Urazy i uszkodzenia sportowe to ryzy-ko nieodÆåcznie zwiåzane z samym upra-wianiem sportu, ksztaÆtujåce siæ podobniejak kaºde ryzyko zawodowe itp. I tu, i tametiologia i patomechanika urazów jest zbli-ºona i stanowi wynik okre¥lonego splotu o-koliczno¥ci. Jednak, pomijajåc nieszczæ¥li-we wypadki w wybranych dyscyplinach, jaknp. automobilizm, najczæ¥ciej mamy doczynienia z typowymi uszkodzeniami prze-ciåºeniowymi narzådu ruchu. (12,13)

Baron De Coubertin przypominajåcw szlachetnej intencji znamienne sÆowa„citius, altius, fortius” zapewne nie zdawaÆsobie sprawy, jak wiele zÆa powoduje przy-woÆanie tego zawoÆania w erze nowoºytnej.Dobra — bo prawie od 100 lat sport (wyczy-

nowy) dostarcza ¥wiatu niezapomnianychwraºeñ, wzruszeñ i emocji; zÆa- bo nazbytwielu doszedÆszy do granic psychicznychi fizycznych moºliwo¥ci, wzglædnie nawetnie próbujåc tego uczyniì, siæga po niedo-zwolone wspomaganie. Paradoksem jestwiæc, ºe przypominajåc cytowanå Æaciñskåmaksymæ De Coubertin daÆ poczåtek gi-gantycznemu ruchowi dietetycznemu, hor-monalnemu, farmakologicznemu, wspoma-ganiu psychiki, doskonaleniu sprzætu i in-frastruktury itp. w sporcie.

Zarówno intensywne doskonalenie ru-chów, jak i powiækszenie siÆy miæ¥ni niemoºe odbywaì siæ bezkarnie i cenå jestprzyspieszone zuºycie tkanek. Sprawa na-biera szczególnej ostro¥ci u sportowców,

Tom 1, Numer 2 • 105

Urazy i uszkodzenia sportowe

Sport injuries — their prevention and treatment

Artur Dziak

Klinika Ortopedii i Rehabilitacji II WydziaÆu LekarskiegoAkademii Medycznej w Warszawie

StreszczenieSport i zajæcia sportowe nieodÆåcznie så zwiåzanez ryzykiem makro- i mikrouszkodzeñ (przeciåºe-nia) tkanek narzådu ruch, gdyº zarówno intensyw-ne doskonalenie ruchów, jak i powiækszanie siÆymiæ¥ni nie moºe odbywaì siæ bezkarnie i cenå jestprzyspieszone zuºycie tkanek.íadne uszkodzenia struktur tkankowych nie gojå siæbez ¥ladu, gdyº pomijajåc zÆamania ko¥ci w obræbienarzådu ruchu nie ma restitutio ad integrum. Wbrewwielkim postæpom medycyny nadal istniejå granicemoºliwo¥ci ortopedii rekonstrukcyjnej, uzaleºnioneod stopnia „zuºycia tkankowego”. Ståd tak wielkieznaczenie diagnozowania i leczenia w renomowa-nych centrach leczenia uszkodzeñ sportowych.[Acta Clinica 2001 2:105-110]

SÆowa kluczowe: medycyna sportowa, urazy sporto-we, uszkodzenia w sporcie, wypadki sportowe

SummarySports injuries occurs as a result of physical activi-ties caused either by accidents or, more often by ove-ruse. The demands being placed on the bodies ofathletes, especially on their musculo-skeletal systemsare much greater nowadays. In spite of the existenceof the myriad of overuse syndromes all the injuriesmust be diagnosed and treated effectively withcomplete healing so that athlete could continue toproduce good performances.[Acta Clinica 2001 2:105-110]

Key words: sports injuries, sports medicine, sportingactivities

je¥li nadmierna eksploatacja dotyczy okoli-cy, w której tkanki genetycznie så mniejwarto¥ciowe i podatne na sumujåce siæmikrourazy. Niejednokrotnie, czynnikiemwywoÆujåcym Æañcuch zaburzeñ patolo-gicznych na poziomie danej grupy komó-rek jest nieprawidÆowy wzór ruchu, czy teºmikrourazy dochodzåce z zewnåtrz.

