkı alınan REK .............................. 79 Şekil 25: Karakteristik Kökler .................................................................................................... 86 Şekil 26: Döviz Kuru, TÜFE ve DİBS Faiz Oranının Etki Tepki Grafikleri ( ± 2 Standard Hata
Düzeyinde) .................................................................................................................................. 87
xi
ÖNSÖZ
Bu tezin amacı döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişkileri VAR
modeli çerçevesinde analiz etmektir. Bu kapsamda Türkiye’de 2009:01-2017:12 dönemi
aylık veriler kullanılarak tüfe bazlı reel efektif döviz kuru, TÜFE (Tüketici fiyat endeksi)
ve DİBS (Devlet iç borçlanma senetleri) faiz oranı arasındaki ilişkiler VAR modeli
çerçevesinde analiz edilmiştir. Çalışmada serilerin durağanlığını sağlamak için ADF
(Genişletilmiş Dickey-Fuller) birim kök testi yapılarak seriler durağan hale getirilmiştir.
Daha sonra aralarındaki nedensellik ilişkisini saptamak için Granger nedensellik testi
yapılmıştır. VAR (Vektör Otoregresif Model) modeli ile değişkenlerin birbirine etkilerini
analiz etmek için etki-tepki analizi ve varyans ayrışım tablosu oluşturulmuştur.
Bu süreçte ilgi ve desteğini esirgemeyen maddi ve manevi desteklerde bulunan
canım aileme, değerli arkadaşlarıma ve ayrıca lisans ve lisansüstü eğitimim boyunca
desteklerini esirgemeyen Süleyman Demirel Üniversitesi İktisat bölümündeki tüm
hocalarıma, çalışanlarına, akademik bilgi ve tecrübelerini benimle paylaşan değerli
danışman hocam Dr. Öğr. Üyesi Ayşe DURGUN KAYGISIZ’a çok teşekkür ederim.
1
GİRİŞ
Fiyatlama mekanizmaları olarak sayılan döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları bir
ülkenin makroekonomik durumunu en iyi yansıtan değişkenlerin başında gelmektedir. Bu
üç değişkenin herhangi birindeki aksaklık ülke ekonomisinde olumsuz sonuçlara yol
açmaktadır. Oluşan bu olumsuz sonuçları bertaraf edebilmek için ise sorunun kaynağını
iyi analiz etmek, globalleşen dünyada meydana gelebilecek olası gelişmeleri
öngörebilmek ve ekonomi politikalarının bu doğrultuda iyi ayarlamak gerekmektedir.
Döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları ekonominin farklı sektörlerinde etkili olan
farklı değişkenlerin mevcut durumundan veya değişiminden etkilenmektedir.
Ekonominin iç ve dış dengesindeki bozulma, maliyetleri etkileyerek genel ekonomik
performansı olumsuz yönde etkileyebilmektedir. Örneğin hükümetin kamu harcamalarını
artırması kamu açıklarına yol açmaktadır. Bu durumda hükümetin artan kamu açıklarını
finanse edebilmesi için ya borçlanma ya da para basma yoluna gidilmektedir. Para
basılması yoluna gidilmesi durumunda, ekonomide enflasyonist baskılar ortaya
çıkmaktadır. Borçlanma yoluna gidilmesi durumunda ise hükümet iç kaynak yoluyla yurt
içi fonları talep etmesiyle faiz oranları yükselişe geçmektedir. Faiz oranlarındaki yükseliş
yurtdışından ülkeye sermaye girişlerine yol açmaktadır. Bu sıcak para sayesinde ülkede
artan döviz arzıyla döviz kurlarında düşme meydana gelmektedir. Bu durum ithalatı
artırıp ihracatı azaltmaktadır. Artan ithalat ülkede yüksek cari açık sorununa neden
olmaktadır. Ayrıca kurlardaki düşüş ithal girdilerin fiyatlarında düşmeye ve fiyatlar genel
seviyesinde azalmaya neden olabilmektedir. Döviz kurlarındaki yükselme ise özellikle
yurtdışından ithal edilen ürünlerin maliyetlerinde artışa yol açmakta ve bu durum maliyet
enflasyonuna neden olmaktadır. Woo (1984)’e göre, döviz kurundaki artışların fiyatlara
yansıması dört kanal yoluyla gerçekleşmektedir. İlk olarak, ithal mallarının fiyatlarındaki
artış tüketici fiyat endeksini artırmaktadır. İkinci olarak, firmaların girdi maliyetlerini
artırmaktadır. Üçüncü olarak, ticaret çarpanı üzerinden toplam talebi etkilemekte ve bu
durum fiyatlara yansımaktadır. Son olarak yabancı malların fiyatlarındaki artışlar
yurtiçinde üretilen ithalata rakip ürünlerin fiyatını artırmaktadır.
Enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişki, Irvıng Fısher tarafından geliştirilen
Fisher etkisi ile açıklanmaktadır. Bu etkiye göre; reel faiz oranı, nominal faiz oranı ve
2
beklenen enflasyonun farkı alınarak bulunur. Geçmişe dönük olarak yapılan uygulamalı
çalışmalarda, hazine bonoları gibi kısa vadeli borçlanma araçları Fisher etkisini
yansıtmaktadır. Ancak tahviller gibi uzun vadeli borçlanma araçları ise vadenin uzun
olmasından dolayı risk primi içermektedir. Çünkü vade uzadıkça beklenen enflasyon
oranlarını tahmin etmek güçleşmektedir. Fisher etkisine göre bir ülkede reel faiz getirisi,
diğer ülkelere göre yüksek ise sermaye akımları reel faizi yüksek olan ülkeye doğru
kaymaktadır.
Türkiye’de 1980 yılı öncesinde uygulanan ithal ikameci müdahaleci politikalar
1980’den itibaren yerini ihracata yönelik sanayileşme politikası ile serbest dış ticarete
bırakmıştır. Böylece döviz kurları ve faiz oranları piyasada belirlenmeye başlanmıştır.
1989 yılında 32 sayılı karar ile Türk Lirasının konvertibl edilmesiyle kur ve faizler kontrol
edilemez bir hale gelmiştir. Bu yıllarda faizlerdeki yükseliş sermaye akımlarını
Türkiye’ye yöneltmiş, bu durum Türk lirasının aşırı değerlenmesine neden olmuştur.
İthalatın artmasına yol açan bu durum ödemeler bilançosunda ciddi açıklara yol açmıştır.
1990’lı yılların başından itibaren artan kamu açıkları Hazine’nin Merkez
Bankasından aldığı kısa vadeli avanslar ve DİBS ihraçları ile karşılanmıştır. Finansal
sistemdeki sorunlar ve tasarrufların yetersizliği, yüksek reel faizleri ortaya çıkarmıştır.
Bu yıllarda enflasyonu kontrol altına almak için ilk kez parasal taban hedeflemesine
geçilmiştir. Merkez Bankası piyasadaki para miktarını belirlemeye yönelik faaliyetlerde
bulunmaya başlamıştır. Bu politikanın doğal sonucu olarak, faiz oranlarında
dalgalanmalar yaşanmıştır. 1994 yılında kamu açıkları ve yüksek cari açık nedeniyle
devlet daha yüksek faizlerle borçlanma sorununu doğurmuştur. Tüm bu gelişmelerden
sonra dönemin Başbakanı Çiller tarafından 5 Nisan Kararları ilan edilmiştir. Ancak bu
kararlar etkili olmamış daha yüksek faiz ve enflasyonu beraberinde getirmiştir.
1997 yılında Asya Krizi, 1998 yılında Rusya Krizinin meydana gelmesi ve 1999
yılına gelindiğinde siyasi belirsizlikler ve depremin etkilerinin Türkiye’ye yansıması kötü
olmuştur. Kriz sonrasında yurtdışından gelen sermayenin yurt dışına kaçması, Hazinenin
borçlanma imkânlarını daraltmıştır. Hazinenin iç piyasaya yönelmesi ile zaten yüksek
olan faizleri daha da artırmıştır.
3
Kasım 2000 ve Şubat 2001 krizinden sonra 2001 yılının Mayıs ayında “Güçlü
Ekonomiye Geçiş Programı” ile enflasyon, faiz ve kurdaki dalgalanmalar makul seviyeye
inmeye başlamıştır. 2002-2005 yılları arasında örtük enflasyon hedeflemesi, 2006
yılından itibaren de açık (tam) enflasyon hedeflemesine geçilmiştir. Bu yıllarda enflasyon
2008 krizine kadar tek haneli rakamlara inebilmiştir.
Gelişmiş ülkelerin uyguladığı parasal genişleme politikaları beraberinde kredi
büyümesinde ve sermaye akımlarında artışa yol açmıştır. Bu durum bankacılık kesiminde
finansal riskleri artırmıştır. Böylece Merkez Bankası, 2008 Krizinin ardından Kasım
2010’dan itibaren çeşitli araçlarla bu duruma müdahale etmiştir. Bu araçlar ile artan kısa
vadeli sermaye akımlarının olumsuz etkilerinin azaltılması ve böylece finansal istikrarın
desteklenmesi amaçlanmıştır. Kasım 2011’den itibaren döviz kurundaki aşırı oynaklığa
karşı faiz koridorunun üst sınırı aktif olarak kullanılarak ek parasal sıkıştırma yapılmıştır.
2013 yılından sonra Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye
akımlarında çıkışlar yaşanmıştır. Bu süreçte Merkez Bankası para politikası araçlarını
aktif bir şekilde kullanarak küresel oynaklığın Türkiye ekonomisine olan olumsuz
etkilerini sınırlamaya ve enflasyon görümünde yaşanan bozulmayı gidermeye yönelik
politikalar uygulamıştır.
Merkez Bankası, enflasyon beklentilerini sınırlamak için 2014 yılında sıkı para
politikası uygulamıştır. 2015 yılı genelinde izlenen sıkı likidite politikası sonucunda
ortalama fonlama faizi kademeli olarak yükseltilmiş ve bankalararası gecelik repo
faizlerinin faiz koridorunun üst bandında oluşması sağlanmıştır. Makro ihtiyati önlemler
ve para politikasındaki sıkı duruş 2015 yılında enflasyonun yükselişini sınırlamıştır. 2015
yılı genelinde başta petrol olmak üzere döviz cinsinden ithalat fiyatları da enflasyonu
sınırlayıcı yönde etki yapmıştır. Buna rağmen gıda fiyatlarındaki yüksek seyir ve döviz
kurundaki artışın gecikmeli etkilerine bağlı olarak, yıl boyunca enflasyon hedefin belirgin
olarak üzerinde seyretmiştir.
2016 yılı yaşanan küresel ve jeopolitik önemli şokların ardından, 2017 yılının
başlarında döviz kurlarında yaşanan oynaklık ve bu durumun enflasyon görünümü
üzerindeki etkisi, para politikası kararlarında belirleyici olmuştur. Merkez Bankası, döviz
4
kurlarındaki artışların enflasyonu yukarı çekmesi nedeniyle parasal sıkılaştırma
yapmıştır. Ayrıca Merkez Bankası, bu gelişmelerin fiyat istikrarı ve finansal istikrar
üzerinde yaratabileceği olumsuz etkileri önlemek amacıyla bazı likidite tedbirleri de
almıştır.
Çalışmanın Amacı
Küreselleşen dünyada üç önemli makroekonomik değişken olan döviz kuru,
enflasyon ve faiz oranlarının analiz edilmesi, aralarındaki ilişkilerin saptanması
ekonomide geleceğin sağlıklı bir şekilde görülebilmesi açısından önem arz etmektedir.
Bu amaçla döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişkiler VAR modeli
çerçevesinde analiz edilmiştir.
Çalışmanın Kapsamı
Çalışma üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölüm de kendi içinde üç kısma
ayrılmıştır. İlk kısımda döviz kuru kavramsal çerçeve ile açıklanmış, daha sonra temel ve
karma döviz kuru sistemleri, döviz kurlarının değişimini açıklamaya yönelik geleneksel
ve modern teoriler tanıtılmıştır. İkinci kısımda enflasyonun tanımı yapılmış, enflasyon
teorileri ve türleri açıklanmıştır. Üçüncü kısımda ise faizin tanımına, türlerine ve faizi
açıklamaya yönelik teorilere yer verilmiştir.
Çalışmanın ikinci bölümünde döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları arasındaki
ilişkiler ele alınmıştır. Bu kapsamda döviz kuru-faiz, döviz kuru-enflasyon ve enflasyon
faiz oranı şeklinde değişkenler ikili şekilde teorik çerçevede aralarındaki ilişkiler
incelenmiştir. Ayrıca bu üç değişkenin aralarındaki ikili ilişki Türkiye için ele alınmıştır.
Tez çalışmasının üçüncü bölümde ise, döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları
arasındaki ilişkiler ampirik olarak test edilmiştir. 2009:01-2017:12 dönemi aylık veriler
kullanılarak Türkiye için tüfe bazlı reel efektif döviz kuru, TÜFE ve DİBS faiz oranı
arasındaki ilişkiler VAR yöntemi kullanılarak analiz edilmiştir. Çalışmada önce serilerin
durağanlığını saptamak için ADF (Genişletilmiş Dickey-Fuller) testi yapılmıştır. Serilerin
birinci farkları alınarak seriler durağan hale getirilmiştir. Daha sonra Granger nedensellik
testi yapılarak değişkenlerin aralarındaki nedensellik ilişkisi saptanmıştır. Buna göre tüfe
5
bazlı reel efektif döviz kuru hem TÜFE’nin hem de faizin nedeni, TÜFE ise faizin nedeni
olduğu sonucuna varılmıştır. VAR (Vektör Otoregresif Model) modeli ile değişkenlerin
birbirine etkilerini analiz etmek için etki-tepki analizi ve varyans ayrışım tablosu
oluşturulmuştur. Etki-tepki analizlerine göre TÜFE’de meydana gelen bir şoka faizler
yaklaşık 2 dönem pozitif tepki vermiştir. Döviz kurunda meydana gelen bir şoka faizler
ilk dönemden itibaren negatif tepki verirken, TÜFE ise 6. dönemden itibaren negatif tepki
vermiştir. Varyans ayrışım tablosuna göre döviz kuru en dışsal değişken olarak
belirlenmiştir. TÜFE değişkeninin varyansının %25.6’sı ve DİBS değişkeninin
varyansının %56’sı döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Yani TÜFE ve DİBS serilerini
en çok açıklayan değişken döviz kuru olmaktadır. Böylece TÜFE ve DİBS üzerindeki en
önemli makroekonomik etken döviz kuru olmaktadır.
Literatüre Katkısı
Döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları arasındaki ilişkileri inceleyen pek çok
ampirik çalışma yapılmıştır. Söz konusu çalışmalarda, döviz kuru ile enflasyon ve
enflasyon ile faiz oranları arasında nedensellik ilişkisinin varlığı ortaya koyulmuştur. Bu
çalışmada, ampirik çalışmalardaki sonuçları destekler nitelikteki sonuçların yanı sıra
döviz kuru ile faiz oranları arasında bir nedensellik ilişkisinin bulunması literatüre katkı
sağlayacaktır.
6
1. BÖLÜM
DÖVİZ KURU, ENFLASYON VE FAİZ ORANI KAVRAMSAL
VE TEORİK ÇERÇEVE
1.1. DÖVİZ KURU
Genel olarak bir ülkeye yapılan ödemeler, o ülkenin para birimi cinsinden
yapılmaktadır. Böylece uluslararası piyasalarda gerçekleşen mal ve hizmet
alışverişlerinde kullanılacak para birimi, ödemenin yapılacağı ülkenin para birimi
cinsinden olacaktır. Ancak günümüzde ülkeler bunun yerine ticarette kullanılacak para
birimini ortak olarak belirleyebilmektedirler. Burada karşımıza çıkan en önemli nokta
ödemeyi yapan ülkenin parasının değerinin, ödemenin yapılacağı ülkenin para birimi
cinsinden değerinin bilinmesidir. Bu durumda döviz kuru bir ülkenin para biriminin,
başka bir ülkenin para birimi cinsinden değeri olarak tanımlanmaktadır (Cergibozan,
2011: 3).
Çalışmanın bu kısmında döviz kuru ile ilgili kavramsal çerçeveye, döviz kuru
sistemlerine ve döviz kurlarının değişimini açıklamaya yönelik teorilere yer verilmiştir.
1.1.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Ulusal sınırlar içerisinde geçerliliği kabul edilen yabancı paralara veya para yerine
geçen (banka transferleri, döviz poliçeleri, yabancı mevduat sertifikaları, seyahat çekleri
vb.) her türlü ödeme araçlarına döviz denilmektedir (Akdiş, 2006: 19). Milli paranın
başka bir ülke milli parasına çevrildiği yere döviz piyasası, bu piyasada milli paranın
diğer ülke milli parası cinsinden değerine de döviz kuru denilmektedir (Ertürk, 1999:
137).
Döviz kurları iki türlü ifade edilmektedir:
7
Dolaylı (İncertain) Kur: Amerika usulü olarak bilinen bu yöntem bir birim ulusal
paranın yabancı para cinsinden fiyatı olarak tanımlanmaktadır. Örneğin:
1TL=0,33$.
Dolaysız (Certain) Kur: Avrupa usulü olarak bilinen bu yöntem de bir birim
yabancı paranın ulusal para cinsinden değeri şeklinde tanımlanmaktadır. Örneğin:
1$=3,50 TL.
İktisatçılar iki döviz kurunu nominal ve reel döviz kuru olarak birbirinden
ayırırlar. Nominal döviz kuru ülke paralarının göreli fiyatı iken, reel döviz kuru iki ülke
mallarının göreli fiyatıdır. Yani bir ülkenin mallarını diğer ülkenin malları ile
değiştirebilmesidir. Reel döviz kuru bazen ticaret hadleri olarak adlandırılmaktadır
(Mankiw, 2010: 145).
Reel döviz kuru aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır (Seyidoğlu, 2003: 305).
Reel döviz kuru = Nominal Döviz Kuru X yurtdışı fiyat endeksi
yurtiçi fiyat endeksi
Yukardaki formüle göre yurtiçi fiyat düzeyi nominal kur artış oranından ve
yurtdışı fiyat düzeyinden hızlı artıyorsa ulusal para değer kazanıyor yani reel kur değer
kaybediyor demektir. Nominal döviz kurunun reel döviz kurundan yüksek olması (yurtiçi
enflasyonun yurtdışı enflasyondan yüksek olması) milli paranın aşırı değerlenmesine yol
açmaktadır. Bu durumda içerdeki mallar dışardaki mallara göre daha pahalı hale
gelmektedir. Böylece İhracat azalırken ithalat artmakta ve dış ticaret açığı meydana
gelmektedir (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 203).
Milli paranın satın alma gücü (dış değeri) onunla satın alınabilecek yabancı mal
ve hizmet veya mali değerlere bağlıdır. Bu da döviz kurunun tersine eşittir. Döviz
kurlarının piyasanın işleyişine bırakıldığı sistemlerde milli para zaman içinde bazı
yabancı paralara karşı değer kazanırken diğerlerine karşı değer yitirebilir. Bu durumda
ulusal paranın dış değerini hesaplamak için efektif döviz kurları hesaplanmaktadır.
Efektif döviz kuru yerli paranın, ülkenin başlıca ticaret yaptığı ülkelerin para birimlerinin
ağırlıklı ortalaması alınarak hesaplanmaktadır. Ağırlık olarak söz konusu ülkelerle
8
gerçekleştirilen ticaret oranları kullanılır. Ancak bu şekilde hesaplanan kurlar o ülke
ekonomisi için bir anlam taşıyacaktır (Seyidoğlu, 2003: 304).
1.1.2. DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ
Döviz kuru sistemleri temel ve karma döviz kuru sistemleri ikiye ayrılmaktadır.
Temel kuru sistemleri sabit döviz kuru sistemi, serbest (dalgalı/esnek) döviz kuru
sistemidir. Karma döviz kuru sistemleri de kendi içinde üç gruba ayrılmaktadır. Bunlar
esnek esnek döviz kuru sistemleri, yarı sabit döviz kuru sistemleri ve tam sabit döviz kuru
sistemleridir. Esnek kur sistemi, serbest ve gözetimli dalgalanma olarak ikiye
ayrılmaktadır. Yarı sabit döviz kuru sistemi; ayarlanabilir sabit kur sistemi, bant içinde
dalgalanma, sürünen pariteler, sürünen bant olmak üzere dörde ayrılmaktadır. Tam sabit
kur sistemi ise para ikamesi, para kurulu ve para birliği olarak üçe ayrılmaktadır.
1.1.2.1. TEMEL DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ
Temel döviz kuru sistemleri kendi içinde iki başlık altında incelenmektedir.
Bunlar sabit döviz kuru sistemi ve esnek döviz kuru sistemidir.
1.1.2.1.1 Sabit Döviz Kuru Sistemi
Sabit döviz kuru sistemi, kurun belirli bir düzeyde sabitlenmesi ve piyasadaki arz
ve talepteki değişmeler ne olursa olsun kurun bu düzeyde devam ettirilmesidir. İkinci
dünya savaşından sonra Bretton Woods Sistemi sabit kur sistemine dayanmaktaydı. Bu
sistemin yıkıldığı günümüz dünyasında bir kısım ülkeler hala sabit kur sistemini
benimsemişlerdir. Bu ülkeler ulusal paralarını ya Amerikan dolarına ya da para sepeti
denilen hesap birimlerine bağlamışlardır. Avrupa Birliği 13 Mart 1979’da kullanıma
giren ve bir sepet para olan ECU (European Currency Unit) işlemlerde kullanılmaya
başlanmış ve nihayet 1 Ocak 2002’den itibaren fiziki olarak dolaşıma giren “Euro”
kullanılmaya başlanmıştır. Bazı küçük ülkeler de paralarını IMF’nin çıkarttığı hesap
birimi olan Özel Çekme Hakkı yani SDR’ye bağlamıştır. Daha geniş bir grup ülke de
9
ulusal parasını ticaret yaptıkları ülkelerin paralarından oluşturdukları özel para
sepetlerine bağlamışlardır (Seyidoğlu, 2003: 363).
Sabit döviz kuru sistemi, sabitlenen döviz kurunun hangi durumda değiştirildiğine
bağlı olarak ayarlanabilir sabit kur sistemi ve yönlendirilmiş sabit kur sistemi gibi iki alt
sistemden oluşur. Hükümetin sabitlediği döviz kurunun ekonomide yapısal bir sorun
ortaya çıktığında değiştirdiği uygulamaya ayarlanabilir sabit kur sistemi, buna karşın
hükümetin sabitlediği döviz kurunu enflasyon oranı, dış ticaret açığı ve uluslararası
rezervler gibi birtakım göstergelere bakarak sıkça (örneğin bir ay) değiştirdiği
uygulamaya yönlendirilmiş sabit kur sistemi adı verilir (Ünsal, 2005: 493).
Sabit kur sisteminin avantajları ve dezavantajları vardır. Avantajlarına bakacak
olursak, sabit kur sistemi beklenen kura ilişkin bir bilgi sağlamaktadır. Bu durum kur
riskini azaltmaktadır. Bunun sonucunda yabancı yatırımlar ve uluslararası işlemler
artmaktadır. Belirsizliğin azalmasıyla da yabancı yatırım yurtiçine gelmekte ve böylece
ulusal ekonomik birimlerin dış piyasalara girişi kolaylaştırmaktadır. Sabit kur rejimi, hem
yurtiçi faizleri hem de dış borçlanma risk primini azaltmaktadır. Ayrıca para arzındaki
beklenmeyen değişimlerin döviz kuru üzerindeki etkilerini en aza indirmektedir (Gök,
2006: 132).
Sabit kur sisteminin dezavantajları madde madde aşağıdaki gibi sıralanabilir
(Sever, 2004: 71-73);
Parasal bağımlılık, sabit döviz kurunu seçmiş ülkenin uygulayacağı para
politikasında bağımsız şekilde hareket etmesi kısıtlanmakta ve parasal otorite
gücünü ekonomik hedefler doğrultusunda kullanamamaktadır.
Spekülatif saldırılara maruz kalma, düşük döviz kuruyla birlikte artan döviz
talebini karşılayabilmek için Merkez Bankasının elinde yeterli döviz rezervi
bulunması gerekmektedir.
Krizler karşısında esnek değildir.
Ulusal paranın doğru para birimine bağlanması sorunu, sabitlenen para biriminin
doğru para birimine sabitlenmesi çok önemlidir. Çünkü çapraz kurlardaki
dalgalanmalar ciddi sorunlara yol açabilir. Örneğin Asya krizinde ülkeler
10
paralarını dolara sabitlemişken, doların yen karşısında değer kazanması, bu
ülkelerin reel efektif döviz kurlarında meydana gelen aşırı değer artışları krizleri
tetikleyici etki meydana getirmiştir.
1.1.2.1.2 Serbest (Esnek/Dalgalı) Döviz Kuru Sistemi
1960’lardan sonra artan krizlerle birlikte çoğu ekonomist tarafından döviz
kurlarında serbestlik daha çok savunulmaya başlanmıştır. Ekonomistlerin birçoğu serbest
kur sisteminin dünya ekonomisine birçok fayda sağlayacağını savunmaktadır. Dalgalı
döviz kuruyla birlikte para politikasında özerklik sağlanacak, böylece Merkez Bankası
kura müdahale etmek zorunda kalmayacaktır. Ayrıca aktif bir para politikası yokluğunda
piyasa tarafından belirlenen döviz kurlarının toplam talepteki değişiklikler karşısında iç
ve dış dengeyi korumalarına yardımcı olacaktır (Krugman ve Obstfeld, 2003: 568-569).
Serbest döviz kuru sistemi bir ülke parasının değerini tamamen serbest piyasanın
arz ve talep koşullarıyla belirlenmeye bırakılmasıyla oluşan bir sistemdir. Arz ve talep
koşullarındaki küçük değişiklikler döviz kurlarının dalgalanması sonucunu doğurur.
Serbest kur sisteminde kurların istikrarlı olmasını sağlamak amacıyla serbest piyasa
mekanizmasını bozmaksızın hükümet müdahalesi para otoritelerinin döviz piyasasına
alıcı ve satıcı olarak girmesi ile olur. Bunu gerçekleştirebilmek için para otoritelerinin
elinde yeterince altın ve döviz stoku bulunması gerekir. Bu mekanizmanın kambiyo
istikrarını sağlayabilmesi için ödemeler dengesinin sürekli olarak açık vermemesi gerekir.
Aksi halde stoklar tükenir ve mekanizma işlemez hale gelir (Önertürk, 1990: 22).
Serbest döviz kuru sistemi; Chicago Okulu temsilcileri olan M.Friedman,
E.Sohmen, ve L.Yeager gibi iktisatçılarca savunulmaktadır. Serbest döviz kuru
sisteminde, döviz fiyatları uluslararası piyasalarda arz ve talep koşullarına göre
belirlenmektedir. Piyasada arz ve talep koşullarındaki değişiklik kuru kendiliğinden
yeniden belirlemektedir. Teorik olarak hükümet müdahalesi yoktur. Ancak uygulamada
Merkez Bankası çeşitli araçlarla döviz piyasasına müdahale ederek döviz arz ve talebini
değiştirmektedir. Döviz piyasasında denge sağlandığında dış dengede de sağlanmış
olmaktadır. (Oksay, 2001’den aktaran, Yaman, 2017: 35).
11
Serbest kur sisteminin birçok avantajı ve dezavantajı vardır. Serbest kurun ilk
yararı basit oluşudur. Serbest kur arz ve talep koşullarındaki değişimlere duyarlı olması
nedeniyle, piyasaya hızlı uyum sağlarlar. Böylece herhangi bir ülkenin parasının
piyasadaki arzının fazla olması ya da yetersiz olması kolaylıkla ortadan kalkar. İkinci
yararı ise devamlı ayarlamadır. Piyasada belirlenen kurların günlük ayarlamasının sonucu
piyasada oluşabilecek uzun dönemli dengesizlikler ortadan kalkar. Üçüncü yararı
bağımsız yurtiçi politikalardır. Serbest kurların kısmen de olsa, ülke ekonomisini dış
faktörlerden ayırdığı ileri sürülür. Yani hükümetin sabit döviz kuru sisteminde uygulanan
enflasyonist ya da deflasyonist ayarlama politikalarına başvurmadan ödemelerde dengeyi
sağlama imkânıdır. Dördüncü yararı da serbest kurun, yurtiçi ekonomik istikrarı
sağlamada para politikasını daha etkili kılmaya eğilimli olmasıdır. Son yararı ise
rezervlere olan ihtiyacın azalışıdır. Serbest kurun aleyhine sürülen argümanlar ise dış
ticaret ve yatırımları teşvik etmemesi, fiyat ve gelir belirsizliklerinden dolayı halihazırda
var olan risklere ek riskler getirmesi, ülkeyi enflasyona eğilimli bir yapıya sokmasıdır
(İyibozkurt, 1985: 305-309).
Serbest kur sistemi, gelişmiş piyasalara göre gelişen piyasaların dış ticaretine daha
çok zarar vermektedir. Gelişen piyasa ekonomilerinde finansal piyasalar yeterince
gelişmemiş olduğu için kur riskine karşı koruma sağlayacak yeterli araçlar
bulunmamaktadır. Bu piyasalarda döviz arz ve talebi yeterince esnek olmadığı için bu
durum dış belirsizliğe neden olmaktadır. Böylece ithalat ve ihracatta önlenmesi güç
sorunlar ortaya çıkmaktadır (Ersöz, 2006: 14-15).
1.1.2.2 KARMA DÖVİZ KURU SİSTEMLERİ
Karma döviz kuru sistemlerinin ayrıntılı bir biçimde alt dallarıyla birlikte gösterimi
aşağıdaki gibidir.
Tablo 1: Karma döviz kuru sistemleri
Esnek Döviz Kuru
Sistemleri
Yarı Sabit Döviz Kuru
Sistemleri
Tam Sabit Döviz Kuru
Sistemleri
Serbest Dalgalanma Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi Para İkamesi
Gözetimli Dalgalanma Bant İçinde Dalgalanma Para Kurulu
Sürünen Pariteler Para Birliği
Sürünen Bant Kaynak: (Özdemir, 2010, 22-47).
12
1.1.2.2.1. Esnek Döviz Kuru Sistemleri
Esnek döviz kuru sistemleri iki başlık altında incelenmektedir. Bunlar serbest
dalgalanma ve gözetimli (yönetimli/kontrollü) dalgalanmadır.
1.1.2.2.1.1. Serbest Dalgalanma
Serbest dalgalanan kur sisteminde kuru piyasa belirlemektedir. Serbest
dalgalanmada kura müdahale piyasadaki gereksiz dalgalanmaları önlemek ve kurdaki
değişimleri daha ılımlı hale getirmek için yapılmaktadır. Serbest dalgalanmada para
politikası daha etkindir ve ülkede yüksek düzeyde rezerv birikimine ihtiyaç yoktur.
