Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
(WDS 2012/2013 nr 1)
WDS (2012/2013) wykład nr 1
1. Organizacja wykładu: celem wykładu jest wprowadzenie do podstawowych pojęć,
problemów oraz koncepcji badawczych w socjologii: ma przygotować studentów do bardziej wyspecjalizowanych
przedmiotów socjologicznych prowadzonych w Instytucie Socjologii;
szczególny nacisk będzie położony jest na prezentację złożoności (pluralizmu) perspektywy badawczych i teoretycznych w socjologii;
ukazanie głównych sporów toczących się między określonymi podejściami teoretycznymi w zakresie analizy i wyjaśniania podstawowych zjawisk społecznych, jak np. społeczeństwo, państwo, rynek, kultura itp.
przedmiot kończy się egzaminem pisemnym w semestrze zimowym !!!
WDS (2012/2013) wykład nr 1
2. Warunki zaliczenia: podręcznik zalecany:
Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003 (lub nowsze wydania) (przede wszystkim znajomość rozdziałów: I –III oraz VIII-XVIII).
warunki zaliczenia wykładu i egzaminu: obowiązkowe uczęszczanie na wykład (dopuszczalne są dwie
nieobecności); wykład kończy się egzaminem pisemnym w semestrze
zimowym (ma on formę testu składającego się z 50 pytań oraz wymaga napisania dwóch krótkich – jednostronicowych - esejów, których temat jest wybierany z 6 propozycji).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
3. Plan wykładów: 1. Zagadnienia wstępne.
Określenie przedmiotu i zarys programu wykładu, literatura i organizacja zajęć, sposób zaliczenia zajęć i przeprowadzenia egzaminu.
2. Charakter socjologii oraz historyczne warunki jej powstania. Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie. Wiedza potoczna. Historyczne warunki
narodzin socjologii. Socjologia jako nauka. Przedmiot socjologii, główne pojęcia i koncepcje. Wewnętrzne zróżnicowanie socjologii.
3. Rzeczywistość społeczna – socjalizacja, role społeczne i kontrola społeczna. Podstawowe problemy życia społecznego istot żywych. Mechanizmy i stadia procesu
socjalizacji. Pozycje i role społeczne. Spojrzenie „dramaturgiczne”. Mechanizmy kontroli społecznej. Normy i wartości. Instytucje kontroli społecznej. Konformizm i dewiacja. Stabilność i zmiana.
4. Rzeczywistość społeczna - grupa społeczna i więź społeczna. Pojęcie grupy i więzi społecznej. Zbiorowość a grupa. Odmiany grup społecznych. Grupy
formalne i nieformalne, pierwotne i wtórne. Społeczność lokalna. Małe grupy. 5. Rodzina i pokrewieństwo.
Małżeństwo i strategie zawierania małżeństw. Pojęcie rodziny, struktura i funkcje, podziały. Rodzina we współczesnym społeczeństwie polskim. Demografia i teoria przejścia demograficznego
WDS (2012/2013) wykład nr 1
4. Plan wykładu (cdn.): 6. Kulturowe podstawy życia społecznego (wartości, normy, symbole).
Pojęcie i sfera kultury. Kategorie kultury. Kultura dominująca, kultura uprawniona (uprawomocniona), kapitał kulturowy. Kultura masowa i kultura popularna. Telewizja i mediatyzacja kultury. Rola Internetu.
7. Religia. Religia jako regulator zachowań społecznych. Religia w ujęciu socjologicznym. Teorie
religii. Synkretyzm religijny. Zjawisko indywidualizacji i „prywatyzacji religii”. Nowe ruchy religijne. Religijność i Kościół katolicki we współczesnym społeczeństwie polskim.
8. Etniczność, grupa etniczna, naród. Kategorie „swój” i „obcy” w życiu społecznym. Dystans i obcość kulturowa/etniczna.
Stereotypy i obrazy etniczne. Zjawisko etniczności i jej przejawy. Grupa etniczna. Zagadnienie narodu w socjologii. Naród a państwo. Problem państwa narodowego. Kultura narodowa. Ethnos i demos.
9. Instytucje społeczne i organizacje (biurokracja). Socjologiczne rozumienie instytucji. Typy i rodzaje instytucji. Podejście instytucjonalne w
socjologii. Instytucja a organizacja. Problem biurokracji. Teoria biurokracji Maxa Webera. . 10. Struktura społeczna i zróżnicowanie społeczne.
Zróżnicowanie społeczne. Pojęcie struktury społecznej. Nierówności społeczne. Pojęcie klasy społecznej Struktura klasowa w świadomości społecznej (ujęcie St. Ossowskiego). Stratyfikacja społeczna. Ruchliwość społeczna.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
5. Plan wykładu (cdn.): 11. Ubóstwo, płeć i wiek w społeczeństwie
Bogactwo i bieda. Pojęcia „wykluczenia społecznego” i marginalizacji społecznej. Związki miedzy wykluczeniem społecznym a ubóstwem. Wiek i płeć jako kategorie zróżnicowania społecznego.