W wyniku tego wszystkiego, poczyna-jåc juº od drugiej polowy XX wieku zaczæ-Æa niepokojåco wzrastaì liczba urazów i u-szkodzeñ narzådu ruchu, w tym fatalnychw skutkach dysfunkcji zwiåzanych z sumo-waniem siæ mikrourazów. Obecnie szacujesiæ, ºe liczba zawodników wysokiego wy-czynu ulegajåca powaºnym dysfunkcjomwaha siæ w granicach 30 – 70%, przy czymw latach olimpijskich osiåga z reguÆy górnegranice (9).

Nie dziwi przeto, ºe wysoko wyspecja-lizowane Kliniki Ortopedyczne i KlinikiTraumatologiczne ¥wiata zaczæÆy speÆniaìrolæ „zakÆadów naprawczych” dla sportow-ców.

W tym miejscu warto podkre¥liì, ºe or-topedia jest wÆa¥ciwie jedynå dziedzinamedycyny, w której udaje siæ naprawianieuszkodzeñ narzådowych i tkankowychw takim stopniu, ºe moºliwy jest powrót naboisko duºego odsetka zawodników wyso-kiego wyczynu. (4,5, 6,8).

Jest rzeczå smutnå, ºe sÆowa AveregoBrundage — „Duch Olimpijski, ideaÆ olim-pijski — oznacza dziaÆania fair play” wypo-wiedziane przed ponad 40 laty (rok 1956)zostaÆy bezpowrotnie pogrzebane na na-szych oczach z momentem, gdy do sportuwtargnæÆy pieniådze i polityka. Duch olim-pijski i olimpijskie ideaÆy musiaÆy przegraìw zderzeniu z brutalno¥ciå wspóÆczesnychrealiów. W wyniku dziaÆañ podporzådko-wanych zyskowi, doszÆo do zagroºenia takzdrowia fizycznego, jak i morale. Wszyscyznawcy zagadnienia så zgodni co do tego,ze wspóÆczesny sport wyczynowy nie manic wspólnego ze zdrowiem, za¥ sami spor-

towcy wysokiego wyczynu nie mogå, nie-stety, stanowiì wzoru moralnego dla mÆo-dzieºy! Jakby tego byÆo maÆo, na skutek ko-mercjalizacji i wÆåczenia czynnika politycz-nego, doszÆo do bezpowrotnej utraty fair

play i zabawy w sporcie. A przecieº dawniej,moºe wcale nie tak dawno temu, sport i fair

play to byÆy okre¥lenia nierozÆåczne. Win-nych jest wielu i to na róºnych szczeblachºycia spoÆecznego. Obserwowana np.. bruta-lizacja sportu to nie tylko wynik dziaÆañ fa-natycznych kibiców. Bez winy nie pozostajånawet komentatorzy usiÆujåcy wmówiì mi-lionom telewidzów, ºe np. brutalna i cham-ska gra na boisku to gra „twarda” i wÆa¥ci-wie wszystko jest w porzådku. To wÆa¥niez tej „twardej” gry czy „twardego” stylu wal-ki biorå siæ tak liczne rzesze okaleczonychsportowców. To wÆa¥nie nikt inny, jak ini-cjatorzy i ofiary twardej gry niedzielnej såponiedziaÆkowymi pacjentami ambulatoriówi szpitali urazowych (7,16,17).

CiaÆo czÆowieka poddawane jest w ciå-gu ºycia bardzo zróºnicowanym obciåºe-niom, zwiåzanym z naturalnå potrzebå ru-chu, doskonaleniem sprawno¥ci, „eksploa-tacjå sportowå”, czy wymogami wykonywa-nia wyuczonego zawodu.

W przypadku osoby zdrowej i mÆodejprzyczynå wszelkich nieszczæ¥ì jest zazwy-czaj tak typowy dla naszej wspóÆczesno¥ciwy¥cig z czasem i przestrzeniå, bez liczeniasiæ z moºliwo¥ciami adaptacyjnymi i kom-pensacyjnymi.

Tendencja do maksymalnego skracaniadrogi do liczåcego siæ sukcesu sportowegoczy artystycznego, wbrew moºliwo¥ciomzarówno narzådu ruchu rozwijajåcego siæorganizmu, jak i niedojrzaÆo¥ci ukÆadu ner-wowego, prowadzi do przeciåºeñ narzåduruchu, jakºe czæsto nadrabianych ambicjåczy siÆå woli.

