1
Türkiye’nin Üretim ve Dış Ticaret Yapısında Dönüşüm:
Küresel Yönelimler ve Yansımalar
Zafer YükselerErcan Türkan
TÜSİAD “Küresel Ekonomiye Entegrasyon Sürecinde Büyüme” Semineri
28 Şubat 2008, İstanbul
2
Sunum İçeriği*
I- Üretim modelinde değişim: ithalatlaşma,
Sektörler itibariyle ihracat ve ithalat gelişmeleri,İmalat sanayinde ihracat ve ithalatın üretim ve toplam arza oranları,Sektörler itibariyle dış ticaret dengesi, Üretimde doğrudan ve dolaylı ithal girdi kullanımı - I/O analizi,
II- Üretimin uluslararasılaşması: endüstri-içi ticaret,Endüstri-içi ticaret ve marjinal endüstri-içi ticaret oranları,Endüstri-içi ticaretin imalat sanayi üzerine etkileri,
III- Dış ticarette coğrafik değişim: asyalılaşma,
Dış ticarette ülke yoğunlaşma oranları,Dış ticarette bölgeler arası taşınma,Sektörel asyalılaşma oranları,
IV- Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler.
* Bu sunumda yer alan görüşler yazarlarına ait olup, çalıştıkları kurumu bağlayıcı nitelik taşımaz.
3
İhracat (Milyon Dolar)
Kaynak: TÜİK
İmalat Sanayi
Tarım Madencilik TüketimMalları
AraMalları
YatırımMalları Toplam
1996 2,179 369 11,668 5,271 3,588 20,526 151 23,224
1997 2,387 404 13,344 5,961 4,008 23,313 157 26,261
1998 2,375 364 13,585 5,608 4,872 24,065 171 26,974
1999 2,095 385 12,619 5,504 5,835 23,958 149 26,587
2000 1,684 400 12,810 6,118 6,589 25,518 173 27,775
2001 2,006 349 13,369 7,384 8,073 28,826 153 31,334
2002 1,806 387 15,287 8,512 9,902 33,702 165 36,059
2003 2,201 469 19,335 10,609 14,434 44,378 204 47,253
2004 2,645 649 22,865 15,756 20,959 59,579 294 63,167
2005 3,468 810 25,669 18,312 24,833 68,813 384 73,476
2006 3,611 1,146 26,754 23,076 30,416 80,246 531 85,535
2007 3,882 1,661 31,604 30,041 39,320 100,966 645 107,154
DiğerToplamİhracat
4
İhracat (Yüzde)
Kaynak: TÜİK
İmalat Sanayi
Tarım Madencilik TüketimMalları
AraMalları
YatırımMalları Toplam
Ortalama Yıllık Artış (Yüzde)
1996-07 5,11 14,66 9,48 17,14 24,32 15,58 14,12 14,91
1996-99 -1,49 1,46 2,65 1,46 17,60 5,29 -0,44 4,61
1999-02 -5,18 0,19 6,60 15,64 19,28 12,05 3,36 10,69
2002-07 16,25 33,80 15,63 28,69 31,76 24,54 31,44 24,34
Yüzde Dağılım
1996-99 8,66 1,48 49,70 21,68 17,76 89,14 0,61 100,0
2000-02 5,66 1,19 43,57 23,13 25,81 92,52 0,52 100,0
2003-07 4,04 1,26 33,52 25,97 34,51 94,00 0,55 100,0
DiğerToplamİhracat
5
İmalat sanayi üretim ve ihracat miktar endeksi(1997=100)
0
50
100
150
200
250
300
350
400
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat sanayi üretim endeksi İmalat sanayi ihracat miktar endeksi
6
Üretim ve toplam arz oranları
İmalat sanayinde üretim, ihracat ve ithalat miktar endeksleri sektörler itibariyle önemli farklılaşmalar göstermektedir. Bu nedenle, sektörlerin ihracat ve ithalat performanslarının değerlendirilebilmesi için ihracat ve ithalatın üretim ve toplam arza oranları hesaplanmaya çalışılmıştır.
Bu oranlar, 1996 I/O tablosundan, imalat sanayi üretim, ihracat ve ithalat miktar endekslerinden yararlanarak 1997-2007 dönemi için hesaplanmıştır. Alt sektörler için ISIC.Rev.3 sınıflandırması kullanılmıştır.
Toplam arz, sektördeki üretim ve ithalatın toplamı olarak tanımlanmıştır. Sektör ithalatı ara ve nihai kullanıma giden toplam ithalatı kapsamaktadır.
Sektörler, DPT sınıflandırması kullanılarak tüketim, ara ve yatırım malları alt gruplarına göre toplulaştırılmıştır.