Ayrıca dış şokların ilk olarak nominal kur tarafından emilmesi ülkedeki istikrarı olumlu
etkilemektedir. Sistemin olumsuz yanı uluslararası ekonomik ilişkilerde risk ve
belirsizlikleri arttırmaktadır ve bu durum kaynak dağılımını bozmaktadır. Para politikası
için nominal çapa özelliğini taşıyabilen döviz kuru bu özelliğini kaybettiğinden, serbest
dalgalanan kur sistemi enflasyona elverişli bir sistem haline gelebilmektedir (Özdemir ve
Şahinbeyoğlu, 2000: 2).
1.1.2.2.1.2. Gözetimli (Yönetimli/Kontrollü) Dalgalanma
Parasal otoritenin, döviz kurunu istikrarlı tutabilmesi amacıyla belli aralıklarla
döviz piyasasına müdahale etmesine gözetimli dalgalanma denmektedir (Aybar, 2001:
59). Bu sistemde Merkez Bankası önceden belirlenen kurallara bağlı olmadan döviz
piyasasına müdahale eder. Müdahalenin şekli ve ne kadar sıklıkla yapılacağı hedefe göre
değişmektedir. Direkt müdahaleler uluslararası rezervlerde değişim yaratırken, dolaylı
müdahaleler değişim yaratmamaktadır. Piyasanın verdiği tepki esnek kura
benzemektedir. Ancak bu sistemde Merkez Bankasının şeffaf olmayışı belirsizliğe neden
olabilmektedir (Özdemir ve Şahinbeyoğlu, 2000: 9).
13
1.1.2.2.2. Yarı Sabit Döviz Kuru Sistemleri
Yarı sabit döviz kuru sistemleri kendi içinde dört başlık altında incelenmektedir.
Bunlar ayarlanabilir sabit kur sistemi, bant içinde dalgalanma, sürünen pariteler ve
sürünen bant şeklindedir.
1.1.2.2.2.1. Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi
Bretton Woods sisteminin devamı olarak bilinen bu kur sisteminde, milli para
yabancı bir dövize ve/veya döviz sepetine belli bir düzeyde sabitlenir. Kurun merkezi
parite etrafında en fazla %±1 oranında dalgalanmasına izin verilir. Belli bir paritenin
olması ve bu paritenin sürdürülmesi gerekliliği para politikasının kullanılma imkânını
daraltmaktadır. Bu sistemde tam sabit kur sistemindeki gibi katı kurallar yoktur. Merkez
Bankası döviz kuru seviyesini ayarlama yetkisine sahiptir (Özel, 200: 92).
1.1.2.2.2.2. Bant İçinde Dalgalanma
Bant İçinde dalgalanmada kurun belirli bir bant içinde arz ve talebe göre
dalgalanmasına izin verilir. Kur, bandın dışına çıktığında; resmi döviz müdahaleleriyle,
tekrar bant aralığına çekilir. Sabit kurdaki gibi devamlı bir müdahaleye gerek yoktur.
Hareket alanı daha geniştir. Türkiye`de, 2001 krizinin hemen öncesinde bu sisteme
geçilmişti. Ancak, kriz ile birlikte bunun pek işe yaramadığı görülünce bu sistemden
vazgeçilmiştir (Bağış, 2016: 23).
1.1.2.2.2.3. Sürünen Pariteler
Kayan ya da sürünen parite sistemi olarak da adlandırılır. Sürünen parite
sistemiyle döviz kurundaki büyük değişimlerin ve büyük olasılıkla istikrar bozucu
spekülasyonun yaratabileceği zararlardan kaçınılabilir. Bu sistemde döviz kurları,
önceden ilan edilen miktarda ya da yüzdede sık sık ve açıkça belirlenen aralıklarla
(örneğin her ay) denge döviz kuruna ulaşıncaya kadar değiştirilmektedir. Buna göre
otoriteler, üç ay sonra %6 devalüasyon yapmak yerine üç ay arka arkaya paralarını %2
14
oranında devalüe etmektedir. Ülke kısa dönem faiz oranlarını değiştirerek istikrar bozucu
spekülasyonu önlemeye çalışmaktadır. Sürünen parite sistemine karar veren ülke döviz
kurunda yapacağı değişikliklerin miktarına ve sıklığına ve dalgalanma bandının
genişliğine karar vermek zorundadır. Sürünen parite sistemi, reel şoklarla ve yüksek
enflasyon oranlarıyla karşılaşan gelişmekte olan ülkelere uygun düşen bir sistemdir
(Konur, 2016: 374).
Sürünen pariteler aktif sürünen parite ve pasif sürünen parite olarak ikiye ayrılır.
“Aktif sürünen pariteler, döviz kuruna dayalı stabilizasyon programları olarak
tanımlanmaktadır. Birçok Latin Amerika ülkesinde de uygulanan bu rejimde, döviz kuru
artış oranı günlük ya da aylık olarak ilan edilmekte ve artış oranı Merkez Bankasınca
kontrol edilmektedir. Pasif sürünen parite rejiminde ise nominal döviz kurlarında, geçmiş
veya o tarihteki enflasyon oranlarındaki artışları telafi edecek şekilde ayarlama
yapılmaktadır. Diğer bir ifade ile reel kurların sabit tutulmaya çalışılmasıdır. Bu rejimde
ileriye yönelik önceden ilan edilmiş bir kur artış tablosu bulunmamaktadır. Uygulamada
genellikle tahmin edilen aylık enflasyon oranına göre kur artış oranı tespit edilmektedir”
(Arat, 2003: 13).
1.1.2.2.2.4. Sürünen Bant
Sürünen bantlar sisteminde parite belirli bir aralıkta hareket eder. Bu sistemde
sürünen pariteler sisteminde olduğu gibi ulusal paranın değeri ya gerçekleşen enflasyona
ya beklenen enflasyona ya da ödemeler dengesine göre belirlenebilmektedir. Bu sistemde
de pariteye müdahale belli bir zamana yayılarak gerçekleştirilir. Sürünen bantlar
sisteminde parite hareketlerinde belirli bir aralık belirlenirken sürünen pariteler
sisteminde parite için belli bir değer belirlenmektedir. Sürünen bantlar sistemi sürünen
pariteler sistemine göre daha esnektir (Özdemir, 2010: 39).
1.1.2.2.3. Tam Sabit Döviz Kuru Sistemleri
Tam sabit döviz kuru sistemleri üç başlık altında incelenmektedir. Bunlar para
ikamesi, para kurulu ve para birliğidir.
15
1.1.2.2.3.1. Para İkamesi
Ulusal paranın çok sık ve yüksek oranda değerini kaybetmesi nedeniyle ülke
parasına olan güvenin yitirilmesi sonucunda yabancı bir ülke parasının hesap birimi,
değişim ve değer saklama aracı olarak kullanılmasına para ikamesi denmektedir. Temel
sebebi, enflasyon oranının çok yüksek seyretmesi ve piyasaya olan güvensizliktir. Tipik
örneği, mülk sahiplerinin kira bedellerini döviz cinsinden talep etmesidir. Para ikamesinin
ülkenin tümüne yayılmış hali dolarizasyondur. Tam ve kısmi dolarizasyon olarak ikiye
ayrılır. Tam dolarizasyonda, ülkede yerli para tamamen terk edilerek, yabancı bir para
birimi resmi olarak kabul edilmektedir. Kısmi dolarizasyonda ise yüksek enflasyon ve
belirsizlik ortamında bireyler değer kaybından korunmak amacıyla, yerli para cinsinden
finansal varlıklar yerine yabancı para cinsinden finansal varlıkları seçmeye başlamasıyla
ortaya çıkmaktadır. Dolarizasyonun en önemli avantajı ekonomiyi enflasyondan
arındırması ve spekülatif hareketleri ortadan kaldırması iken dezavantajı, devletin
senyoraj gelirini elinden almasıdır (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 71).
1.1.2.2.3.2. Para Kurulu
Para kurulunda ülke parası seçilecek olan yabancı bir para ile sabit kurdan
değişimini öngören ve bunun için de gerekli yasal düzenlemeleri gerektiren bir sistemdir.
Bu sistemde para otoritesi ülkenin parasını yalnız yabancı bir para girişi karşılığı
basmaktadır. Bu sistemde Merkez Bankası son kredi merci olma fonksiyonunu
yitirmektedir. Para kurulu sistemin uygulanması kolaydır. Ayrıca bu sistem para ve
maliye politikalarının güvenirliğini artırmakta, döviz kuruna istikrar kazandırmakta ve
finansal derinliği artırmaktadır (Duygu, 2007: 24).
Para Kurulu sisteminde iki kural vardır. İlk olarak para kurulu ülkedeki yerli para
kadar kasasında sabit kur üzerinden o kadar döviz bulundurması gerekir, ikinci olarak da
kanunen kasasında döviz olmadıkça yerli para basması ve piyasaya sürmesi yasaktır
(Bulut, 2005: 38). Para kurulu sisteminin para ikamesi yani dolarizasyondan farkı
devletin para basımıyla elde ettiği gelir olan senyoraj gelirinin devlette kalmasıdır. Bu
16
sistem döviz kurunda istikrar sağlar ve ekonomi politikalarının güvenirliğini artırır
(Yanar, 2008: 76).
1.1.2.2.3.3. Para Birliği
Parasal birlik üretim faktörlerinin, malların ve hizmetlerin üye ülkeler arasında
serbest bir şekilde dolaşımı, ortak bir paranın varlığı ve ekonomi politikasının
merkezileştirilmesi şeklinde tanımlanabilmektedir (Yakut, 1997:4). Bu kur rejiminde,
belirli bir coğrafi alandaki bir grup ülke milli paralarını sabit kurlardan birbirine bağlayıp,
grup dışındaki ülkelerin paralarına karşı dalgalanmaya bırakmışlardır. Buna optimum kur
alanı denmektedir (Ersöz, 2006: 24).
Para birliği rejiminin teorik çerçevesi R. Mundell’in optimum kur alanları
çalışması oluşturmaktadır. Ayrıca Mckinnon ve Kenen de bu konuda katkıda
bulunmuşlardır. Bu teorinin başarısı dört temel faktöre dayanmaktadır (Dizman, 2008:
45).
Üretim faktörleri birlik içerisinde mobil (hareketli) olmalıdır.
Üye ülkeler arasında ticari ilişkiler yoğun olmalıdır.
Ekonomik konjonktür birliğe üye ülkeler arasında yüksek korelasyona
sahip olmalıdır.
Birlik daha az gelişmiş bölgelere mali transfer yapabilmelidir.
Parasal birliğinin birçok avantajı ve dezavantajı vardır. Avantajlarını sıralayacak
olursak; döviz işlemleri maliyetlerinin düşüklüğü, düşük faiz giderleri, döviz kuru
riskinin minimize edilmesi ve emisyon kazançlarının paylaşılmasıdır. Sakıncaları ise;
bağımsız bir para politikasının uygulanamaması ve Merkez Bankasının son kredi merci
olma özelliğini yitirmesidir (Akça, 2007: 69-70).
17
1.1.3. DÖVİZ KURLARININ DEĞİŞİMİNİ AÇIKLAMAYA YÖNELİK
TEORİLER
Kur değişimlerini açıklayan bu teoriler geleneksel ve modern teoriler olmak üzere
ikiye ayrılırlar. Geleneksel Teoriler, Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı ve Satın Alma Gücü
Paritesi Yaklaşımı olarak ikiye ayrılırken, Modern Teoriler ise Parasalcı Yaklaşım ve
Portfolyo Dengesi Yaklaşımı olarak ikiye ayrılır.
1.1.3.1. GELENEKSEL TEORİLER
Geleneksel teoriler kendi içinde iki başlık altında incelenmektedir. Bunlar Dış
Ticaret Akımları Yaklaşımı ve Satın alma Gücü Paritesi Yaklaşımıdır.
1.1.3.1.1. Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı
Bu geleneksel yaklaşıma göre ülke parasının değeri ithalat ve ihracat oranlarına
göre değişmektedir. Yani bir ülkenin ihracatı ithalatından büyükse ülke parasının değeri
yükselir yani döviz kuru değer kaybeder tam tersi bir durumda ise ülke parası değer
kaybeder ve bu durumda döviz kurları yükselişe geçmektedir (Aral, 2015: 15).
“Dış ticaret akımları yaklaşımına göre bir ülkede sermaye hareketleri olmasazsa
denge kuru, o ülkenin ihracatını ithalatına eşitleyen kur olacaktır. 1958 yılında paralar
arasında konvertibilite uygulamasına geçilmesi ve özelikle 1970’li yıllarda Dolar
piyasasının gelişmesinin etkisiyle sermaye hareketleri hızlanmış ve döviz kurlarının
oluşumunu sermaye hareketleri dış ticaret bilançosuna göre daha fazla etkilemeye
başlamıştır” (Çağlar, 2003’den aktaran, Demircioğlu, 2009: 13).
1.1.3.1.2. Satın Alma Gücü Paritesi Yaklaşımı
Satın alma gücü paritesi 1918 yılında Gustov Cassel tarafından ortaya atılmıştır.
Bu yaklaşım arbitraj faaliyetleri sonucu oluşan tek fiyat kanununun döviz piyasalarına
yansıyan şeklidir. Mutlak ve nispi satın alma gücü paritesi olarak ikiye ayrılır. Mutlak
18
satın alma gücü paritesi, arbitraj faaliyeti sonucu, bir ülke parasının satın alma gücünün
dünyanın her yerinde eşit olması iken nispi satın alma gücü paritesinde iki ülke arasındaki
enflasyon oranlarına göre bir belirlenme söz konusudur (Yılmaz ve Ardıç, 2006: 162).
Satın alma gücü paritesi kuramından yola çıkılarak ülkeler arasında reel gelir
karşılaştırması yapmak mümkündür. Eğer bir ülkenin geliri diğer ülkenin gelirinden yirmi
kat daha fazla ise, geliri büyük olan ülkenin diğer ülkeye göre mal ve hizmetler üzerindeki
kontrol gücü yirmi kat daha fazla demektir. Ancak bu tür karşılaştırmalar satın alma gücü
paritesinden kaynaklanan sistematik hataları içerebilir. Bir ülkenin reel geliri diğer
ülkenin reel gelirine oranla seçilen fiyat endeksine bağlı olarak abartılmış ya da daha az
gösterilmiş olabilir (Samuelson 1974’den aktaran, Bulut ve Demirel, 2012: 78).
1.1.3.2. MODERN TEORİLER
Modern Teoriler kendi içinde iki başlık altında incelenmektedir. Bunlar Parasalcı
Yaklaşım ve Portfolyo Dengesi Yaklaşımıdır.
1.1.3.2.1. Parasalcı Yaklaşım
Parasalcı yaklaşım 1970’li yıllarda R. Mundell, H. Johnson ve J.A. Frenkel
tarafından geliştirilmiştir. Parasalcı yaklaşıma göre döviz kurları iki ülke ulusal parasının
nispi arz ve talebi tarafından belirlenmektedir. Ulusal para arzında yabancı ülkelerin para
arzına göre bir artış olduğunda döviz kurları aynı oranda yükselmektedir. Bu yaklaşıma
göre döviz kurlarının temel belirleyicisi para arzı ile para talebi arasındaki
dengesizliklerdir. Örneğin piyasada para talebi sabitken para arzı artarsa karar birimleri
ellerine geçen paranın bir kısmı ile mal ve hizmet talep edecek diğer kısmını da menkul
kıymet yatırımında kullanmak isteyecektir. Dolayısıyla dövize olan taleplerini
artıracaklardır. Dövize olan talebin artması da dövizin fiyatı olan döviz kurunun
artmasına yol açacaktır (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 210).
19
1.1.3.2.2. Portfolyo Dengesi Yaklaşımı
Portfolyo dengesi yaklaşımı 1960’ların sonlarına doğru ortaya çıkmıştır. İlk
katkılar Mc Kinnon tarafından yapılmıştır. Bu yaklaşım, döviz kurlarında meydana gelen
günlük iniş çıkışları, yabancı menkul kıymetlerin arz ve talebinde meydana gelen
dalgalanmaya göre ifade etmeye çalışır. Yatırımcı açısından yabancı menkul kıymet
tutmakla yerli menkul kıymet tutmanın risk yönünden hiçbir farkı yoktur. Dolayısıyla
yatırımcı, yabancı menkul kıymet tutmakla ayrı bir risk primi talep etmeyeceği varsayılır.
Bu yaklaşımda yabancı yatırımcı elindeki fonları makul seviyedeki risk düzeyinde
portföyünde elde edeceği geliri maksimum düzeyde tutacak şekilde dağıtacaktır. Bu
bağlamda yatırımcı portföy oluştururken her menkul kıymetin risk unsurunu ve getiri
oranlarını karşılaştırır ve getiri oranı yüksek olanlar öncelikle tercih edilir (Seyidoğlu,
2003: 387).
20
1.2. ENFLASYON
Bir ekonomide mal ve hizmetlerin fiyatları o mala ilişkin arz ve talebe yönelik
bilgiler vermektedir. Fiyatlar, bireylerin ve firmaların tüketim, yatırım ve tasarruf
kararlarının alınmasına yardımcı olmaktadır. Bu malların fiyatları çeşitli faktörlerin
etkisiyle zaman içinde değişebilir. Günlük hayatta enflasyon ya da hayat pahalılığı
kavramlarıyla ifade edilmek istenen bireylerin sıkça satın aldığı mal ve hizmetlerin
fiyatlarının artmasıdır. Fiyatların enflasyon nedeniyle sürekli arttığı bir ortamda
belirsizlik hâkim olacaktır. Böylece birey ve firmaların orta ve uzun vadeli kararlar
alabilmesi güçleşecektir. Piyasaların etkin işleyebilmesi için fiyat istikrarının sağlanması
bu nedenle oldukça önemlidir (Tonus, 2013: 152).
Çalışmanın bu kısmında enflasyon ile ilgili kavramsal çerçeveye, enflasyon
teorilerine ve türlerine yer verilmiştir.
1.2.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
Enflasyon, Latince kökenli bir fiil olan ve üflemek anlamına gelen “flare”
kelimesine “in” ön ekinin eklenmesiyle “inflare” olarak türetilmiştir. “Şişme, şişirmek”
anlamına gelen bu kelimenin günümüzdeki karşılığı enflasyondur.
Enflasyonu en kısa ifadeyle belirtecek olursak fiyatlar genel düzeyinin devamlı
artması ve paranın sürekli değer kaybetmesidir. Bu tanımda iki noktaya dikkat etmek
gerekir (İlter, 1994: 3),
a) Enflasyon, mal ve hizmet fiyatlarındaki tekil fiyat artışları değil, mal ve hizmet
fiyatlarından ağırlıklı olarak hesaplanmış fiyatlar genel seviyesindeki artışlarıdır.
b) Enflasyon, fiyatlar genel seviyesindeki anlık veya kısa dönemli artışlar değildir.
Fiyatlar genel seviyesindeki artışları meydana getiren nedenler ülkeden ülkeye
farklılıklar gösterir. Genel olarak enflasyon: toplam talebin toplam arzdan yüksek
olmasından, faizlerin yüksek oluşundan, hükümetin bilinçsiz olarak yaptığı
devalüasyondan, kamu kuruluşlarının zarar etmesinden, para arzının gereksiz yere
21
artırılmasından, yüksek taban fiyatı politikalarından kaynaklandığı söylenebilir (Akman
ve İmren, 1994: 13).
Bir ekonomide bazı malların fiyatları artarken bazıları da düşmektedir. Önemli
olan ortalama fiyatların seyridir. Ortalama fiyatların seyri ise “fiyat endeksleri” ile
ölçülmektedir. Endeks oluşturmak için ilgilenilen piyasaya göre (üretici, tüketici… vb)
ve bu piyasayı temsil edecek bir mal ve hizmet sepeti oluşturulur ve seçilmiş maddelerin
fiyatları dönemsel olarak izlenir. Fiyat endeksleri tüketici fiyat endeksi, üretici fiyat
endeksi ve GSYH zımni deflatörüdür. (Karluk, 2007: 389). TÜFE ve ÜFE Laspeyres
Endeksiyle ölçülürken, GSYH zımni deflatörü Paasche Endeksiyle ölçülür. Laspeyres
Fiyat Endeksinin hesaplanmasında temel bir yıl seçilir ve o yılın “mal sepeti”
hesaplamada kullanılacak sepet olur. Paasche Fiyat Endeksinde ise içinde bulunulan yılın
(cari yıl) “mal sepeti” temel alınır (Çepni, 2012: 69).
Laspeyres Endeksi = Temel yıl mal ve hizmet sepetinin cari fiyatlarla değeri
Temel yıl mal ve hizmet sepetinin temel yıl fiyatlarıyla değeri
Paasche Endeksi = Cari yıl mal ve hizmet sepetinin cari yıl fiyatları ile değeri
Cari yıl mal ve hizmet sepetinin baz yıl fiyatları ile değeri
GSYH Zımni Deflatörü = Nominal GSYH
Reel GSYH
TÜFE’de tüketim malları hesaba katılırken, deflatörde tüm mal ve hizmetler
hesaba katılmaktadır. TÜFE ithal mallardaki fiyat değişimlerini içerirken, deflatör ithal
mallardaki fiyat değişimlerini içermemektedir.
1.2.2. ENFLASYON TEORİLERİ
Enflasyon teorileri Klasik teori, Keynesçi teori, Parasalcı (Moneter) teori ve
Yapısalcı teori olmak üzere dörde ayrılmaktadır.
22
1.2.2.1. Klasik Teori
Klasik iktisatçılar fiyatlar genel düzeyindeki artışların nedeninin para arzındaki
artışlar olduğunu ileri sürmüştür. Tam istihdam düzeyindeki bir ekonomide arz ve talep
dengededir. Ekonomi tam istihdamda olduğu için herhangi bir arz veya talep fazlası
oluşmamaktadır. Ekonomide herhangi bir dengesizlik olsa bile ücret ve fiyatlar aşağı ve
yukarı doğru esnek olduğu için arz ve talep kendiliğinden dengeye gelecektir. Bu
düşünceler doğrultusunda İrving Fisher tarafından geliştirilen mübadele denkleminde
enflasyonun para arzındaki artışlardan kaynaklandığı matematiksel olarak aşağıdaki gibi
açıklamıştır.
“MxV = PxT” Burada M para arzını, V paranın dolaşım hızını, P fiyatlar genel
düzeyini ve T’de paranın işlem hacmini göstermektedir. (Eken, 1994: 13). Klasiklere göre
paranın dolaşım hızı (V) ve işlem hacmi (T) sabit kabul edilir. Çünkü Klasiklere göre
paranın dolanım hızı ticari gelenekler, nüfus yoğunluğu ve iktisadi birimlerin işlemlerini
gerçekleştirmelerini sağlayan kurumsal faktörler tarafından belirlenmektir. Teknolojik
değişiklikler ve kurumsal faktörler kısa dönemde değişmeyeceği için paranın dolanım
hızı da değişmez. Kısa dönemde para arzında meydana gelecek yüzde artış, aynı oranda
ve aynı yönde fiyatlar genel seviyesinde artışa neden olmaktadır. Dolayısıyla parasal
değişmelerin reel büyüklükler üzerinde hiçbir etkisi yoktur. Buna Klasik dikotomi
denmektedir (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 18).
Fisher yaklaşımında insanlar sadece harcamalarını gerçekleştirmek için para talep
etmekte ve ele geçen tüm parayı harcamaktadır. Ancak insanların sadece işlem amaçlı
para talep etmediğini, servetlerinin bir kısmını para olarak tutmak istediklerini dikkate
alan Marshall ve Pigou tarafından geliştirilen Cambridge nakit balanslar teorisi ile Fisher
tipi miktar kuramı yeniden formüle edilmiştir. M = k x P x T, bu formülde k paranın elde
tutulma oranını gösterir ve sabittir (Konur, 2016: 298). K’yi yani elde para tutmayı
etkileyen faktörler: ekonomideki ödeme sistemi, gelirin tahsil sıklığı, kredili alışverişlerin
yaygınlığı, ekonomideki düşey entegrasyon derecesi ve finans kurumlarının gelişmişlik
seviyesidir.
23
1.2.2.2. Keynesçi Teori
Keynes’e göre, toplam üretimi aşan toplam tüketim enflasyona yol açmaktadır.
Yani bu sorun, toplam taleple toplam arzdaki dengesizlikten kaynaklanmaktadır. Ayrıca
kurumsal ve yapısal etkenlerin de fiyat düzeyinde etkili olduğu öne sürülmektedir
(Suiçmez, 1997: 9).
Keynes’e göre ekonomi tam istihdam noktasında bulunduğu durumda Klasik
yaklaşım ile aynı sonuçlara ulaşmaktadır. Keynes enflasyonla ilgili görüşlerini
“enflasyonist açık” kavramı ile ifade etmiştir. Keynes’e göre enflasyonist açık; tam
istihdam noktasının üzerinde, efektif talebin toplam arzı aşan kısmı olarak ifade etmiştir.
Ayrıca Keynes bu açık dolayısıyla fiyatlar genel düzeyinin yükselme eğilimi
göstereceğini belirtmiştir. Bu nedenle Keynesyen yaklaşımda enflasyonun, talep
enflasyonu olarak algıladığını söylemek mümkündür (Artan, 2004: 29).
1.2.2.3. Parasalcı (Moneter) Teori
Parasalcı yani Moneter teori, en eski para teorisi olan miktar teorisi ile iç içedir.
Bu teoriye göre para miktarı ile fiyat seviyesi doğrudan doğruya sıkı bir ilişki içindedir.
Sistemin işleyişi içinde para miktarı ile paranın değeri arasındaki ilişki ters orantılıdır.
Diğer bir ifade ile bir ülkede tedavülde dolaşan para miktarı arttığı zaman paranın değeri,
dolayısıyla satın alma gücü mevcut mal ve hizmetler karşısında düşmektedir
(Kumbaracıbaşı, 1976: 28).
Monetarist yaklaşıma göre enflasyonun temel nedeni, para arzının üretilen mal
miktarından bağımsız olarak bilinçsiz bir şekilde gereğinden fazla artırılmasıdır. Bu
nedenle enflasyon parasal bir olgudur. Enflasyon konusunda Keynes ve Monetaristler
arasındaki temel fark miktar teorisindeki eşitliği sağlayan sebeplerin yönünün farklı
olmasıdır. Moneter teoride MxV’ den PxT’ ye doğru bir nedensellik ilişkisi var iken
Keynesyen teoride fiyatlardaki artış para arzı artışını beraberinde getirir. Başka bir ifade
ile PxT’ den MxV’ ye doğru bir nedensellik ilişkisi vardır (Orhan ve Erdoğan, 2008: 277).
24
1.2.2.4. Yapısalcı teori
Yapısalcı yaklaşım, Monetarist teoriye tepki olarak ortaya çıkmıştır. Yapısalcılara
göre enflasyonun sebeplerine ve çözümüne ilişkin gelişmiş ülkelerin deneyimlerine göre
ortaya atılmış modeller gelişmekte olan ülkeler için geçerli olmamaktadır. Bunun nedeni
gelişmekte olan ülkelerin sahip oldukları özellikler ve sorunların gelişmiş ülkelerinkinden
farklı olmasındandır. Gelişmekte olan ülkelerdeki enflasyonun ana kaynağı yapısal
bozukluklar ve dar boğazlardır. Bu sorunlar çözülmedikçe enflasyonun sorunu da çözüme
kavuşamayacaktır. Yapısalcı yaklaşım kamunun büyüme ve kalkınma çabalarına öncülük
etmesi ve ona yönelik bazı fonksiyonların üstlenmesi gereği üzerinde durmaktadırlar.
Çünkü bu eğilim uluslararası iş bölümü çevresinde gelişmekte olan çevreler ile gelişmiş
ülkeler arasında ki mevcut farkın devam ettirilmesinden başka bir şey değildir. Bu
gerçekleştiğinde gelişmekte olan ülkelerin gelişmesini engelleyici özelliklerde ortaya
çıkacaktır (Akkılıç, 2010: 6).
1.2.3. NEDENLERİNE GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ
Nedenlerine göre enflasyon türleri üçe ayrılmaktadır. Bunlar talep enflasyonu,
maliyet (arz) enflasyonu ve yapısal enflasyondur.
1.2.3.1. Talep Enflasyonu
Bir ekonomide mevcut kullanılabilir emeğin tamamının kullanılması halinde
ekonomide hala karşılanmamış talep varsa o ekonomide hala aşırı istihdam vardır. Diğer
bir ifade ile üretim sektörü talep baskısı altındadır. Talep baskısı ise kendisini fiyatlar
genel seviyesinde yükselmeler şeklinde gösterir. O halde talep enflasyonu, tam istihdam
koşullarında toplam talebin toplam arza göre daha yüksek seviyede seyretmesidir. Başka
bir ifade ile ekonomide talep baskısı sonucu meydana gelen arzdaki boşluğun fiyat
artışlarıyla kapatılmasıdır (Çöloğlu, 1979: 11).
Dış ticaret açığı, iç ve dış borçların artması paraya olan ihtiyacı artırır ve bu
sebeple para basılarak para miktarı (arz) arttırılır. Piyasadaki para miktarı artınca paranın
25
değeri düşer, aynı parayla daha az mal alınır, yani malın değeri artmasa bile alım gücü
düştüğü için mal değerlenir, aynı malı daha çok paraya almamız gerekir ve talep bu da
talep enflasyonuna neden olur (Yerli, 2008: 7).
İktisadi okullara göre talep enflasyonun temel nedeni toplam talepteki artışlar
olduğunu ileri sürmelerine rağmen, talepteki artışlara nelerin sebep olduğu konusunda
fikir ayrılıkları vardır. Klasik ve Parasalcılar para arzındaki artışlara bağlarken, Keynes
ise tüketim, yatırım, kamu harcamalarındaki artışların toplam talebi arttıracağını
savunmuştur.
1.2.3.2. Maliyet (Arz) Enflasyonu
Maliyet enflasyonu üretim faktörlerinin fiyatlarındaki artışların fiyatlar genel
düzeyini yükseltmesi sonucu meydana gelir. Bu enflasyon türü aynı zamanda arz
enflasyonu olarak adlandırılır. Maliyet enflasyonundaki artışın nedenleri; emeğin fiyatı
olan ücretteki bir artıştan, firmaların daha çok kar elde etme güdüsüyle fiyat artırmak
istemesinden, ithal hammadde kullanan firmalarda hammadde fiyatlarındaki
yükselmeden, vergi oranlarındaki artışın firmaların maliyetlerini artırmasından
kaynaklanmaktadır (Aykırı, 2008: 48).