WspóÆczesny sport wyczynowy staÆ siæpo prostu „stajniå wy¥cigowå”, w którejobowiåzuje okre¥lony surowy reºim trenin-gu i odpoczynku.

Acta Clinica

106 • Czerwiec 2001

W tej sytuacji nakÆadanym obciåºeniomsprostaì moºe jedynie mÆodzieº o okre¥lo-nych predyspozycjach psychicznych i fi-zycznych z jednej strony, za¥ z drugiej —znajdujåca siæ w idealnym stanie zdrowia.

Czynnik konkurencji, który ongi¥ daÆpoczåtek sportowi, którego rodowodu z ko-lei szukaì trzeba nie gdzie indziej, jakw czasach walk gladiatorów, wy¥cigówkwadryg oraz turniejów rycerskich, krót-kich w owych czasach okresów pokoju,straciÆ obecnie wiele ze swojej pierwotnejszlachetnej intencji, a staÆ siæ molochem o-panowujåcym bez reszty ciaÆa, jak i umysÆysportowców.

SÆynne greckie hasÆo kalos kagatos uleg-Æo caÆkowitemu zapomnieniu, gdyº po pro-stu przestaÆo pasowaì do wspóÆczesnegosportu. Trudne warunki, ze wzglædu na za-ostrzone wspóÆzawodnictwo dotarcia doczoÆówki sportu ¥wiatowego, a o taki wynikjedynie warto siæ dobijaì, spowodowaÆy, ºezaczæto wdraºaì do sportu wyczynowegocoraz mÆodsze roczniki dziewczåt i chÆop-ców, za¥ z drugiej strony skracaì czas po-trzebny na uzyskanie stopnia wytrenowaniaodpowiadajåcego wy¥rubowanym normomtabel wyników. W nastæpstwie tego stanurzeczy zaistniaÆa sytuacja, w której na orga-nizm dziecka, nie przygotowanego fizycz-nie i psychicznie mÆodzieñca czy dziewczy-ny, nakÆada siæ obciåºenie treningowe kla-syfikowane w tabelach pracy jako ciæºkiei wyjåtkowo ciæºkie. (1,2,7,14)

Co wiæcej — powstaÆa sytuacja dwu-znaczna prawnie, gdyº obowiåzujåce usta-wodawstwo pracy wszystkich krajów wy-raªnie zakazuje nakÆadanie tego rodzajuwysoce szkodliwych obciåºeñ na organizmmÆodocianego (dziecko w ogóle nie wcho-dzi w rachubæ, gdyº wszystkie kodeksy pra-cy wyraªnie zakazujå zatrudniania dzieci).

Urazowo¥ì w sporcie, pomijajåc tzw.dyscypliny wyjåtkowo niebezpieczne z racjiwspóÆdziaÆania w osiågniæciu wyniku ma-szyny czy zwierzæcia (np. wy¥cigi samocho-

dowe czy jeªdziectwo) najczæ¥ciej ma swepodÆoºe w niewytrenowaniu lub teº w prze-trenowaniu zawodnika. I tak, urazy z nie-wytrenowania dotyczå najczæ¥ciej sportow-ców „niedojrzaÆych” do sportu, w okre¥lonejdyscyplinie sportowej, usiÆujåcych ambicjånadrabiaì wyraªne niedostatki siÆy, szybko-¥ci, wytrzymaÆo¥ci czy precyzji ruchu. Z ko-lei, uszkodzenia przewlekÆe, rozwijajåce siæskrycie, niejednokrotnie miesiåcami i latami,stanowiå proste nastæpstwo czy to tzw. ze-spoÆu zuºycia (oczywi¥cie duºo przedwczes-nego), czy po prostu nieprawidÆowegoi szkodliwego eksploatowania narzådu ru-chu. Do tej ostatniej grupy naleºy zaliczyìwszelkie nastæpstwa lekcewaºonych orazniesÆychanie czæsto wræcz ªle leczonychskræceñ i stÆuczeñ pozaszkieletowej kompo-nenty narzådu ruchu.