7
İhracat / Üretim Oranları
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat 15,5 19,9 26,7 28,4 31,7 33,4 33,3 37,2 39,6
Tüketim 24,8 26,7 31,6 34,4 38,5 39,4 42,7 43,0 44,5
Ara 10,4 12,7 16,8 17,5 19,1 21,1 21,5 23,6 24,9
Yatırım 13,0 25,0 44,8 45,4 51,8 50,9 54,7 56,9 62,2
15,519,9
26,7 28,431,7 33,4 33,3
37,239,6
10152025303540
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat sektörü ihracat/üretim oranı
8
İhracat / Toplam Arz Oranları
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat 11,6 14,0 19,9 20,7 21,7 21,5 22,1 23,1 24,0
Tüketim 22,4 24,2 28,7 30,8 33,6 33,7 35,6 35,4 35,9
Ara 7,7 8,5 11,6 11,5 11,8 12,6 12,6 13,6 14,1
Yatırım 7,5 12,8 24,4 25,8 27,3 25,4 26,3 27,5 29,2
11,614
19,9 20,7 21,7 21,5 22,1 23,1 24
5
10
15
20
25
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat sanayi ihracat / arz oranı
9
İhracat: üretim ve arz oranlarının karşılaştırılması
15,5
19,9
26,728,4
31,733,4 33,3
37,2
39,6
11,6
14
19,9 20,721,7 21,5 22,1
23,1 24
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İhracat/Üretim oranı İhracat/T.Arz oranı
10
Dahilde işleme izin belgeleri
Kaynak: DTM
(Yüzde)Öngörülen ithalat/Öngörülen ihracat
Gerçekleşen ithalat/Gerçekleşen ihracat
1997 56,3 45,1
1998 57,1 42,0
1999 56,0 48,7
2000 57,8 46,3
2001 59,1 46,0
2002 61,8 44,3
2003 63,7 47,2
2004 65,9 52,9
2005 65,2 50,0
2006 66,9 56,0
2007 65,8 62,1
11
Sektörel ihracat / toplam arz oranları(2007 yılı oranları, Yüzde)
82,7
53,2
51,9
28,8
27,3
26,8
24
23,9
23,6
23,2
20
18,1
16,3
14,4
14,3
13,7
13,5
12,4
10,1
9,3
7,6
Giyim
Motorlu kara taşıtları
Tekstil
Elektrikli makina&cihazlar
Haberleşme&radto-tv
Metalik olmayan mineraller
İmalat sanayi ortalaması
Deri&bavul&ayakkabı
Metal eşya
Plastik&kauçuk
Basım&yayım
Makina&teçhizat
Diğer ulaşım
Kok kömürü&petrol ürünleri
Gıda&içecek
Mobilya
Ana metal
Tütün
Kimya
Kağıt
Ağaç&mantar
12
Sektörel ihracat / toplam arz oranları(1997-2007 yılı oranları arasındaki fark, puan)
44,4
32,9
28,2
19,8
18,4
16,3
14,5
13,3
13,1
12,7
12,3
12
10,3
8,4
8
5,7
5,3
2,1
2,1
1,9
1,4
Motorlu kara taşıtları
Giyim
Tekstil
Haberleşme&radto-tv
Metal eşya
Metalik olmayan mineraller
Plastik&kauçuk
Makina&teçhizat
Basım&yayım
Elektrikli makina&cihazlar
İmalat sanayi ortalaması
Kok kömürü&petrol ürünleri
Diğer ulaşım
Deri&bavul&ayakkabı
Mobilya
Kağıt
Ağaç&mantar
Tütün
Gıda&içecek
Kimya
Ana metal
13
İthalat (Milyon Dolar)
Kaynak: TÜİK
İmalat Sanayi
Tarım Madencilik TüketimMalları
AraMalları
YatırımMalları Toplam
1996 2,167 5,082 4,901 12,637 17,669 35,207 1,170 43,627
1997 2,418 5,128 5,000 14,079 20,724 39,803 1,210 48,559
1998 2,127 3,747 4,606 13,971 20,449 39,025 1,022 45,921
1999 1,650 4,246 3,597 13,011 17,328 33,936 840 40,671
2000 2,125 7,097 4,237 17,280 22,681 44,198 1,083 54,503
2001 1,410 6,577 3,839 14,434 14,413 32,686 726 41,399
2002 1,704 7,192 5,359 18,405 17,619 41,383 1,275 51,554
2003 2,538 9,021 6,633 25,133 23,923 55,690 2,092 69,340
2004 2,765 10,981 8,232 35,067 37,148 80,447 3,346 97,540
2005 2,826 16,321 9,087 42,818 42,303 94,208 3,419 116,774
2006 2,935 22,034 10,617 51,713 48,049 110,379 4,228 139,576
2007 4,671 25,311 13,061 65,138 55,680 133,879 6,126 169,987
DiğerToplamİthalat
14
İthalat (Yüzde)
Kaynak: TÜİK
İmalat Sanayi
Tarım MadencilikTüketimMalları
AraMalları
YatırımMalları Toplam
Ortalama Yıllık Artış (Yüzde)
1996-07 7,17 15,71 9,32 16,08 11,0 12,91 16,24 13,16
1996-99 -8,69 -5,82 -9,80 0,98 -0,65 -1,22 -10,46 -2,31
1999-02 1,08 19,21 14,22 12,26 0,56 6,84 14,91 8,22
2002-07 22,20 28,61 19,50 28,76 25,88 26,47 36,89 26,95
Yüzde Dağılım
1996-99 4,67 10,18 10,13 30,04 42,61 82,77 2,37 100,0
2000-02 3,55 14,15 9,11 33,99 37,10 80,21 2,09 100,0
2003-07 2,64 14,10 8,03 37,06 34,91 80,01 3,24 100,0
DiğerToplamİthalat
15
İmalat sanayi üretim ve ithalat miktar endeksi(1997=100)
0
50
100
150
200
250
300
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat sanayi üretim endeksi İmalat sanayi ithalat miktar endeksi
16
İthalat / Üretim Oranları
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat 32,9 41,8 34,0 37,6 46,4 55,2 59,6 61,4 65,3
Tüketim 10,7 11,0 10,1 12,4 15,3 18,1 20,0 21,5 24,1
Ara 36,0 50,3 43,9 52,3 62,2 66,6 70,3 73,5 76,4
Yatırım 73,8 94,9 83,7 76,3 89,5 100,4 107,8 107,1 113,1
32,941,8
34 37,646,4
55,259,6 61,4
65,3
10203040506070
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat sektörü ithalat / üretim oranı
17
İthalat / Toplam Arz Oranları
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat 24,8 29,5 25,4 27,3 31,7 35,6 37,3 38,0 39,5
Tüketim 9,7 9,9 9,2 11,0 13,2 15,3 16,6 17,7 19,5