Maliyet enflasyonu, yerli ve yabancı girdi fiyatlarının yükselmesi ile kendini
gösterir. Mal ve hizmet fiyatının emek, sermaye, doğal kaynak ve girişimciden oluştuğu
bir yapıda, söz konusu bu faktörlerin üretime katılması ile emek sahipleri ücret, sermaye
sahipleri faiz, doğal kaynak sahipleri rant ve girişimci kâr elde eder. Bu faktörler aynı
zamanda mal ve hizmetin fiyatını da oluştururlar. Bu maliyet unsurlarından ücret, faiz ve
rant sözleşmeye dayalı olarak kısa vadede değişmezken değişen tek unsur kârdır. Ancak,
dışsal bir şokla, örneğin ham petrol fiyatlarındaki artışlar sonucu rantın bedeli
yükseldiğinde, girişimcinin kârı düşecektir. Kârı azalan girişimci de bu kez üretimi
azaltma noktasında gider ve bu durumda ekonomide arz eğrisi sola doğru kayar. Bu
durumda milli gelir düzeyi geriler fiyatlar genel seviyesi artışa geçer (Turan, 2010: 15).
26
1.2.3.3. Yapısal Enflasyon
Yapısal enflasyon, ekonominin yapısından kaynaklanan enerji, bazı hammaddeler
veya nitelikli eleman eksikliği gibi nedenlerle, talep yapısının üretim yapısına uyum
sağlayamamasından dolayı ortaya çıkan fiyat artışlarından kaynaklanmaktadır. Yapısal
enflasyonun başlıca nedenleri olarak; az gelişmiş ülkelerin ekonomilerinin tarıma dayalı
olması ve tarımsal ürünler arzının yeterince esnek olmaması, talep yapısının üretim
yapısına uyum sağlayamaması, üretim faktörleri arası dengesizlik, tarım, sanayi ve
hizmetler sektörlerinin verimlilik farklılığı, hızlı nüfus artışı ve köylerden şehirlere göç,
dış ticaret dengesinin sürekli açık vermesi ve ithal kapasitesinin esneksizliği, piyasalarda
oluşan tekelci eğilimler ve piyasa başarısızlığı, tasarruf ve yatırım azlığı, sermaye
piyasalarının yokluğu ve kurumsal bozukluklar gösterilebilir. Gelişmekte olan ülkelerde
ise yapısal enflasyonun hızlı nüfus artışı, kentleşme ve yaşam koşullarının iyileşmesine
bağlı olarak tarımsal ürün talebinin çeşitlenerek artmasına ve bunun da tarım ürünlerinin
fiyatlarında bir artışa yol açacağı görülmektedir (Çiftçi, 2015: 67).
1.2.4. GELİŞME SÜRECİNE GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ
Gelişme sürecine göre enflasyon türleri dörde ayrılmaktadır. Bunlar açık
enflasyon, gizli enflasyon ve ithal enflasyondur.
1.2.4.1. Açık Enflasyon
Açık enflasyon, fiyattaki yükselmeler sonucu ortaya çıkan ve çeşitli
yetersizliklerden kaynaklanan ve fiyat artışları üzerinde, otoritenin kontrol mekanizması
kurmaması ya da işletmemesi sebebiyle ortaya çıkmaktadır. Fiyatlar, arz-talep dengesi
içinde bir müdahale söz konusu olmadan oluşmaktadır. Açık enflasyonun ana kaynağı
piyasadaki talep fazlalığı veya maliyetlerdeki artışlar olabilmektedir. Açık enflasyonun
gerçekleşmesi ile fiyatlar toplu olarak yükselmekte ve enflasyon yayılma eğilimi
göstermektedir. Açık enflasyonun meydana gelme durumunda halk piyasa fiyatlarının
yükseleceği ve bu durumun devamlı olacağını düşünmektedir (Künç, 2011: 13).
27
Açık enflasyonda ülke parasının değeri kontrolsüz olarak değer kaybetmektedir.
Paranın değerinin düşmesinin açık baskısı da fiyatlarda yükseliş yaratmaktadır.
Fiyatlardaki artış beklentisinin süreklilik kazanması tüketicilerin mal ve hizmetlere olan
taleplerinde artışa yol açmakta bu durum işletmelerin mallarını satmayıp stoklamalarına
neden olmaktadır. Arz stoğunun düşmesi ve piyasada mal dolaşım hızının artmasıyla
birlikte paradaki değer kaybı hızlanır bu durum enflasyonu hızlandırır.
1.2.4.2. Gizli Enflasyon
Baskı altında tutulan enflasyon da denilen bu enflasyona II. Dünya savaşından
sonra rastlanır. Gizli enflasyonda fiyatlarda genel bir dengesizlik, şiddetli fiyat artışları
yoktur ancak talep fazlası vardır. Bu fazla likit varlıklar ve alacaklar halinde
birikmektedir. Oluşan bu fazlalığı hükümet bütçe fazlası oluşturma, fiyatların
dondurulması, karneleme, kambiyo kontrolleri ile baskı altına almıştır. Ancak sorunun
ortaya çıkışı geciktirilmiş, fakat çözülememiştir. Normal hale dönüldüğünde ve kontroller
sona erdirildiğinde enflasyonist süreç hemen başlayacaktır (Ceylan ve Dikmen, 2012:
446).
1.2.4.3. İthal Enflasyon
Bir ülkedeki enflasyon, daima kendi iç ekonomik faaliyetlerinden kaynaklanmaz.
Dolaysıyla, enflasyonun bir kısmı yurt dışından ithal edilebildiği gibi, enflasyonist şok
doğrudan dış faktörler tarafından da kaynaklanabilir. İthal enflasyon, yurt dışındaki
doğrudan ve dolaylı fiyat artışlarının hem ihracat, hem de ithalat yolu ile yurtiçine
taşınmasıyla oluşur. Ülkedeki devalüasyonun derecesi bu enflasyonun boyutunu
belirlemektedir (Enç, 1993’den aktaran Baoua, 2016: 9).
1.2.5. HIZINA GÖRE ENFLASYON TÜRLERİ
Hızına göre enflasyon türleri kendi içinde üçe ayrılmaktadır. Bunlar ılımlı
enflasyon, kronik yüksek enflasyon ve hiperenflasyondur.
28
1.2.5.1. Ilımlı Enflasyon
Sürünen, rahvan, emekleyen, düşük enflasyon gibi adlarla anılan bu enflasyonda
fiyat artışları oldukça düşük gerçekleşir (Zeynel, 2002: 428). Ilımlı enflasyon yıllık fiyat
artışlarının gelişmiş ülkelerde %1-3, gelişmekte olan ülkelerde %3-6 arasındadır. Bu
enflasyon girişimcilerin üretim şevkini artırır, üreticilerin az da olsa karlılık oranlarını
artırır, yatırım ve tasarruf kararlarını olumlu yönde etkiler, yani geleceğe ilişkin tahminler
daha net olur (Orhan ve Erdoğan, 2008: 261).
1.2.5.2. Kronik Yüksek Enflasyon
Yıllık enflasyon oranının yüzde 10 ile yüzde 1000 arasında değiştiği enflasyona
yüksek veya dörtnala enflasyon denir. Fiyat artışlarının yıllar boyunca iki ve hatta üç
haneli olduğu bu enflasyon ekonomik gelişmeyi ve toplumsal refah artışında istikrarı
önemli ölçüde engellemektedir (Ulaş, 2010: 4).
“Kronik enflasyonda belirsizlik artar, yatırım tasarruf ilişkileri, piyasa sistemi,
gelir dağılımı, ödemeler dengesi bozulur, kontratlar bir yıl veya daha kısa vadelidir,
ülkedeki para ve yatırımlar yurtdışına çıkar. Bu enflasyon zorunlu tedbirler alınacak
kadar yüksek olmadığı için hiperenflasyondan daha yıkıcıdır. Çünkü hiperenflasyon çok
uzun sürmez, acil tedbirler alınır ve enflasyonda yaşanan düşüşler halkın moralini
yükseltir, enflasyon beklentilerini düşürür. Kronik enflasyonda ise halkın kafasında hep
enflasyon vardır, enflasyonun düşeceğine inanmazlar, enflasyon beklentileri yüksektir ve
planlarını buna göre yaparlar” (Yerli, 2008: 5).
1.2.5.3. Hiperenflasyon
Hiperenflasyon, aylık fiyat artışlarının yüzde 50’yi aştığı, günde yüzde birin
üzerinde olan enflasyondur. Birçok ayın bileşkesi alındığında bu enflasyon oranı fiyat
düzeyinde çok büyük artışlara neden olmaktadır. Aylık yüzde 50 enflasyon, bir yılda
fiyatlar genel seviyesinin yüz kat ve üç yılda iki milyonda kattan daha fazla artması
29
anlamına gelir. Bunun doğurduğu maliyetler ile para zaman içerisinde değer saklama,
hesap birimi olma ve değişim aracı olma rollerini yitirmektedir (Mankiw, 2010: 113-115).
30
1.3. FAİZ
Çalışmanın bu kısmında faiz ile ilgili kavramsal çerçeveye, faiz türlerine ve faiz
oranını açıklamaya yönelik teorilere yer verilmiştir.
1.3.1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE
“Faiz, Arapça kökenli bir kelime olup, “kar”, “nema”, “ürem”, “paranın fiyatı”
gibi çeşitli anlamlara gelmektedir. Alacak-borç ilişkilerinin başlangıcı “faiz” olgusunu
ortaya çıkarmıştır” (Evren, 1987’den aktaran, Demir, 2010: 15).
Faiz, paranın fiyatıdır. Faiz bir ekonomide en yakından takip edilen değişkenler
arasındadır. Oranlardaki değişiklikler günlük hayatı ve ekonominin genelini
etkilemektedir. Faiz oranları kişilerin, firmaların tüketim ve yatırım kararlarını
etkilemektedir. Örneğin hane halkı yatırım kararı alırken faiz oranlarını dikkate
almaktadır (Günal, 2012: 37). Faiz belirli aralıkta ölçüldüğünden akım değişkendir.
Faizin sermaye piyasası açısından dört ana fonksiyonu vardır (Erdoğan ve Sekmen, 2017:
84).
Faiz, üretim faktörü olan sermayenin bedelidir.
Faiz, makro dengeyi sağlayan önemli bir faktördür.
Faiz, para talebini ve likidite tercihini etkileyen önemli bir faktördür.
Faiz, bir maliyet unsurudur.
1.3.2. FAİZ TÜRLERİ
1.3.2.1. Basit Faiz-Bileşik Faiz
Anapara üzerinden uygulanan faize basit faiz denir. Aşağıdaki formülle
hesaplanmaktadır.
31
F = AxİxT
100−1200−36000 Bu formülde: ‘F’ faiz miktarını, ‘A’ anaparayı, ‘İ’ faiz
oranını, ‘T’ ise süreyi belirlemektedir. Formülde süre 1 yıl ise 100, ay ise 1200, gün ise
36000 olarak alınır.
Bileşik faizde, anapara üzerine faizin eklenip tekrar faiz hesaplanmasıyla bulunur.
Aşağıdaki formülle hesaplanmaktadır.
F= A x (1 + 𝑖)𝑛 Bu formülde 1 yıllık bileşik faiz isteniyorsa formül F= A x
(1 + 𝑖)𝑛 , çeyrek dönem isteniyorsa F= A x (1 +𝑖
4)4, aylık isteniyorsa F= A x
(1 +𝑖
12)12’dir.
1.3.2.2. Brüt Faiz-Net Faiz
“Belli bir süreyle borç verilen ya da kiralanan sermayenin karşılığında bu
işlemden doğan komisyon, damga vergisi, stopaj ve muamele masrafları gibi giderlerle
birlikte ödenen veya alınan faize brüt faiz denir. Brüt faizden bu giderler kesildikten sonra
kalan kısım net faiz olmaktadır. Kısaca bunu bir eşitlik halinde; Brüt Faiz = Net Faiz +
Kesintiler şeklinde ifade edebiliriz” (Tezcan, 2009: 14).
1.3.2.3. Sabit Faiz-Değişken Faiz
Sabit faizde vade sonuna kadar faiz oranı değişmez. Örneğin on yıl vadeli ve
yüzde on faizli yüz liralık bir tahvilin bütün kuponları üzerinde yazılı değer on liradır. Bu
tahvilin faiz oranı sabittir ve itfa gününe kadar her yıl getireceği faiz on liradır. Değişken
faiz oranında ise ödünç verilen paranın faizi, ilk plasman miktarına oranla çeşitli
durumlarda değişebilmektedir (Ergin, 1983: 258).
1.3.2.4. Kanuni Faiz-Serbest Faiz
Piyasada oluşan fon arz ve talebine göre serbestçe belirlenen faiz oranı serbest faiz
oranıdır. Kanuni faiz oranı ise kanun koyucu tarafından konulan faiz oranıdır.
32
1.3.2.5. Temerrüt Faizi
Temerrüt faizi alacak borç ilişkisinde borçlu borcunu yerine getirmekte geç
kalması ile ortaya çıkan faiz oranıdır.
Temerrüt faiz oranı uygulamada ve bunu oluşturan durumların tespiti sözleşmeye
bağlanmıştır. Bu sözleşmelerde temerrüt faiz oranı ve gecikmeyi oluşturan durumlar
yasal sınırların belirlediği sınırlar içerisinde kalmak koşuluyla taraflarca serbestçe
belirlenir (Durgut, 2010: 12).
1.3.2.6. Nominal Faiz-Reel Faiz
Faiz oranları denildiği zaman bu kavramın nominal mi yoksa reel mi olduğu çok
önemlidir. Enflasyonun borçlanma maliyetleri üzerine etkilerini dikkate aldığımız
takdirde, nominal faiz oranı ile bu oranın fiyat düzeyinde beklenen değişikliklere göre
uyarlanmış hali olan reel faiz oranını birbirinden ayırmamız gerekmektedir.
Borçlanmanın gerçek maliyeti esas olarak reel faiz oranı ile ölçülür. Reel faiz oranını
aşağıdaki Fisher denklemi ile tanımlayabiliriz (Günal, 2012: 43).
R = N – E, bu denklemde ‘R’ reel faizi, ‘N’ nominal faizi, ‘E’ beklenen enflasyon
oranıdır. Bu denklemden de görüldüğü üzere reel faiz oranı, nominal faiz oranı ile
beklenen enflasyonun farkıyla bulunur.
1.3.2.7. Mevduat Faizi-Kredi Faizi
Mevduat faizi bankaların kişilerin açtığı vadeli mevduata uyguladığı faiz oranıdır.
Kredi faizi ise bankaların açtıkları krediler yoluyla uyguladığı faizdir. Banka bireylere,
firmalara, devlete belirli faiz oranlarından kredi vermektedir.
1.3.3. TCMB FAİZ ORANLARI
“Merkez Bankası, ekonomideki son likidite kaynağı olarak piyasalarda bankalara
ödünç para vermekte veya bankalardan ödünç para alabilmektedir. Merkez Bankası, faiz
33
oranlarını piyasaları etkilemek amacıyla belirlemektedir. Para Politikası Kurulunun faiz
kararları, önceden ilan edilmiş bir takvim çerçevesinde yapılan toplantılarında
alınmaktadır” (TCMB).
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası faiz oranları gecelik faiz oranları, geç
likidite penceresi faiz oranı ve bir haftalık repo faiz oranıdır.
1.3.3.1. Gecelik Faiz Oranı
TCMB, Bankalararası Para Piyasasında (interbank) ve Borsa İstanbul
bünyesindeki repo-ters repo piyasasındaki gecelik borçlanma faizlerini günlük olarak ilan
etmektedir. Merkez Bankasının borç alma faizi taban, borç verme faizi ise tavan olarak
ifade edilir. Para piyasasında atıl durumda kalan fonlar taban faizden Merkez Bankasına
borç olarak verilir. Gecelik faizler bu taban ve tavan arasında oluşur buna “faiz koridoru”
denir. Merkez Bankası faiz koridorunu değiştirerek döviz kuru üzerinde etkili olmaya
çalışmaktadır. Faiz koridorunun geniş tutulması durumunda döviz kurlarındaki
dalgalanmanın önüne geçilmiş olunur (Eğilmez, 2012: 121).
1.3.3.2. Geç Likidite Penceresi Faiz Oranı
Piyasanın kapalı olduğu saatlerde ekstra likiditeye ihtiyacı olan veya elindeki
likidite fazlasını değerlendirmek isteyen bankalar, piyasanın kapanış saatinden sonra
Merkez Bankasına başvurabilir. Buna geç likidite penceresi, burada uygulanan faiz
oranlarına da geç likidite faiz oranları denir. Geç likidite penceresi uygulamasında borç
verme oranı alma oranına göre düşük olarak belirlenir (Tonus, 2013: 193).
1.3.3.3. Bir Haftalık Repo Faiz Oranı
“TCMB, 1 hafta vadeli repo ihale faiz oranını temel politika faiz oranı olarak
kullanmaktadır. Politika faiz oranının hangi değerde olacağına Para Politikası Kurulu
karar vermektedir. Repo/Ters Repo bir tarafın hazine bonosu, devlet tahvili gibi sabit
getirili bir menkul kıymeti satarken/alırken, aynı kıymeti önceden belirlenen bir fiyattan
34
ileri bir tarihte geri alması/satması üzerine anlaşma yapmasıdır. Miktar ihalesi yöntemi
ile gerçekleştirilen bir hafta vadeli repo ihaleleri piyasanın likidite ihtiyacı çerçevesinde
sürdürülmekte, bu sayede gecelik faizin faiz koridoru içinde ve Para Politikası Kurulu
tarafından belirlenen düzeylerde gerçekleşmesi sağlanmaktadır. Bir hafta vadeli repo
ihalesi ile yapılan TL fonlama miktarı gerekli görüldüğünde aşağı ve yukarı yönlü
ayarlanabilmektedir” (TCMB, 2012: 5).
1.3.4. FAİZ ORANINI AÇIKLAMAYA YÖNELİK TEORİLER
Faiz oranını açıklamaya yönelik teoriler kendi içinde beşe ayrılmaktadır. Bunlar
Klasik faiz kuramı, Wicksell’in ödünç verilebilir fonlar kuramı, Keynes’in faiz kuramı,
Hick-Hansen’in Neo-Keynesyen sentezi ve Tobin’in portföy kuramıdır.
1.3.4.1. Klasik Faiz Kuramı
Klasik teoride faiz reel bir değişkendir ve tasarruf arzı ve tasarruf talebi (yatırım
talebi) tarafından belirlenmektedir. Faiz haddi yükselince tasarruf miktarı artarken
yatırım azalmakta, faiz azaldığında ise tasarruf miktarı azalırken yatırım artmaktadır.
Klasiklere göre paranın faiz oranı üzerinde herhangi bir etkisi yoktur. Klasikler parayı
sadece bir örtü olarak görürler. Parasal artış olsa bile uzun dönemde faiz oranı
değişmeyecektir. Ancak reel faktörlerin değişmesi faiz haddini etkileyecektir (Cansu,
2006: 35). Tasarruf arzı reel faizin pozitif fonksiyonu iken yatırımlar reel faizin negatif
fonksiyonudur.
Kaynak: (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 86).
35
“Klasikler’e göre faiz oranı, sermaye arz ve talebi sonucu ortaya çıkmaktadır.
Faizle borç verilebilecek miktar arttıkça faiz oranı düşmektedir” (Çeviş, 2012’den
aktaran, Karataş, 2017: 60).
1.3.4.2. Wicksell’in Ödünç Verilebilir Fonlar Kuramı
Wicksell’in ödünç verilebilir fonlar kuramında faiz hem reel faktörler hem de
parasal faktörlerden etkilenmektedir. Wicksell’e göre doğal ve parasal-piyasa faiz oranı
olmak üzere iki tür faiz oranı vardır. Doğal faiz oranı, işletilen reel sermayeden kazanılan
kar oranı iken, parasal-piyasa faiz oranı bankaların kredi üzerinden talep ettikleri faiz
oranıdır. Eğer piyasa faiz oranı doğal faiz oranını aşarsa yatırımlar ve talep azalır
deflasyonist süreç yaşanır, tam tersi durumda ise yatırımlar ve toplam talep artar
enflasyonist sürece girilir. Bu kuramda faiz oranı ödünç verilebilir fon arz ve talebi
tarafından belirlenir. Ödünç verilebilir fon arzı faiz oranının pozitif fonksiyonu iken fon
talebi faiz oranının negatif fonksiyonudur. Faiz dışında fon arzı artığında faiz oranı
düşerken, fon talebi artığında faiz oranı artmaktadır (Konur, 2016: 319).
1.3.4.3. Keynes’in Faiz Kuramı
Keynes ‘Genel Teori’ kitabında faizi likitsiz kalmanın veya daha çok kullanılan
bir deyişle likiditeden vazgeçmenin tazminatı veya bedeli şeklinde tanımlamıştır.
Keynes’e göre faiz oranının belirlenmesi paranın kıymet biriktirme fonksiyonundan
kaynaklanan parasal bir olaydır. Keynes’e göre bireyler işlem, ihtiyat ve spekülasyon
nedeniyle para talep etmektedirler. İşlem ve ihtiyat güdüsüyle para talebi doğrudan
doğruya ekonominin üretim seviyesi tarafından belirlenmektedir. İşlem ve ihtiyat saikiyle
yapılan para talebi genellikle faize karşı esnek değildir. Buna karşın spekülasyon
nedeniyle para talebi faiz oranlarındaki değişmeye karşı çok duyarlıdır. Buna göre faiz
oranı düştükçe paraya olan talep artmakta, faiz oranları yükseldikçe paraya olan talep
azalmaktadır. Faiz oranları yükselince bireyler para yerine tahvil satın almaktadır. Faiz
oranları düşünce de bireyler ellerindeki tahvilleri satmak suretiyle kazanç elde ederler
(Savaş, 2007: 766-767).
36
Keynes faiz oranlarının para arz ve talebinin fonksiyonu olduğunu kabul etmiştir.
Keynes’ e göre para talebi sabitken para arzının artırılması faiz oranlarını düşürecektir.
Ancak Keynes faizin düşebileceği minimum bir seviye olduğunu ve bunun altına
düşmeyeceğini belirtmiştir. İşte bu minimum seviyeye Keynes ‘likidite tuzağı’ ismini
vermiştir (Türkbal, 2005: 296). Likidite tuzağı durumunda spekülasyon güdüsüyle para
talebinin faiz esnekliği sonsuzdur. Merkez Bankası piyasadaki para arzını artırarak
faizleri düşüremez. Yani Merkez Bankası piyasaya ne kadar para sürerse sürsün bireyler
tüm parayı elde tutarlar. Bu durumda para politikası etkin değildir.
1.3.4.4. Hicks- Hansen’ın Neo-Keynesyen Sentezi
Hicks-Hansen faiz kuramı, Likidite Tercih Teorisi ve Ödünç Verilebilir Fonlar
Kuramını içeren Klasik ve Keynesyen bir sentezdir. Bu teoriye göre faiz teorisi yatırım
talebi fonksiyonu, tasarruf arzı fonksiyonu, likidite tercih fonksiyonu ve para arzı
fonksiyonuna bağlıdır. Faiz oranı ve gelir düzeyinin belirlenmesi hem reel hem de parasal
kesimle birlikte gerçekleşir. IS-LM analizi olarak adlandırılan bu analizde her gelir
düzeyi için yatırımı tasarrufa eşitleyen ve para arzını para talebine eşitleyen tek bir faiz
oranı bulunur (Keyder, 1993: 313).
Kaynak: (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 88).
Bu teoriye göre IS, ekonomide yatırımları tasarrufa eşitleyen, LM ise para arzını
para talebine eşitleyen faiz oranı-milli gelir bileşiminin geometrik yerini ifade etmektedir.
Ekonomide uygulanan para politikası LM’i, maliye politikası IS’i etkilemektedir.
Genişletici politikalar paralel olarak sağa, daraltıcı politikalar paralel olarak sola
kaydırmaktadır. Örneğin; hükümetin genişletici bir maliye politikası uygulaması IS’i sağa
kaydırmaktadır. Bu durumda faiz oranları ve milli gelir yükselmektedir.
37
1.3.4.5. Tobin’in Portföy Kuramı
Keynes’in likidite tercihi teorisinde bireyler portföylerinde ya para ya da tahvil
tutacakları varsayımı vardır. Tobin’e göre bu gerçek hayatta doğru değildir. Kişiler
portföylerinde neyi tutacaklarına karar verirken sadece beklenen getiriye değil aynı
zamanda içerdikleri risklere de bakarlar. Dolayısıyla bireyler getirisi ve riski sıfır olan
parayı tutmayı daha çok isterler (Günal, 2010’dan aktaran, Dağhan, 2013: 18).
Tobin’in portföy kuramına göre bireylerin alternatif yatırım araçlarının getirileri
eşitlendiği zaman portföy dengesi sağlanır. İnsanlar parasal, finansal ve reel yatırım
araçlarından oluşan portföylerini bu varlıkların nispi fiyat ve getirilerine göre belirler.
Dolayısıyla faiz oranının belirlenmesinde para arz ve talebinin yanı sıra alternatif diğer
yatırım araçlarının arzı da belirleyici olmaktadır (Konur, 2016: 319).
38
2. BÖLÜM
DÖVİZ KURU, ENFLASYON, FAİZ ORANI ARASINDAKİ
İLİŞKİLER
2.1. DÖVİZ KURU, FAİZ ORANI İLİŞKİSİ
Döviz kuru ile faiz oranı arasında pozitif bir ilişki olduğunu öngören Chicago
Teorisi olarak adlandırılan esnek fiyat modeli yaklaşımına göre; esnek fiyatlar ve tam
sermaye hareketliliği varsayımı altında faiz oranındaki değişmeler beklenen enflasyon
oranındaki değişimi yansıtmaktadır. Faiz oranlarındaki artış, ulusal paraya olan talebi,
yabancı paraya göre nispi olarak düşürmekte, bu durum ulusal paranın enflasyon
yaratacak şekilde yabancı para karşısında değer kaybetmesi sonucunu doğurmaktadır.
Paracı modeli açıklayan katı fiyat modeli olan Keynesyen Teoriye göre nominal faiz
oranındaki değişiklikler sıkı para politikasındaki değişimi yansıtmakta, yurtiçi faiz
oranlarındaki artışlar ülkeye giren sermaye miktarının yükselmesine neden olmaktadır
(Dülger ve Cin, 2002: 50).
Teorik olarak döviz kuru ve faiz oranları arasındaki ilişki üç yolla kendini
göstermektedir. İlk olarak, yurt içi faizlerdeki artış sonucunda döviz arzı artar ve milli
para değer kazanmaya başlar. Böylece yatırımcılar, yurtiçi ve yurtdışı faiz oranlarını
eşitleninceye kadar milli yatırım araçlarını talep ederler. İkinci olarak artan faiz
oranlarıyla birlikte firma ve bankaların faiz yükü artar bu durum firma ve bankaların
karlılığını azaltır. Böyle bir durumda nakit akışı yavaşlar, firmaların borç yükü artar,
kredilerin geri ödeme sorunu ortaya çıkar. Geri ödenmeyen krediler banka bilânçolarını
bozar ve ekonomik aktiviteyi yavaşlatıp kötümser beklentilere yol açar. Böylece ülke
parası değer kaybeder. Ve son olarak faiz oranlarındaki artış, kamu maliyesinde faiz
yüküyle beraber enflasyonist beklentileri ve risk primini arttırmaktadır. Bu durumda ülke
parasının beklenen değeri düşmekte, risk primi yükselmektedir (Sağlam ve Yıldırım,
2007: 197).
Metzler, Machlup ve Meade, Mundell Fleming Modeline zemin hazırlamışlarıdır
ve 1960’ların başından itibaren teorileri piyasada kabul görmeye başlamıştır. Mundell
39
Fleming Modeli özü itibariyle makroekonomik politikaların iç ve dış dengeyi eş zamanlı
olarak sağlayabileceği teoridir. Mundell Fleming Modeli klasik IS-LM Modelinin açık
ekonomiye uyarlanmış halidir. Bu model politika tercihlerinin çeşitli döviz kuru
rejimlerinde hasıla düzeyini ve faiz oranlarını nasıl etkilediğini açıklamaktadır (Yılmaz,
2015: 212-213). Burada mal piyasasında dengeyi açıklayan IS eğrisi, para piyasasında
dengeyi açıklayan LM eğrisi ve ödemeler dengesini açıklayan ise BP eğrisidir. Aşağıdaki
grafiklerde politikaların dengeyi nasıl etkilediği açıklanacaktır.
Şekil 1:Sabit döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde maliye politikası
Kaynak: (Dinler, 2016: 1586).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir maliye politikası
ile IS eğrisi sağa kayar ve E1 noktasında dengeye gelir. Ancak bu denge noktası geçici
denge noktasıdır. Şekilde görüldüğü üzere bu nihai olmayan denge noktasında faiz ve
gelir yükselmiştir. Faizlerin artmasıyla ülkeye sermaye girişi meydana gelir. Bu durumda
milli para değer kazanırken döviz kuru değer kaybedecektir. Böylece ödemeler dengesi
fazla verir. Ancak ülke parasını sabit kura ayarladığı için Merkez Bankası piyasaya
müdahalede bulunur ve piyasadan fazla olan dövizi alır, para arzını artırır. Bu durumda
LM eğrisi sağa kayar ve E2 nihai denge noktasına ulaşılır. Sonuç olarak uygulanan maliye
politikası etkindir.
40
Şekil 2:Sabit döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde para politikası
Kaynak: (Dinler, 2016: 1591).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir para politikası ile
LM eğrisi sağa kayar ve E1 noktasında dengeye gelir. Ancak bu denge noktası geçici
denge noktasıdır. Şekilde görüldüğü üzere bu nihai olmayan denge noktasında faiz
düşerken gelir artmıştır. Faizlerin azalmasıyla ülkeden sermaye çıkışı meydana gelir. Bu
durumda ulusal para değer kaybederken döviz kuru değer kazanacaktır. Böylece
ödemeler dengesi açık verir. Ancak ülke parasını sabit kura ayarladığı için Merkez
Bankası piyasaya müdahalede bulunur ve piyasaya döviz satıp ulusal parayı çekecektir.
Para arzı azaldığı için LM eğrisi sola kayar ve E0 nihai denge noktasına ulaşılır. Sonuç
olarak uygulanan maliye politikası etkin değildir.
Şekil 3:Esnek döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde maliye politikası
Kaynak: (Dinler, 2016: 1598).
