düşler ressam ayvazovski

Düfl ler Res sa m› Ay va zovs ki ve Üs kü dar

A R fi . G Ö R . F A T ‹ H B A fi B U ⁄Selçuk Üniversitesi

Ba z› fle hir le rin gö rül me ye de ¤er yer le ri var d›r. O yer ler; fark l› tat la r›, il ginçanek dot la r›, ta ri hi gü zel lik le ri ve mis tik ha va s›y la de ¤i flik mes lek grup la r› n› ay -n› esp ri nin par ça s› ya pa bi lir. Ko nu nun bü tün den de ta ya gi di le rek ye ni den çö -züm len me si, gö rün me yen le ri or ta ya ç› kar ma s› ve ya ra t› lan de ¤er le ri fark l› yo -rum la ma lar la ye ni ye dö nüfl tür me si gi bi dir. Her dö nem fark l› za man la r›n kah ra -man la r› ol mufl tur. Bu arafl t›r ma da ‹s tan bul ve Üs kü dar’›n XIX. yüz y›l için de kisa nat sal bi çim le ri, hay ran l›k du yan in san la r›n yan s› ma la r› göz ler önü ne se ri le -rek, fark l› bir kül tür pen ce re sin den ba kan res sam Ay va zovs ki’nin ha ya li ne yan -s›t t› ¤› gö rü nüm ler ir de len mifl tir. Bu ra dan ha re ket le dö nem içi sa nat or ta m›n danbafl la mak, ko nu yu bi raz da ha de rin lefl ti re rek an la fl› la bi lir li ¤i ni ar t› ra cak t›r. XIX. yüz y›l so nu XX. yüz y›l ba fl›n da fa al olan ba z› res sam lar, be lir li ak›m lar vean la y›fl lar d› fl›n da ka la rak fa ali yet gös ter mifl ler dir.1 XX. yüz y›l, XIX. yüz y›l dandev ral d› ¤› sa nat an la y› fl› ve h›z la de ¤i flen ya flam bi çim le riy le ha re ket li bir gö -rün tü ver mek te dir. Res sam lar ken di bu lun du ¤u çev re ler den ç› ka rak fark l› kül -tür le rin de niz le ri ne aç›l ma ya bafl la m›fl lar d›r. De ¤i flen, ça ¤a ayak uy dur mak tazor la nan us ta res sam la r›n ba z› la r› ge le nek sel üs lup la r› n› boz ma dan ha yat la r› n›nso nu na dek ay n› pen ce re den eser üret me ye de vam et mifl ler dir. An cak ba z› res -sam lar da ke flif ve he ye can tut ku la r› na ye nik dü fle rek, sa nat çiz gi le ri ni fark l› co¤ -raf ya lar da sür dür mek is te mifl ler dir. Ko nu muz ‹s tan bul ve onun ta ri hi semt le rin -den bi ri olan Üs kü dar olun ca, bu ra la ra ge len ve bu ra da eser üret me ye ça l› flanba z› Ba t› l› res sam la ra de ¤in mek ye rin de ola cak t›r. An cak Ba t› l› res sam la ra de -¤in me den ön ce Ay va zovs ki’yi Üs kü dar pa ra le lin de ko nu al ma m› z›n se be bi ni deaç›k la mak ge re ke cek tir. Res sam ve mü ze ci Os man Ham di Bey’in “Kap lum ba ¤a Ter bi ye ci si” isim li ese ri -nin mü za ye de sa lo nun da aç›k ar t›r ma ile Befl Tril yon TL’ye Pe ra Mü ze si için sa -t›n al›n ma s›, bu gü ne ka dar Tür ki ye’de bir tab lo ya öde nen en yük sek ra kam ola -

602

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Re sim 4: Fa bi us Brest, “Üs kü dar”, tüyb. 34x49cm, Top ka p› Sa ra -y› Mü ze si.

Re sim 3: Van mo ur, “Ger gef te Na k›fl ‹fl le yen Türk Ka -d› n›”,tüyb., 33,5x26,5cm, Rijks mu se um.

Re sim 2: Fa us to Zo na ro, “Üs kü dar Etü dü”, 1891-1910, püyb. 28x17,5cm, Özel Ko lek si yon.