Ara 26,5 33,5 30,5 34,3 38,4 40,0 41,3 42,4 43,3
Yatırım 42,5 48,7 45,6 43,3 47,2 50,1 51,9 51,7 53,1
24,829,5
25,4 27,331,7
35,6 37,3 38 39,5
10152025303540
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İmalat sektörü ithalat / arz oranı
18
İthalat: üretim ve arz oranlarının karşılaştırılması
32,9
41,8
3437,6
46,4
55,2
59,661,4
65,3
24,8
29,5
25,427,3
31,7
35,637,3 38
39,5
0
10
20
30
40
50
60
70
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İthalat / Üretim oranı İthalat / T.Arz oranı
19
Sektörel ithalat / toplam arz oranları(2007 yılı oranları, Yüzde)
92,9
92,6
83,2
65,9
57,4
56,5
54,5
54,2
46,8
45,2
39,5
34,2
31,7
28,3
26,9
25,3
20,3
16,3
15,7
9,2
8,5
2,3
Büro&bilgi işlem cihazları
Tıbbi&optik
Diğer ulaşım
Elektrikli makina&cihazlar
Ana metal
Haberleşme&radto-tv cihazları
Kimya
Makina&teçhizat
Kağıt
Deri&bavul&ayakkabı
İmalat sanayi ortalaması
Motorlu kara taşıtları
Tekstil
Plastik&kauçuk
Mobilya
Kok kömürü&petrol ürünleri
Metal eşya
Metalik olmayan mineraller
Ağaç&mantar
Gıda&içecek
Basım&yayım
Tütün
20
Sektörel ithalat / toplam arz oranları(1997-2007 yılları arasındaki fark, puan)
33,7
27,7
18,6
17,9
17,8
16,8
16,4
16,3
14,7
13,6
12,9
12,4
11,4
10,2
8,6
6,9
3,2
2,9
2,5
2,3
0,7
0,5
Elektrikli makina&cihazlar
Deri&bavul&ayakkabı
Ana metal
Haberleşme&radyo-tv cihazları
Tekstil
Tıbbi&optik cihazlar
Mobilya
Kağıt
İmalat sanayi ortalaması
Kok kömürü&petrol ürünleri
Diğer ulaşım araçları
Kimya
Ağaç&mantar
Plastik&kauçuk
Metalik olmayan mineraller
Metal eşya
Basım&yayım
Büro&bilgi işlem cihazları
Makina&teçhizat
Motorlu kara taşıtları
Gıda&içecek
Tütün
21
İhracat ve ithalat arz oranlarının karşılaştırılması
11,6
14
19,9 20,721,7 21,5 22,1 23,1 2424,8
29,5
25,427,3
31,7
35,637,3 38
39,5
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
1997 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
İhracat / T. Arz oranı İthalat / T. Arz oranı
22
İhracat ve ithalat arz oranları ve reel kur
1
1,1
1,2
1,3
1,4
1,5
1,6
1,7
1,8
1,9
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 20070,1
0,15
0,2
0,25
0,3
0,35
0,4
Reel Kur(1995=1)(Sol Eksen) İhracat/Arz İthalat/Arz
23
Dış ticaret dengesi (Milyon Dolar)
1996 2001 2003 2004 2005 2006 2007
Tarım -13 567 -415 -216 527 578 -916
Madencilik- Hampetrol&doğalgaz- Diğer
-4,713-4,252
-461
-6,228-6,073
-155
-8,551-7,763
-788
-10,332-9,366
-966
-15,511-14,128-1,383
-20,887-19,219-1,668
-23,650-21,778-1,872
İmalat sanayi -14,981 -3,860 -11,311 -20,868 -25,395 -30,133 -32,914
Tüketim malları- Tekstil&Giyim- Diğer
6,7676,574
193
9,5308,3811,149
12,70211,4511,251
14,63312,9501,683
16,58213,9992,583
16,13714,2521,885
18,54415,9152,629
Ara malları- Kimyasal ürünler- Ana metal sanayi- Diğer
-7,367-5,154
-562-1,651
-7,050-5,295
-691-1,064
-14,524-9,312-3,419-1,793
-19,311-12,578-4,268-2,465
-24,506-14,659-6,795-3,052
-28,637-16,118-7,749-4,770
-35,097-19,561-10,753-4,783
Yatırım malları- Makina&teçhizat- Motorlu kara taşıtları- Diğer
-14,081-6,640-2,109-5,332
-6,340-3,372
451-3,419
-9,489-5,023
-974-3,492
-16,189-6,449-2,983-6,757
-17,471-7,345-2,106-8,020
-17,633-8,310
-617-8,706
-16,360-9,1031,911
-9,168
Diğer -1,019 -573 -1,888 -3,052 -3,035 -3,698 -5,480
Genel Toplam -20,402 -10,065 -22,087 -34,373 -43,298 -54,041 -62,833
24
Sektörel dış ticaret dengesi(2007 yılı, Milyon Dolar)
10.4355.480
2.5001.9111.852
1.440816718521
113-419-467
-702-789
-1.997-2.218
-2.805-3.030-3.075
-4.567-5.480
-9.103-10.753
-19.561-23.650 Madencilik
KimyaAna metal
Makina&teçhizat
Diğer
Kok kömürü&petrol ürünleri
Haberleşme&radyo-tv cihazlarıTıbbi&optik aletler
Büro&bilgi işlem cihazları
Elektrikli makina&teçhizatKağıt
Tarım
Deri&bavul&ayakkabıBasım&yayımAğaç&mantar ürünleri
Tütün
Diğer ulaşım araçları
Mobilya
Plastik&kauçuk
Metal eşya
Metalik olmayan mineraller
Motorlu kara taşıtları
Gıda&içecek
Tekstil
Giyim
25
Dış ticaret dengesi (Milyon Dolar)
Kaynak: TÜİK
Enerjisektörü
Tekstil&Giyimsektörü
Diğersektörler
GenelToplam
1996 -5,639 6,573 -21,336 -20,402
1997 -5,871 7,579 -24,006 -22,298
1998 -4,247 8,257 -22,957 -18,947
1999 -5,038 7,996 -17,042 -14,084
2000 -9,200 7,912 -25,440 -26,728
2001 -7,894 8,381 -10,552 -10,065
2002 -8,513 9,301 -16,283 -15,495
2003 -10,595 11,451 -22,943 -22,087
2004 -12,978 12,951 -34,346 -34,373
2005 -18,614 14,000 -38,684 -43,298
2006 -25,293 14,252 -43,000 -54,041
2007 -28,729 15,915 -50,019 -62,833
26
Enerji ve tekstil & giyim dışı dış ticaret dengesi
Enerji ve tekstil & giyim eşyası dışında kalan sektörler genelde ara ve yatırım malı üreten sektörlerden oluşmaktadır.