41
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir maliye politikası
ile IS eğrisi sağa kayar ve E1 noktasında dengeye gelir. Bu denge noktasında faiz ve gelir
yükselmiştir. Faizlerin artmasıyla ülkeye sermaye girişi meydana gelir. Bu durumda
ulusal para değer kazanırken döviz kuru değer kaybedecektir. Ulusal paranın değerli
olması ihracatı azaltırken ithalatı artırır ve net ihracatta azalma meydana gelir. Bu
azalmayla IS eğrisi tekrar sola kayar. Sonuç olarak uygulanan maliye politikası etkin
olmaz.
Şekil 4:Esnek döviz kuru, tam sermaye hareketliliğinde para politikası
Kaynak: (Dinler, 2016: 1590).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir para politikası ile
LM eğrisi sağa kayar ve E1 noktasında dengeye gelir. Burada faizler azalıp gelir artmıştır.
Faizlerin azalması ülkeden sermaye çıkışı meydana getirir. Bu durumda ulusal para değer
kaybederken döviz kuru değer kazanacaktır. Ulusal paradaki değer kaybı ile yurt içinde
üretilen mallar ucuzlarken, ithal edilen mallar pahalılaşır. Dolayısıyla ihracat artarken
ithalat azalır bu da net ihracatın artmasına neden olur. Böylece IS eğrisi sağa kayar ve E2
nihai denge noktasına ulaşılır. Sonuç olarak uygulanan maliye politikası etkindir.
42
Şekil 5:Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan maliye politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1503).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir maliye politikası
ile IS eğrisi sağa kayar ve E1 noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sol tarafında
ödemeler bilançosu fazlası olduğu için döviz kuru düşer. Ancak ülke parasını sabit kura
ayarladığı için Merkez Bankası piyasaya müdahale de bulunur. Piyasadaki fazla olan
dövizi satın alır ve piyasaya ulusal para sürer böylece para arzı artar ve LM sağa kayar ve
nihai denge noktası E2 ‘de sağlanır. Faiz ve gelir yükselir. Sonuç olarak uygulanan maliye
politikası etkindir.
Şekil 6:Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan maliye politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1329).
43
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir maliye politikası
ile IS eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sağ
tarafında ödemeler bilançosu açığı olduğu için dövize olan talep artar ve döviz kuru
yükselir. Sabit kur nedeniyle Merkez Bankası bu duruma müdahale eder ve piyasadan
ulusal parayı çeker piyasaya döviz satar. Böylece LM sola kayar ve nihai denge noktası
E2’de sağlanır. Faiz ve gelir yükselir. Sonuç olarak uygulanan maliye politikası etkindir.
Şekil 7:Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan para politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1503).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir para politikası ile
LM eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sağ
tarafında ödemeler bilançosu açığı olduğu için dövize olan talep artar ve döviz kuru
yükselir. Sabit kur nedeniyle Merkez Bankası bu duruma müdahale eder ve piyasadan
ulusal parayı çeker piyasaya döviz satar. Böylece LM sola kayar ve nihai denge noktası
E2 ‘de sağlanır. Faiz ve gelirde herhangi bir değişiklik olmaz. Sonuç olarak uygulanan
para politikası etkin değildir.
44
Şekil 8:Sabit döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan para politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1492).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir para politikası ile
LM eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sağ
tarafında ödemeler bilançosu açığı olduğu için dövize olan talep artar ve döviz kuru
yükselir. Sabit kur nedeniyle Merkez Bankası bu duruma müdahale eder ve piyasadan
ulusal parayı çeker piyasaya döviz satar. Böylece LM sola kayar ve nihai denge noktası
E2 ‘de sağlanır. Faiz ve gelirde herhangi bir değişiklik olmaz. Sonuç olarak uygulanan
para politikası etkin değildir.
Şekil 9:Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha dik
iken uygulanan para politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1190).
45
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir para politikası ile
LM eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sağ
tarafında ödemeler bilançosu açığı olduğu için dövize olan talep artar ve döviz kuru
yükselir. Döviz kuru esnek olduğu için devletin müdahalesi söz konusu olmayacaktır. Bu
durumda ihracat artar, ithalat azalır ve net ihracat artar. Böylece IS sağa kayar ve nihai
denge noktası E2’de, BP eğrisi de bu seviyeye gelecektir. Faiz oranları belirsiz iken gelir
artığı için uygulanan para politikası etkindir.
Şekil 10: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan para politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1503).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir para politikası ile
LM eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sağ
tarafında ödemeler bilançosu açığı olduğu için dövize olan talep artar ve döviz kuru
yükselir Bu durumda ihracat artar, ithalat azalır ve net ihracat artar. Böylece IS sağa kayar
ve nihai denge noktası E2‘de, BP eğrisi de bu seviyeye gelecektir. Faiz oranları belirsiz
iken gelir artığı için uygulanan para politikası etkindir.
46
Şekil 11: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, BP eğrisi LM eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan maliye politikası
Kaynak: (Dinler, 2016: 1590).
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir maliye politikası
ile IS eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sağ
tarafında ödemeler bilançosu açığı olduğu için dövize olan talep artar ve döviz kuru
yükselir. Bu durumda ihracat artar, ithalat azalır ve net ihracat artar. Böylece IS tekrar
sağa kayar ve nihai denge noktası E2‘de, BP eğrisi de bu seviyeye gelecektir. Faiz oranları
ve gelir artığı için uygulanan maliye politikası etkindir.
Şekil 12: Esnek döviz kuru, kısmi sermaye hareketliliğinde, LM eğrisi BP eğrisine kıyasla daha
dik iken uygulanan maliye politikası
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1088).
47
Ekonomi başlangıçta E0 noktasında dengede iken genişletici bir maliye politikası
ile IS eğrisi sağa kayar ve E1 geçici denge noktasında dengeye gelir. BP eğrisinin sol
tarafında ödemeler bilançosu fazlası oluşur ve döviz kuru değer kaybeder. Bu durumda
ihracat azalır. Böylece IS ve BP eğrisi sola kayar ve nihai denge noktası E2‘de sağlanır.
Faiz oranları ve gelir artığı için uygulanan maliye politikası etkindir.
48
2.1.1. Türkiye’de Döviz Kuru-Faiz Oranı İlişkisi
Türkiye’nin 1980 yılından sonra serbest piyasa ekonomisini hayata geçirmesi ile
döviz kurları ve faiz oranlarının serbest piyasada belirlenmesine yönelik önemli adımlar
atılmıştır. Sermaye hareketliliğinin serbest bırakılması yönündeki karar ile kamu
açıklarını iç piyasadan borçlanılarak kapatılmasının zorlaştığı döneme denk gelmesi,
kamu açıklarının finansmanında uluslararası finansman araçlarının kullanılmasını
sağlamıştır (Yeldan, 2004: 194).
1989 yılında 32 sayılı karar ile Türk Lirası konvertibl hale gelmiştir. Bu karar ile
hükümet döviz kuru ve faizi kontrol edemez hale gelmiştir. 1989 yılından sonra faiz
oranının döviz kuru değişim oranından daha fazla olmasıyla kısa dönemli sermaye
akımlarında artış yaşanmıştır. Merkez Bankası piyasalara müdahale edememiş, böylece
Türk Lirası aşırı değerlenmiştir. Bu durum ödemeler dengesi açığında artışlar
yaşanmasına neden olmuştur (Ertekin, 2008’den aktaran, Hepaktan, Çınar ve Dündar,
2011: 65).
1990’lı yılların başından itibaren yükselen kamu harcamaları ve yeterince
artmayan vergi gelirleri kamu açıklarının boyutunu artırmış ve bu kamu açıkları
Hazine’nin Merkez Bankasından aldığı kısa vadeli avanslar ve DİBS ihraçları ile
karşılanmıştır. Finansal sistemdeki sorunlar ve tasarrufların yetersizliği yüksek reel
faizleri ortaya çıkarmıştır (Küçükkırımlı, 2017: 6).
1993 yılında Hazine iç borçlanma ihalelerini iptal etmesiyle piyasadaki TL
likiditesi giderek artmış ve bu döviz kuru üzerinde baskı oluşturmuştur. Merkez Bankası,
faizleri artırarak oluşan bu fazla likiditeyi azaltmaya çalışmış ve döviz kurları üzerindeki
baskıyı hafifletmeye çalışsa da başarılı olamamıştır (Arat, 2003: 30). 1994 yılında artan
kamu açıkları ve iç dengesizlikler sonucu Merkez Bankasının rezervleri hızla erimiştir.
Yaşanan gelişmelerle 1994 5 Nisan kararları ile hükümet TL’yi yüzde 20 oranında
devalüe etmiştir. Bununla birlikte reel kur yüzde 10-15 oranında değer kaybetmiştir
(Gültekin, 2006: 61).
49
1998 yılında Rusya Krizinin meydana gelmesi ve 1999 yılına gelindiğinde siyasi
belirsizliklerin etkileri Türkiye’ye kötü yansımıştır. Kriz sonrasındaki sermaye
kaçışlarının artması ve gelen sermayenin yeterli düzeyde olmaması Hazinenin borçlanma
imkânlarını daraltmıştır. Hazinenin iç kaynaklara yönelmesiyle hâlihazırda yüksek olan
faizleri daha da artırmıştır (Cergibozan, 2011: 52).
2000’li yılların başında uygulanan dezenflasyon programı ile enflasyon ve faiz
oranlarını makul seviyeye indirmek amaçlanmıştır. Bu programda 2000 yılı sonuna kadar
1 dolar +0.77 Euro‘dan oluşan kur sepetinin TL karşısında değerini %20‘lik TEFE
yılsonu hedefi doğrultusunda ileriye dönük olarak gerçekleşeceği önceden kamuoyuna
açıklanmıştır. Döviz talebini karşılamak için Türk Lirasına talep artmış, faizler artma
eğilimine girmiştir. Bu artan faizlerle ellerinde DİBS’leri bulunduran bankaların likidite
bulma sorunları oluşmuştur. Oluşan bu likidite darlığı Kasım 2000 Krizini meydana
getirmiştir. Merkez Bankası bu krizi yüksek faiz ve IMF kredisi ile atlatabilmiştir. Ancak
Şubat 2001’de siyasi istikrarsızlık döviz krizine yol açmıştır. O dönemde uygulanmaya
devam eden döviz kuru çapası terk edilip esnek kur rejimine geçilmiştir. Mayıs 2001 ‘de
IMF görüşü doğrultusunda yeni bir ulusal program hazırlanmıştır. Bu programla
amaçlanan faiz dışı kamu kesimi fazlasını artırmak, krizden kaynaklanan maliyetleri
hafifletmek, bankacılık reformunu hızlandırmak, yapısal reformları garanti etmek ve
güveni güçlendirmektir (Uludağ, 2003’den aktaran, Alacahan, 2011: 108-109).
Gelişmiş ülkelerin uyguladığı parasal genişleme politikaları beraberinde kredi
büyümesinde ve sermaye akımlarında artışa yol açmıştır. Bu durum bankacılık kesiminde
finansal riskleri artırmıştır. Böylece Merkez Bankası, 2008 Krizi ardından Kasım
2010’dan itibaren kredi politikası çerçevesinde zorunlu karşılıkları, faiz politikası
çerçevesinde haftalık repo faizleri, likidite politikası çerçevesinde faiz koridoru ve çeşitli
fonlama yöntemleri uygulamıştır. Kasım 2011’den itibaren döviz kurundaki aşırı
oynaklığa karşı faiz koridorunun üst sınırı aktif olarak kullanılarak ek parasal sıkıştırma
yapılmıştır (Değerli ve Fendioğlu, 2013: 2).
Türkiye’de 2003 ve 2017 yılları arasında döviz kuru ve faiz oranındaki değişimler
aşağıdaki tablo ve grafikte gösterilmiştir.
50
Tablo 2: Türkiye’de Faiz-Döviz kuru Oranları (2003-2017)
Yıllar DİBS FAİZ ORANI (Ort.
Bileşik)
TÜFE BAZLI REEL EFEKTİF DÖVİZ
KURU (2003=100)
2003 45 101,28
2004 25,7 102,34
2005 16,9 119,67
2006 18,2 110,07
2007 18,8 127,94
2008 19,3 111,33
2009 12,7 113,46
2010 8,5 120,06
2011 8,7 103,51
2012 8,8 111,09
2013 7,7 101,02
2014 9,8 105,19
2015 9,5 97,94
2016 10,2 92,13
2017 11,3 84,7
Kaynak: Türkiye istatistik Kurumu(TUİK), http://www.tuik.gov.tr/Start.do, Hazine Müsteşarlığı,
https://hmvds.hazine.gov.tr/, TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, https://evds2.tcmb.gov.tr/ Erişim
Tarihi: 18.02.2018.
Şekil 13:Türkiye’de faiz-kur ilişkisi
Yukardaki tablo ve grafikte 2003 ile 2017 arasında yıllık olarak DİBS faiz oranı
ve tüfe bazlı reel efektif döviz kuru kullanılmıştır. Tüfe bazlı reel efektif döviz kurunun
artması durumunda TL döviz kuru karşısında reel anlamda değer kazanmakta, aksine
düşüş olması halinde ise TL reel anlamda değer kaybetmektedir. Grafikten de görüldüğü
0
20
40
60
80
100
120
140
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Türkiye'de Kur-Faiz İlişkisi
DİBS FAİZ ORANI(Ort. Bileşik)* TÜFE BAZLI REEL EFEKTİF DÖVİZ KURU(2003=100)**
51
üzere faiz oranı 2010 yılına kadar azalma trendinde, 2010’dan sonra ise az da olsa artma
trendindedir. Tüfe bazlı reel efektif döviz kuru ise genel olarak 2010’a kadar artma
trendinde ancak 2010’dan itibaren azalma trendine girmiştir. Faizler 2003’den 2005 e
kadar hızlı bir şekilde düşüş kaydetmiştir. 2008’e kadar stabil kalmaya çalışan faizler bu
tarihten itibaren tekrar azalışa geçmiş 2013 yılından itibaren de az da olsa artmaya devam
etmiştir. TL’de 2007’e kadar değer kazanmış bu tarihten sonra istikrarsız olarak
dalgalanmış 2014 ten sonra hızla değer kaybetmiştir. Özellikle son yıllarda Amerika
Merkez Bankası FED’in faiz artırma kararlarındaki belirsizlikler ve tahvil alımını
azaltması ülkemizden sermaye çıkışını hızlandırmıştır. Ayrıca ülkemizde yaşanan darbe
girişimi, sınırımızda olan savaşlar, mülteci krizi, artan terör saldırıları, olağanüstü halin
uzaması, kredi derecelendirme kuruluşlarının olumsuz tutumu, diğer ülkeler ile siyasi
gerilimler gibi etkenler TL’nin diğer para birimleri karşısındaki değer kaybını daha da
artırmıştır. Yukardaki grafikten çıkan sonuç şudur ki Türkiye’de faizlerle kurlar aynı
yönde ilerlemektedir. Yani bir ülkeye giren döviz miktarı azalırsa kurlar artar ve bu kur
artışını azaltmanın yolu da faizleri artırmaktır.
52
2.2. ENFLASYON-FAİZ ORANI İLİŞKİSİ
Enflasyonla faiz oranı arasındaki ilişki yıllardır iktisatçıların üzerinde tartıştığı
konulardan biridir. Bu ilişkinin yönü konusunda birçok tartışma vardır. Bazıları yüksek
enflasyonun yüksek faizi yarattığını, bazılarının da yüksek faizin yüksek enflasyonu
doğurduğunu savunur.
Enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişki Irvıng Fısher tarafından geliştirilen Fisher
etkisi ile açıklanmaktadır. Fisher etkisi: yurtiçi Fisher etkisi, genelleştirilmiş Fisher etkisi
ve uluslararası Fisher etkisi olarak üçe ayrılmaktadır. Yurtiçi Fisher etkisine göre reel faiz
oranı, nominal faiz oranı ve beklenen enflasyonun farkı alınarak bulunur. Ülkeler
arasındaki faiz oranları farkının, beklenen enflasyon oranları farkına eşit olmasına
genelleştirilmiş Fisher etkisi denir. Uluslararası Fisher etkisi ise nominal faiz oranları ile
döviz kurları arasındaki farka eşittir. Bu etkiye göre enflasyon oranı yüksek olan ülkelerde
faiz oranları ve döviz kurları da yüksek olmaktadır (Seyidoğlu, 2003: 355-358).
Yurtiçi Fisher Etkisi İ = a + p
Genelleştirilmiş Fisher Etkisi İtr = İus = Ptr - Pus
Uluslararası Fisher Etkisi İtr = İus = E(s)–S/S Kaynak: (Seyidoğlu, 2003: 355-358).
Bu teoriye göre reel faiz oranları uzun dönemde sabittir. Bunun nedeni uzun
dönemde reel faiz oranlarının enflasyonu etkileyen parasal dengesizliklerden
etkilenmemesidir. Fakat kısa dönemde reel faiz oranlarındaki hareketler, enflasyon
dalgalanmalarının varlığına ve gelecekteki enflasyon belirsizliğine yol açacaktır
(Mishkin, 1992: 201).
Yukardaki formül enflasyon oranlarının %10’un altına olduğu zamanlarda
kullanılmaktadır. Enflasyon oranı %10 düzeyinin üzerine çıktığı zaman formül aşağıdaki
gibi olmaktadır.
Reel faiz oranı =1+Nominal faiz oranı
1+Enflasyon oranı – 1 şeklindedir.
53
Keynes’e göre enflasyon olgusu mal piyasalarında denge koşulunda
incelenmektedir. Mal piyasalarındaki fiyat artışları talep fazlalığından
kaynaklanmaktadır. Mal piyasalarında fiyat artışları para piyasasında talep fazlası
oluşturur ve faizler yükselir. Keynes’e göre bireyler mali servetlerini para ya da konsol
(tahvil) şeklinde tutmaktadırlar. Keynes’e göre paranın bir getirisi yok iken tahvilin
getirisi faiz geliri ve beklenen sermaye kazancıdır. Dolayısıyla kişilerin tahvil talepleri
artarken para talepleri azalmaktadır. Tahvil talebinin sıfır olması durumunda ise kişiler
mali servetlerinin tamamını para şeklinde tutmaktadır. Kişilerin mali servetlerinin ne
kadarını para, ne kadarını tahvil şeklinde tutacağına dair yaklaşımına “Likidite Tercih
Teorisi” denilmektedir. Keynes’e göre kişiler işlem ihtiyat ve spekülasyon güdüsüyle
olmak üzere üç tür saikle para talep etmektedirler. İşlem ve ihtiyat güdüsüyle para talebi
gelirin doğru yönlü bir fonksiyonu iken spekülasyon güdüsüyle para talebinde faizin ters
yönlü bir fonksiyonudur (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 19-22).
Şekil 14: Likidite tercih teorisi
Kaynak: (Bilgili, 2015: 1255).
Yukardaki şekilde dikey eksende faiz yatay eksende para arzı (Ms) ve para talebi
(Md) yer almaktadır. Faiz oranlarındaki değişiklikler para talep eğrisi üzerinde hareket
sağlarken, gelirdeki artışlar para talebini paralel olarak sağa kaydırmaktadır. Para arzı
egzojen bir büyüklük olup Merkez Bankası tarafından belirlenmektedir. Merkez Bankası
para arzını artırdığı zaman bireyler tahvile yönelirler. Tahvile olan talep artar ve tahvilin
fiyatı yükselir. Bunun sonucunda faizler azalır. Faizlerin azalmasıyla yatırımlar artmakta
ve efektif talebin artması üretimi ve gelir düzeyini artırmaktadır. Ancak reel gelir
düzeyinin artması için atıl kapasite gereklidir. Aksi takdirde toplam talepteki artışlar
54
fiyatlar genel düzeyinin artmasına yol açar (Paya, 2007’den aktaran, Alacahan, 2011:
123). Keynes faizlerin düşebileceği minimum bir seviye olduğunu bu noktada para arzı
ne kadar artırılırsa artırılsın faiz oranlarının daha aşağı düşürülmesinin mümkün
olmayacağını belirtmektedir. Bu noktaya “Likidite Tuzağı” denilmektedir.
1993 yılında Amerikalı İktisatçı John Taylor tarafından geliştirilen Taylor
Kuralına göre üretim potansiyel düzeyin üzerinde ise enflasyonist baskılar artar. Bu
durumda Merkez Bankası politika faizini artırması gerekir. Yine benzer bir şekilde
enflasyon artarken, Merkez Bankası kısa vadeli faizi artırarak tepki vermelidir (Özatay,
2015: 412).
Taylor kuralı matematiksel olarak şöyle ifade edilir.
R = 𝜋 + 0.5 Y-Y* + 0.5 𝜋- 𝜋 ∗ + 2
R= Merkez Bankasının belirlediği oran
𝜋= Fiili enflasyon oranı
𝜋 ∗= Hedeflenen enflasyon oranı
Y= Reel GSYİH
Y*= Potansiyel GSYİH
“Denklemde Y – Y* üretimdeki sapmayı; π - 𝜋∗ enflasyondaki sapmayı ifade
etmektedir” (Taylor, 1993: 202).
Rasyonel Beklentiler Teorisine göre para arzı artırıldığında bireyler bu artışın
ileride fiyatlar genel seviyesini ve nominal faizi artıracağını tahmin edebilirler. Bireyler
para arzının yaratacağı enflasyonist etkiyi bildikleri için buna karşı önlem alırlar.
Örneğin, işçiler nominal ücretlerin enflasyon oranı kadar artırılmasını isteyeceklerdir.
İşverenler de fiyat artışlarının kendi karlarını attıracağını bildiği için işçilerin taleplerine
olumlu yanıt vereceklerdir. Sonuçta para arzı artışının reel milli gelir ve istihdam
55
düzeyinde önemli bir değişim yaratmayacak sadece enflasyonist etki meydana
getirecektir (Ekelund ve Tollison, 1986’dan aktaran, Monfared, 2015: 32).
Enflasyonun yüksek seyretmesi faiz oranlarının da yüksek seyretmesine yol
açmaktadır. Bunun nedeni enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde fiyat değişimlerin
kontrol edilmesi zorluğudur. Bu durumda yatırımcıların maliyet ve kar hesabı yapması
zorlaşır. Yatırımcı riskten korunmak için yüksek bir getiri talep eder, böylece reel faizler
yükselir. Reel faizlerin yükselmesi de borçlanmanın maliyetini artırarak üreticinin kredi
taleplerini kısar ve yatırımı engelleyen bir unsur olarak ortaya çıkar. Üretici yatırım yerine
getirisi yüksek olan finansal varlıklara yönelir (Yurdakul, Er ve Cevher, 2016: 12).
Reel faiz oranlarının nominal faiz oranlarına göre harcamalar üzerinde daha etkili
olması para politikasının ekonomiyi nasıl etkileyebildiğini göstermesi açısından oldukça
önemlidir. Nominal faizler sıfır olduğunda para arzının artması beklenen fiyatları (Pe ) ve
dolayısıyla beklenen enflasyonu (πe) artırmaktadır. Nominal faiz oranları sıfır olsa dahi
sonuçta reel faiz oranları (r) azalmakta ve harcamalar faiz oranı aracılığı ile teşvik
edilmektedir. Aşağıdaki mekanizmada bu gösterilmiştir.
M ↑ => Pe ↑ => πe ↑ => r ↓ => I ↑ => Y ↑
Bu mekanizmada, parasal otorite nominal faiz oranlarını sıfır düzeyine indirecek
şekilde uygulansa dahi para politikasının hala etkili olabileceğini gösterir (Mishkin,1996:
2-3).
“Günümüz Merkez Bankaları ve iktisadi birimler, faizi gelecekteki enflasyon
beklentisinin cari dönemdeki göstergesi olarak algılamaktadır. Faiz oranlarının özellikle
kısa vadeli faiz oranlarının, enflasyon sapmalarını dengeleyici etkileri vardır. Örneğin
beklenilen enflasyon hedeflenen enflasyonu aşar ise Merkez Bankaları faiz oranlarını
yükselterek ortaya çıkan enflasyon sapmasını minimize etmeye çalışır. Buna karşılık
beklenilen enflasyon hedeflenen enflasyondan düşük ise faiz oranlarını düşürür. Yapılan
bu değerlendirme enflasyon ile faiz oranları arasında pozitif yönlü bir ilişkinin varlığını
ortaya koymaktadır” (Svensson, 1999’dan aktaran, Süslü, 2005:13).
56
Eğilmez (2014)’e göre enflasyon ile faiz arasındaki ilişkiyi tam olarak
anlayabilmek için ülkede hangi tür enflasyonun olduğunun bilinmesi gerekmektedir. Eğer
ülkede toplam talep toplam arzdan fazla ise yani talep enflasyonu söz konusu ise malların
fiyatları yükselecek bunu önlemenin yolu faizleri artırıp talebi düşürmek ve insanları
tüketim yerine tasarrufa yönlendirmektir. Maliyet enflasyonu söz konusu olduğunda yani
girdilerin fiyatları talep dışı nedenlerle artıyorsa o zaman faizleri artırdığımız da
enflasyon da artmaktadır. Çünkü faiz de bir maliyet unsurudur ve buradaki artış
enflasyonun daha da artmasına yol açmaktadır.
Merkez Bankası çeşitli kanallarla enflasyonu etkilemektedir. Genellikle fiyat
istikrarını sağlamada faiz oranlarını temel araç olarak kullanmaktadır. Aşağıdaki şekilde
bu aktarım mekanizması gösterilmiştir. Buna göre Merkez Bankasının belirlediği faiz
oranları bankaların ve diğer finans kuruluşlarının müşterileri için belirlediği faiz
oranlarını, müşterilerine verdikleri kredi miktarını, hisse senedi ve bono fiyatları ile döviz
kurunu ve bekleyişlerini etkilemektedir (TCMB, 2004: 9).
Şekil 15:Aktarım mekanizması
Kaynak: (TCMB, 2004: 10).
Merkez Bankasının faiz oranında yaptığı değişiklik enflasyon üzerindeki etkisini
dört kanaldan gösterir (TCMB, 2004: 10).
57
1. Merkez Bankasının faiz oranlarında değişikliğe gitmesi durumunda banka ve
finans kurumları uyguladıkları faiz oranlarını değiştirmesine neden olmaktadır.
2. Piyasa faiz oranlarındaki değişiklikler varlık fiyatlarında değişimlere yol
açmaktadır.
3. Faiz oranlarındaki artış veya azalışlar dışardan ülkeye giren yabancı sermaye
miktarında artış ve azalışlar yaratmaktadır.
4. Faiz oranlarına ilişkin kararlar beklentileri, beklentiler de geleceğe yönelik
kararları etkilemektedir.
Basit olarak ifade etmek gerekirse Merkez Bankası, enflasyon artacağı endişesi
taşıyorsa, politika faizini (1 haftalık repo faiz oranı) artırır. Ekonomide durgunluk
tehlikesi görüyorsa, politika faizini düşürerek toplam talebi canlandırmaya çalışır. Ancak
faiz oranlarında yapılan değişikliğin hemen etki göstermesi beklenemez. Bu etki, politika
değişikliklerinin sözleşmelere ne kadar zamanda yansıyacağı, bireylerin tüketim
alışkanlıklarını ne kadar zamanda değiştirecekleri gibi birçok faktöre bağlıdır. Ayrıca,
geçmişteki enflasyon oranına bakarak karar alma alışkanlıklarından kolay vazgeçmeyen
bir ekonomide politika değişikliklerinin etkileri daha zayıf olmaktadır (Tonus, 2013: 191-
192).
Politika faizi ↑ yatırımlar ↓ toplam harcamalar ↓ toplam talep ↓ enflasyon ↓
58
2.1.1. Türkiye’de Enflasyon-Faiz Oranı İlişkisi
Türkiye’de 1980 öncesinde faizde tavan sınır hükümet tarafından
belirlenmekteydi. Yani devlet bu tavan sınırın aşılmasına izin vermemiştir. Ayrıca 1980
öncesinde pozitif mevduat faiz kullanımına izin verilmemiştir. Bundan dolayı tasarruflar
altın, gayrimenkul gibi alanlara kaymıştır. Artan tüketimle birlikte enflasyonist olgular
oluşmaya başlamıştır (Targan, 1990’dan aktaran, Alacahan, 2011: 127).
1980’li yıllarda enflasyonda hızlı artış yaşanmıştır. Bunun nedenleri olarak para
arzının gereğinden fazla artırılması, hükümetin ekonomi alanında uyguladığı yanlış
politikalar ve kamu açıklarının artmasıdır. Hükümet artan bu kamu açıklarını finanse
edebilmek için iç ve dış borç miktarını daha da artırmıştır ve bu borçlanma politikası da
beraberinde faiz hadlerinde yükselmeye neden olmuştur (Kumcu, 2000’den aktaran,
Aydoğan, 2004: 93). Faizlerin artması yatırımların durmasına ve bu durum işsizliğin
artmasına neden olmuştur. Enflasyon oranlarının 1988’de %72, 1989’da %63,7 olması da
Türkiye ekonomisinin stagflasyon içinde sürüklenmesine neden olmuştur (Akkılıç, 2010:
82).
1989’da 32 sayılı karar ile TL’nin konvertibl olmasıyla Türkiye ekonomisine
sıcak para girmeye başlamıştır. Bu durum ülkenin spekülatif ataklara maruz kalmasına
yol açmıştır. Yabancı sermayeye karşı ekonominin kırılganlığını artıran bu durum 1994,
1999 ve 2001 krizlerine temel oluşturmuştur. 1990 yılında enflasyonu kontrol altına
almak için ilk kez parasal taban hedeflemesine geçilmiştir. Merkez Bankası piyasadaki
para miktarını belirlemeye yönelik faaliyetlerde bulunmaya başlamıştır. Bu politikanın
doğal sonucu olarak faiz oranlarında dalgalanmalar yaşanmıştır. 1994 yılında kamu
açıkları ve yüksek cari açık nedeniyle devlet daha yüksek faizlerle borçlanma sorununu
doğurmuştur. Tüm bu gelişmelerden sonra dönemin Başbakanı Çiller tarafından 5 Nisan
kararları ilan edilmiştir. Ancak bu kararlar etkili olmamış daha yüksek faiz ve enflasyonu
beraberinde getirmiştir (Erdoğan ve Sekmen, 2017: 397).
Türkiye’de 2002-2005 yılları arasında para politikası aracı olarak örtük enflasyon
hedeflemesine geçilmiştir. 2006 yılından itibaren ise açık (tam) enflasyon hedefine
geçilmiştir.
59
2006 yılından itibaren açık (tam) enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle
birlikte birtakım sorunlar baş göstermiştir. Merkez Bankasının müdahale alanı dışında
kalan taze sebze meyve, ham petrol ve altın fiyatlarında yaşanan artışlar politika
başarısızlığına neden olmuştur. Merkez Bankası para politikasında birden fazla araç
kullanmaya başlamıştır. Bu amaçla faiz koridoru aracını kullanan Merkez Bankası faiz
oranlarına müdahale etmeden faizlerin bir koridor içinde dalgalanmasına izin vermiştir
(Özkurt, 2016, 4).