Uszkodzenia narzådu ruchu moºnapodzieliì na wiele grup, w zaleºno¥ci odprzyczyn ich powstawania, kryteriów kli-nicznych lub w zaleºno¥ci od specyfiki za-wodowej, sportowej itp. Mogå one wyståpiìteº jako przypadkowe, w warunkach nie-przewidzianych okoliczno¥ci, np. wyrwanieprzyczepu ¥ciægna Achillesa przy gwaÆtow-nym i nadmiernie silnym skurczu miæ¥niatrójgÆowego Æydki, czy zwichniæcie stawuÆokciowego przy ªle wykonanym rzucie itp.

Uszkodzenia narzådu ruchu mogå mieìpostaì ostrå, nagle wystæpujåcå, jak równieºprzewlekÆå, przebiegajåcå do pewnego mo-mentu bezobjawowo, jako nastæpstwo nie-mal prawidÆowych czynno¥ci, tzn. prostychruchów czy mniej lub bardziej zaawansowa-nych czynno¥ci zawodowych lub ìwiczeñtreningowych. U podÆoºa wiækszo¥ci tychzmian leºå zespoÆy przeciåºeniowe — tzw.miopatie, tenopatie, meniskopatie, dyskopa-tie i wiele podobnych stanów. Nie naleºyteº zapominaì, ºe u wielu osób, szczególnietzw. starszych dorosÆych, kaºdy ostry urazzawsze stwarza moºliwo¥ci ujawnienia cho-roby przeciåºeniowej, szczególnie w ukÆa-dzie ¥ciægnisto-miæ¥niowym (2,3,12,15).

Tom 1, Numer 2 • 107

Urazy i uszkodzenia sportowe

Uszkodzenia rozwijajåce siæ skryciei podstæpnie, powstajå z reguÆy na podÆoºuprzedwcze¥nie zuºytych czy zwyrodnia-Æych tkanek. Pomijajåc niezwykle rzadkowystæpujåce obecnie tzw. zÆamania zmæ-czeniowe, najczæ¥ciej „zmæczeniowemu”uszkodzeniu ulegajå ¥ciægna, wiæzadÆa,miæ¥nie i torebki stawowe. WÆa¥nie te u-szkodzenia, z racji ich rozpowszechnieniaw¥ród sportowców oraz charakterystyczne-go obrazu klinicznego, stanowiå specyficz-ne uszkodzenia narzådu ruchu w ¥wieciesportu i wymagajå okre¥lonej doktrynyleczniczej.

íadne uszkodzenia (nawet mikrousz-kodzenia) tkanek narzådu ruchu nie gojåsiæ bez ¥ladu. Pomijajåc uszkodzenia ko¥ì-ca, w obræbie narzådu ruchu nie ma restitu-

tio ad integrum. Do wygojenia uszkodzeniadochodzi jedynie przez zaståpienie wysokowarto¥ciowej i wyspecjalizowanej tkanki(miæ¥niowej, ¥ciægnistej wiæzadÆowej itp.)tkankå niepeÆnowarto¥ciowå. W efekcie,wielokrotnie maltretowany stÆuczeniamiczy naderwaniami miæsieñ przedstawia so-bå z czasem konglomerat blizn i komórekmiæ¥niowych o róºnej utracie stopnia kur-czliwo¥ci, siÆy i wytrzymaÆo¥ci.

Podobnie, uszkadzane wielokrotniewiæzadÆo, ¥ciægno czy torebka stawowa tracinaturalnå elastyczno¥ì i albo ogranicza za-kres ruchów, albo doprowadza do patolo-gicznej wiotko¥ci stawu (1, 5,6,8).

Wiækszo¥ì tzw. ostrych uszkodzeñ ura-zowych narzådu ruchu u sportowców madobre rokowanie, gdyº jest wÆa¥ciwie, po-waºnie i na czas oceniona zarówno przezsamego zawodnika, jak i trenera i lekarzaklubowego (z reguÆy chorzy trafiajå na dy-ºury do klinik ortopedycznych i oddziaÆówurazowych). Wyjåtki stanowiå przypadki u-szkodzenia „ostrego”, ale na podÆoºu caÆ-kowicie zuºytej czy zwyrodniaÆej tkanki,jak to np. ma miejsce w czæ¥ci przypadków¥ciægna Achillesa, czy uszkodzenia stoºka¥ciægnistego barku.