Bu sektörlerin ithalat ve dış ticaret açığı, genelde ekonominin daralma dönemlerinde gerileme gösterirken, ekonominin genişleme dönemlerinde artış eğilimine girmektedir. Bu eğilim üzerinde etkili olan bir diğer faktör de, TL.’nin reel değerindeki değişmedir.
Ekonomi büyüme sürecinde iken, TL.’nin reel olarak değerlenmesi, bu sektörlerin ithalat ve dış ticaret açığına ivme kazandırmaktadır. Bu eğilim, özellikle 2000 yılı ile birlikte daha belirginleşmiştir.
27
Büyüme, reel kur ve dış ticaret açığı
50
70
90
110
130
150
170
190
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 200710
20
30
40
50
60
Reel Kur End.(1995=100) Reel GSYİH (1995=100) Diğer sektörler DTA (Milyar $)
Not: Diğer sektörler, enerji ve T&G sektörleri dışındaki sektörleri ifade etmektedir.
28
İmalat sanayinde girdi ithalatına bağımlılık
1998 I/O tablosundan yararlanarak üretimin girdi ithalatına bağımlılığı hesaplanmaya çalışılmıştır. I/O analizi, belirli birsektöre yönelen bir birim nihai talebin gerektirdiği doğrudan ve dolaylı ithal girdi miktarının hesaplanmasına imkan vermektedir.
Doğrudan ithal girdi katsayıları ve yerli girdi ters matriksi kullanılarak imalat sanayinin 22 alt sektörü için toplam ithal girdi katsayıları elde edilmiştir.
1998 yılı sonrasında imalat sanayi üretim bileşiminin ithal girdi oranı yüksek sektörler lehine önemli ölçüde değişmesi ve endüstri-içi ticaretin gittikçe ağırlık kazanması, ithalat bağımlılığın artırıcı unsurlar olmaktadır.
29
Üretimde ithal girdiler: I/O analizi
İthal Girdi Kullanımı (Yüzde)Üretim içindeki ağırlığı(Yüzde)
Yerli Girdi/ÜretimOranı
Doğrudan ithal girdi kullanım
oranı
Dolaylı ithal girdi kullanım
oranı
Toplamithal girdi kullanım
oranı
İmalat sanayi 100,0 45,40
52,72
38,16
42,32
14,75 7,14 21,89 4,07
Tüketim malları 44,0 10,57 6,74 17,31 1,02
Ara malları 35,8 18,75 6,79 25,54 4,06
Yatırım malları 20,2 16,75 8,63 25,38 7,58
Ortalama yıllık üretim artışı, Yüzde(1998-2007)
Not: 1998 Input-Output tablosu esas alınarak hesaplanmıştır.
30
Toplam ithal girdi oranları(1998, yüzde)
35,730,4
30,13029,9
28,928,3
26
25,525,5
24,1
23,322,121,9
21,820,420,2
18,917,9
15,114,3
12,1
11,2
Ana metalKimya
Elektrikli makine
Plastik-kauçukMobilya&diğer imal.
Haberleşme&radyo&TVTıbbi&optik alet.
metal eşyaDeri&bavul&ayakkabıMotorlu kara taşıtları
Kok köm.&petrol ürünüMakine-techizat
Giyim
İmalat sanayi ortalamasıBüro&muhasebe&bilgi işl.
Tekstil
KağıtBasım-yayım
Diğer ulaşım arac.Tütün ürünleri
Ağaç ve mantar ürün.Metalik olmayan min.ürün.
Gıda-içecek ürün.
31
Endüstri-içi ticareti etkileyen faktörler
Endüstri-içi ticaret, aynı sektörde birbirlerinden farklılaştırılmış yapıdaki ürünlerin eş zamanlı olarak ihraç ve ithal edilmesiyle ülkeler arasında iki yönlü bir ticareti ortaya çıkarmakta,
Mukayeseli üstünlüklere dayalı faktör donanımı ve üretim yerinin önemini azaltarak, ihracatın çeşitlenmesine katkıda bulunmaktadır.
Endüstri-içi ticareti artıran başlıca etkenler;Sektörde ürün çeşitliliğinin artması,Ölçek ekonomisi,Bazı sektörlerde oligopolistik piyasa yapısının hakim olması,Ulaştırma ve haberleşme alanında teknolojik yeniliklerin yaygınlaşması,Uluslararası ticaretin serbestleşmesi, koruma duvarlarının ve engellerin azaltılması,Yabancı sermaye yatırımlarının artması, çok uluslu şirketlerin yaygınlaşması.