Merkez Bankası 2010 yılından itibaren yeni bir politika bileşeni oluşturarak para
politikası uygulamalarında hem fiyat istikrarını hem de finansal istikrarı amaç edinmiştir
(Akgül ve Özdemir,2017:153). Bu tarihten sonra mevduat faizleri enflasyon oranının
altına inmiştir ve negatif getiri gerçekleşmiştir. Hatta bu durum 2011 yılı sonu, 2012 yılı
başı ve 2013 yılı ortalarında da yaşanmıştır (Şarkaya İçellioğlu, 2017: 25).
2013 yılında küresel ölçekte finansal varlıklarda yeniden fiyatlama yaşanmış ve
Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye akımlarında çıkışlar yaşanmıştır.
Bu süreçte Merkez Bankası 1 haftalık repo faiz oranı, faiz koridoru, Türk lirası ve yabancı
para likidite politikaları ve zorunlu karşılık araçlarını aktif bir şekilde kullanarak küresel
oynaklığın Türkiye ekonomisine olan olumsuz etkilerini sınırlamaya ve enflasyon
görümünde yaşanan bozulmayı gidermeye yönelik politikalar uygulamıştır (TCMB,
2015: 3).
Aşağıda 2003 ve 2017 yılları arasında tablo ve grafik halinde faiz ve enflasyon
yıllık verileri verilip aralarındaki ilişki yorumlanmıştır.
60
Tablo 3: Türkiye’de Enflasyon-Faiz Oranları (2003-2017) Yıllar DİBS FAİZ ORANI (Ort. Bileşik) TÜFE
2003 45 18,36
2004 25,7 9,32
2005 16,9 7,72
2006 18,2 9,65
2007 18,8 8,39
2008 19,3 10,06
2009 12,7 6,53
2010 8,5 6,4
2011 8,7 10,45
2012 8,8 6,16
2013 7,7 7,4
2014 9,8 8,17
2015 9,5 8,81
2016 10,2 8,53
2017 11,3 11,92
Kaynak: Türkiye istatistik Kurumu(TUİK), http://www.tuik.gov.tr/Start.do, Hazine Müsteşarlığı,
https://hmvds.hazine.gov.tr/, TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, https://evds2.tcmb.gov.tr/ Erişim
Tarihi: 18.02.2018.
Şekil 16:Türkiye’de enflasyon-faiz ilişkisi
Yukardaki tablo ve grafikte görüldüğü üzere 2002-2005 arası enflasyon ve faizde
ciddi düşüşler olmuştur. Bu düşüşte 2002-2005 arasında uygulanan örtük enflasyon
hedeflemesi etkili olmuştur. Ayrıca 2002 yılından itibaren para ve maliye politikalarına
bağlılığın vurgulanması ve söz konusu politikaların uygulanmasına kararlılıkla devam
edilmesi güven ortamının oluşmasına ve olumlu bekleyişlerin güçlenmesine katkı
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Türkiye'de Enflasyon-Faiz İlişkisi
DİBS FAİZ ORANI(Ort. Bileşik) TÜFE
61
sağlamıştır. Mali disiplinden taviz verilmemesi ve bütçe finansmanında borçlanma dışı
kaynakların kullanılması kamu borçlanma gereğini azaltmıştır. Bu durum grafikten de
görüldüğü üzere faiz oranlarında ciddi düşüşlere yol açmıştır. 2003’te %18 civarında olan
enflasyon 2005 de % 7’lere, %45 olan faizler %16’lara gerilemiştir. 2006 da açık
enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle enflasyondaki düşme trendi devam etmiştir.
Faizler ise 2008 ve 2013 yılları arasında sürekli düşme trendine girmiştir. 2013’ten
itibaren az da olsa yukarı yönlü seyrini korumuştur. Aynı şekilde enflasyonda da bu
yıllarda yukarı yönlü hareket devam etmiştir. Yukardaki grafikten çıkan sonuç şudur ki
enflasyon ve faiz arasında doğru yönlü ilişki vardır. Yani enflasyon azalmaya başladığı
zaman faizlerde azalmış, yükseldiği zaman faizlerde yükselmiştir.
62
2.3. ENFLASYON-DÖVİZ KURU İLİŞKİSİ
Ulusal paranın değer kaybetmesi fiyatlara direkt ve endirekt olmak üzere iki yolla
etki etmektedir. İlk olarak bir ülke milli parasının değer kaybetmesi başlangıçta ithal
girdileri kullanan firmaların girdi maliyetlerini artıracaktır. Bu firmaların girdi
maliyetlerinde meydana gelen artışlarla üretilen ürünlerin fiyatları yükselecektir. İkinci
olarak tüketim üzerinde etkili olacaktır. Yurt dışından ithal edilen malların fiyatlarındaki
artışlar tüketici fiyatlarına yansıyacaktır. Döviz kurlarındaki değişimlerin fiyatlara
yansıması dolaylı şekilde de gerçekleşmektedir. Döviz kurlarında meydana gelen
değişimler hem yurtiçi hem de yurtdışı talep kompozisyonlarında değişimlere yol
açmaktadır. İthal mallardaki fiyat artışları ithal ikameci mal üretimleri üzerinde talep
artışlarına neden olmakta ve bu malların fiyatlarında yukarı yönde baskıya neden
olmaktadır. Diğer yandan ulusal malların dış fiyatlarının nispi olarak düşmüş olması ihraç
ürünlerinin dış rekabetini artırmaktadır. Bu artan rekabetle ticareti yapılan ürünlerin
fiyatlarına yukarı yönlü hareket getirir. Bu şekilde ulusal üretimdeki mallara olan talebin
genişlemesi daha fazla çalışma ihtiyacını gündeme getirmektedir. Bu da potansiyel olarak
ücret artışlarına yol açar ve fiyatlarda artma meydana gelir (Sever, 2004: 180).
Başka bir görüşe göre, döviz kuru fiyatları dört kanaldan etkiler. İlki ithal edilen
tüketim malları doğrudan tüketici fiyat endeksini etkilemesi. İkinci olarak girdi
fiyatlarının doğrudan maliyetleri etkilemesi. Üçüncüsü, ticaret çarpanı üzerinden döviz
kurundaki değişimin toplam talebi etkilemesi ve bunun fiyatlara yansıması. Dördüncü ve
son olarak da yabancı malların fiyatlarındaki artışların yurtiçinde üretilen ithalata rakip
ürünlerin fiyatını artırmasıdır (Woo, 1984: 514). Yukarda açıklamaya çalıştığımız
maddelerin sekil ile gösterilmesi aşağıda görülmektedir.
63
Şekil 17: Enflasyon-döviz kuru ilişkisi
Kaynak: (Gül ve Ekinci, 2006: 93)
Yukarıda sayılan ithal girdilerin fiyatlara etkisinden farklı olarak reel balans
kanalı da söz konusudur. Buna göre yapılan devalüasyon sonucunda ticarete konu
malların fiyatları ticarete konu almayan mallara kıyasla artacak, bunun sonucunda fiyatlar
genel düzeyi artacaktır. Fiyatlardaki yükseliş reel para balanslarını düşürecektir. Ticarete
konu olan malların tüketim sepetindeki ağırlığı artıkça, fiyatlardaki artış daha da fazla
olacaktır (Acar, 2000’den aktaran, N. Işık, Acar, H.Işık, 2004: 328).
Dalgalı döviz kuru uygulamasında ülke parasının yabancı paralar karşısındaki
değeri arz ve talep koşulları tarafından piyasada serbestçe belirlenir. Ancak dalgalı döviz
kuru bu kadar serbest olarak uygulanmamaktadır. Örneğin TL, dolara karşı hızlı bir değer
kazanımı içine girmiş ve bu gidiş ithalatı artırmak, ihracatı düşürmek yoluyla cari açığı
artıracak bir eğilim kazanmaya başlamışsa bu durumlarda Merkez Bankası kura
müdahalede bulunur. Ya da tam tersi, TL dolara karşı hızlı bir değer kaybı içine girmişse,
bu değer enflasyonu yukarı çekebileceği için, Merkez Bankası devreye girerek dolar
kurunu düşürmek amacıyla dolar satışı yapabilmektedir (Eğilmez, 2014: 137).
64
Sabit döviz kuru ile kurda sağlanan istikrar iktisadi birimlerin enflasyon
beklentilerini olumlu şekilde etkiler. Sabit döviz kuru ile sağlanan güçlü taahhüt para
otoritesinin ihtiyari politika yapmasını engeller. Böylece iktisadi birimler üzerinde güven
yaratır bu da fiyatlarda istikrarı getirir (Süslü, 2005: 72).
Fiyat istikrarını sağlamak için döviz kurunun nominal çapa olarak kullanılması
durumunda yerli para yabancı bir para sepetine bağlanmaktadır. Buradaki amaç düşük
enflasyonu yerel ülkeye ithal etmektir. Döviz kuru çapası enflasyonu iki yolla
düşürmektedir. İlk olarak ticarete konu olan malların fiyatlarında istikrar yaratacağı için
cari işlemler hesabında iyileşme sağlayacaktır. İkinci olarak, program ödün verilmeden
yürütüldüğü sürece programa güven artacak ve bu da enflasyonu aşağı çekecektir (Oktar,
1998: 11).
65
2.3.1. Türkiye’de Enflasyon-Döviz Kuru İlişkisi
Türkiye’de 1970’li yıllardan itibaren enflasyon yüksek ve kronik olarak
yaşanmaya başlamıştır. Bu yüksek ve kronik bir hal alan enflasyon ekonomi üzerinde
ciddi olumsuz etkiler bırakmaktadır. Bu durum nedeniyle ülkenin rekabet gücü
azalmakta, ülkenin, uzun dönemli kararlar almasını engellemektedir (Ayvaz Güven ve
Uysal, 2013: 142).
1980 öncesi dönemde Türkiye’de genel olarak sabit kur sistemi uygulanmaktaydı.
Geciktirilen kur ayarlamaları nedeniyle, TL enflasyon oranının gerisinde kalarak aşırı
şekilde değer kazanmıştır. Bretton Woods Sistemi’nin sona ermesiyle birlikte, özellikle
1980 sonrası dönemde daha esnek döviz kuru sistemleri uygulanmaya başlanmıştır
(Ersöz, 2006: 30).
1994 yılında 5 Nisan istikrar programını uygulamaya konulmuştur. Bu programla
birlikte yüzde 120 seviyesine ulaşan enflasyon oranı düşürülmeye çalışılmış döviz
kurlarında denge sağlanmaya çalışılmış, nominal kur çapa olarak belirlenmeye
başlanmıştır. Ayrıca Merkez Bankası’nın İMKB’nin ikincil piyasalara daha aktif bir
şekilde katılımı sağlanmıştır. 1995 yılında İMF ile standy-by anlaşması imzalanmıştır. Bu
tarihten itibaren kur sepetinin hedef değerleri piyasalara duyurulmuştur (Arat, 2003: 41).
“1999 yılına gelindiğinde dış şokların etkisiyle Türkiye’de yüksek enflasyon,
yüksek faiz, yüksek borç ve ekonomik daralma sorunları ile karşı karşıya kalınmıştır. İMF
ile bir anlaşma imzalanarak kur çapasına dayalı bir program uygulanmaya konulmuştur.
Kasım 2000’e kadar program öngörüleri gerçekleşerek likidite yönetimi kamuoyuna
açıklanan program dâhilinde önceden ilan edilen hedefler doğrultusunda yapılmıştır.
Ancak ekonomik programın öngördüğü yapısal değişimin istenilen düzeyde
gerçekleştirilememesi nedeniyle 2000 yılının sonlarında ekonomide bir güven kaybı
başlamış ve Türkiye yakın tarihinin en derin finansal çıkmazını yaşamıştır. Güven
kaybının derinleşmesi ile ortaya çıkan 2001 Krizi neticesinde döviz kuruna dayalı istikrar
programına son verilmiş, 22 Şubat 2001 tarihinde TCMB ve Hükûmetin ortak kararı ile
kurlar dalgalanmaya bırakılmıştır” (TCMB, 2013: 16).
66
Kriz sonrası dönemde ekonomi alanında kalıcı çözümler sağlaması amacıyla 2001
yılı Mayıs ayında “güçlü ekonomiye geçiş programı” ile birlikte döviz kurlarında ve
enflasyonda istikrar yaşanmaya başlanmıştır. Merkez Bankasının temel amacı fiyat
istikrarı olmuştur. Bu amaç için 2002 yılında örtük enflasyon hedeflemesi ile enflasyon
hedeflemesinin güvenirliği artmıştır. 2002-2005 yılları arasında hedefin altında kalan
enflasyon, 2004 yılında tek haneli rakamlara inebilmiştir. Ayrıca döviz kurlarında da
istikrar devam etmiştir. 2008 krizine kadar devam eden bu durum krizle birlikte enflasyon
tekrar çift haneli rakamlara ulaşmıştır. 2009 yılında küresel finansal krizle birlikte toplam
talepteki daralma ile enflasyon yüzde 6.5’e, 2010 yılında ise yüzde 6.4 seviyesine
inmiştir.
2013 yılında TL’de meydana gelen değer kaybı enflasyonu ve enflasyon
beklentilerini olumsuz etkilemiştir. Merkez Bankası, enflasyon beklentilerini sınırlamak
için 2014 yılında sıkı para politikası uygulamıştır. 2015 yılı genelinde izlenen sıkı likidite
politikası sonucunda ortalama fonlama faizi kademeli olarak yükseltilmiş ve
bankalararası gecelik repo faizlerinin faiz koridorunun üst bandında oluşması
sağlanmıştır. Makro ihtiyati önlemler ve para politikasındaki sıkı duruş 2015 yılında
enflasyonun yükselişini sınırlamıştır. 2015 yılı genelinde başta petrol olmak üzere döviz
cinsinden ithalat fiyatları da enflasyonu sınırlayıcı yönde etki yapmıştır. Buna rağmen
gıda fiyatlarındaki yüksek seyir ve döviz kurundaki artışın gecikmeli etkilerine bağlı
olarak yıl boyunca enflasyon hedefin belirgin olarak üzerinde seyretmiştir (TCMB, 2015:
4-5).
“2016 yılı ikinci yarısında yaşanan küresel ve jeopolitik önemli şokların
ardından 2017 yılının başlarında döviz kurlarında yaşanan oynaklık ve bu durumun
enflasyon görünümü üzerindeki etkisi, para politikası kararlarında belirleyici olmuştur.
Döviz kuru gelişmelerinin enflasyona dair yukarı yönlü riskleri artırması nedeniyle
TCMB, Ocak ayında enflasyon görünümündeki bozulmayı sınırlamak amacıyla güçlü bir
parasal sıkılaştırma yapmış; hem gecelik vadede hem de Geç Likidite Penceresi (GLP)
uygulaması çerçevesinde, borç verme faiz oranlarını yükseltmiştir. Buna ek olarak;
TCMB, bu gelişmelerin fiyat istikrarı ve finansal istikrar üzerinde yaratabileceği olumsuz
etkileri önlemek amacıyla bazı likidite tedbirleri de almıştır. Bu çerçevede, bir hafta
vadeli repo ihalesi açılmamış, gecelik vadede fonlama miktarı kademeli olarak azaltılmış
67
ve sistemin fonlama ihtiyacının giderek artan kısmı GLP’den sağlanmaya başlanmıştır.
Ayrıca, TCMB döviz likiditesi yönetiminde esneklik sağlayacak önlemler de almıştır. Bu
amaçla, TCMB, yabancı para zorunlu karşılık oranlarını indirmiş, Türk Lirası Depoları
Karşılığı Döviz Depoları piyasasını açmıştır” (TCMB, 2017: 3).
Aşağıda 2003 ve 2017 yılları arasında tablo ve grafik halinde enflasyon ve döviz
kuru yıllık verileri verilip aralarındaki ilişki yorumlanmıştır.
Tablo 4: Türkiye’de Enflasyon-Döviz Kuru Oranları (2003-2017) Yıllar TÜFE TÜFE BAZLI REEL EFEKTİF DÖVİZ KURU
(2003=100)*
2003 18,36 101,28
2004 9,32 102,34
2005 7,72 119,67
2006 9,65 110,07
2007 8,39 127,94
2008 10,06 111,33
2009 6,53 113,46
2010 6,4 120,06
2011 10,45 103,51
2012 6,16 111,09
2013 7,4 101,02
2014 8,17 105,19
2015 8,81 97,94
2016 8,53 92,13
2017 11,92 84,7 Kaynak: Türkiye istatistik Kurumu(TUİK), http://www.tuik.gov.tr/Start.do, Hazine Müsteşarlığı,
https://hmvds.hazine.gov.tr/, TCMB Elektronik Veri Dağıtım Sistemi, https://evds2.tcmb.gov.tr/ Erişim
Tarihi: 18.02.2018.
68
Şekil 18: Türkiye’de enflasyon-döviz kuru ilişkisi
Yukardaki tablo ve grafikte 2003 ile 2017 arasında yıllık olarak TÜFE ve tüfe
bazlı reel efektif döviz kuru kullanılmıştır. Tüfe bazlı reel efektif döviz kurunun artması
kurun azaldığı, aksine azalması ise döviz kurunun artığı anlamına gelir. 2003-2005
arasında döviz kurunun azaldığı, buna paralel olarak enflasyonun da azaldığı
görülmektedir. Grafik incelendiğinde diğer yıllarda da benzer durum gözükmektedir.
Yani Türkiye’de kurlardaki artış (azalış) enflasyon artışını (azalışını) beraberinde
getirmektedir. Bu durum da teorik kısımda bahsettiğimiz gibi kurdaki artış girdi
maliyetlerini artırarak enflasyonda artışa neden olur tezini doğru yansıtmaktadır.
0102030405060708090
100110120130140
2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Türkiye'de Enflasyon-Kur İlişkisi
TÜFE TÜFE BAZLI REEL EFEKTİF DÖVİZ KURU(2003=100)
69
3. BÖLÜM
EKONOMETRİK ANALİZ
3.1. ANALİZİN AMACI
Küreselleşen dünyada üç önemli makroekonomik değişken olan döviz kuru,
enflasyon ve faiz oranlarının analiz edilmesi, aralarındaki ilişkilerin saptanması
ekonomide geleceğin sağlıklı bir şekilde görülebilmesi açısından önem arz etmektedir.
Bu çalışmanın temel amacı Türkiye’de döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı
arasındaki ilişkileri VAR modeli çerçevesinde analiz etmektir.
3.2. VERİ SETİ ve YÖNTEM
Çalışmada Türkiye için 2009:01-2017:12 aylık veriler kullanılarak tüfe bazlı reel
efektif döviz kuru, TÜFE (Tüketici fiyat endeksi) ve DİBS (Devlet iç borçlanma senetleri)
faiz oranı değişkenleri kullanılmıştır. Tüfe bazlı reel efektif döviz kuru Türkiye
Cumhuriyet Merkez Bankası elektronik veri dağıtım sisteminden (EVDS), DİBS faiz
oranı Hazine Müsteşarlığı veri dağıtım sisteminden (HMVDS), TÜFE ise Türkiye
İstatistik Kurumundan (TUİK) alınmıştır. Çalışmadaki verilerin analizinde Eviews 10
paket programından yararlanılmıştır.
Çalışmada önce serilerin durağanlığını sağlamak için Genişletilmiş Dickey-Fuller
(ADF) testi yapılmıştır. Serilerin birinci farkları alınarak seriler durağan hale getirilmiştir.
Daha sonra Granger nedensellik testi yapılarak değişkenler arasında nedensellik ilişkisi
saptanmıştır. VAR (Vektör Otoregresif Model) modeli ile değişkenlerin birbirine
etkilerini analiz etmek için etki-tepki analizi ve varyans ayrışım tablosu oluşturulmuştur.
TÜFE Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru: Türkiye’deki fiyat düzeyinin dış ticaret yaptığı
45 ülkenin fiyat düzeylerine oranının ağırlıklı ortalaması alınarak hesaplanır.
DİBS Faiz Oranı: Devlet iç borçlanma senetleri aylık ortalama faiz oranıdır.
70
TÜFE: Tüketici fiyat endeksini yansıtmaktadır.
Tablo 5: Veriler Değişken Kısaltması Elde Edilmesi
Tüfe Bazlı Reel Efektif Döviz Kuru TÜFE bazlı REK TCMB (EVDS)
DİBS Faiz Oranı DİBS Hazine Müsteşarlığı
TÜFE TÜFE TUİK
3.3. LİTERATÜR TARAMASI
Aşağıda döviz kuru, enflasyon ve faiz oranları ile ilgili yapılmış yerli ve yabancı
ampirik çalışmalar tablo 6 ve tablo 7’de gösterilmiştir.
Tablo 6: Döviz Kuru, Enflasyon, Faiz Oranı İlişkisi İle Yapılmış Yabancı Çalışmalar Yazar Dönem Değişkenler Analiz
Tekniği
Sonuç
Mishkin (1991), 1964-
1986
Enflasyon ve
faiz oranı
EKK ve
eşbütünleşme
testi
Uzun dönemde ABD’de Fisher
etkisinin geçerli ancak kısa
dönemde geçerli olmadığı
sonucuna varılmıştır.
Edison ve Pauls
(1993)
1974-
1990
Reel faiz, reel
döviz kuru
ADF, Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Reel kur ve reel faizler durağan
değildir ve iki değişken arasında
herhangi bir eşbütünleşme
ilişkisi saptanmamıştır.
Baxter (1994), 1974-
1990
Reel faiz, reel
döviz kuru
ARMA
modeli,
Johansen
Eşbütünleşme
Testi
İki değişken arasında uzun
dönemli bir ilişki
bulunamamıştır.
Macdonald ve
Nagayasu(1999)
,
1976-
1997
Reel faiz, reel
döviz kuru
Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Uzun dönemde iki değişken
arasında anlamlı bir ilişki
bulunmuştur.
C. Romer ve D.
Romer (2000),
1965-
1991
Kısa ve uzun
dönemli faiz
oranları
EKK Kısa ve uzun dönemli faiz
oranları arasında pozitif ilişki
olmadığı sonucuna varmışlardır.
Ayrıca sıkı para politikasının
uygulanmasının kısa vadeli
faizleri yükselteceği, bu
durumun uzun dönem enflasyon
beklentilerini azaltarak, uzun
vadeli faizlerin düşmesine neden
olacağı sonucuna varmışlarıdır.
Mihaljek ve
Klau (2001),
1995-
2000
Döviz kuru
ve enflasyon
Granger
nedensellik
testi
Döviz kurlarındaki değişimin
enflasyonla ilişkisi, dış
fiyatlardaki değişimin
71
enflasyonla ilişkisinden daha
güçlü olduğu tespit edilmiştir.
Granville ve
Mallick (2004),
1900-
2000
Enflasyon ve
nominal faiz
oranı
Johansen
Eşbütünleşme
Testi
İngiltere’nin son yüzyıldaki
verileri incelenmiştir. Buna göre
nominal faiz oranları ile
enflasyon arasında uzun dönemli
pozitif bir ilişki tespit edilmiştir.
Mahdi ve
Masood (2011),
1989-
2007
Enflasyon ve
faiz oranı
Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Faiz ve enflasyon oranı arasında
uzun vadeli bir ilişkinin varlığı
tespit edilmiştir.
Amaefula
(2016),
1995-
2004
Enflasyon ve
faiz oranı
Granger
nedensellik
testi, Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Uzun vadede faiz oranından
enflasyon oranına doğru tek
yönlü bir ilişkinin varlığı
saptanmıştır.
Tablo 7: Döviz Kuru, Enflasyon, Faiz Oranı İlişkisi İle Yapılmış Yerli Çalışmalar Yazar Dönem Değişkenler Analiz
Tekniği
Sonuç
N.Işık, Acar ve
B.Işık (2004),
1982-
2003
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Döviz kuru ve enflasyon arasında
uzun dönemli bir ilişkinin varlığı
saptanmıştır.
Turgutlu (2004), 1978-
2003
Fisher
hipotezinin
tutarlığının
tespiti
Granger
nedensellik
testi, parçalı
koentegrasyon
testi
Engle-Granger yöntemine göre
TÜFE’ye dayalı enflasyon
oranının kullanıldığı modelde
Fisher hipotezi red edilirken,
parçalı koentegrasyon analiziyle
geçerli olduğu görülmüştür.
TEFE’ye dayalı enflasyon
oranının kullanıldığı modelde ise
hem Engle-Granger geleneksel
koentegrasyon analizi hem de
parçalı koentegrasyon analizinde
Fisher hipotezinin varlığı ortaya
konmuştur.
Sever (2004), 1987-
2003
Nominal
döviz kuru,
reel döviz
kuru TEFE,
TÜFE, DİBS
faiz oranı
ithalat,
ihracat,
büyüme
ADF, Granger
nedensellik
testi, VAR
modeli
Döviz kurlarında meydana gelen
bir şokun en fazla TEFE oranını
etkilediği ve bu şiddetin dört
dönem devam ettiği
gözlenmiştir. Ancak döviz
kurunun TÜFE endeksine
yapmış olduğu etki ise daha
düşük seviyede olmuştur.
Nominal döviz kurundaki ani bir
sıçrama ihracatı, ithalata göre
daha yüksek oranda
etkilemektedir. Ayrıca büyüme
oranları üzerinde ithalatın
payının yüksek olduğu
belirlenmiştir.
72
Süslü (2005), 1990-
2003
TÜFE, döviz
kuru, Gecelik
ortalama faiz,
GSYH,
parasal taban
DF, Phillips
Perron, ARCH
ve GARCH
modeli,
Granger
nedensellik
testi, VAR
modeli
Döviz kuru ile GSYH arasında
gecelik faizler ile enflasyon
beklentisi arasında, GSYH ile
enflasyon beklentisi arasında çift
yönlü, döviz kuru ile gecelik
faizler ve parasal taban arasında,
parasal taban ile GSYH arasında
tek yönlü nedensellik ilişkisi
saptanmıştır. Ayrıca Türkiye’de
fiyat istikrarını sağlamak için en
ideal çapa döviz kuru olarak
belirlenmiştir.
Gül ve Ekinci
(2006),
1983-
2003
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
Granger
nedensellik
testi, Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Döviz kurundan enflasyona
doğru tek yönlü nedensellik
ilişkisi tespit edilmiştir.
Şimşek ve
Kadılar (2006),
1987-
2004
Enflasyon ve
faiz oranı
ARDL testi Enflasyon ile faiz oranı arasında
uzun dönemli güçlü bir ilişki
bulunmuştur.
Sever ve Mızrak
(2007),
1987-
2006
Döviz kuru,
DİBS faiz
oranı, TEFE
ADF, Granger
Nedensellik
Testi, VAR
Analizi
Değişkenler hem kendi
değerlerinden hem de diğer
değişkenlerde meydana gelen
şoklardan etkilenmektedirler.
Fakat döviz kurunun enflasyon
ve faiz oranı üzerindeki etkisi
büyüktür.
Önder (2008), 1985-
2008
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
ARDL modeli Enflasyonla döviz kuru arasında
güçlü bir ilişki saptanmıştır.
dönemde döviz kurlarında
meydana gelen %1’lik artış
TÜFE’de %0.23’lük bir artışa
neden olduğu tespit edilmiştir.
Ayrıca bu geçişkenliğin etkisi
gecikmeli görülmemiştir.
Yılancı (2009), 1989-
2008
Enflasyon ve
faiz oranı
Granger
nedensellik
testi, KSS
eşbütünleşme
testi
Türkiye’de enflasyonla faiz
oranları arasında herhangi bir
eşbütünleşme ilişkisi
bulunmamıştır.
Karacan (2010), 1995-
2008
Reel döviz
kuru, Gecelik
faiz oranı,
TÜFE,
büyüme,
KKBG
ADF, Granger
Nedensellik
Testi, VAR
Analizi, Chow
Testi
Faiz→Kur→KKBG→Enflasyon
şeklinde bir nedensellik ilişkisi
saptanmıştır. Çalışmada faiz-kur
arasındaki etkileşimin
makroekonomik değişkenler
üzerinde etkisi olduğu
görülmüştür.
Alacahan
(2011),
1994-
2001
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
Johansen-
Juselius Çok
Değişkenli En
çok Olabilirlik
İki seri arasında uzun dönemli bir
ilişkinin varlığı tespit edilmiştir.
1994-2001 döneminde döviz
kurunun %1 artması halinde
TÜFE yüzde 0.91 artmıştır.
73
Eşbütünleşim
Yaklaşımı
Enflasyon hedeflemesi yapılan
2002-2010 döneminde ise bu
oran 0.94’e çıkmıştır.
Bal (2012), 1994-
2008
Döviz kuru,
DİBS faiz
oranı, TEFE,
Mevduat
Faiz Oranı,
ADF-Philips
Peron, Granger
Nedensellik
Testi, Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Enflasyon – döviz kuru arasında
dolaylı nedensellik ilişkisi
saptanmıştır.
Kara ve Öğünç
(2012),
2002-
2011
Döviz kuru,
ithalat
fiyatları ve
enflasyon
oranı
VAR modeli Bir yıllık sürede geçişkenliğin
her iki değişken için de yaklaşık
%15 civarında olduğu tespit
edilmiştir. İthalat fiyat
geçişkenliğinin Türkiye’de
tüketici fiyat dinamikleri
üzerinde döviz kuru
geçişkenliğin kadar önemli
olduğunu ortaya koymaktadır.
Ayvaz Güven ve
Uysal (2013),
1983-
2012
TÜFE, reel
efektif döviz
kuru
ADF, Granger
nedensellik
testi, Johansen
eşbütünleşme
testi
Döviz kuru ve enflasyon
oranlarının birbirlerinin nedeni
olduğu yani aralarında çift yönlü
bir ilişkinin var olduğu ancak
serilerin eşbütünleşik olmadığı
sonucuna varılmıştır.
Şen ve Taşbaşı
(2014),
1991-
2003
Döviz kuru
ile faiz oranı
Genelleştirilmi
ş ardışık
bağımlı,
koşullu
değişen
varyans modeli
Kriz öncesi ve kriz sonrası
dönemlerde döviz kuru oynaklığı
ile faiz oranı oynaklığı arasında
bir değiş-tokuş varken, kriz
döneminde değiş-tokuş
hipotezine aykırı olarak döviz
kuru ve faiz oranı hareketleri
arasında pozitif bir ilişki tespit
edilmiştir.