Re sim 1: Fa us to Zo na ro, “Üs kü dar S›rt la r›n da”, 1891-1910, tüyb.95x145cm, Özel Ko lek si yon.

603

rak in deks le re geç mifl tir. Son ola rak 4 Mart 2007 ta ri hin de ‹s tan bul’da Alif ArtAn ti ka c› l›k ta ra f›n dan Es ma Sul tan Ya l› s›’nda “Os man l› ve Kar ma Sa nat Eser le -ri Mü za ye de si” dü zen len mifl tir. Bu mü za ye de de Os man l› Sa ray la r› için çok sa -y› da ese re im za atan, de niz res sa m› ola rak ün ya pan ‹van Kons tan ti no viç Ay va -zovs ki’nin “K› r›m Sa hi li Aç›k la r›n da Yel ken li Mav na” ad l› ese ri aç›k ar t›r ma ileDo kuz yüz bin YTL’ye al› c› bul mufl tur. 1881 ta rih li 67x97cm bo yut la r›n da ki tab -lo nun bu fi ya ta al› c› bul ma s›, Os man Ham di’nin ese rin den son ra Tür ki ye’de enyük sek fi ya ta sa t› lan ikin ci eser ola rak ta ri he geç me si ba k› m›n dan Ay va zovs -ki’nin de ¤e ri ni göz ler önü ne ser mek te dir.2

Ay va zovs ki’yi Tür ki ye’de bu ka dar de ¤er li k› lan, onu Tür ki ye’ye ge len di ¤er Ba -t› l› res sam lar dan ay› ran özel li ¤i ne k› sa ca de ¤in me den ön ce ‹s tan bul’a ge len veÜs kü dar sem ti nin bü yü lü ha va s› n› re sim le ri ne ko nu edi nen res sam la r› da in ce -le mek fay da l› ola cak t›r. ‹s tan bul ve Üs kü dar’a bu res sam la r› çe ken ko nu zen gin -li ¤i, eser le re ba k›l d› ¤›n da da ha iyi an la fl›l mak ta d›r.

‹stanbul’a Gelen Baz› Bat›l› Ressamlar

Ça¤ dafl Türk res mi nin ge li fli mi ne önem li kat k› lar sa¤ la yan Pa di flah la r›n ba fl›n daflüp he siz ki Ab dül me cid (1839-1861) ve Ab dü la ziz (1861-1876) gel mek te dir. Buiki dev let ada m› da Türk res mi nin ge li fli min de rol oy na ya bi le cek, Ba t› l› res sam -la r› ‹s tan bul’da a¤›r la ya rak Türk res sam la r›n ufuk la r› n› aça bi le cek fark l› tek nik -le ri ge lifl tir me le ri ni sa¤ la m›fl lar d›r.3

Ab dül me cid’in res me olan tut ku su, ken di si nin de yap t› ¤› re sim ler de aç›k ça gö -rül mek te dir. Res mi se ven ve de ¤er ve ren böy le si ne bir dev let ada m› n›n ül ke yiyö net me si, sa nat ç› lar aç› s›n dan ol duk ça önem li bir du rum dur. Ab dül me cid’inyap t› ¤› ba z› de niz man za ra la r›n da Ay va zovs ki et ki si fark edil mek te dir. Kufl ku -suz 1874 Ay va zovs ki ser gi si ve onun Dol ma bah çe Sa ra y› için yap t› ¤› re sim ler,Ab dül me cid Efen di’nin ya k›n il gi si ni çek mifl ol ma l› d›r.4