32
Endüstri-içi ticaret
1996-2000 2002-2007 Dış ticaret dengesi Yorum
İmalat sektörü 46,8 61,4 Açık Pozitif
- Tüketim malları 49,3 52,1 Fazla Negatif
Tekstil 59,6 63,3 Fazla Negatif
Kimya 31,0 29,4 Açık Nötr
Ana metal 85,9 72,4 Açık Negatif
Makine-teçhizat 28,8 56,4 Açık Pozitif
Elektrikli makine 67,3 72,0 Açık Pozitif
Hab.tec.&rad&TV 41,6 76,6 Açık Pozitif
Motorlu kara taş. 46,4 91,5 Açık Pozitif
- Yatırım malları 40,5 71,8 Açık Pozitif
Plastik&kauçuk 82,5 95,2 Açık/fazla Pozitif
Giyim 8,4 13,9 Fazla Negatif
- Ara malları 52,6 55,6 Açık Pozitif
Endüstri-içi ticaret katsayıları
33
Marjinal endüstri-içi ticaret
Marjinal dış ticaret den.(milyon Dolar)
1996-2000 2002-2007 Yorum1996-2000 2002-2007
İmalat sektörü 21,5 63,4 Güçlü -3,999 -29,054
- Tüketim malları 32,3 60,5 Güçlü 1,806 9.014
2,219
5,315
-28,047
-14,266
688
-10,063
-10,021
-2,035
-2,043
1,460
Tekstil 0,0 76,6 Güçlü 826
Kimya 16,7 26,5 Zayıf -1,533
Ana metal 3,6 65,1 Güçlü -725
Elektrikli makine 24,7 75,1 Güçlü -326
Hab.tec.&rad&TV 39,7 63,3 Güçlü -1,957
Motorlu kara taş. 42,1 94,6 Çok Güçlü -2,112
- Yatırım malları 17,8 73,2 Güçlü -2,011
Plastik&kauçuk 89,2 87,0 Çok Güçlü 53
Giyim 22,6 28,9 Zayıf 513
- Ara malları 16,7 54,7 Güçlü -3,795
Marjinal endüstri-içi ticaret katsayıları
34
Endüstri-içi ticaretin etkileri
Endüstri-içi ticaretin yaygınlaşması ile;Sanayide uzmanlaşma ve yenilikler artmakta,Nihai malın katma değeri çeşitli ülkeler arasında bölüşülmekte,İhracatta katma değer oranı düşmekte,İstihdam ve katma değer ticarete konu olmayan sektörlerde yoğunlaşmakta,İhracat ve ithalat talebe bağlı olarak birlikte değişmekte,Kısa dönemde dış ticarette fiyat esnekliği azalmaktadır.
35
Endüstri-içi ticaretin imalat sanayi üzerine etkileri(Dış ticaret, katma değer, istihdam)
1996-2000
2002-2007
1996-2007
İmalat sanayi ihracatı / toplam ihracat 89,7 93,9 92,0
İmalat sanayi ihracatı / imalat sanayi ithalatı 61,4 76,1 71,0
İmalat sanayi ihracatı / imalat sanayi katma değeri 61,2 94,2 80,6
İmalat s. dış ticaret hacmi / imalat s. katma değeri 161,1 218,3 193,3
İmalat sanayi katma değeri / GSYİH 24,1 24,8 24,5
İmalat sanayi katma değeri / GSYİH* 29,7 30,5 30,0
İmalat sanayi istihdamı / toplam istihdam 16,1 18,0 17,1
İmalat sanayi istihdamı / tarım-dışı toplam istihdam 27,1 26,1 26,6
* Tarım ve ithalat vergileri hariç GSYİH
36
Endüstri-içi ticaretin imalat sanayi üzerine etkileri(İmalat sanayiinin kendi içindeki dönüşümü)
Tüketim malları
Ara malları
Yatırım malları
Genel imalat sanayi
Çalışanlar endeksi (1997=100)20012007
81,476,4
85,091,2
88,4123,6
81,786,0
Çalışanların sektörel dağılımı, %199720012007
52,1551,3044,73
27,7227,9730,17
20,1320,8125,13
100,00100,00100,00
Reel ücretlerdeki* yıllık ort. Değ.,%1997-2007 -0,29 0,19 -0,99 -0,66
Verimlilikte yıllık ortalama değişim,%1997-2007 3,63 4,77 4,23 5,25
* Üretimde çalışılan saat başına reel ücreti ifade etmektedir.
** İşgücü verimliliği olup, üretimde çalışan kişi başına üretim miktarından hesaplanmıştır.
37
Türkiye’de ithalatlaşma ve endüstri-içi ticareti artırıcı unsurlar
Yabancı sermayenin özel sektör firma üretimleri içindeki payının artması: İSO verilerinden yapılan hesaplamalara göre, bu pay 1995’de yüzde 19.5 iken, 2004 yılında yüzde 26.3’ yükselmiştir. Son yıllarda bu payın, özelleştirme ve devir-birleşmelerin etkisiyle daha da arttığı tahmin edilmektedir. Reel kurun değerlenmesi ve birim işgücü maliyetlerinin yükselmesi: Firmalar iç ve dış piyasalarda rekabet güçlerini korumak için işgücü verimliliğini artırmanın yanı sıra, ithal girdi, aksam ve parça kullanımını da artırmışlardır. Bu eğilim, sektörlerde çift yönlü ticareti, dolayısıyla endüstri-içi ticareti hızlandırmaktadır.Çin başta olmak üzere Asya ülkelerinin rekabet güçlerinin artması: Asya bölgesinin dünya üretim merkezi haline gelmesi ve uygun fiyatlarla uluslararası piyasalara mal temin etmeleri, pek çok ülke gibi Türkiye’nin de bölgeden ithalatını artırmıştır. Bu ülkeler karşısında Türkiye’nin rekabet gücü kaybetmesi, imalat sanayindeÇin başta olmak üzere Asya menşeili girdi kullanımını artırmaktadır.
38
Uzun dönem reel kur gelişmeleri
85
100
115
130
145
160
175
190
1997-1 1998-1 1999-1 2000-1 2001-1 2002-1 2003-1 2004-1 2005-1 2006-1 2007-1
TÜFE Bazlı Reel Kur Endeksi (Dönem Sonu Yıllık Ort.)
Uzun Dönem Reel Kur Endeksi (1995-2007 Ortalaması)
Uzun Dönem Reel Kur Endeksi x OrtalamaVerimlilik Artışı
39
Birim işgücü maliyetleri
50
60
70
80
90
100
110
120
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Birim İşgücü Maliyeti (Döviz kuru sepetine göre) Birim İşgücü Maliyeti (Sektör fiyat endeksine göre)
40
Rekabet gücü endeksi*
1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
10 Avrupa ve Amerika ülkesi ortalaması (1)
100,0 112,0 130,6 139,0 112,4 118,8 122,2 123,4
5 Asya ülkesi ortalaması 100,0 126,7 127,3 123,2 110,5 126,1 146,9 160,9
(1) Almanya, İtalya, Fransa, İspanya, İngiltere, Yunanistan, Polonya, Rusya, ABD, Brezilya.