Türköz (2014), 1988-
2010
Reel efektif
döviz kuru ve
reel faiz oranı
VAR Modeli Reel faizlerin kısa dönemde reel
efektif döviz kurunu etkilediği
ancak uzun dönemde bunun
geçerli olmadığı bulunmuştur.
Saraçoğlu, Kuzu
ve Kocaoğlu
(2015),
2008-
2015
Enflasyon,
Reel faiz,
Reel kur,
Sermaye
hareketleri
ADF, Granger
Nedensellik
Testi, VAR
Analizi
FED’in çıkış sinyali sonrası faiz
ve enflasyon arasında çift yönlü
bir nedensellik ilişkisi
saptanmıştır. Ayrıca faizden
döviz kuruna doğru bir
nedensellik ilişkisi ortaya
çıkmıştır.
Ergin (2015), 2005-
2014
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
VAR modeli Döviz kuru hareketlerinin
tüketici fiyatları üzerindeki
geçişkenliğin başlarda güçlü
olmakla birlikte sonrasında
zayıfladığı gözlemlenmiştir.
74
Kanca, Üzümcü
ve Deniz (2015),
1980-
2013
Enflasyon ve
faiz oranı
Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Yapılan testlerde enflasyondan
nominal faiz oranlarına doğru tek
yönlü nedensellik ilişkisi tespit
edilmiştir. Ayrıca uzun dönemde
Türkiye için Fisher etkisinin
geçerli olduğu sonucuna
varılmıştır.
Atgür ve Altay
(2015),
2004-
2013
Enflasyon ve
faiz oranı
Johansen,
Lütkepohl-
Saikkonen
Eşbütünleşme
Testleri ve
Dinamik En
Küçük Kareler
(DOLS)
Yöntemi
Enflasyon ve faiz oranı arasında
uzun dönemli bir ilişki tespit
edilmiştir.
Mamak Ekinci,
Alhan ve Ergör
(2016),
2010-
2015
Döviz kuru,
TÜFE,
Mevduat
Faiz Oranı
Parametrik
Olmayan
Regresyon
Yöntemi
R programlama dili kullanılarak
analiz edilmiştir. Enflasyon ve
döviz kurunun, faiz oranını %93
açıkladığı tespit edilmiştir.
Doğan, Eroğlu
ve Değer (2016),
2003-
2015
Enflasyon ve
faiz oranı
Granger
nedensellik
testi, Johansen
Eşbütünleşme
Testi
Enflasyondan faiz oranına doğru
nedensellik ilişkisi varken, faiz
oranından enflasyon oranına
doğru nedensellik ilişkisi
bulunamamıştır.
Durmuş (2016), 2004-
2016
Döviz kuru,
enflasyon,
faiz oranı
ADF, PP,
Granger
nedensellik
testi, Johansen-
Juselius
eşbütünleşme
testi
Döviz kurunda meydana gelen
bir artışın enflasyon oranını
yaklaşık %8, faiz oranındaki artış
enflasyon oranını %0.12
olumsuz etkilediği görülmüştür.
Yani döviz kuru ve faiz oranının
enflasyon oranını olumsuz
etkilediği tespit edilmiştir.
Nedensellik testi analizine göre
faiz oranından döviz kuruna %10
önem düzeyinde nedensellik
tespit edilirken, diğer
değişkenler arasında bir
nedensellik bulunamamıştır.
Akgül ve
Özdemir (2017),
2003-
2016
TÜFE, ÜFE,
Döviz kuru,
BİST
Bankalar
Arası
Gecelik Faiz
oranı
DF, EG, KSS,
BDS, Sollis,
Dicks
Panchenko
testleri,
Enflasyon ve faiz oranı arasında
çift yönlü bir nedensellik ilişkisi
saptanmıştır. 2008 yılı
sonrasında döviz kurundan
enflasyona doğru bir nedensellik
ilişkisi tespit edilmiştir.
75
Bulut (2017), 2001-
2017
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
Granger
nedensellik
testi, Johansen
Eşbütünleşme
Testi, VEC
testi
Enflasyon ve döviz kurları uzun
dönemde birlikte hareket
etmektedir. Yani bu iki seri
arasında eşbütünleşme ilişkisi
vardır. Döviz kurundaki %1’lik
bir artış, enflasyonu yüzde 0.92
oranda artırmaktadır.
Nedensellik analizi sonucuna
göre uzun dönemde döviz
kurunda fiyatlar genel seviyesine
doğru tek yönlü bir nedensellik
elde edilmiş, kısa dönemde ise
fiyatlar genel düzeyinden döviz
kurlarına doğru tek yönlü
nedensellik elde edilmiştir.
Bozdağlıoğlu ve
Yılmaz (2017),
1994-
2014
Döviz kuru
ve enflasyon
oranı
VAR modeli Nominal döviz kurundaki
artışların enflasyon oranını
etkilediği belirlenmiştir.
Enflasyonda meydana gelen
şokların nominal kura olan etkisi
tespit edilememiştir.
3.4. AMPİRİK BULGULAR
3.4.1. Birim Kök Testi
Ekonomide değişkenlerin zaman içinde belli bir değere yönelmeleri durağanlık
olarak tanımlanabilir. Dolayısıyla bu sapmaları barındıran ve birkaç değişken arasındaki
ilişkiyi veren bir serinin durağan olması gerekir. Genel olarak ekonomik değişkenler
durağan değildir. Bu değişkenler bazı dönemlerde maruz kaldıkları şoklarla ilişkili
olmakta ve bu şokların karakterine göre trend ve dalgalanma özellikleri
göstermektedirler. Bu doğal olarak ekonomik zaman serilerinin belli bir dönem boyunca
sahip oldukları istatistiki özelliklerin analizini de beraberinde getirmiştir (Yurdakul, Er
ve Cevher, 2016: 15).
Uzun dönemde bir zaman serisinin sahip olduğu özellik, bir önceki dönemde, bu
dönemi nasıl etkilediğinin belirlenmesiyle ortaya çıkar. Bu nedenle serinin nasıl bir
süreçten geçtiğini bulabilmek için serinin her dönem aldığı değerin, önceki dönemlerdeki
regresyonunun bulunması gerekir. Regresyonu bulmak için çeşitli yöntemler vardır.
76
Ekonometride birim kök analizi ile serilerin durağan olup olmadığı saptanmaktadır (Tarı,
2010: 387).
3.4.1.1. ADF Birim Kök Testi
Bir zaman serisinin varyansı çeşitli dönemlerde istikrarlı bir görünümde değilse
bu seri kullanılarak yapılan çalışma gerçeği yansıtmaktan uzak kalır. Regresyon
hesaplanırken iki zaman serisi arasında anlamlı bir ilişki olmasa bile çoğunlukla bir
belirlilik katsayısı (𝑅 2) bulunabilir. Buna ekonometride “sahte regresyon” denir. Sahte
regresyonun nedeni her iki zaman serisinde trendlerin bulunmasıdır (Enders, 1995: 25).
Zaman serileri analizlerinde değişkenlerin durağan olması durumunda sahte
regresyon olma durumu ortadan kalkar. Durağan olan serilerin zaman içerisinde
ortalaması, varyansı ve kovaryansı değişim göstermez. Durağan olmayan değişkenlerde
t, Z ve F dağılımlarından yararlanılmaması nedeniyle pek çok standart hipotez
kullanılamaz duruma gelir (Granger ve Newbold, 1974: 111-120). Zaman serisi analizleri
için durağanlık çok önemlidir. Ancak iktisadi zaman serileri genellikle durağan değildir.
Trend, konjonktürel ve mevsimsel dalgalanmalar gibi zaman serileri üzerinde etkili olan
bazı faktörleri içerir (Nelson ve Plosser, 1982: 141).
Dickey-Fuller (1981), otokolerasyon bulunan hata terimlerinin saf rastsal olduğu
varsayımıyla Dickey-Fuller dağılımının geçersiz olması sebebiyle hata terimlerinin
eşitliğin sağ tarafında bulunacağını öngören Genişletilmiş Dickey-Fuller (ADF) testini
geliştirmiştir. Dickey Fuller’in ortaya koyduğu üç denklem vardır.
Sabitsiz trendsiz Dickey-Fuller denklemi :ΔYt =γY(t-1) +ut
Sabitli trendsiz Dickey-Fuller denklemi :ΔYt =a+γY(t-1) +ut
Sabitli trendli Dickey-Fuller denklemi: ΔYt =a+bt+γY(t-1) +ut
Üç regresyonun birbirinden farkı a ve b gibi deterministik elemanlar içermesidir.
Bu denklemde yer alan γ parametresinde ‘γ = 0’ eşitliğinin sağlanması “yt” nin birim kök
içerdiğini göstermektedir.
77
Birim kökün varlığının sınanması için kullanılan iki hipotez kullanılmaktadır.
Bunlar;
H1: γ<0 (p<1) (seride birim kök yoktur.) (seri durağandır.)
H0 : γ=0 (p=1) (seride birim kök vardır.) (seri durağan değildir.)
Hipotezlerinin oluşturulduktan sonra mevcut model içinde sınanması şu şekilde
olmaktadır;
ADF Hesap Kritik Değerden büyük ise, H (0) hipotezi ret edilir ve serinin durağan
olduğuna karar verilir.
Olasılık değeri 0.05 küçük ise, H (0) hipotezi ret edilir ve serinin durağan
olduğuna karar verilir.
Yapılan testte gecikme kriteri olarak Schwarz Bilgi Kriteri kullanılmıştır.
Trendsiz ve sabit terimsiz birinci farkları alınarak seriler durağan hale getirilmiştir. Test
sonuçları aşağıda gösterilmiştir.
Aşağıdaki şekil 19’da görüldüğü üzere DİBS faiz oranı durağan olmayan bir
yapıya sahip olduğu için birinci farkı alınarak seri durağan hale getirilmiştir. Şekil 20’de
durağan durumdaki görünümü yansıtmaktadır.
Şekil 19:Level düzey DİBS Şekil 20:Birinci farkı alınan DİBS
4
6
8
10
12
14
16
18
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
DIBS FAIZ
-6
-5
-4
-3
-2
-1
0
1
2
3
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
FARKDIBS_FAIZ
78
Tablo 8: ADF DİBS Test Sonuçları Augmented Dickey-Fuller
test statistic
t-Statistic Prob.*
-13.14175 0.0000
Test critical values: 1% level -2.586960
5% level -1.943882
10% level -1.614731 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.
Yukarıda birinci farkı alınan DİBS faiz oranı için ADF test sonuçlarına göre
olasılık değeri 0,05’den küçük olduğu için seri durağandır. Ayrıca ADF t istatistik mutlak
değeri %1, %5 ve %10 kritik değerlerinin mutlak değerlerinden büyük olduğu için seri
durağandır.
Aşağıdaki şekil 21’de görüldüğü üzere TÜFE durağan olmayan bir yapıya sahip
olduğu için birinci farkı alınarak seri durağan hale getirilmiştir. Şekil 22’de durağan
durumdaki görünümü yansıtmaktadır.
Şekil 21: Level Düzey TÜFE Şekil 22:Birinci farkı alınan TÜFE
2
4
6
8
10
12
14
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
TUFE
-3
-2
-1
0
1
2
3
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
FARKTUFE
Tablo 9: ADF TÜFE Test Sonuçları Augmented Dickey-Fuller
test statistic
t-Statistic Prob.*
-8.488295 0.0000
Test critical values: 1% level -2.586960
5% level -1.943882
10% level -1.614731 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.
79
Yukarıda birinci farkı alınan TÜFE için ADF test sonuçlarına göre olasılık değeri
0,05’den küçük olduğu için seri durağandır. Ayrıca ADF t istatistik mutlak değeri %1,
%5 ve %10 kritik değerlerinin mutlak değerlerinden büyük olduğu için seri durağandır.
Aşağıdaki şekil 23’de görüldüğü üzere TÜFE bazlı REK durağan olmayan bir
yapıya sahip olduğu için birinci farkı alınarak seri durağan hale getirilmiştir. Şekil 24’de
durağan durumdaki görünümü yansıtmaktadır.
Şekil 23:Level düzey REK Şekil 24:Birinci farkı alınan REK
80
90
100
110
120
130
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
TUFE BAZLI REK
-6
-4
-2
0
2
4
6
2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
FARKTUFE_BAZLI_REK
Tablo 10: ADF TÜFE Bazlı REK Test Sonuçları Augmented Dickey-Fuller
test statistic
t-Statistic Prob.*
-8.384806 0.0000
Test critical values: 1% level -2.586960
5% level -1.943882
10% level -1.614731 *MacKinnon (1996) one-sided p-values.
Yukarıda TÜFE bazlı REK için ADF test sonuçlarına göre olasılık değeri 0,05’den
küçük olduğu için seri durağandır. Ayrıca ADF t istatistik mutlak değeri %1, %5 ve %10
kritik değerlerinin mutlak değerlerinden büyük olduğu için seri durağandır.
3.4.2. Nedensellik Analizi
Nedenselliğin ilk tanımı Weiner (1956) tarafından yapılmıştır. Daha sonra
Granger (1969) tarafından geliştirilen analize Sims (1972) katkıda bulunmuştur.
80
Kısıtsız VAR modeli çok sayıda tahmin edilmesi gereken parametre içerdiğinden,
modelde bazı değişkenlerin katsayılarının sıfır olduğu varsayılarak tahmin edilecek
parametre sayısında bir azaltma yapabilmektedir. VAR modellerinde sıfır
kısıtlamalarının test edilmesi nedensellik analizi çerçevesinde yapılmaktadır (Kocaekşi,
2005: 46).
3.4.2.1. Granger Nedensellik Testi
Granger (1969) tarafından geliştirilen ve “Granger Nedensellik Testi” olarak ifade
edilen nedensellik analizi ekonometrik çalışmalarda, zaman serileri arasındaki
nedenselliğin yönünün belirlenmesi için başvurulan bir yöntemdir. VAR modeli
çerçevesinde iki değişkenli bu analiz aşağıdaki denklemler yoluyla incelenmektedir.
“Denklem (1) ve (2)’deki p gecikme uzunluğunu ve 𝑢1𝑡 ile 𝑢2𝑡 hata terimlerini
göstermektedir. Granger nedensellik analizi, (1)-(2) no’lu modellerde bağımsız
değişkenin gecikmeli değerlerinin katsayılarının grup halinde sıfıra eşit olup olmadığı
test edilerek yapılır. (1) no’lu denklemdeki bi katsayıları belirli bir anlamlılık düzeyinde
sıfırdan farklı bulunursa, X’in Y’nin nedeni olduğu sonucuna varılır. Aynı şekilde (2)
no’lu denklemde di katsayılarının belirli bir anlamlılık düzeyinde sıfırdan farklı olması
da Y’nin X’in nedeni olduğunun göstergesidir. Bu durumda Y ile X arasında karşılıklı bir
nedensellik ilişkisi söz konusu demektir. Sadece (1) no’lu denklemdeki bi katsayıları
sıfırdan farklı ise X’den Y’ye doğru tek yönlü, sadece (2) no’lu denklemdeki di katsayıları
sıfırdan farklı ise Y’den X’e doğru tek yönlü nedensellik söz konusudur. Hem bi hem de
di katsayılarının sıfırdan farklı olmaması ise bu iki değişken arasında herhangi bir
nedensellik ilişkisi olmadığının göstergesidir” (Işığıçok, 1994: 94).
81
Granger nedensellik testi, VAR modeli için yazılan birinci regresyon denklemine
göre yapıldığı düşünülürse, nedenselliğin yönü Wald testi yardımıyla H0 ve H1 hipotezi
sınanarak tanımlanmaktadır:
H0 hipotezinin kabul edilmesi durumunda x, y’nin nedeni değildir; H1 hipotezinin
kabulü durumunda ise x, y’nin nedeni olduğu sonucuna varılır. Farkları alınarak durağan
hale getirilen serilerin Granger nedensellik analizinin yapılabilmesi için önce uygun
gecikme uzunluğu tespit edilmesi gerekmektedir. Gecikme sayısının belirlenmesinde ise;
LR Test Kriteri, FPE (Final Prediction Error), AIC (Akaike İnformation Criterion), SC
(Schwartz İnformation Criterion), ve HQ (Hannan-. Quin İnformation Criterion) bilgi
kriterleri kullanılır.
Tablo 11: Gecikme Uzunlukları Lag LogL LR FPE AIC SC HQ
0 199.8499 NA 3.92e-06 -3.936998 -3.858843 -3.905367
1 449.5450 479.4146 3.18e-08 -8.750900 -8.438280* -8.624377
2 463.4468 25.85726 2.88e-08* -8.848936* -8.301850 -8.627520*
3 468.5477 9.181751 3.12e-08 -8.770955 -7.989404 -8.454647
4 469.8240 2.220714 3.65e-08 -8.616480 -7.600464 -8.205280
5 473.7679 6.625760 4.06e-08 -8.515359 -7.264877 -8.009266
6 480.2439 10.49100 4.29e-08 -8.464877 -6.979930 -7.863892
7 493.5681 20.78581* 3.97e-08 -8.551362 -6.831949 -7.855485
8 496.0572 3.733597 4.56e-08 -8.421143 -6.467265 -7.630374
Yukardaki tabloya göre FPE, AIC ve HQ bilgi kriterlerine göre en uygun gecikme
uzunluğu 2 olarak bulunmuştur.
VAR Modelinde uygun gecikme uzunluğunun belirlenmesi etki-tepki ve varyans
ayrışımın tutarlığı açısından önem arz etmektedir. “VAR modellerinde uygun gecikme
uzunluğunun belirlenmesi de analizde önemli rol oynamaktadır. Eğer, m denklemli bir
VAR modelinde m değişken ve her değişkenin k gecikmeli değeri söz konusu ise toplamda
(m+km2) adet bilinmeyen katsayı olacaktır. Örneklem büyüklüğünün yeterli olmaması
82
durumunda çok fazla serbestlik derecesi yitirilecek ve modelin katsayı tahmini
zorlaşacaktır” (Damodar, 1999’dan aktaran, Tokel, 2011: 109).
Tablo 12: Blok Granger Nedensellik Testi Bağımlı değişken: LOGTUFE_BAZLI_REK
Excluded Chi-sq df Prob.
LOGTUFE 1.603925 2 0.4484
LOGDIBS 1.958736 2 0.3755
ALL 3.109473 4 0.5397
Bağımlı değişken: LOGTUFE
Excluded Chi-sq df Prob.
LOGTUFE_BAZLI_REK 14.65417 2 0.0007
LOGDIBS 2.468227 2 0.2911
ALL 14.80810 4 0.0051
Bağımlı değişken: LOGDIBS
Excluded Chi-sq df Prob.
LOGTUFE_BAZLI_REK 13.65342 2 0.0011
LOGTUFE 6.818333 2 0.0331
ALL 22.94194 4 0.0001
Yukardaki üç değişkenin birbiriyle olan ilişkisini analiz etmek için Granger
Nedensellik Testi uygulanmıştır. Prob değeri 0.05’ten küçük olan değişkenlerde H0
hipotezi ret edilmekte ve Granger nedeni kabul edilmekte, prop değeri 0.05’ten büyük
olan değerlerde H0 hipotezi kabul edilmekte ve Granger nedeni değildir şeklinde ifade
edilmektedir.
TÜFE → Tüfe bazlı REK’in nedeni değildir.
DİBS → Tüfe bazlı REK’in nedeni değildir.
DİBS → TÜFE’nin nedeni değildir.
Tüfe bazlı REK → TÜFE’nin nedenidir.
TÜFE → DİBS’in nedenidir.
Tüfe bazlı REK → DİBS’in nedenidir.
Aşağıda yukarıdaki test sonucunun görselleştirilmiş hali verilmiştir.
83
3.4.3. Vektör Otoregresif (VAR) Modeli
VAR modelleri makroekonomik değişkenler arasındaki ilişkilerin incelenmesinde
ve rassal şokların değişkenler sistemine olan dinamik etkisinin incelenmesinde
kullanılmaktadır (Başkan ve Güloğlu, 2004: 12). Bu model Granger nedensellik testi
modeli esas alınarak oluşturulmuştur. Granger nedensellik testinde ilişkinin yönü ile
ilgilenilirken, VAR modelinde değişkenler arası ilişkilerle ilgilenilir. Var modeli varyans
ayrıştırması ve etki-tepki fonksiyonları ile incelenmektedir. VAR modellerinin
kullanılmasının temel amacı parametre yorumu değil, daha çok ön raporlama ve
değişkenler arasındaki etkileşimi belirlemektir. Bu modelde serilerin durağan olmaları
gerekmektedir. Çünkü; durağan zaman serilerinde şoklar geçicidir. Yani sisteme verilen
rassal şokun etkisi zamanla kaybolur ve seriler uzun dönem denge seviyelerine geri
dönerler, durağan olmayan zaman serileri içinse şoklar kalıcıdır. Eğer seriler
seviyelerinde durağan ise VAR modeli kullanılmaktadır.
Ekonometrik modellerde sıkça yaşanan sorunlardan birisi tahmin edilmeye
çalışılan değişkeni etkileyen ancak aynı zamanda ondan etkilenmeyen bağımsız
değişkenin elde edilmesidir. Eğer bağımlı değişken hem bağımsız değişkenden etkilenir
84
hem de onu etkiler ise kurulan model anlamsız olur. Ayrıca bazı durumlarda teoriler de
bağımsız değişkeni görmede yeterli olmayabilir. VAR modelinde bu sorunlar
giderilmektedir. Bu modele göre tüm değişkenler birbirlerini bir önceki değerleriyle
birbirini etkilemektedir (Özel, 2000: 125).
VAR analizini yapıldıktan sonra Varyans Ayrıştırması yapılır. Bunun nedeni
değişkenin olası bir şokta meydana gelecek değişimin ne kadarının sebebi olduğunu
görmektir. Varyans Ayrıştırması, değişkenlerden birinde meydana gelen bir şoka
değişkenlerin ne oranda katkıda bulunduğunu belirlemek amacıyla yapılır (Enders, 2003:
88).
VAR analizi için ilgili değişkenlerin dışsaldan içsele doğru sıralanması
gerekmektedir. Sonuçların sağlıklı olması açısından sıralama önemlidir. Modelde
öncelikli olarak gecikme uzunluklarının tahmini yapıldıktan sonra etki-tepki geçilir. VAR
modelinde gecikme uzunluklarının doğru tespit edilmiş olması etki-tepki ve varyans
ayrışımlarının tutarlılığı açısından önemlidir (Özçiçek, Mc Millin, 1997’den aktaran,
Sever ve Mızrak, 2007: 273).
Var analizinin geçerli olabilmesi için gerekli olan istikrar koşulları şunlardır:
Ters köklerin çemberin içinde olması
Otokorelasyon sorununun olmaması
Değişen varyans sorununun olmaması
Ters kökler birim çember içerisinde kaldığı takdirde serinin durağan olduğuna
karar verilir. VAR modelinde serilerin durağan olması gerekmektedir. Durağan zaman
serilerinde şoklar geçicidir ancak durağan olmayan zaman serileri içinse şoklar kalıcıdır.
Bir dönemin hata teriminin kendinden önce gelen hata terimlerinden etkilenmesi
sorunu otokolerasyon olarak ifade edilir. Otokorelasyon sorunu genellikle veri sıklığı
arttığı durumlarda ortaya çıkmaktadır. Çünkü kısa dönemde etkilenme nispeten
azalmaktadır. Otokolerasyonun nedenleri, modele dahil edilmesi gereken değişkenlerin
modele dahil edilmemesi, bağımlı değişkenin ölçme hatalı olması, modelin matematiksel
biçiminin yanlış seçilmesi şeklinde sıralanabilmektedir. Sorun olduğu durumlarda
85
bağımlı değişkenler güvenilirliğini yitirmektedir ve istatistiki değerlerde sapmalar
olmaktadır (Göçer, 2016: 42-50). Ayrıca tahmin edilen katsayı varyansları gerçek varyans
değerinden daha küçük elde edilmektedir. Dolayısıyla bunlara bağlı olarak, 𝑅2 değeri
olduğundan büyük tahmin edilebilir, elde edilen t ve F istatistiklerine ve güven
aralıklarına güvenilemeyecektir.
Değişen varyans sorunu; hata teriminin varyansının sabit kalmayıp, bağımsız
değişkenlerle birlikte değişmesidir. Bir gözlemin alınması sonuçlarda ciddi değişikliklere
yol açabilmektedir. Çoğu zaman bazı önemli değişkenlerin modelden dışlanması
sebebiyle oluşmaktadır. Değişen varyans, başka açılardan iyi bir modelden vazgeçmek
için asla bir neden olmasa da göz önünde bulundurulması gerekmelidir (Hatırlı, 1999:
355-359). Değişen varyans sorununun nedenleri aşağıdaki gibi sıralanabilir (Albayrak,
2008: 113-114).
Önemli açıklayıcı değişkenlerin modelin dışında tutulması,
Kesit verilerinin kullanılması,
Mevsimsellik gösteren zaman serisinin modelde bağımlı değişken olarak
kullanılması,
Bağımlı değişkenin ölçümünün veya tanımının yanlış yapılması,
Türdeş olmayan ana kütleler üzerinde çalışılmasıdır.
Değişen varyansın varlığı biçimsel ve biçimsel olmayan yöntemlerle saptanabilir.
Biçimsel olmayan yöntem olan grafik yönteminde, hata tahmin grafiği incelenerek
sistematik bir şekil verip vermediğine bakılabilir. Biçimsel yöntemler Goldfeld-Quandt
ve White Testi ile değişen varyans saptanabilmektedir.
Aşağıda şekil 25’de, iki gecikmeli modelin karakteristik ters kökleri
gösterilmiştir. Burada ters kökler birim çember içinde kalmaktadır. Bu nedenle seri
durağandır. Yani ilk istikrar koşulu sağlanmıştır.
86
Şekil 25: Karakteristik Kökler
-1.5
-1.0
-0.5
0.0
0.5
1.0
1.5
-1.5 -1.0 -0.5 0.0 0.5 1.0 1.5
Inverse Roots of AR Characteristic Polynomial
Aşağıdaki tablo 13’de prob değerleri 0.05’den büyük olduğu için otokolerasyon
sorunu yoktur. İkinci istikrar koşulu da böylece sağlanmıştır.
Tablo 13: Otokorelasyon LM Testi Lag LRE*
stat
df Prob. Rao F-stat df Prob.
1 6.665248 9 0.6719 0.739991 (9, 228.9) 0.6720
2 16.64626 18 0.5475 0.925641 (18, 257.9) 0.5479
3 24.22657 27 0.6177 0.895307 (27, 257.6) 0.6187
4 40.82824 36 0.2666 1.147317 (36, 251.9) 0.2688
5 54.12715 45 0.1653 1.226136 (45, 244.4) 0.1685
6 63.22780 54 0.1827 1.192825 (54, 236.2) 0.1882
7 65.65141 63 0.3851 1.046388 (63, 227.7) 0.3960
8 71.53269 72 0.4934 0.989398 (72, 219.0) 0.5091
9 78.69477 81 0.5518 0.961408 (81, 210.2) 0.5731
10 100.7344 90 0.2062 1.135801 (90, 201.4) 0.2305
11 102.9575 99 0.3727 1.036339 (99, 192.5) 0.4118
12 122.5383 108 0.1604 1.153486 (108,183.6) 0.1974
*Edgeworth expansion corrected likelihood ratio statistic.
Bilgi kriterleri bize 2. gecikmenin uygun gecikme olduğunu belirtse de VAR
modelinin üçüncü istikrar koşulu olan değişen varyans sorunu olmaması koşulunu
sağlamadığı için sırasıyla 3, 4, 5 ve 6. dönemler tek tek denenmiştir. Gecikme uzunluğunu
7 aldığımızda değişen varyans sorunu çözülmüştür ve böylece bütün istikrar koşulları
sağlanmıştır.
87
Aşağıda tablo 14’te prob değeri 0.05’den büyük olduğu için değişen varyans
sorunu yoktur.
Tablo 14: White Değişen Varyans Testi VAR Residual Heteroskedasticity Tests
Chi-sq df Prob.
289.1115 252 0.0540
Modelde kullanılan değişkenlerin etki-tepki grafikleri aşağıda gösterilmiştir.
88
Şekil 26: Döviz Kuru, TÜFE ve DİBS Faiz Oranının Etki Tepki Grafikleri ( ± 2 Standard Hata
Düzeyinde)
89
İki kesikli eğriler % 95 güven aralığının alt ve üst sınırlarını göstermektedir. Yatay
çizgi yani sıfır çizgisi ise güven aralığının içerisinde kaldığı takdirde değişkenlerin
tepkileri anlamlı olmayacaktır. Yukarıdaki ilk grafikte görüldüğü üzere sıfır çizgisi güven
aralığının içinde kaldığı için TÜFE’de meydana gelen bir şoka döviz kurunun verdiği
tepki tüm dönemler boyunca anlamsızdır. İkinci grafikte döviz kurunun faize verdiği
tepki grafiğinde faizde meydana gelen bir şoka döviz kurunun verdiği tepki bütün
dönemlerde anlamsızdır. Üçüncü grafikte döviz kurunda meydana gelen bir şoka
TÜFE’nin verdiği tepki ilk dönemlerde anlamsız iken yaklaşık 6. Dönemden itibaren ise
tepkinin yönü negatiftir. Dördüncü grafikte faizde meydana gelen bir şoka TÜFE’nin
verdiği tepki bütün dönemler boyunca anlamsızdır. Beşinci grafikte döviz kurunda
meydana gelen bir şoka faizler ilk dönemden itibaren negatif tepki vermiştir. Ve son
olarak TÜFE’de meydana gelen bir şoka faizler yaklaşık 2 dönem pozitif tepki vermiştir.
Tablo 15: Döviz Kurunun Varyans Ayrışım Tablosu Dönem Standart hata Tüfe bazlı REK TÜFE DİBS
1 0.023006 100.0000 0.000000 0.000000
2 0.035481 99.36885 0.617076 0.014075
3 0.045184 98.60491 1.241102 0.153986
4 0.053033 97.92707 1.734274 0.338654
5 0.059545 97.36735 2.059760 0.572887
6 0.065026 96.90120 2.266703 0.832095
7 0.069705 96.49633 2.393118 1.110547
8 0.073748 96.13130 2.469323 1.399374
9 0.077278 95.79249 2.514416 1.693095
10 0.080390 95.47283 2.540553 1.986619
11 0.083152 95.16882 2.555068 2.276114
12 0.085619 94.87906 2.562416 2.558528
Tablo 15 tüfe bazlı reel efektif döviz kurundaki değişmelerin dönemler itibariyle
ele alınan değişkenlerin açıklayıcı etkilerini göstermektedir. Yukardaki tabloya göre 1.
dönemde döviz kuru değişkeninin varyansının %100’ü değişkenin kendisi tarafından
açıklanmaktadır. Bu oran döviz kuru değişkeninin en dışsal değişken olduğunun
göstergesidir. Dönemler ilerledikçe döviz kurlarındaki değişmeleri açıklamada oranlar
düşmektedir. İlk dönem kendi varyansının %100’ünü açıklarken 12.dönemde bu oran
%94.87’ye düşmüştür. Son dönemde döviz kuru değişkeninin varyansının %2.56’sı
TÜFE, %2.55’i faiz tarafından açıklanmaktadır.