12. Władza i polityka (demokracja i państwo). Socjologiczne rozumienie polityki i władzy. Pojęcie „biowładzy”. Władza prawomocna.
Instytucjonalizacja władzy i systemu politycznego. Rozumienie demokracji i jej typy. 13. Gospodarka i rynek (porządek ekonomiczny w społeczeństwie).
Stosunki ekonomiczne jako stosunki społeczne. Typy ładu ekonomicznego. Instytucja rynku w myśli społecznej. Gospodarka rynkowa w społeczeństwie. Produkcja i konsumpcja.
14. Rozwój społeczny, nowoczesność („późna nowoczesność”) i globalizacja Klasyczne teorie rozwoju i zmiany społecznej Kryteria rozwoju społecznego (Human
Development Index). Nowoczesność, pojęcie „globalizacji” i „nowej lokalności”.. 15. Podsumowanie wykładu
Podsumowanie wykładu. Nowe koncepcje i wyzwania badawcze w socjologii współczesnej. Klasycy a współczesność. Zaangażowanie socjologii w życie publiczne. Perspektywy rozwoju dyscypliny. Socjologia światowa a socjologia polska. Specyfika socjologii w Polsce. Socjologia na Uniwersytecie Warszawskim. Główni polscy socjologowie.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
6. Powstanie socjologii: - wprowadzenie nazwy „socjologia” do publicznego obiegu
August Comte (1798-1857): - „socjologia” – połączenie: socius i logos:
- „socjologia ... to pojęcie, które wynalazłem na określenie fizyki społecznej” (1830-1842);
- twierdzenie: „wiedzieć, przewidywać, kontrolować” (1838/1839);
- metody badawcze: obserwacja, eksperyment, porównanie i metoda historyczna (jako czwarta?);
- próba spojrzenia na społeczeństwo z perspektywy „statyki” i „dynamiki” społecznej;
- socjologia a filozofia pozytywistyczna to ścisłe reguły postępowania:
- badać fakty, szukać związków między nimi, ustalać prawa ogólne.
- socjologia Comte’a: - perspektywa „makro”, dynamiczna, związana z praktyką
społeczną.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
7. Przed-socjologiczna wiedza o społeczeństwie: „nauka, która się boi zapomnieć swoich twórców, jest
zgubiona” (Alfred N. Whitehead, 1917 r.); przed-socjologiczna wiedza stanowiła część ogólniejszej
refleksji filozoficznej o świecie: miała charakter normatywny:
odpowiadała na pytanie jak być powinno, a nie jak jest rzeczywiście?;
miała charakter „woluntarystyczny”: odpowiadała na pytanie „kto jest odpowiedzialny za
życie społeczne? – natura, Opatrzność, władcy, ludzie itp.?;
głównym sprawcą zdarzeń czyniona jest władza (państwo itp.).
odwoływała się do pojęcia „tradycji” i przeciwstawiała ją zmianom społecznym („nowoczesności”).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
8. Socjologia a „wiedza potoczna”: ma charakter „naturalny”, spontaniczny (przysłowia) i
wartościujący (jest to wiedza emocjonalna, „gorąca”); opiera się na dychotomicznych ujęciach („dobrzy” – „źli”)
oraz pochopnych uogólnieniach i stereotypach. socjologia wobec „wiedzy potocznej” różni się użyciem :
metod badawczych: nacisk na określenie problemu badawczego, zbieranie
danych według uznanych reguł (warsztat socjologiczny) i odróżnianie „domysłów” od „faktów”.
stawianiem pytań badawczych i prób odpowiedzenia na nie w sposób systematyczny:
jak jest „naprawdę”?; dlaczego tak jest tak, jak jest?; co należy robić, aby zmienić daną sytuację?