Tayland 100,0 124,1 127,9 131,4 121,4 132,9 156,5 167,2
Türkiye 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Japonya 100,0 100,0 117,9 112,4 106,6 99,0 115,7 130,6
Çin 100,0 118,3 137,5 141,6 120,6 144,6 183,4 208,8
Güney Kore 100,0 148,6 145,4 136,6 124,2 134,4 150,8 163,7
Malezya 100,0 137,5 135,9 107,4131,0 142,8 163,7114,1
*İşgücü verimliliğine göre düzeltilmiş tüketici fiyatları bazlı endekstir. Endeks değerinin 100’ün üzerinde olması, o ülkenin Türkiye’ye karşı rekabet gücü kazandığını göstermektedir.
41
Ülke yoğunlaşma oranları(H. Hirschman endeks değerleri)
370
420
470
520
570
620
670
720
770
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
İthalat İhracat
42
Seçilmiş ülkeler
AB 15 AB 10Diğer
Avrupa Amerika Asya I Asya IIAfrika ve
Orta Doğu
AlmanyaİngiltereFransaİtalyaHollandaİspanyaBelçikaAvusturyaDanimarkaYunanistanİsveçLüksemburgPortekizİrlandaFinlandiya
PolonyaMacaristanÇek Cumh.SlovenyaSlovakyaLetonyaLitvanyaMaltaG. KıbrısEstonya
İsviçreNorveçRomanyaBulgaristanArnavutlukBosna HersekSırbistanMakedonyaKKTC
ABDBrezilyaKanadaMeksikaŞiliArjantinKolombiya
ÇinG. KoreJaponyaHindistanPakistanEndonezyaSingapurHong KongFilipinlerTayvanTaylandVietnam
RusyaUkraynaKazakistanGürcistanAzerbaycanÖzbekistanTürkmenistan
İranS.ArabistanLibyaCezayirG.AfrikaİsrailSuriyeMısırNijeryaBAELübnanFasÜrdünKuveytYemenSudanTunus
43
Seçilmiş ülke gruplarına yapılan ihracat
4,8
12,4 11,7
8,9
13,2
7,446,7
52,2
456789
1011121314
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 200745
46
47
48
49
50
51
52
53
Amerika Asya I + II AB 10 + D. Avrupa AB 15 (Sağ eksen)
44
Seçilmiş ülke gruplarından yapılan ithalat(Altın ve enerji hariç)
33,0
20,9
15,2
11,3 51,8
67,8
10
15
20
25
30
35
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 20075052545658606264666870
Asya I + II Diğer AB15 + Amerika (Sağ eksen)
45
İthalatın asyalılaşması
Asya I ithalatının dağılımı Asya I ithalatı*/ Toplam ithalat*
1996 2002 2007 1996 2002 2007
Tarımsal ürünler 9,2 7,4 5,3 8,2 11,2 16,6
- Gıda 5,4 3,6 1,9 8,3 11,4 11,6
- Hammaddeler 3,8 3,8 3,3 8,1 11,1 22,2
Madencilik ürünleri 1,4 2,0 3,0 1,9 2,2 3,2
Sanayi ürünleri 89,1 89,5 91,7 12,6 15,9 26,3
- Demir-çelik 1,2 2,6 3,9 2,6 7,2 10,6
- Kimyasallar 8,0 11,5 10,0 6,0 8,8 13,9
- Diğer yarı mamüller 4,4 4,2 6,4 7,6 9,4 23,9
- Makina ve ulaşım araçları 50,7 43,5 47,7 13,9 16,8 29,5
- Dokumacılık ürünleri 15,5 16,9 11,1 31,8 35,8 55,5
- Diğer tüketim malları 8,9 9,4 10,1 17,7 22,6 37,3
- Hazır giyim ürünleri 0,4 1,4 2,5 10,3 30,0 49,3
Toplam 100,0 100,0 100,0 11,4 14,6 23,2
(Yüzde)
* Enerji ve altın hariç
46
Dış ticaret açığının asyalılaşması*
1996 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
AB 15 -11,550 -1,925
-266
-3,671
14
3,064
63
-21
631
921
-4,567 -6,281 -8,883
-1,190
-9,898 -8,101
Amerika -2,406 -59 -566 -748
-9,347
-1,923
-17,380
-2,801
6,387
-1,261
40
2,209
3,149
-2,999 -6,243
Asya I -2,982 -4,638 -7,318 -12,761 -21,290 -27,567
Asya II 487 -378 -799 -2,948 -3,239 -3,477
Afrika& O.D. 2,236 3,092 4,308 6,021 7,007 8,850
AB 10 167 -234 -390 -1,200 -1,291 -1,058
D. Avrupa -707 -384 -225 -506 534 1,949
S.Bölgeler 150 864 1,339 1,752 2,015 1,704
Diğer -159 683 989 1,321 3,786 4,185
-20,926Toplam -14,764 -5,621 -8,943 -17,952 -25,376 -29,758
* Enerji ve altın hariç
47
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Dış ticareti etkileyen konjonktürel faktörlerReel kur gelişmeleri,Dış ticaret hadleri,Çapraz kur gelişmeleri,Tüketici kredileri,Bölgesel geçici ticaret,Parasal olmayan altın.
Dış ticareti etkileyen yapısal faktörlerÜretim modelinde endüstri-içi ticaret ve ithalatlaşmanın ağırlık kazanması ve asyalılaşma,Enerji fiyat ve politikaları,Otomotiv sektöründe ihracata yönelik model üretimi,Tekstil & Giyim sektöründeki gelişmeler.
48
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Enerji fiyat ve politikaları
• 2007 yılında enerji ithalatı 34, ihracatı ise 5 milyar dolara ulaşmıştır,
• Enerjiden kaynaklanan dış ticaret açığı, 2000-2004 döneminde yıllık ortalama 9,8 milyar dolar iken, son 3 yılda yıllık ortalama 24,2 milyar dolara yükselmiştir,
• Enerji ithalatı içinde doğalgaz ve petrol ürünleri ithalatının payı yükselmektedir,
• Elektrik enerjisi üretiminde doğalgaza bağımlılık artmaktadır. 1996 yılında elektrik enerjisi üretiminde doğalgaz kullanımının payı yüzde 18 iken, 2007 yılında yüzde 48 civarına yükselmiştir,
• Kontrata bağlanmış doğal gaz alım miktarları dikkate alındığında, sözkonusu bağımlılığın artması beklenmelidir.