Da vet edi len di ¤er ya ban c› res sam la r›n Türk res mi nin ge li fli mi ne sa¤ la d›k la r›kat k› üs lup ola rak de ¤il se bi le res me olan il gi nin ge li fli mi kap sa m›n da dik ka tede ¤er dir. Bu res sam la r› çe ken, Os man l› sa ra y› n›n ve aris tok ra si si nin kül tü rel ka -buk de ¤i fli miy le ba¤ lan t› l› ola rak res me duy duk la r› can l› il gi nin ya n› s› ra, Av ru -pa’da mo da olan ve ge nifl bir pi ya sa s› bu lu nan Or yan ta list re sim ko nu sun daken di le ri ni is pat la mak ola rak ni te len di ri le bi lir. Bun lar ara s›n da ba z› la r› ‹s tan bul’a olan tut ku la r› ve ya Türk res mi ne sa¤ la d›k la -r› kat k› lar la di ¤er le rin den ay r›l m›fl lar d›r. Ame deo Pre zi osi (1816- 1882) ve Le -onar do de Man go (1843- 1930) ‹s tan bul’a yer le flip ha yat la r› n›n so nu na ka dar bukent te ya fla m›fl lar d›r. Ay va zovs ki (1817- 1900), re sim le rin de bü yük bir tut kuy lasev di ¤i ‹s tan bul’u de fa lar ca kez ele al m›fl, fleh re bir çok kez gel mifl tir. Gu il le met(1827- 1878), 1874 y› l›n da ‹s tan bul’da özel de sen ve re sim aka de mi si kur ma s›ile önem ka zan m›fl t›r. ‹tal yan res sam Zo na ro (1854- 1929), Hol lan da l› res sam Je -an Bap tis te Van mo ur (1671- 1737), Fran s›z res sam Fa bi us Brest (1823-1900), Al -

D Ü fi L E R R E S S A M I A Y V A Z O V S K ‹ V E Ü S K Ü D A R

604

man Jo hann Her mann Kretzsch mer (1811-1890), Fran s›z Eu gè ne Flan din (1803-1876), Ju les La urens (1825-1901), Ca mil le Ro gi er (1805-1870), Fé lix Zi em, Char -les Do us sa ult (19. yüz y›l) ve Char les Émi le Lab bé (1820-1885), ‹s koç Sir Da widWil kie (1785-1841), ‹n gi liz Ric hard Dadd (1818-1886), Wil li am Hol man Hunt(1827-1910), John Fre de rick Le wis (1805-1876), Ed ward Le ar (1812-1888), ‹tal -yan (‹s tan bul do ¤um lu), Gi ovan ni Brin de si (1826-1888), Gas pa re Fos sa ti (1809-1883) ‹s tan bul’da çok sa y› da re sim üret mifl tir. Bü tün bu yu ka r› da at fe di len res sam la r›n ‹s tan bul re sim le ri in ce len di ¤in de, Üs -kü dar’›n do ¤a gü zel lik le ri ne ka y›t s›z kal d›k la r› gö rül me mek te dir. He men hep -sin de mut la ka bir Üs kü dar gö rü nü mü dik ka ti çek mek te dir.

Bat›l› Ressamlar›n Eserlerinde Üsküdar

‹s tan bul’un gi ze mi ta rih bo yu Ba t› l› la r›n il gi si ni çek mifl tir. Özel lik le sa na t›n gör -sel an la t›m bi çi mi nin kul la n›l d› ¤› re sim sa na t›n da eser üre ten res sam lar, ‹s tan -bul’a ge le rek ta ri hi semt le ri ni ve bu semt ler den bi ri olan Üs kü dar’› da gez mifl,bu ra da önem li ya p›t la ra im za at m›fl lar d›r. An cak ya ban c› res sam la r›n Üs kü dar gö rü nüm le ri üze rin de dur mak, ko nu mu zuda ¤› ta ca ¤›n dan sa de ce bir kaç ör nek üze rin de dur mak da ha sa¤ l›k l› ola cak t›r. Ön ce lik le ‹s tan bul, gün de lik ya flam kül tü rü ile man za ra res sam la r› için çe ki ci birkent tir 5. ‹s tan bul’un do ¤a gü zel lik le ri nin ya n› s› ra sos yal ya fla m› na da de ¤i nen ça -l›fl ma lar in ce len di ¤in de, res sam la r›n kül tür fark l› l›k la r›n dan ne den li et ki len di ¤i nian la mak müm kün dür. “Ger gef te Na k›fl ‹fl le yen Türk Ka d›n” isim li ça l›fl ma (Re sim3) res sam Van mo ur’un ge le nek sel k› ya fet ler için de res met ti ¤i ka d›n fi gü rüy le, be -lirt ti ¤i miz tarz ça l›fl ma lar ara s›n da en be lir gin ör nek ler den bi ri dir. Zo na ro’nun ‹s -tan bul halk kül tü rü nü ifl le di ¤i, Pre zi osi’nin yi ne gün de lik ya fla ma de ¤in di ¤i ko nu -lar ve di ¤er res sam la r›n kül tür yan s› ma la r› ay r› ay r› in ce le ne bil mek te dir.