Z kolei, zaniedbane uszkodzenia na tleprzewlekÆego przeciåºenia, objawiajåce siæokresowymi i nasilajåcymi siæ w miaræ u-pÆywu czasu dolegÆo¥ciami czy dysfunkcja-mi rokujå ªle, gdyº definitywne i konsek-wentne leczenie podejmowane jest zbytpóªno, przez co trafia z reguÆy na podÆoºenie zapewniajåce wygojenia i wymagajåceprzez to skomplikowanych zabiegów na-prawczych, stosowania przeszczepów ¥ciæ-gien, wiæzadeÆ itp. (8).

Mimo to bardzo czæsto notuje siæ przy-padki powrotu do zdrowia w wydawaÆobysiæ beznadziejnych uszkodzeniach narzåduruchu, co tÆumaczyì naleºy nabytå predys-pozycjå sportowca do ìwiczeñ rehabilita-cyjnych, silnå wolå i konsekwencjå w dåºe-niu do celów oraz duºymi moºliwo¥ciamiregeneracyjnymi mÆodego organizmu.

Nie naleºy jednak zapominaì, ºe bezwzglædu na wszystkie zalety ciaÆa i umysÆu— narzåd ruchu sportowca podlega prawomjednakowym dla wszystkich. Dlategow wielkim bÆædzie så ci, (a jest ich zbytwielu), którzy sådzå, ºe na skutek takichczy innych metod leczniczych moºliwe bæ-dzie skrócenie okresu leczenia wbrewwszelkim prawom i reguÆom (8).

Niestety, chæì równie szybkiego, co Æat-wego wyleczenia jest tak wielka w samymzawodniku oraz znajduje gorliwych po-pleczników w osobach trenerów, dziaÆaczyi innych zainteresowanych, ºe wbrew prze-strogom lekarzy zalecane leczenie i dolecza-nie jest samowolnie zmieniane i modyfiko-wane tak, aby moºna byÆo jak najszybciejrozpoczåì trening czy stanåì do zawodów.

Naleºy zdaì sobie sprawæ, ºe wbrewwszelkim postæpom medycyny na prze-strzeni ostatniego stulecia, nadal istniejågranice moºliwo¥ci medycyny i ortopedianie jest w stanie czyniì „cudów” w kaºdymprzypadku. Moºliwo¥ci leczenia uzaleºnio-ne så od stopnia „zuºycia tkankowego”.

Så granice, których przekroczyì niemoºna, nic teº dziwnego, ºe mådra Natura

Acta Clinica

108 • Czerwiec 2001

wyposaºyÆa czÆowieka w wiele mechaniz-mów obronnych, takich jak — zmæczenie fi-zyczne, psychiczne, ból, wyczerpanie, itp.Prawdå jest, ºe spowodowanie szkód orga-nicznych (a wiæc nieodwracalnych) u osob-nika zdrowego, poniºej 30 roku ºycia, jestniemoºliwe, nawet je¥li naÆoºone nañ wy-siÆki prowadzå do zapa¥ci. Prawdå jest teººe miæ¥nie szkieletowe mæczå siæ szybciejniº miæsieñ sercowy (co powoduje automa-tyczne przerwanie wysiÆku), ale ten wspa-niaÆy mechanizm obrony ma zastosowaniejedynie w odniesieniu do miæ¥nia zdrowe-go. Okazuje siæ, ºe narzåd ruchu stanowinajsÆabsze ogniwo ciaÆa sportowca. Ståd takwielka odpowiedzialno¥ì we wÆa¥ciwymdoborze kandydatów do sportu wyczyno-wego, planowaniu obciåºeñ treningowych,liczby i czæstotliwo¥ci startów oraz w profi-laktyce przeciåºeñ (5, 8,9,15).

Do chwili obecnej nie wynalezionoºadnego sposobu zapobiegania przed-wczesnemu „zuºyciu” narzådu ruchuw wyniku nadmiernej jego eksploatacji.Prawdå jest, ºe w przypadku osoby mÆodej,olbrzymie rezerwy regeneracyjne tkaneknierzadko umoºliwiajå prawie doskonaÆå„samonaprawæ”, a przez to unikniæciewiækszych szkód organizmu. Rzecz siæ majednak inaczej, gdy do sumowania siæ prze-ciåºeñ i mikrourazów dochodzi u osób do-rosÆych czy starzejåcych siæ (10,11,17).