49
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Dış ticaret hadleri• Dış ticaret hadleri 1996-1999 döneminde lehte, 2000 ve sonrası dönemde ise
aleyhte çalışmaktadır,
• 1997-2007 döneminde dış ticaret hadleri nedeniyle dış ticaret dengesi 19,6 milyar dolar civarında bozulma göstermiştir,
• Tüketim ve yatırım mallarında lehte, ara malları dış ticaretinde ise aleyhte gelişmeler sözkonusudur.
Çapraz kur gelişmeleri• 2007 yılı itibariyle, ithalatın yüzde 60,3’ü, ihracatın ise yüzde 42,2’si ABD
doları cinsindendir,
• Dolar cinsinden ifade edilen dış ticaret, $/€ paritesindeki değişimlerden genel olarak 1998-2003 döneminde olumlu, 2004-2007 döneminde ise olumsuz yönde etkilenmiştir,
• 2004 yılındaki çapraz kurlar 2007 yılında da geçerli olsaydı, ithalat 5,513 milyon dolar, ihracat 4,879 milyar dolar, dış ticaret açığı ise 634 milyon dolar daha düşük olacaktı.
50
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Tüketici kredileri• Bireysel kredilerin toplam aktifler içindeki payı 2002-03 yıllarında ortalama
yüzde 4 iken, 2007 yılında yüzde 16,3’e yükselmiştir,
• 2004 yılında taşıt, 2005 yılında ise konut kredileri hızla artmıştır,
• 1996-2001 yıllarında kredilendirilen taşıt oranı yüzde 53 iken, 2003 yılında yüzde 75’e yükselmiş, 2004-2007 döneminde yüzde 65’ler seviyesinde gerçekleşmiştir.
Bölgesel geçici ticaret• Körfez savaşı nedeniyle rafinaj kapasitesi etkilenen Irak’ın yeniden
yapılandırılması ile ilgili yatırımlar geçici bir ticaret etkisi yaratmıştır,
• Son üç yılda Irak’a yönelik ihracat ortalama 2,7 milyar dolar civarındadır.
Parasal olmayan altın• 2002 Ocak ayından itibaren parasal tabanlı altın hariç tüm altın dış ticareti
verileri istatistiklere dahil edilmeye başlamıştır,
• 2007 yılında 979 milyon dolarlık altın ihracatı, 5,325 milyon dolarlık altın ithalatı sözkonusudur.
51
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Otomotiv sektöründeki gelişmeler
• Otomotiv sektöründe nihai mamüllerde dış ticaret fazlası, taşıt aksam ve parçalarında ise dış ticaret açığı verilmektedir,
• Otomotiv sektörü kriz yılları hariç olmak üzere, ilk defa 2007 yılında 1 milyar dolar civarında dış ticaret fazlası vermiştir,
• 2007 yılındaki bu gelişmede taşıt araçları ihracatı etkili olmuştur, 2006 yılında 9,8 milyar dolarlık taşıt araçları ihracatı yapılmışken, 2007 yılında ihracat 13 milyar dolara yükselmiştir,
• 2007 yılı hemen bütün otomotiv firmalarının yatırımlarını tamamlayarak işletmeye aldıkları yıl olmuştur,
• Kapasite artırımlarının tamamlanması, ihracata yönelik yeni modellerin üretilmeye başlanması ve “al ya da öde anlaşmaları” nedeniyle 2008 ve 2009 yıllarında sektör ihracatında hareketlenme beklenmektedir,
• Nitekim, 2008 Ocak ayında ihraç edilen taşıt sayısında yüzde 69, taşıt araçları ihracatında ise yüzde 99’luk bir artış gerçekleşmiştir.
52
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Taşıt aracı ihracatı (adet) Taşıt aracı ihracatı (Milyon $)
Mercedes 3,903 8,708 4,805 393 972 579
2006 2007 Fark 2006 2007 Fark
Ford Otosan 184,606 221,741 37,135 2,419 3,374 955
Oyak Renault 177,411 204,428 27,017 2,061 2,390 329
Toyota 160,479 154,386 -6,093 2,511 2,842 332
Tofaş 123,061 146,177 23,116 1,169 1,561 392
Hyundai 34,511 69,224 34,713 356 765 408
Honda 5,692 7,732 2,040 86 136 50
Diğer 16,739 17,483 744 830 977 147
Toplam 706,402 829,879 123,477 9,825 13,016 3,192
Kaynak:OSD * Aksam&parça ihracatı dahil değildir.
Firma bazında taşıt araçları ihracatı*
53
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Ford Otosan
• 2004 yılında Belçika’daki Transit üretiminin Kocaeli’ne aktarılması ile kapasite 60 bin adet artışla 200 bin adet• 2006 yılında Yeni Transit üretimi ile kapasite 250 bin adet• Ekim 2007’de toplam kapasite 50 bin adet artışla 300 bin adet
ToyotaAuris; Şubat 2007’de 60 bin adet kapasite ile Auris üretimine başlandı. Auris Türkiye ile birlikte İngiltere’de üretilmektedir.
TofaşMinicargo; Ekim 2007’de 165 bin adet kapasite ile Minicargo modeli üretimine başlandı. Minicargo’nun yüzde 90’ından fazlası ihraç edilecek. 2/3’ü PSA’ya (Peugeot+Citroen), 1/3’ü ise Fiat Auto’ya uzun dönemli “al ya da öde” koşuluyla ihraç edilecek. 2007 yılında 10,630 adet üretildi, bunun 8,435 adeti ihraç edildi.Linea; Nisan 2007’de 60 bin kapasite ile Linea modeli üretimine başlandı. 1/3’ü “al ya da öde” koşuluyla ihraç edilecek. 2007’de 25,571 adet üretildi, bunun 12,184’ü ihraç edildi.263; Temmuz 2009’da 120 bin adet kapasite ile hafif ticari araç olan 263 modeli üretimi planlandı. 2/3’ü “al ya da öde” koşulu ve “maliyet artı” prensibi ile ihraç edilecektir.