Re sim 5: Fa bi us Brest, “Bo ¤a zi çi’nde Üs kü dar ‹s ke le si”, tüyb. 52x75cm, Özel Ko lek si yon.

605


Re sim 8: Ay va zovs ki, “Ge ce ‹s tan bul”, 25x37cm, tüyb.1848.

Re sim 9: Ay va zovs ki, “‹s tan bul” 45,5x37cm,tüyb.1846.

Re sim 6: Ge ro me, “Üs kü dar’dan Gö rü nüm”, tüyb.52x75cm, Özel Ko lek si yon.

Re sim 7: Fran ço is Pri eut Bar din, “Üs kü dar’da Ka y›k lar”, tüyb.46x61, Özel Ko lek si yon.

606


Re sim 10:

Ay va zovs ki,

“‹s tan bul”, tüyb. 1846.

607

Zo na ro’nun Üs kü dar’› ken di ne has üs lu bu ile de fa lar ca be tim le me si, ay n› za -man da sem tin ta ri hi do ku su na hay ran l›k duy du ¤u nun da bir gös ter ge si dir (Re -sim 1-2). Fa bi us Brest, ‹s tan bul’dan ol duk ça et ki len mifl Ba t› l› res sam lar dan bi ri -dir. ‹s tan bul gö rü nüm le ri ni ken di ne öz gü f›r ça s›y la tu va le ak ta r›r ken, Üs kü -dar’›n da fark l› gö rü nüm le ri ni re sim le mifl tir (Re sim 4-5). Tho mas Al lom’un “Üs -kü dar ‹s ke le si” ad› n› ver di ¤i ça l›fl ma s› yi ne dö ne min Üs kü dar’› hak k›n da bi zeönem li ipuç la r› ver mek te dir. Üs kü dar, res sam la r› cez be den fark l› ko nu la r› iledo ¤a gö rü nüm le ri ni tu val le ri ne yan s› tan res sam la r›n tut ku su ol mufl tur (Re sim6-7). Bu tarz ça l›fl ma la r› bafl ka bir bafl l›k al t›n da top la mak müm kün dür. Bu ra da ko nu Üs kü dar ve Ay va zovs ki olun ca Ay va zovs ki’yi ta n› mak, ha ya t›n dank› sa ca bah set mek ko nu ya fark l› bir bo yut ka zan d› ra cak t›r.

Ivan Ayvazovski

Ay va zovs ki, 1817 y› l›n da K› r›m’da bir Ka ra de niz Li man fleh ri olan Fe odo si ya’dadün ya ya gel mifl tir. Fe odo si ya, ta ri hi ve co¤ ra fi özel lik le riy le Ay va zovs ki’nin sa -nat ç› ki fli li ¤i nin ge lifl me si ne önem li öl çü de et ki et mifl tir. fie hir de ya fla yan Türk -


Re sim 11: Ay va zovs ki, “‹s tan bul” 124x192,5cm, tüyb.1846

608

ler, Er me ni ler, Rus lar, Ya hu di ler ve Arap lar gi bi fark l› top lum lar, Ay va zovs kiüze rin de olum lu iz le nim ler b› rak m›fl t›r. fieh rin ta ri hi ya p› s›, Ay va zovs ki’nin git -ti ¤i di ¤er fle hir ler de de ay n› gü zel lik le ri ara ma s› na ve si le ol mufl tur. Ni te kim bu -lun du ¤u fle hir ler den Na po li, Ve ne dik, St. Pe ters burg ve ‹s tan bul gi bi fle hir ler denher za man öv güy le söz et mifl tir.6

Ken di si nin yaz d› ¤› mek tup ta ki bir söz de ko nu ya flu fle kil de aç›k l›k ge tir mek te -dir; “Ga li ba dün ya da bu fle hir ka dar muh te flem bir yer yok, bu ra day ken Na po live Ve ne dik’i unu tu yor sun.”7


Re sim 14: “K›z Ku le si”, Gra vür.

Re sim 15: “K›z Ku le si”, Gra vür, 1822.

Re sim 13: Ay va zovs ki, “K›z Ku le si”, tüyb.1848, Tret -ya kov Ga le ri, Mos ko va.