Moda na mÆodo¥ì, chæì zatrzymania u-ciekajåcego czasu, wyzwoliÆy w¥ród wspóÆ-czesnych róºnorodne przeciwdziaÆania- re-kreacja, tzw. ¥cieºki zdrowia, szeroki ruchprogramów utrzymania sprawno¥ci fizycz-nej itp. Niestety, bezkrytyczne schlebianiepanujåcym gustom, a co za tym idzie po-dejmowanie siæ ìwiczeñ, prac i wysiÆków fi-zycznych przekraczajåcych wydolno¥ìi moºliwo¥ì nieubÆaganie starzejåcych siætkanek ciaÆa, zamiast przywracaì nadwåtlo-ne siÆy, jakºe czæsto doprowadza do uszko-dzeñ narzådu ruchu, a przede wszystkimjego tkanek miækkich.

Kompleksowe leczenie uszkodzeñ na-rzådu ruchu nie jest Æatwe, a szczególnetrudno¥ci nastræcza u ludzi mÆodychi u sportowców.

Podobnie jak w wielu grupach profe-sjonalnych, tak i w sporcie osobowo¥ì cho-rego ma duºy wpÆyw na przebieg leczeniai nastæpstwa choroby. Sportowcy wyczyno-wi så szczególnie podatni na nerwice sy-tuacyjne, powstajåce w zetkniæciu siæ z os-trå lub przewlekÆå chorobå urazowå, w wy-niku czego naleºy zawsze liczyì siæ z po-wikÆaniami, m. inn. z charakteropatiå. Nie-rzadko teº przyzwyczajenie do okre¥lonychmetod leczenia — leczenie ludowe, metodyleczenia irracjonalnego, itp. — powodujåwywieranie nacisków na lekarza i szukaniepomocy w wielu o¥rodkach leczniczych,zmiany leczenia bez uprzedzenia lekarzaprowadzåcego itp. Powoduje to nierzadkonieodwracalne nastæpstwa, spowodowaneopóªnieniem prawidÆowego leczenia, stoso-waniem leczenia szkodliwego dla danegoprocesu chorobowego (czy jego fazy);a niekiedy prowadzi nawet do zaburzeñzdrowia psychicznego i charakteropatii (8).

Chæì czy konieczno¥ì przywróceniaidealnego zdrowia powoduje czæsto wskaza-nia do leczenia operacyjnego, i z lekarskiegopunktu widzenia sytuacjæ takå naleºy oceniìjako prawidÆowå. Jednak niekiedy wskaza-nia do leczenia operacyjnego ksztaÆtowaneså pod wpÆywem ºyczeñ lub ºådañ pacjentaczy jego rodziny przekonanych, ºe leczenieoperacyjne stwarza nie tylko lepsze warunkido osiågniæcia sprawno¥ci fizycznej, ale za-wsze jest jednoznaczne ze skróceniem czasuchoroby. Poniewaº jednak operacja nie za-wsze skraca okres leczenia, o czym pacjentnie jest poinformowany, nierzadko dochodzido konfliktów podwaºajåcych autorytet le-karza i wzbudzajåcych niewiaræ w stosowa-ne metody leczenia.

W wielu uszkodzeniach przewlekÆychnarzådu ruchu oprócz zagadnieñ naturymedycznej trzeba rozwiåzaì zagadnienia

Tom 1, Numer 2 • 109

Urazy i uszkodzenia sportowe

prawne. Dzieje siæ tak, np. je¥li u pacjenta,dochodzi do wyståpienia dolegliwo¥ci czydysfunkcji zwiåzanych tylko z intensyw-nym treningiem. Poza tym pacjent nie od-czuwa ºadnych dolegliwo¥ci.

W takich przypadkach wskazania do le-czenia operacyjnego så wzglædne i niektórzylekarze nie chcå podejmowaì siæ leczenia o-peracyjnego z uwagi na istniejåce zawsze ry-zyko operacyjne (wczesne i póªne powikÆa-nia, wyståpienie trwaÆego kalectwa, itp.)Sprawa nabiera szczególnego znaczeniaw przypadku mÆodocianych, kiedy to zgodæna operacjæ podejmujå rodzice i opiekuno-wie, którzy mogå dziaÆaì pod takim czy in-nym wpÆywem (wzglædy finansowe, presti-ºowe) i wywieraì presjæ na samego sportow-ca — „przedmiot” operacji (8).