Hyundai Matrix; Nisan 2007’de 40 bin adet kapasite ile Matrix modeli üretimine başlandı. Matrix’inyüzde 95’i ihraç edilecek.
Honda Ekim-2007’de üretim kapasitesi 25 bin adetten 50 bin adete çıkarılma kararı alındı.
• Kapasite artırımları ve ihracata yönelik yeni model üretimleri
54
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Taşıt ihracatı (Milyon $) Aksam&parça ithalatı (Milyon $)
• Taşıt araçları ihracatı ve aksam&parça ithalatı
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
55
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
Tekstil ve giyim sektöründeki gelişmeler• T&G sektörü dış ticaret fazlası verilen sektörlerin başında gelmektedir,
• Sektörün dış ticaret içindeki nispi önemi giderek azalmaktadır,
• Bu sürecin üretim ve istihdam üzerinde olumsuz etkileri olmaktadır. Bu etkileri üretim endeksi, üretimde çalışılan saat endeksinde gözlemlemek mümkündür. T&G sektörü üretim ve istihdam performansı açısından özel imalat sektörü genelinden önemli ölçüde ayrışmaktadır,
• Özel imalat sektörü geneli kadar olmasa bile, T&G sektörü rekabet gücünü koruma açısından verimliliği artırma yönünde önemli bir çaba göstermektedir,
• Nitekim, 2007 yılında 3,1 milyar dolarlık bir ihracat artışı gözlenmektedir. Ancak, bu gelişmede $/€ paritesinde yaşanan gelişmelerin etkili olduğu düşünülmektedir. Özellikle sözkonusu artışın giyim sektöründe yüzde 84’ünün AB-15 ülkelerine yapılmış olması parite etkisini doğrular niteliktedir,
• AB, Çin’e karşı uyguladığı geçici kota uygulamasını 1 Ocak 2008 itibariyle sonlandırmıştır. ABD ise geçici kota uygulamasını 2008 yılı sonunda kaldıracaktır. Sözkonusu gelişmelerin sektör üzerine olası etkileri dikkate alındığında, yaşanan sancının derecesinin artması gündeme gelebilir.
56
Dış ticareti etkileyen konjonktürel ve yapısal faktörler
1996 2000 2004 2005 2006 2007
T&G ihracat, milyon $ 8,648 10,031 17,338 18,668
4,668
T&G dış ticaret fazlası, milyon $ 6,573 7,912 12,951 14,000 14,252 15,915
Üretim endeksi (Giyim)** 111,4 114,8 103,5 98,5 100,4
Üretim endeksi (Özel imalat)** 105,3 131,2 138,2 146,4 153,5
Üretimde çalışılan saat endeksi (Tekstil)** 82,9 79,6 72,7 68,1 68,8
Üretimde çalışılan saat endeksi (Giyim)** 84,7 81,1 76,2 67,4 64,8
İşgücü verimliliği endeksi (Tekstil)** 116,6 132,0 127,4 134,6 136,2
İşgücü verimliliği endeksi (Giyim)** 131,5 141,6 135,8 146,2 154,9
Üretimde çalışılan saat endeksi (Özel imalat)** 89,2 89,0 88,7 87,8 90,1
İşgücü verimliliği endeksi (Özel imalatl)** 118,0 147,4 155,8 166,7 170,3
26,4
5,1
25,0
8,6
92,6
19,441 22,596
T&G ithalat, milyon $ 2,073 2,119 4,388 5,189 6,681
T&G ihracatı / Top. ihracat*, % 37,7 36,5 28,1 23,9 22,4
T&G ithalatı / Top. ithalat*, % 5,5 4,7 5,5 4,9 5,1
İthalat / İhracat oranı, % 24,0 21,1 25,3 26,7 29,6
T&G dış ticaret fazlası / Top. dış ticaret hacmi*, % 10,8 10,9 9,2 7,6 6,9
Üretim endeksi (Tekstil)** 96,7 105,1 91,7 93,7
* Enerji ve altın hariç **Endeksler 1997=100 bazlıdır.
• Tekstil ve giyim sektöründe sancılı dönem
57
Dış ticaret açığımız neden büyüyor?(Son 3 yılda fiyat ve miktar etkileri)
2004 2007 FarkToplam ithalat
- Enerji ithalatı- Enerji-dışı ithalat
97,54014,40783,133
169,98733,876
136,111
72,44719,46852,978
Toplam ihracat- Enerji ihracatı- Enerji-dışı ihracat
63,1671,429
61,738
107,1545,147
102,007
43,9873,718
40,269
Dış ticaret dengesi- Enerji dış tic. dengesi- Enerji-dışı dış tic. dengesi
-34,373-12,978-21,395
-62,833-28,729-34,104
-28,460-15,750-12,710
İthalat % İhracat %
8,55,43,0
91,511,137,043,5
100,0
Dış denge %
Enerji- Enerji fiyat etkisi- Enerji miktar etkisi
19,46814,8254,643
26,920,56,4
3,7182,3971,321
-15,750-12,428-3,322
55,343,711,7
Enerji-dışı- Çapraz kur etkisi- Enerji-dışı fiyat etkisi- Enerji-dışı miktar etkisi
52,9785,513
18,67528,790
73,17,6
25,839,7
40,2694,879
16,25719,133
-12,710-634
-2,418-9,658
44,72,28,5
33,9
Toplam 72,447 100,0 43,987 -28,460 100,0
58
Daha detaylı bilgi için;
Yükseler, Z., ve Türkan, E., “Türkiye’nin Üretim ve Dış Ticaret Yapısında Dönüşüm: Küresel Yönelimler ve Yansımalar”, Şubat 2008
Teşekkürler......