WDS (2012/2013) wykład nr 1
9. Narodziny socjologii (przełom XVIII – XIX wieku): aby socjologia mogła się narodzić jako dyscyplina naukowa niezbędne
było pojawienie się nowego sposobu myślenia o społeczeństwie; dlaczego wtedy zrodziła się „naukowa” refleksja nad społeczeństwem?:
- rewolucje polityczne (zmiana relacji między państwem i społeczeństwem – pojawia się państwo, obywatel, wybory oraz kwestia utrzymania/naprawy „porządku społecznego”);
- rewolucja przemysłowa (wolny rynek, industrializacja, konieczność „pracy” zarobkowej) i rodzące się tam konflikty społeczne;
- socjalizm i pojawienie się kwestii socjalnych, jak bezrobocie, ubóstwo, bezdomność itp. (potrzeba ich rozwiązań, ale w jaki sposób?);
- urbanizacja (przeludnienie, zanieczyszczenie , patologie itp., miasto jako główne „laboratorium” socjologiczne);
- zmiana postaw wobec religii (sekularyzacja) i rozwój nauki (scjentyzm);
- wpływ Oświecenia i konserwatywnej reakcji anty-oświeceniowej (znaczenie „rozumu”, badań empirycznych, potrzeba lepszego i bardziej racjonalnie „ułożonego” świata);
- kwestia feminizmu (pierwsze ruchy emancypacyjne kobiet, konserwatyzm stanowy, kobiety w socjologii).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
10. „Nowoczesność” jako główny temat socjologii: socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności
(społeczeństwa nowoczesnego)”: „nowoczesność” – jej rozumienie w klasycznej socjologii:
historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem (pojawia się od wieku XVI do XIX, wpływ rewolucji francuskiej i amerykańskiej, znaczenie rewolucji przemysłowej - Wielka Brytania).
analityczne: jakie cechy związane są z „nowoczesnością”? (nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji/tradycjonalizmu): indywidualizm („triumf jednostki”); postępujące zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i
złożoność); racjonalność (dominuje kalkulacja i bezosobowość); ekonomizm (cele i kryteria efektywnościowe); ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie jej zasięgu
geograficznego i społecznego „w głąb”).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
11. „Nowoczesność” jako WIELKI TEMAT klasycznej socjologii (przykłady):
„wiedzieć, przewidywać, kontrolować”: kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a.
formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy: nierówności społeczne jako temat K. Marksa.
więź „mechaniczna” i „organiczna”: organizacja życia społecznego w mieście (urbanizm) jako temat
E. Durkheima. „wspólnota” i „zrzeszenie”(w jaki sposób „należymy” do
społeczeństwa?): „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa.
biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”): nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
12. Socjologiczna krytyka „nowoczesności” - główne jej tematy to:
alienacja: nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka,
edukacja, kultura itp.). anomia:
postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i rozwojowi przestępczości (dewiacjom).
dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”): negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie
„makro” i „mikro”. ekologia:
bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na środowisko naturalne.
nierówności światowe (globalne): teorie zależności i systemu światowego; podział: Północ wobec Południa.
skala wojen i militaryzacji społeczeństw: niespotykana wcześniej skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce
nowoczesnej.
WDS (2012/2013) wykład nr 1
13. Socjologia jako „nowa nauka z długą przeszłością”: dąży nie tylko do opisu, ale także do wyjaśniania
(„zrozumienia”); postępowanie badawcze opiera się na uznanych regułach
postępowania; neutralność i powstrzymanie się od wartościowania:
socjologia daje głębszy” ogląd rzeczywistości w terminach naukowych, ogólnych.
problemy wiedzy socjologicznej: brak kumulacji osiągnięć poznawczych; stała „niedojrzałość” wiedzy socjologicznej (?).
ewolucja ujęć (perspektyw) socjologicznych: od „socjologii strukturalnej” do „socjologii działania” ; socjologia życia codziennego (analiza tego, co stanowi
„sedno” egzystencji społecznej ludzi).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
14. Czy socjologia jest „gorsza” od innych dyscyplin naukowych? - kryteria porównania:
niezmienność obserwacji (brak możliwości powtarzalności
obserwacji); obiektywność obserwacji i wyjaśnień (wpływ wartości na
badacza oraz potrzeba zachowania bezstronności); sprawdzalność hipotez (trudności w przeprowadzeniu
eksperymentów); dokładność wyników (potrzeba powiązania abstrakcyjnych
pojęć z rzeczywistością); mierzalność zjawisk (socjologia zajmuje się badaniem
„znaczenia” badanych faktów społecznych); stałe liczbowe (jest ich brak w socjologii); przewidywalność przyszłych wydarzeń (jest to bardzo trudne); dystans od potocznego doświadczenia (socjologia przede
wszystkim nim się zajmuje).
WDS (2012/2013) wykład nr 1
15. Socjologia jako jedna z dziedzin nauk społecznych– porównanie do:
historii (podział na nauki nomotetyczne i idiograficzne): socjologia historyczna/historia społeczna.
antropologii: antropologia fizyczna i kulturowa/społeczna.
psychologii (psychologia społeczna); ekonomii:
„koszty” i „zyski” w zachowaniach społecznych, kategorie „racjonalności”, „wymiany”, „kapitału” w socjologii - socjologia ekonomiczna.
nauk politycznych: władza/państwo, prawo, instytucje (socjologia polityki).
innych nauk: matematyka (socjologia matematyczna), socjobiologia itp.