Aktualnie, je¥li ulegÆy kontuzji sporto-wiec pragnie kontynuowaì uprawianiesportu, wzglædnie prowadziì tryb ºyciaprzynoszåcy rado¥ì i zadowolenie, leczenieoperacyjne jest imperatywem. Prawdå jestjednak takºe i to, ºe czæsto ºadna rekon-strukcja w obræbie uszkodzonego narzåduruchu (pomijajåc dzieci i mÆodocianych —maksymalne moºliwo¥ci autokompensacji)nie jest w stanie zaståpiì Natury i speÆniìwszystkich oczekiwañ pacjenta.

Ståd tak wielkie znaczenie ma podda-wanie siæ diagnostyce i leczeniu w renomo-wanych centrach ortopedycznych, specjali-zujåcych siæ w leczeniu uszkodzeñ sporto-wych. Tylko to moºe zapewniì powrót dosportu, nie wyÆåczajåc sportu wyczynowego.

Majåc na wzglædzie doniosÆo¥ì opty-malnego leczenia uszkodzeñ narzådu ru-chu w sporcie, Æamy niniejszego numerukwartalnika zapeÆniono w wiækszo¥ci lecze-niem operacyjnym i rehabilitacjå specjalis-tycznå tych uszkodzeñ.

Pi¥miennictwo

1. Advances in Sports Medicine and Fitness, t. II,pod red. Grava W. A., Lombardo J. A., Sharkey B.J.,

Stone J. A., Year Book Medical Publisher, Chicago,London, Boca Raten 19892. Caruse I., Mancini A., Puddu G.: Patologia deSport. Apparatico locomotore, Editione ScientificheAngelini, Roma 19803. Drez D.: Running injuries, w: Current orthopa-edic mangement (red. W. J. Keys). C. Livingstone,New York, Edinburgh, London, Melbourne 19814. Dziak A.: Traumatologia sportowa narzådu ru-chu w: Traumatologia sportowa (pod red. J. Garlic-kiego, W. M. Kusia), PZWL, Warszawa 19875. Dziak A. (red.): Zamkniæte uszkodzenia tkanekmiækkich narzådu ruchu, PZWL, Warszawa 19856. Dziak A., Nazar K. (red.): Medycyna sportowa,Presspol, Warszawa 19917. Dziak A.: Zagroºenia dla narzådu ruchu u pol-skich dzieci, w ksiåºce: Aktualne Problemy SportuDzieci i MÆodzieºy, Instytut Sportu, Warszawa19958. Dziak A., Tayara S.: Urazy i uszkodzeniaw sporcie, Kasper, Kraków 20009. Hollman W.: Risk factors in the development ofperformance. The World of Sports Medicine, 198810. Kibier W. B., Chandeleir T. J., Stracenew E. S.:Musculoskeletal adaptations and injuries due toovertraining, Exerc. Sport. Sci. Rev., 1992, 20,9911. Komi P. V. (red.): Strength and Power in Sport,Blackwell Scientific Publications, London 199212. Kulund D. N.: The injured athlete, wyd. II, J.B. Lippincott Co., Philadelphia 198813. Muckle D. S.: Sport injuries. Oriel Press, New-castle 197114. Lombardo J. A. (ed.): Primary Care. Symposiumon sports medicine, W. B. Saunders Company, Phi-ladelphia — Tokyo 198415. Peterson L., Renstrom L.: Sports injuries. Theirprevention and treatment, Martin Dunitz, London198816. Ryan A.: Medical care of the athlete, The Bla-kistone Division, The Mc Graus-Hill Book, Co.New York, Toronto, London 198217. Sports Injury, w ksiåºce: The year Book ofSports Medicine 1983, pod red. Anderson J. L.,George F., Krakauer L. J., Shepahard R. J., Torg J.S., Year Book Medical Publishers, Chicago, London1983

Adres do korespondencji / Address for correspon-

dence: Klinika Ortopedii i Rehabilitacji II WydziaÆuLekarskiego Akademii Medycznej w Warszawie,Szpital Bródnowski, 03 – 242 Warszawa, ul. Kon-dratowicza 8

Acta Clinica

110 • Czerwiec 2001