90
Tablo 16: TÜFE’nin Varyans Ayrışım Tablosu Dönem Standart hata Tüfe bazlı REK TÜFE DİBS
1 0.106215 0.051850 99.94815 0.000000
2 0.152853 1.317524 98.68230 0.000174
3 0.174778 1.284376 98.55452 0.161106
4 0.183456 1.286845 98.25788 0.455271
5 0.187654 2.538722 96.55058 0.910697
6 0.191462 5.315449 93.25100 1.433550
7 0.196055 9.080952 88.95706 1.961986
8 0.201253 13.10753 84.44256 2.449906
9 0.206607 16.90707 80.20602 2.886911
10 0.211772 20.26868 76.45569 3.275627
11 0.216573 23.15565 73.22067 3.623674
12 0.220953 25.60864 70.45349 3.937865
Tablo 16 TÜFE’deki değişmelerin dönemler itibariyle ele alınan değişkenlerin
açıklayıcı etkilerini göstermektedir. Yukardaki tabloya göre 1. dönemde TÜFE
değişkeninin varyansının %99.94’ü değişkenin kendisi tarafından, %0.5’i döviz kuru
tarafından, %0’ı faiz tarafından açıklanmaktadır. Dönemler ilerledikçe TÜFE’deki
değişmeleri açıklamada bu oran %70’lere düşmektedir. Son dönemde TÜFE değişkeninin
varyansının %25.6’sı döviz kuru, %3.9’u ise faiz tarafından açıklanmaktadır. Yani TÜFE
serisini en çok açıklayan değişken döviz kurudur. Böylece TÜFE üzerindeki en önemli
makroekonomik değişken döviz kuru olmaktadır. Bu nedenle TÜFE’nin döviz kurundan
etkilendiğini söylenebilir.
Tablo 17: DİBS’in Varyans Ayrışım Tablosu
Dönem Standart hata Tüfe bazlı REK TÜFE DİBS
1 0.076839 10.04570 1.122751 88.83155
2 0.094394 19.40389 6.261021 74.33509
3 0.107908 23.53803 5.957131 70.50484
4 0.117398 29.08824 5.324983 65.58678
5 0.125660 34.25442 4.647777 61.09780
6 0.132982 39.13815 4.221097 56.64076
7 0.139578 43.36277 4.007800 52.62943
8 0.145453 46.95751 3.914635 49.12785
9 0.150647 49.96579 3.880239 46.15397
10 0.155219 52.48287 3.867448 43.64968
11 0.159244 54.59327 3.860453 41.54628
12 0.162801 56.37136 3.852853 39.77579
Tablo 17 DİBS’deki değişmelerin dönemler itibariyle ele alınan değişkenlerin
açıklayıcı etkilerini göstermektedir. Yukardaki tabloya göre 1. dönemde DİBS
91
değişkeninin varyansının %88.8’i değişkenin kendisi tarafından, %10’u döviz kuru
tarafından, %1.12’si TÜFE tarafından açıklanmaktadır. Dönemler ilerledikçe DİBS’deki
değişmeleri açıklamada bu oran %39’lara düşmektedir. Son dönemde DİBS değişkeninin
varyansının %3.8’i TÜFE, %56’sı ise döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Yani DİBS
serisini en çok açıklayan değişken döviz kurudur. Böylece DİBS üzerindeki en önemli
makroekonomik değişken döviz kuru olmaktadır. Bu nedenle DİBS’in döviz kurundan
etkilendiğini söylenebilir.
92
SONUÇ
Döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı değişkenlerinin aralarındaki ilişkinin sağlıklı
bir şekilde anlaşılabilmesi için değişkenlerin birbirlerini ne yönde ve oranda etkilediğinin
bilinmesi gerekmektedir. Bu durum makroekonomik politikaların başarı şansını
artırmaktadır.
Özellikle döviz kuru fiyatlar genel seviyesindeki değişimleri açıklamada önemli
bir değişkendir. TÜFE’nin hesaplanmasında ithal edilen mallar da girdiği için kurlardaki
artışlar, girdi maliyetlerini artırarak fiyatlar genel seviyesinde yükselişe yol açmaktadır.
Woo (1984)’e göre döviz kurundaki artışların fiyatlara yansıması dört kanal yoluyla
gerçekleşmektedir. İlk olarak, ithal mallarının fiyatlarındaki artış tüketici fiyat endeksini
artırmaktadır. İkinci olarak, firmaların girdi maliyetlerini artırmaktadır. Üçüncü olarak,
ticaret çarpanı üzerinden toplam talebi etkilemekte ve bu durum fiyatlara yansımaktadır.
Son olarak yabancı malların fiyatlarındaki artışlar yurtiçinde üretilen ithalata rakip
ürünlerin fiyatını artırmaktadır. Önder (2008)’e döviz kurlarında meydana gelen %1’lik
artış enflasyonda %0.23’lük bir artışa neden olmaktadır. Alacahan (2011)’e göre döviz
kurunda %1 artış olması durumunda enflasyondaki artış %0.91 olarak tespit edilmiştir.
Bulut (2017)’e göre döviz kurundaki %1’lik bir artış, enflasyonu %0.92 oranda
artırmaktadır. Durmuş (2016)’a göre döviz kurunda meydana gelen bir birimlik artış
enflasyonu 8 birim artırmaktadır. Topaloğlu ve Özmen (2017)’e göre kurlardaki artışların
TÜFE üzerinde iki yıl sonundaki birikimli etkisi %17.4 düzeyinde olmaktadır. Yani
kurlardaki %10’luk artış iki yıl içinde enflasyonu 1.7 puan artıracaktır.
Dışa açık bir ekonomide ülke dışında meydana gelecek gelişmelerin etkisi
makroekonomik performansa bağlı olarak değişebilmektedir. Ortaya çıkabilecek bu
etkilerin olumsuz olabilecek sonuçlarını minimum seviyeye indirebilmek için politika
yapıcılar zaman zaman faiz oranlarını kullanmaktadır. Faizlerde meydana gelebilecek
değişimler beraberinde döviz kurlarında değişim yaratabilmektedir. Bu etkiler ülkede
uygulanan kur rejimlerine göre değişim gösterebilmektedir. Bu etkiler Mundell-Fleming
modeliyle açıklanabilmektedir. Mundell-Fleming modelinde para ve maliye
politikalarının etkinliği uygulanan döviz kuru rejimine göre değişmektedir. Esnek kur
rejiminde para politikası, sabit kur rejiminde ise maliye politikası etkindir. Döviz kuru ve
93
faiz oranı arasındaki ilişkiyle ilgili birçok ampirik çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların
bazılarında iki değişken arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmezken, bazı çalışmalarda
aralarında anlamlı bir ilişki tespit edilmiştir. Baxter (1994), Edison ve Pauls (1993)’a göre
döviz kuru ve faiz oranları arasında bir ilişki bulunmazken, Macdonald ve Nagayasu
(1999), Türköz (2014), Şen ve Taşbaşı (2014)’na göre ise kur ve faiz oranı arasında
anlamlı bir ilişki bulunmuştur.
Enflasyonun yüksek seyretmesi faiz oranlarının da yüksek seyretmesine yol
açmaktadır. Bunun nedeni enflasyonun yüksek olduğu dönemlerde fiyat değişimlerin
kontrol edilmesinin zorluğudur. Yüksek enflasyon ortamında yatırımcıların maliyet ve
kar hesabı yapması zorlaşmaktadır. Yatırımcı riskten korunmak için yüksek bir getiri
talep etmekte, böylece reel faizler yükselmektedir. Reel faizlerin yükselmesi de
borçlanmanın maliyetini artırarak üreticinin kredi taleplerini kısmakta ve bu durum
yatırımı engelleyen bir unsur olarak ortaya çıkmaktadır. Üretici yatırım yerine getirisi
yüksek olan finansal varlıklara yönelmektedir. Taylor (1993)’a göre üretim potansiyel
düzeyin üzerinde ise enflasyonist baskılar artmaktadır. Bu durumda Merkez Bankası
politika faizini artırması gerekir. Yine benzer bir şekilde enflasyon artarken, Merkez
Bankası kısa vadeli faizi artırarak tepki vermelidir. Enflasyon ve faiz oranı arasındaki
ilişkiyle ilgili birçok ampirik çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaların bazılarında iki değişken
arasında anlamlı bir ilişki tespit edilmezken, bazı çalışmalarda aralarında anlamlı bir ilişki
tespit edilmiştir. Granville ve Mallick (2004), Şimşek ve Kadılar (2006), Mahdi ve
Masood (2011), Kanca, Üzümcü ve Deniz (2015), Atgür ve Altay (2015), Amaefula
(2016)’e göre enflasyon ve faiz oranı arasında ilişki varken, Yılancı (2009)’ya göre
enflasyon ve faiz oranı arasında bir ilişki tespit edilememiştir.
Türkiye’de 1980’li yıllarda enflasyonda hızlı artış yaşanmıştır. Bunun nedenleri
olarak para arzının gereğinden fazla artırılması, hükümetin ekonomi alanında uyguladığı
yanlış politikalar ve kamu açıklarının artmasıdır. Hükümet artan bu kamu açıklarını
finanse edebilmek için iç ve dış borç miktarını daha da artırmıştır ve bu borçlanma
politikası da beraberinde faiz hadlerinde yükselmeye neden olmuştur. Faizlerin artması
yatırımların durmasına ve bu durum işsizliğin artmasına neden olmuştur. Enflasyon
oranlarının 1988’de %72, 1989’da %63,7 olması da Türkiye ekonomisinin stagflasyon
içinde sürüklenmesine neden olmuştur.
94
1989’da 32 sayılı karar ile Türk Lirasının konvertibl hale gelmesiyle kur ve faizler
kontrol edilemez hale gelmiştir. Bu yıllarda faizlerdeki yükseliş sermaye akımlarını
Türkiye’ye yöneltmiş, bu durum Türk lirasında aşırı değerlenmeye yol açmıştır. İthalatın
artmasına yol açan bu durum ödemeler bilançosunda ciddi açıklara neden olmuştur.
Yabancı sermayeye karşı ekonominin kırılganlığını artıran bu durum 1994, 1999 ve 2001
krizlerine temel oluşturmuştur. 1990 yılında Merkez Bankası enflasyonu kontrol altına
almak için ilk kez parasal taban hedeflemesine geçmiştir. Bu politikanın sonucunda faiz
oranlarında dalgalanmalar yaşanmıştır. 1994 yılında kamu açıkları ve yüksek cari açık
nedeniyle devlet daha yüksek faizlerle borçlanma yoluna gitmiştir. Tüm bu gelişmelerden
sonra dönemin Başbakanı Çiller tarafından 5 Nisan kararları ilan edilmiştir. Ancak bu
kararlar etkili olmamış daha yüksek faiz ve enflasyonu beraberinde getirmiştir.
1997 yılında Asya Krizi, 1998 yılında Rusya Krizinin meydana gelmesi ve 1999
yılına gelindiğinde siyasi belirsizlikler ve depremin etkilerinin Türkiye’ye yansıması kötü
olmuştur. Kriz sonrasındaki yurtdışından gelen sermayenin yurt dışına kaçması
Hazinenin borçlanma imkânlarını daraltmıştır. Hazinenin iç piyasaya yönelmesiyle zaten
yüksek olan faizleri daha da artırmıştır.
2000’li yılların başında uygulanan dezenflasyon programı ile enflasyon ve faiz
oranlarını makul seviyeye indirmek amaçlanmıştır. Bu programda 2000 yılı sonuna kadar
1 dolar +0.77 Euro‘dan oluşan kur sepetinin TL karşısında değerini %20‘lik TEFE
yılsonu hedefi doğrultusunda ileriye dönük olarak gerçekleşeceği önceden kamuoyuna
açıklanmıştır. Döviz talebini karşılamak için Türk Lirasına talep artmış, faizler artma
eğilimine girmiştir. Bu artan faizlerle ellerinde DİBS’leri bulunduran bankaların likidite
bulma sorunları oluşmuştur. Oluşan bu likidite darlığı Kasım 2000 Krizini meydana
getirmiştir. Merkez Bankası bu krizi yüksek faiz ve IMF kredisi ile atlatabilmiştir. Ancak
Şubat 2001’de siyasi istikrarsızlık döviz krizine yol açmıştır. O dönemde uygulanmaya
devam eden döviz kuru çapası terk edilip esnek kur rejimine geçilmiştir. Mayıs 2001 ‘de
IMF görüşü doğrultusunda yeni bir ulusal program hazırlanmıştır. Bu programla
amaçlanan faiz dışı kamu kesimi fazlasını artırmak, krizden kaynaklanan maliyetleri
hafifletmek, bankacılık reformunu hızlandırmak, yapısal reformları garanti etmek ve
güveni güçlendirmektir.
95
2000 yılı Kasım ve 2001 yılı Şubat aylarında yaşanan krizlerin yıkıcı etkilerinin
onarmak üzere 2001 yılının Mayıs ayında uygulamaya konulan güçlü ekonomiye geçiş
programıyla enflasyon, faiz ve kurdaki dalgalanmalar azalmaya başlamıştır. 2002-2005
yılları arasında örtük enflasyon hedeflemesi, 2006 yılından itibaren de açık (tam)
enflasyon hedeflemesine geçilmiştir. Bu yıllarda enflasyon 2008 krizine kadar tek haneli
rakamlara inebilmiştir. Gelişmiş ülkelerin uyguladığı parasal genişleme politikaları
beraberinde kredi büyümesinde ve sermaye akımlarında artışa yol açmıştır. Bu durum
bankacılık kesiminde finansal riskleri artırmıştır. Böylece Merkez Bankası, 2008 Krizi
ardından Kasım 2010’dan itibaren çeşitli araçlar kullanarak artan kısa vadeli sermaye
akımlarının olumsuz etkilerini azaltmak ve finansal istikrarın desteklenmesi
amaçlanmıştır. Kasım 2011’den itibaren döviz kurundaki aşırı oynaklığa karşı faiz
koridorunun üst sınırı aktif olarak kullanılarak ek parasal sıkıştırma yapılmıştır.
2013 yılından sonra FED’in tahvil alımlarını azaltacağına dair açıklamalarının
ardından Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelere yönelik sermaye akımlarında çıkışlar
yaşanmıştır. Ayrıca FED’in faiz artırım kararlarındaki belirsizlikler, Türk Lirasındaki
değer kaybını hızlandırmıştır. Merkez Bankası bu duruma müdahale ederek sıkı para
politikası uygulamıştır. 2015 yılında da makro ihtiyati önlemler ve para politikasındaki
sıkı duruş bu yılda enflasyonun yükselişini sınırlamıştır. Ancak emtia fiyatlarındaki
yükseliş ve kurlardaki artışa bağlı olarak yıl boyunca enflasyon hedefin belirgin olarak
üzerinde seyretmiştir.
2016 yılı yaşanan küresel ve jeopolitik önemli şokların ardından 2017 yılının
başlarında döviz kurlarında yaşanan oynaklık ve bu durumun enflasyon görünümü
üzerindeki etkisi, para politikası kararlarında belirleyici olmuştur. Merkez Bankası döviz
kurlarındaki artışların enflasyonu yukarı çekmesi nedeniyle parasal sıkılaştırma
yapmıştır. Ayrıca Merkez Bankası, bu gelişmelerin fiyat istikrarı ve finansal istikrar
üzerinde yaratabileceği olumsuz etkileri önlemek amacıyla bazı likidite tedbirleri de
almıştır.
Bu çalışmada döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişkiler Türkiye
ekonomisi için test edilmiştir. Bu amaçla çalışmada 2009:01-2017:12 dönemi aylık
veriler kullanılarak tüfe bazlı reel efektif döviz kuru, TÜFE ve DİBS faiz oranı
96
değişkenleri VAR yöntemi kullanılarak analiz edilmiştir. Ampirik çalışmalarda, göreli
fiyat ve maliyet gelişimi hakkında bilgi içermesi nedeniyle ülkelerin uluslararası rekabet
güçlerinin değerlendirilmesinde anahtar makroekonomik göstergelerden biri sayıldığı
için tüfe bazlı reel efektif döviz kuru endeksi kullanılmıştır.
Çalışmada önce serilerin durağanlığını saptamak için ADF (Genişletilmiş Dickey-
Fuller) testi yapılmıştır. Serilerin birinci farkları alınarak seriler durağan hale getirilmiştir.
Daha sonra Granger nedensellik testi yapılarak değişkenler arasında nedensellik ilişkisi
saptanmıştır. Buna göre döviz kuru hem enflasyonun hem de faizin nedeni, enflasyon ise
faizin nedeni olduğu sonucuna varılmıştır. Elde edilen sonuçlar Sever (2004), Gül ve
Ekinci (2006), Karacan (2010), Bozdağlıoğlu ve Yılmaz (2017), Monfared (2015),
Yılmaz (2016), Doğan vd. (2016),’ı desteklemektedir.
Varyans ayrışım tablosuna göre döviz kuru değişkeninin varyansının %100’ü
değişkenin kendisi tarafından açıklanmaktadır. Bu oran döviz kuru değişkeninin en dışsal
değişken olduğunun göstergesidir. TÜFE değişkeninin varyansının %25.6’sı döviz kuru
tarafından açıklanmaktadır. Yani TÜFE serisini en çok açıklayan değişken döviz kurudur.
Böylece TÜFE üzerindeki en önemli makroekonomik etken döviz kuru olmaktadır. Bu
nedenle TÜFE’nin döviz kurundan etkilendiği söylenebilir. Bu durum nedensellik
testinde çıkan sonuçları destekler niteliktedir. DİBS değişkeninin varyansının %56’sı
döviz kuru tarafından açıklanmaktadır. Yani DİBS serisini en çok açıklayan değişken
döviz kurudur. Böylece DİBS üzerindeki en önemli makroekonomik etken döviz kuru
olmaktadır. Bu nedenle DİBS’in döviz kurundan etkilendiğini söylenebilir. Bu durum da
nedensellik testinde çıkan sonuçlarla uyumludur. Etki-tepki analizine göre TÜFE’de
meydana gelen bir şoka faizler yaklaşık 2 dönem pozitif tepki vermiştir. Döviz kurunda
meydana gelen bir şoka faizler ilk dönemden itibaren negatif tepki verirken, TÜFE ise 6.
dönemden itibaren negatif tepki vermiştir. Burada döviz kurundaki bir şokun TÜFE’yi ve
faizleri negatif etkilemesinin nedeni reel efektif döviz kurunun yorumundan
kaynaklanmaktadır. Çünkü reel efektif döviz kurunun artması durumunda döviz kurları
düşmekte, tam tersi durumda ise artmaktadır.
97
Öneriler
Bir ülkeye ait genel ekonomik görünüm o ülkenin makroekonomik performansı
ile ölçülmektedir. Dışa açık bir ekonomi ülke dışında meydana gelebilecek gelişmelerin
etkisi altında kalmaktadır. Bu durum ülkenin makroekonomik performansına
yansımaktadır. Ortaya çıkabilecek bu etkilerin olumsuzluklarını azaltabilmek için üç
önemli makroekonomik değişken olan döviz kuru, enflasyon ve faiz oranlarının
birbirlerini ne yönde ve oranda etkilediğinin bilinmesi ülkenin geleceğini doğru
şekillendirmesinde önemli rol oynayacaktır.
Sonuçlar ele alındığında döviz kuru, enflasyon ve faiz oranlarının kendi gecikmeli
değerlerinin kendilerini etkiledikleri gibi birbirlerini de etkilemektedir. Ancak döviz kuru
en daha dışsal değişkendir. Döviz kurunda meydana gelen şoklara enflasyon ve faiz
oranının tepkisi daha yüksek olmaktadır. Bu bakımdan döviz kurunun istikrar kazanması,
enflasyon ve faiz oranlarının istikrar kazanmasında önemli rol oynayacaktır. Ayrıca
Türkiye için enflasyon ve faiz oranları üzerindeki en önemli makroekonomik etken döviz
kuru olmaktadır. Türkiye gibi dışa bağımlı bir ülkede kurlardaki artışlar fiyatlar genel
seviyesinde yükselişe neden olmaktadır. Bu nedenle kurlardaki artışların makul
seviyelerde tutulması gerekmektedir. Türkiye’de dışardan gelen sermayeye ihtiyaç
olduğu için kurlarda azalma meydana gelebilmesi için faizleri yükseltmesi
gerekmektedir. Merkez Bankasına ve politika yapıcılara bu konuda önemli görevler
düşmektedir. Merkez Bankasının temel amacı olan fiyat istikrarı ve finansal istikrarı bir
arada sağlamalıdır. Ayrıca sermaye akımlarındaki oynaklığın etkilerini azaltmaya ve
döviz kurlarındaki gelişmelerin iktisadi temellere uyumlu olmasını sağlamaya
çalışmalıdır. Finansal istikrarın sağlanması fiyat istikrarı ile birlikte sürdürülebilir
büyüme ve refah için gerekli önlemleri alması gerekmektedir.
98
KAYNAKÇA
Kitaplar
Akdiş, M. (2006), Para Teorisi ve Politikası, 2. Baskı, Gazi Kitabevi, Ankara.
Akman, V. ve Arzu, İ. (1994), Enflasyon Olgusuna Genel Bir Bakış, Era Yayıncılık, 1.
Basım, İstanbul.
Alacahan, N.D. (2011), Enflasyon Hedeflemesi Uygulayan Ülkelerde Enflasyon-
Döviz Kuru İlişkisi ve Türkiye Uygulaması, Türkmen Kitapevi, yayın no:391,
İstanbul.
Bulut, E. ve Demirel, B. (2012), Uluslararası Para Sisteminin Evrimi, Gazi Kitapevi,
Ankara.
Bilgili, Y. (2015), Ceteris Paribus İktisat Soruları, 4T Yayınevi, 11. Baskı, İstanbul.
Çepni, E. (2012), Ekonomik Göstergeler ve İstatistikler Rehberi, 5. Baskı, Seçkin
Yayıncılık, Ankara.
Ceylan, R. ve Dikmen, F. (2012), “İktisat, İşletme” Murat Yayınları, Ankara.
Çöloğlu, H. (1979), Enflasyon ve Getirdikleri, Kutsun Yayınevi, İstanbul.
Dinler, Z. (2002), İktisada Giriş, 8. Baskı, Ekin Kitabevi, Bursa.
Dinler, Z. (2016), KPSS İktisat, 12. Baskı, Ekin Kitapevi, Bursa.
Eğilmez, M. (2012), Kolay Ekonomi, Remzi Kitapevi, İstanbul.
Eğilmez, M. (2014), Örneklerle Kolay Ekonomi, Remzi Kitapevi, 8. Baskı,
İstanbul.
Eken, M. H. (1994), Enflasyonun Bankacılık Üzerine Etkilerinin Risk ve Karlılık.
Açısından Değerlendirilmesi, Türkiye Bankalar Birliği Yayın No: 187. Ankara.
Enders, W. (1995), Applied Econometric Time Series, First Edition John Wiley and Sons,
New York.
Enders, W. (2003), Applied Econometric Time Series, Second Edition, John Wiley&Sons
Ltd, New York.
Erdoğan, A. ve Sekmen, F. (2017), Pareto İktisat Son Beşli, Süvari Akademi Yayınları,
1. Baskı, Ankara.
99
Ergin, F. (1983), Para ve Faiz Teorileri, 2. Baskı, Beta Basım-Yayım-Dağıtım,
İstanbul.
Ertürk, E. (1999), Makro İktisat, Alfa Basım Yayım, İstanbul.
Göçer, İ. (2016), Ekonometri Ders Notları, Aydın.
Günal, M. (2012), Para Banka ve Finansal Sistem, 4. Baskı, Berikan Yayınevi,
Ankara.
Hatırlı, S..,A. (1999), Temel Ekonometri, 1. Baskı, Literatür Yayıncılık, İstanbul.
Işığıçok, E. (1994), Zaman serilerinde nedensellik çözümlemesi, Uludağ Üniversitesi
Yayınları, Bursa.
İyibozkurt, M. E. (1985), Uluslararası İktisat Teorisi, Uludağ Üniversitesi Yayınları
yayın no: 3-043-0117.
Karluk, S. R. (2007), Türkiye Ekonomisi, Beta Yayınları, İstanbul.
Keyder, N. (1993), Para Teori, Politika, Uygulama, 4.Baskı, Bizim Büro Basım Evi,
Ankara.
Konur, M. (2016), A Grubu Alan Bilgisi İktisat, Yaklaşım Kariyer Yayınları, Ankara.
Krugman, P. R. ve Obstfeld, M. (2003), International Economics: Theory and Policy,
sixth edition, Boston.
Kumbaracıbaşı, O. (1976), Ekonomik Doktrinler ve Ekonomik Düşüncenin Evrimi,
İktisadi ve Ticari Bilimler Akademisi, Ankara.
Mankiw, N. G. (2010), Makroekonomi, 6. Baskı, Efil Yayınevi, Çeviri Editörü: Ömer
Faruk Çolak, Ankara.
Oktar, S. (1998), Enflasyon Hedeflemesi Para Politikasının Güvenirliği ve Fiyat İstikrarı,
Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul.
Orhan, O. Z. ve Erdoğan S. (2008), Para Politikası, Yazıt Yayın-Dağıtım, Ankara.
Özatay, F. (2015), Parasal İktisat: Kuram ve Politika, 4. Baskı, Efil Yayınevi,
Ankara.
Özel, S. (2000), Türkiye’de enflasyon, devalüasyon ve faiz, Alkım Yayıncılık,
İstanbul.
Savaş, F.V. (2007), İktisadın Tarihi, 5. baskı, Siyasal Kitapevi, Ankara.
100
Seyidoğlu, H. (2003), Uluslararası iktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Genişletilmiş
15. Baskı, Güzem Can Yayınları No:20, İstanbul.
Suiçmez, H. (1997), Enflasyon ve Verimlilik, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları, yayın
no:605, Ankara.
Tarı, R. (2010), Ekonometri, Umuttepe Yayınları, genişletilmiş 6. Baskı, Yazın Basın
Yayın Matbaacılık, Yayın no:32, Kocaeli.
Tonus, Ö. (2013), Temel Göstergelerle Türkiye Ekonomisi, Ekin Yayınevi,
Ankara.
Ünsal, M. E. (2005), Uluslararası iktisat: Teori, Politika ve Açık Ekonomi Makro
İktisadı, İmaj Yayıncılık, 1. Baskı, Ankara.
Yeldan, E. (2004), Küreselleşme sürecinde Türkiye ekonomisi, İletişim yayınları ss:202,
İstanbul.
Yılmaz, A. (2015), Sorularla İktisat Hipotez, 1. Baskı, İkinci Sayfa Yayınları,
İstanbul.
Yılmaz, P. ve Ardıç, O. (2006), Para Banka-Uluslararası İktisat ve Türkiye Ekonomisi,
4. Baskı, Agon Bilgi Akademisi, İstanbul.
Yurdakul, F., Er, H. ve Cevher, E. (2016), Döviz Kurunun Belirleyicileri, Koşullu ve.
Kısmi Granger Nedensellik, SETAR, LSTAR ve TVAR Modelleri, Gazi Kitapevi,
Ankara.
Makaleler
Acar, M., Işık, H. B. ve Işık, N. (2004), “Enflasyon ve Döviz Kuru İlişkisi: Bir
Eşbütünleşme Analizi” Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler.
Fakültesi Dergisi, c.9, s.2, ss.325-340.
Akgül, I. ve Özdemir, S. (2017), “Enflasyon-Faiz Oranı ve Enflasyon-Döviz Kuru
İkilemi: GEG Programı Döneminde Türkiye Gerçeği” Ege Akademik Bakış
Dergisi, c.18, s.1, ss.153-166.
Amaefula, C.G (2016), “Long-Run Relationship between Interest Rate and Inflation:
Evidence from Nigeria” IOSR Journal of Economics and Finance, c.7, s.3, ss.24-
28.
Albayrak, A. S (2008), “Değişen Varyans Durumunda En Küçük Kareler Tekniğinin
Alternatifi Ağırlıklı Regresyon Analizi ve Bir Uygulama” Afyon Kocatepe
Üniversitesi, İ.İ.B.F Dergisi, c.2, s.2, ss.111-134.
101
Atgür, M. ve Altay, N. O. (2015), “Enflasyon ve nominal faiz oranı ilişkisi: Türkiye
örneği (2004-2013)” Celal Bayar Üniversitesi, İİBF Dergisi, c.22, s.2. ss.521-
533.
Aybar, C. B. (2001), “Yeni kur politikası ne tür bir dalgalanma” İktisat İşletme ve Finans
Dergisi, cilt: 16, sayı 181, ss. 57-61.
Aydoğan, E.(2004), “1980 den günümüze Türkiye de enflasyon serüveni” Celal Bayar
Üniversitesi, İİBF Dergisi, c.11, s.1, ss. 91-110.
Ayvaz Güven, E. T. ve Uysal, D. (2013), “Türkiye’de döviz kurlarındaki değişim ile
enflasyon arasındaki ilişki” Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar Dergisi, c.5,
s.9, ss.141-156.
Bal, O. (2012), “Döviz kuru, mevduat faiz oranı, enflasyon ve devlet iç borçlanma
senetleri ilişkisi:1994-2008” Akademik Bakış Dergisi, s.31, ss.1-20.
Başkan F. ve Güloğlu Ö. B. (2004), “Türkiye’de İç Borçların İktisadi Etkilerinin VAR
Tekniğiyle Analizi” Ortadoğu Teknik Üniversitesi, ODTÜ Gelişme Dergisi,
c.31, s.1, ss.93-114.
Baxter, M. (1994), “Real exchange rates and real interest differentials” Journal of
Monetary Economics, s.33, ss.5-37.
Bozdağlıoğlu, H. Y. ve Yılmaz, M. (2017), “Türkiye’de enflasyon ve döviz kuru
ilişkisi:1994-2014 yılları arası bir inceleme” Bitlis Eren Üniversitesi, Akademik
İzdüşüm Dergisi, c.2, s.3, ss.1-20.
Bulut, Ş. (2017), “Fiyatlar genel düzeyi ile döviz kuru arasındaki eşbütünleşme ve
nedensellik ilişkisi: Türkiye örneği” Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın İktisat
Fakültesi Dergisi, c.2, s.1, ss.1-10.
Dickey, D.A. (1981), “Histograms, Percentiles, and Moment” American Statistician,
s.35, ss.164-165.
Değerli A. ve Fendioğlu S. (2013), Döviz kuru beklentileri ve TCMB para politikası,
TCMB ekonomi notları, 02, 1-13.
Doğan, B., Eroğlu, Ö. ve Değer, O. (2016), “Enflasyon ve faiz oranı arasındaki
nedensellik ilişkisi: Türkiye örneği” Çankırı Karatekin Üniversitesi, İİBF
Dergisi, c.6, s.1, ss.405-425.
Durmuş, S. (2016), “Şeytan Üçgeni; Faiz, Döviz Kuru ve Enflasyon İlişkisi: Türkiye İçin
Ampirik Bir Analiz” TURAN-SAM Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, c.8,
s.32, ss.427-433.
102
Dülger F. ve Cin M.F. (2002), “Türkiye‘de Döviz Kuru Dinamiklerinin Belirlenmesinde
Parasalcı Yaklaşım ve Eşbütünleşme Yöntemiyle Sınama”, ODTÜ Gelişme
Dergisi, c.29, s.2. ss.47-68.
Edison, H. J. ve Pauls, B.D. (1993), “A re-assessment of the relationship between real
exchange rates and real interest rates:1974-1990” Journal of Monetary
Economics, c.31, s.2, ss.165-187.
Ergin, A. (2015), “Döviz kuru ve enflasyon arasındaki geçiş etkisi: Türkiye örneği”
Niğde Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, c.8, s.3, ss.13-29.
Gök, A. (2006), “Alternatif Döviz Kuru Sistemleri” Marmara Üniversitesi İ.İ.B.F
Dergisi, c.21, s.1, ss.131-145.
Granville, B. ve Mallick, S. K. (2004), “Fisher hypothesis: UK evidence over a century”
Applied Economic Letters, ss.87-90.
Granger, C.W.J ve Newbold, P. (1974), “Spurious Regression in Econometrics”, Journal
of Econometrics, s.2, 111-120.
Gül, E. ve Ekinci, A. (2006), “Türkiye’de enflasyon ve döviz kuru arasındaki nedensellik
ilişkisi:1984-2003” Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, c.6, s.1, ss. 91-
106.
Hepaktan, C. E., Çınar, S. ve Dündar, Ö. (2011), “Türkiye’de Uygulanan Döviz Kuru
Sistemlerinin Dış Ticaret İle İlişkisi”, Akademik Araştırmalar ve Çalışmalar
Dergisi, c.3, s.5 - ss.62-82.
Kanca, O. C., Üzümcü, A. ve Deniz, A. (2015), “Fisher Etkisi Türkiye ekonomisi için
geçerli mi? Bir zaman serisi analizi: 1980-2013” Dergipark, s.3, ss.1-18.
Kara, H. ve Öğünç, F. (2012), “Döviz Kuru ve İthalat Fiyatlarının Yurt İçi Fiyatlara
Etkisi” İktisat İşletme ve Finans Dergisi, c.27, s.317. ss.1-20.
Macdonald, R. ve Nagayasu, J. (1999), “The Long-Run Relationship between Real
Exchange Rates and Real Interest Rate Differentials: A Panel Study” İMF
working paper, c.37, s.99, ss.1-12.
Mamak Ekinci E.B., Alhan A. ve Ergör Z.B. (2016), “Parametrik Olmayan Regresyon
Analizi: Faiz Oranı, Enflasyon ve Döviz Kuru İlişkinin İncelenmesi Örneği”
Bankacılık ve Sigortacılık Araştırmaları Dergisi, c.2, s.9, ss.28-37.
Mahdi, S. ve Masood, S. (2011), “The long run relationship between interest rates and
inflation in Iran: Revisiting Fisher’s hypothesis” Journal of Economics and
International Finance, c.3, s.14. ss.705-712.
103
Mihaljek, D. ve Klau, M. (2001), “A note on the pass-through from exchange rate and
foreign price changes to inflation in selected emerging market economies” Bis
Papers, s.8, ss. 69-81.
Mishkin, F. S. (1991), “Is the Fisher Effect for Real? A Reexamination of the
Relationship Between Inflation and Interest Rates” c.8, s.2, ss.195-215.
Mishkin, F. S. (1992), “Is the Fisher Effect for Real? A Reexamination of the
Relationship Between Inflation and Interest Rates” Journal of Monetary
Economics, c.30, s.2, ss:195-215.
Mishkin, F. S. (1996), “The Channels of Monetary Transmission: Lessons for Monetary
Policy” NBER Working Paper 5464, ss.1-27.
Nelson, C. R. ve Plosser, C.I. (1982), “Trand and Random Walks in Macroeconomic
Time Series: Some Evidence and Implications”. Journal of Monetary Economics,
c.10, ss.139-162.
Özdemir, K.A. ve Şahinbeyoğlu, G. (2000), “Alternatif Döviz Kuru Sistemleri” TCMB
Araştırma Genel Müdürlüğü Tartışma Tebliği.
Romer, D.C. ve Romer, H. D. (2000), “Federal Reserve Information and the Behavior of
Interest Rates”, c.90, s.3 ss.429-458.
Sever, E. ve Mızrak, Z. (2007), “Döviz kuru, enflasyon ve faiz oranı arasındaki ilişkiler:
Türkiye uygulaması” Selçuk Üniversitesi, İİBF Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar
Dergisi, s.13, ss. 265-283.
Saraçoğlu, M., Kuzu, M. ve Kocaoğlu, F. (2015), “Türkiye ekonomisinde sermaye
hareketleri, döviz kuru, enflasyon ve faiz arasındaki etkileşimlerin küresel
ekonomi politik çerçevesinde analizi” Gazi İktisat ve İşletme Dergisi, c.1, s.2.
ss.75-110.
Şarkaya İçellioğlu, C. (2017), “Finansal İstikrar ve Türkiye Cumhuriyeti Merkez
Bankası’nın Para Politikası Stratejisi” Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü Dergisi, c.9, s.20, ss.20-38.
Şimşek, M. ve Kadılar, C. (2006), “Fisher etkisinin Türkiye verileri ile testi”, Doğuş
Üniversitesi Dergisi, c.7, s.1, ss.99-111.
Taylor, B. J. (1993), “Discretion versus Policy Rules in Practice Carnegie” Rochester
Conference Series on Public Policy, c. 39, s.1, ss. 195-214.
Turgutlu, E. (2004), “Fisher Hipotezinin Tutarlılığının Testi: Parçalı Durağanlık ve
Parçalı Koentegrasyon Analizi” Dokuz Eylül Üniversitesi İİBF Dergisi, c.19, s.2,
ss.55-74.
104
Woo, T. W. (1984), “Exchange Rates and the Prices of Nonfood, Nonfuel Products”
Brookings Institution, Brookings Papers on Economic Activity, ss.511-536.
Yılancı, V. (2009), “Fisher Hipotezinin Türkiye için sınanması: Doğrusal olmayan
eşbütünleşme analizi” Atatürk Üniversitesi, İİBF Dergisi, c.23, s.4, ss.205-213.
Tezler
Akça, Ö. (2007), “Bağımsızlık Sonrası Kırgızistan’da Uygulanan Döviz Kuru
Politikaları”, Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Akkılıç, S. (2010), “Enflasyon Hedeflemesi ve Türkiye Örneği” Marmara Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, İktisat Teorisi Bilim Dalı,
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Alacahan, N. D. (2011), “Enflasyon Hedeflemesi Uygulayan Ülkelerde Enflasyon-Döviz
Kuru İlişkisi ve Türkiye Uygulaması” İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış Doktora Tezi.
Arat, K. (2003), “Türkiye’de Optimum Döviz kuru rejimi ve Döviz Kurlarından Fiyatlara
Geçiş Etkisinin İncelenmesi”, TCMB Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü, Uzmanlık
Yeterlilik Tezi.
Aral, A. (2015), “Türkiye’de döviz kuru ve dış ticaret ilişkisi: 1992-2013 dönemi
eşbütünleşme analizi” Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmış yüksek lisans tezi.
Artan, S. (2004), “Enflasyon-Ekonomik Büyüme İliskisi: Literatür ve Uygulama”,
Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı,
Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Aykırı, M. (2008), “Ekonomik Büyüme-Enflasyon-İşsizlik İlişkisi: Türkiye Üzerine Bir
Uygulama (1980-2005)” Kafkas Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat
Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Bağış, B. (2016), “Döviz Kuru Sistemleri” İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İstanbul
29 Mayıs Üniversitesi.
Baoua Abdou, M. M. (2016), “Enflasyon ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Nijer İçin
Zaman Serisi Analizi (1971-2014)” Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, İktisat Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans
Tezi.
105
Bulut, E. (2005), “Döviz Kuru Belirleme Modelleri ve Döviz Piyasasının Mikro Yapısı:
Türkiye Örneği”, Gazi üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim
Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Cansu, İ. (2006), “Türkiye Ekonomisinde İç Borçlanmanın Faiz Oranı ve Döviz Kuru ile
İlişkisi” Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı,
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Cergibozan, R. (2011), “Reel Döviz Kuru ve TL’nin Aşırı Değerlenme Oranının
Ölçümü” İstanbul Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana
Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Çiftçi. E. (2015), “Türkiye’de Enflasyon ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişki:
Ampirik Bir Uygulama (1980-2014)” Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, İktisat Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans
Tezi.
Dağhan, A.H. (2013), “Enflasyon Hedeflemesi Rejiminde Faiz Oranı Geçişkenliği:
Türkiye Örneği (2006-2012)” Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İşletme Ana Bilim Dalı, Finansman Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek
Lisans Tezi.
Demircioğlu, M. (2009), “Döviz Kuru Politikaları ve Dış Ticaret 1980 Sonrası Türkiye
Örneği” Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim
Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Dizman, A.S. (2008), “Merkez Bankası ve Dalgalı Kur Politikası: Türkiye Örneği"
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim Dalı, Finansal
Piyasalar ve Yatırım Yönetimi Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
İlter, N. (1994), “Türkiye’de 1980 Sonrası Para Arzı ve Enflasyon” DPT Uzmanlık
Tezleri.
Duman, S. (2009), “Döviz Kur ve Politikalarının İMKB-100 Endeksi Üzerine Etkilerinin
İstatistiksel Açıdan Değerlendirilmesi Bir Uygulama” Marmara Üniversitesi
Bankacılık ve Sigortacılık Enstitüsü, Sermaye Piyasası ve Borsa Ana Bilim Dalı,
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Durgut, D. (2010), “Faiz Oranlarını Etkileyen Makroekonomik Faktörler: Türkiye İçin
Ampirik Bir Analiz” Zonguldak Karaelmas Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Duygu, D. (2010), “Bileşik Faiz” Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Özel
Hukuk Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Duygu, R. İ. (2007), “Döviz Kuru Sistemleri ve Döviz Kuru Riskleri”, Türkiye Bankalar
Birliği Eğitim ve Tanıtım Grubu Seminer Notları.
106
Ersöz, E. (2006), “Dalgalı döviz kuru sistemi ve Türkiye’de dalgalı döviz kuru
uygulaması” İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Anabilim
Dalı, Finansman Bilim Dalı, yayınlanmış yüksek lisans tezi.
Gültekin, G. (2006), “Bazı Döviz Kuru Modellerinin Belirlenmesi ve Ampirik
Uygulama” Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ekonometri Ana Bilim
Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Karacan, R. (2010), “Faiz, Kur ve Makroekonomik Performans: Türkiye Üzerine Bir
İnceleme” Kocaeli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim
Dalı, İktisat Politikası Bilim Dalı, Doktora Tezi.
Karataş M. B. (2017), “Türkiye Ekonomisinde İktisadi Büyüme ve Faiz oranı Arasındaki
İlişkinin Analizi” İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana
Bilim Dalı, İktisat Politikası Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Kocaekşi, E. (2005), “Parasal Şokların Makroekonomik Etkileri: VAR Yaklaşımı ve
Türkiye Ekonomisi Bir Uygulama” Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Ekonometri Anabilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Küçükkırımlı, C. (2017), “Türkiye’de Yurtdışı Yerleşiklerin Mülkiyetindeki Devlet İç
Borçlanma Senetleri İle İkincil Piyasa Faizleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”
TCMB Uzmanlık Yeterlilik Tezi.
Künç, S. (2011), “Enflasyon teorileri” Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Monfared, S. S. (2015), “Döviz Kuru ve Enflasyon İlişkisi: İran Örneği” Gazi
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Uluslararası İktisat Ana Bilim Dalı,
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Ordu, C. F. (2013), “Döviz Kuru Dış Ticaret İlişkisi: Türkiye Örneği” Adnan Menderes
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış
Yüksek Lisans Tezi.
Önder, Ş. Ş. (2008), “Enflasyon Hedeflemesi ve Döviz Kuru-Enflasyon Arasındaki
Geçişkenlik: Türkiye Örneği” Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İktisat Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Özdemir, F. (2010), “Döviz Kuru Sistemleri ve Ödemeler Bilançosu İle İlişkisi”
Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Ana Bilim Dalı,
Finansal Piyasalar ve Yatırım Yönetimi Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans
Tezi.
Özkurt, C. İ. ((2016), “Enflasyon hedeflemesi politikası ve Türkiye uygulaması”
Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı,
yayınlanmış doktora tezi.
107
Sağlam Y. ve Yıldırım M. (2007), “2001 Krizi Sonrası Uygulanan Faiz ve Kur
Politikalarının Türkiye Ekonomisine Etkileri”, Adnan Menderes Üniversitesi ve
Avrupa Araştırmalar Merkezi, Güncel Ekonomik Sorunlar Kongresi Bildirisi.
Sever, E. (2004), “Döviz Kuru Rejimleri ve Ekonomik Etkileri Bakımından Türkiye’de
Uygulanan Döviz Kuru Politikalarının Analizi” İstanbul Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Doktora Tezi.
Süslü, B. (2005), “Türkiye’de Enflasyona Karşı İzlenecek Para Politikalarında Nominal
Çapaların Olası Rolü” Muğla Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana
Bilim Dalı, Yayınlanmış Doktora Tezi.
Tezcan, S. (2009), “Faiz oranlarının Hisse Senedi Getirileri Üzerindeki Etkisi ve
İMKB’de Bir Uygulama” Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
İşletme Ana Bilim Dalı, Finansal Piyasalar ve Yatırım Yönetimi Bilim Dalı,
Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Tokel, D. (2011), “Para Politikası ve Faiz Kararları Arasındaki İlişki: Teorik ve
Uygulamalı Yaklaşım” Marmara Üniversitesi, Bankacılık ve Sigortacılık
Enstitüsü, Bankacılık Anabilim Dalı, Yayınlanmış Doktora Tezi.
Turan, S. A. (2010), “Enflasyon ve Ekonomik Büyüme İlişkileri: Türkiye Üzerine
İncelemeler” Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim
Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Türköz, H. (2014), “Türkiye ekonomisinde 1988-2010 döneminde reel döviz kuru
riskinin reel faiz oranı üzerindeki etkileri” Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, İktisat Anabilim Dalı, İktisat Teorisi Bilim Dalı, yayınlanmış yüksek
lisans tezi.
Ulaş, S. (2010), “Enflasyon ve Döviz Kurunun Hisse Senedi Piyasasına Etkileri,
İMKB’de Uygulaması” Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat
Ana Bilim Dalı, İktisat Bilim Dalı Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Yakut, Ş. (1997), “Avrupa Para Sistemi ve Türkiye”, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal
Bilimler Enstitüsü, İktisat, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Yanar, R. (2008), “Gelişmekte Olan Ülkelerde Döviz Kuru Rejimi Tercihi Ve Makro
Ekonomik Performans”, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat
Anabilim Dalı, Yayınlanmış Doktora Tezi.
Yerli, B. G. (2008), “Ekonomik Beklentilerin Enflasyon Üzerine Etkisi: Türkiye
Örneği” Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme Ana Bilim
Dalı, Sayısal Yöntemler Bilim Dalı, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi.
Yılmaz, M. (2016), “Enflasyon ve Döviz Kuru Arasındaki İlişki”, Adnan Menderes
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Ana Bilim Dalı, Yayınlanmış
Yüksek Lisans Tezi.
108
İnternet Kaynakları
Yavuz Anıl Timuçin, “Granger nedensellik testi”, http://www.ekolar.com/granger-
nedensellik-testi/ Erişim Tarihi:12.02.2018.
Mahfi Eğilmez, “Enflasyon ile faiz ilişkisi”,
http://www.mahfiegilmez.com/2014/05/enflasyon-ile-faiz-iliskisi.html Erişim Tarihi:
22.01.2018.
TCMB, Para Politikası Temmuz Raporu, 2002, (Çevrimiçi),
http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/07abb4cb-6649-4b59-bd19-
43ab0080b1c0/ppr-
temmuz2002.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-07abb4cb-
6649-4b59-bd19-43ab0080b1c0-m3fBatf Erişim Tarihi 10.02.2018.
TCMB, Enflasyon Kitapçığı, 2004, (Çevrimiçi),
http://tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/b62e1fb7-ebc1-4922-99dc-
b3ba23320b9f/enflasyon.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-
b62e1fb7-ebc1-4922-99dc-b3ba23320b9f-m5lk-1M Erişim Tarihi 15.02.2018.
TCMB, Enflasyon ve Fiyat İstikrarı 2013, (Çevrimiçi),
http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/TR/TCMB+TR/Main+Menu/Yayinlar/Kitap
%2C+Kitapciklar+ve+Brosur/ Erişim Tarihi 20.04.2018.
TCMB, 2016 Yılı Para ve Kur Politikası 2015, (Çevrimiçi),
http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/e892e880-3d81-4445-8b3a-
c12a252172f9/2016ParaveKur.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPAC
E-e892e880-3d81-4445-8b3a-c12a252172f9-m3fB7u4 Erişim Tarihi 21.04.2018.
TCMB, 2018 Yılı Para ve Kur Politikası 2017, (Çevrimiçi),
http://www.tcmb.gov.tr/wps/wcm/connect/6a7bcb27-bfce-4968-a63b-
2f545f875be3/2018parakur.pdf?MOD=AJPERES&CACHEID=ROOTWORKSPACE-
6a7bcb27-bfce-4968-a63b-2f545f875be3-m3fB7u3 Erişim Tarihi 22.04.2018.
109
EKLER
EK-1: ADF TÜFE Test Sonuçları
Null Hypothesis: D(TUFE) has a unit root
Exogenous: None
Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=12)
t-Statistic Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic -8.488295 0.0000
Test critical values: 1% level -2.586960
5% level -1.943882
10% level -1.614731
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
Augmented Dickey-Fuller Test Equation
Dependent Variable: D(TUFE,2)
Method: Least Squares
Date: 04/15/18 Time: 01:58
Sample (adjusted): 2009M03 2017M12
Included observations: 106 after adjustments
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D(TUFE(-1)) -0.802129 0.094498 -8.488295 0.0000
R-squared 0.406930 Mean dependent var 0.006698
Adjusted R-squared 0.406930 S.D. dependent var 1.141799
S.E. of regression 0.879311 Akaike info criterion 2.590032
Sum squared resid 81.18467 Schwarz criterion 2.615159
Log likelihood -136.2717 Hannan-Quinn criter. 2.600216
Durbin-Watson stat 1.931829
EK-2: ADF TÜFE Bazlı REK Test Sonuçları
Null Hypothesis: D(TUFE_BAZLI_REK) has a unit root
Exogenous: None
Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=12)
110
t-Statistic Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic -8.384806 0.0000
Test critical values: 1% level -2.586960
5% level -1.943882
10% level -1.614731
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
Augmented Dickey-Fuller Test Equation
Dependent Variable: D(TUFE_BAZLI_REK,2)
Method: Least Squares
Date: 04/15/18 Time: 02:01
Sample (adjusted): 2009M03 2017M12
Included observations: 106 after adjustments
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D(TUFE_BAZLI_REK(-1)) -0.800106 0.095423 -8.384806 0.0000
R-squared 0.401013 Mean dependent var 0.021887
Adjusted R-squared 0.401013 S.D. dependent var 3.045928
S.E. of regression 2.357374 Akaike info criterion 4.562363
Sum squared resid 583.5071 Schwarz criterion 4.587489
Log likelihood -240.8052 Hannan-Quinn criter. 4.572547
Durbin-Watson stat 1.968222
EK-3: ADF DİBS Test Sonuçları
Null Hypothesis: D(DIBS) has a unit root
Exogenous: None
Lag Length: 0 (Automatic - based on SIC, maxlag=12)
t-Statistic Prob.*
Augmented Dickey-Fuller test statistic -13.14175 0.0000
Test critical values: 1% level -2.586960
5% level -1.943882
10% level -1.614731
*MacKinnon (1996) one-sided p-values.
Augmented Dickey-Fuller Test Equation
Dependent Variable: D(DIBS,2)
Method: Least Squares
Date: 04/15/18 Time: 02:02
Sample (adjusted): 2009M03 2017M12
Included observations: 106 after adjustments
Variable Coefficient Std. Error t-Statistic Prob.
D(DIBS(-1)) -1.243501 0.094622 -13.14175 0.0000
R-squared 0.621902 Mean dependent var 0.000943
111
Adjusted R-squared 0.621902 S.D. dependent var 1.399489
S.E. of regression 0.860542 Akaike info criterion 2.546880
Sum squared resid 77.75588 Schwarz criterion 2.572007
Log likelihood -133.9846 Hannan-Quinn criter. 2.557064
Durbin-Watson stat 1.884367
EK-4: Gecikme Uzunluğu
VAR Lag Order Selection Criteria
Endogenous variables: LOGTUFE_BAZLI_REK LOGTUFE
LOGDIBS
Exogenous variables: C
Date: 04/15/18 Time: 02:06
Sample: 2009M01 2017M12
Included observations: 100
Lag LogL LR FPE AIC SC HQ
0 199.8499 NA 3.92e-06 -3.936998 -3.858843 -3.905367
1 449.5450 479.4146 3.18e-08 -8.750900 -8.438280* -8.624377
2 463.4468 25.85726 2.88e-08* -8.848936* -8.301850 -8.627520*
3 468.5477 9.181751 3.12e-08 -8.770955 -7.989404 -8.454647
4 469.8240 2.220714 3.65e-08 -8.616480 -7.600464 -8.205280
5 473.7679 6.625760 4.06e-08 -8.515359 -7.264877 -8.009266
6 480.2439 10.49100 4.29e-08 -8.464877 -6.979930 -7.863892
7 493.5681 20.78581* 3.97e-08 -8.551362 -6.831949 -7.855485
8 496.0572 3.733597 4.56e-08 -8.421143 -6.467265 -7.630374
* indicates lag order selected by the criterion
LR: sequential modified LR test statistic (each test at 5% level)
FPE: Final prediction error
AIC: Akaike information criterion
SC: Schwarz information criterion
HQ: Hannan-Quinn information criterion
EK-5: Blok Granger Nedensellik Testi Sonuçları
VAR Granger Causality/Block Exogeneity Wald Tests
Date: 04/15/18 Time: 02:08
Sample: 2009M01 2017M12
Included observations: 106
Dependent variable: LOGTUFE_BAZLI_REK
Excluded Chi-sq df Prob.
112
LOGTUFE 1.603925 2 0.4484
LOGDIBS 1.958736 2 0.3755
All 3.109473 4 0.5397
Dependent variable: LOGTUFE
Excluded Chi-sq df Prob.
LOGTUFE_BAZLI_REK 14.65417 2 0.0007
LOGDIBS 2.468227 2 0.2911
All 14.80810 4 0.0051
Dependent variable: LOGDIBS
Excluded Chi-sq df Prob.
LOGTUFE_BAZLI_REK 13.65342 2 0.0011
LOGTUFE 6.818333 2 0.0331
All 22.94194 4 0.0001
EK-6: Otokolerasyon LM Testi Sonuçları
VAR Residual Serial Correlation LM Tests
Date: 04/15/18 Time: 02:12
Sample: 2009M01 2017M12
Included observations: 106
Nullhypothesis:
Noserial
correlatin at lag
h
Lag LRE*
stat
df Prob. Rao F-stat df Prob.
1 6.6652
48
9 0.6719 0.739991 (9, 228.9) 0.6720
2 6.9392
85
9 0.6434 0.770871 (9, 228.9) 0.6435
3 4.7209
17
9 0.8579 0.521930 (9, 228.9) 0.8580
4 12.577
91
9 0.1827 1.414427 (9, 228.9) 0.1827
5 3.7675
95
9 0.9260 0.415678 (9, 228.9) 0.9261
6 11.350
41
9 0.2525 1.272995 (9, 228.9) 0.2525
113
7 2.9623
89
9 0.9658 0.326273 (9, 228.9) 0.9658
8 4.6072
07
9 0.8671 0.509234 (9, 228.9) 0.8671
9 9.9952
13
9 0.3509 1.117716 (9, 228.9) 0.3510
10 20.150
85
9 0.0170 2.303688 (9, 228.9) 0.0170
11 2.9458
96
9 0.9664 0.324444 (9, 228.9) 0.9664
12 26.880
23
9 0.0015 3.118577 (9, 228.9) 0.0015
Nullhypothesis:
No serial
correlation at
lags 1 to h
Lag LRE*
stat
df Prob. Rao F-stat df Prob.
1 6.6652
48
9 0.6719 0.739991 (9, 228.9) 0.6720
2 16.646
26
18 0.5475 0.925641 (18, 257.9) 0.5479
3 24.226
57
27 0.6177 0.895307 (27, 257.6) 0.6187
4 40.828
24
36 0.2666 1.147317 (36, 251.9) 0.2688
5 54.127
15
45 0.1653 1.226136 (45, 244.4) 0.1685
6 63.227
80
54 0.1827 1.192825 (54, 236.2) 0.1882
7 65.651
41
63 0.3851 1.046388 (63, 227.7) 0.3960
8 71.532
69
72 0.4934 0.989398 (72, 219.0) 0.5091
9 78.694
77
81 0.5518 0.961408 (81, 210.2) 0.5731
10 100.73
44
90 0.2062 1.135801 (90, 201.4) 0.2305
11 102.95
75
99 0.3727 1.036339 (99, 192.5) 0.4118
12 122.53
83
108 0.1604 1.153486 (108, 183.6) 0.1974
*Edgeworth expansion corrected likelihood ratio statistic.
EK-6: White Değişen Varyans Testi Sonuçları
VAR Residual Heteroskedasticity Tests (Levels and Squares)
Date: 03/23/18 Time: 18:28
Sample: 2009M01 2017M12
114
Included observations: 101
Joint test:
Chi-sq df Prob.
289.1115 252 0.0540
EK-7: Etki-Tepki Analizi Sonuçları
.00
.01
.02
.03
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGTUFE_BAZLI_REK to LOGTUFE_BAZLI_REK
.00
.01
.02
.03
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGTUFE_BAZLI_REK to LOGTUFE
.00
.01
.02
.03
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGTUFE_BAZLI_REK to LOGDIBS
-.05
.00
.05
.10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGTUFE to LOGTUFE_BAZLI_REK
-.05
.00
.05
.10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGTUFE to LOGTUFE
-.05
.00
.05
.10
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGTUFE to LOGDIBS
-.04
.00
.04
.08
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGDIBS to LOGTUFE_BAZLI_REK
-.04
.00
.04
.08
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGDIBS to LOGTUFE
-.04
.00
.04
.08
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Response of LOGDIBS to LOGDIBS
Response to Cholesky One S.D. (d.f . adjusted) Innovations ± 2 S.E.
115
EK-8: Varyans Ayrışım Tablosu Sonuçları
Variance Decomposition of
LOGTUFE_BAZ I_REK:
Period S.E. LOGTUFE_BAZL
I_REK
LOGTUFE LOGDIBS
1 0.0230
06
100.0000 0.000000 0.000000
2 0.0354
81
99.36885 0.617076 0.014075
3 0.0451
84
98.60491 1.241102 0.153986
4 0.0530
33
97.92707 1.734274 0.338654
5 0.0595
45
97.36735 2.059760 0.572887
6 0.0650
26
96.90120 2.266703 0.832095
7 0.0697
05
96.49633 2.393118 1.110547
8 0.0737
48
96.13130 2.469323 1.399374
9 0.0772
78
95.79249 2.514416 1.693095
10 0.0803
90
95.47283 2.540553 1.986619
11 0.0831
52
95.16882 2.555068 2.276114
12 0.0856
19
94.87906 2.562416 2.558528
VarianceDecompositionof
LOGTUFE:
Period S.E. LOGTUFE_BAZL
I_REK
LOGTUFE LOGDIBS
1 0.1062
15
0.051850 99.94815 0.000000
2 0.1528
53
1.317524 98.68230 0.000174
3 0.1747
78
1.284376 98.55452 0.161106
4 0.1834
56
1.286845 98.25788 0.455271
5 0.1876
54
2.538722 96.55058 0.910697
6 0.1914
62
5.315449 93.25100 1.433550
7 0.1960
55
9.080952 88.95706 1.961986
8 0.2012
53
13.10753 84.44256 2.449906
9 0.2066
07
16.90707 80.20602 2.886911
116
10 0.2117
72
20.26868 76.45569 3.275627
11 0.2165
73
23.15565 73.22067 3.623674
12 0.2209
53
25.60864 70.45349 3.937865
VarianceDecomposition of
LOGDIBS:
Period S.E. LOGTUFE_BAZL
I_REK
LOGTUFE LOGDIBS
1 0.0768
39
10.04570 1.122751 88.83155
2 0.0943
94
19.40389 6.261021 74.33509
3 0.1079
08
23.53803 5.957131 70.50484
4 0.1173
98
29.08824 5.324983 65.58678
5 0.1256
60
34.25442 4.647777 61.09780
6 0.1329
82
39.13815 4.221097 56.64076
7 0.1395
78
43.36277 4.007800 52.62943
8 0.1454
53
46.95751 3.914635 49.12785
9 0.1506
47
49.96579 3.880239 46.15397
10 0.1552
19
52.48287 3.867448 43.64968
11 0.1592
44
54.59327 3.860453 41.54628
12 0.1628
01
56.37136 3.852853 39.77579
Cholesky Ordering: LOGTUFE_BAZLI_REK LOGTUFE LOGDIBS
117
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler
Adı Soyadı : Hüseyin İşcan
Doğum Tarihi : 01.01.1991
Medeni Hali : Bekâr
İletişim : [email protected]
Eğitim Durumu
İlköğretim: Mustafa Kemal İlköğretim Okulu (ÇANAKKALE)
Lise: Hasan Ali Yücel Lisesi (ÇANAKKALE)
Lisans: Süleyman Demirel Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat
Bölümü (ISPARTA)
Lisansüstü: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İktisat Anabilim
Dalı (ISPARTA)
Yabancı Dil Bilgisi
İngilizce