Re sim 12: Ay va zovs ki, “‹s tan bul” 49,7x75,8cm, tüyb.1894.

609

Ay va zovs ki, kü çük yafl lar dan iti ba ren res me il gi gös ter mifl tir. Sa nat ç›, 1887 ta -rih li bir res min de ken di si ni kü çük bir ço cuk ola rak Fe odo si ya’ya ha kim bir yük -sek lik ten fleh ri res me der ken tas vir et mifl tir. Res min üze rin de “1825’te Ay vaz”yaz mak ta d›r. Ken di ha ya t› n›n çok er ken bir dö ne min de, he nüz 8 ya fl›n da res meduy du ¤u il gi yi or ta ya ko yan bu re sim, ay n› za man da Fe odo si ya’n›n onun üze -rin de b› rak t› ¤› et ki yi de ifa de et mek te dir.8

Bir sa nat ç› n›n ha ya t› n›, bir kaç cüm le ile ifa de et mek ta bii ki müm kün de ¤il dir.Ay va zovs ki’nin ya fla m›n dan k› sa bir kaç ka re yi ele al d›k tan son ra ‹s tan bul’a veonun tab lo la r›n da can lan d›r d› ¤› ko nu la ra uzan mak ge re kir.

Ayvazovski ve Üsküdar

Ay va zovs ki’yi ifa de eder ken, düfl ler res sa m› s› fa t› kul lan mak, ta ma men res sa -m›n ro man tik bir an la y›fl ta St.Pe ters burg Aka de mi si’nde ki ka t› ku ral la r›n d› fl› naç› ka rak, ya flam tar z› ve be ra be rin de bu tar z› re sim le ri ne de yan s›t ma s› ile il gi libir ba¤ lan t› kur ma ça ba s› ola rak de ¤er len di ri le bi lir. Ay va zovs ki, ilk kez 1845 y› l› n›n ba har ay la r›n da gel di ¤i ‹s tan bul’da fark l› bir at -mos fer le kar fl› lafl m›fl t›r. Bu kar fl› lafl may la be ra ber fle hir onun üze rin de çok bü -yük bir et ki b› rak m›fl t›r. Ma hal le ler, so kak ara la r›, in san la r›, bo ¤a z›, ca mi le ri Ay -va zovs ki’nin hiç de ya ban c› ol ma d› ¤› bir or tam gi bi dir. Bu ra da da ha son ra la r› s› -k› dost luk lar edi ne ce ¤i ar ka dafl la r› ola cak ve bol bol re sim yap ma im kâ n› bu la -cak t›r. As l›n da bu dö nem ler de Ay va zovs ki gi bi pek çok res sa m›n ha ya li dir ‹s -tan bul. Ama f›r ça s› n›n sa¤ lam l› ¤›, renk ve de sen bil gi si, güç lü ha f› za s› ve ze ka -s› sa ye sin de ‹s tan bul’a ge len en önem li ya ban c› res sam lar ara s›n da d›r çok tan.Ay va zovs ki’nin bu ha f› za ve ye te ne ¤i ne flöy le bir anek dot la ör nek ve ri le bi lir. Sul tan Ab dül ha mid’in, Ay va zovs ki’ye, Sul tan’›n da vet li si ola rak ‹s tan bul’a yap -t› ¤› yol cu luk lar dan bi ri sin de efl lik et mek le gö rev li olan haz ne da r›, bir kaç y›l son -ra Vi ya na’da ki Os man l› El çi li ¤i’ne atan d›. Vi ya na’ya ulafl t› ¤› ak flam bir otel de ge -ce le mek zo run da kal d› ve ya ban c› bir fle hir de ki bu al› fl›l ma d›k or tam da, ay n›otel de bu lu nan es ki, ün lü res sam ar ka da fl›y la kar fl› lafl mak tan son de re ce mem -nun ol du. Gö rüfl me le ri s› ra s›n da Ay va zovs ki, ye ni atan m›fl bir dip lo ma t›n s› lahas re ti çek ti ¤i ni ve tut kun ol du ¤u ‹s tan bul’u çok öz le di ¤i ni an la d›. Ona oku ma -s› için ba z› der gi ler ve re rek bi ti flik oda ya do¤ ru kay bol du. K› sa bir sü re son ra ge -ri dön dü ve Os man l› el çi si nin eli ne ay ›fl› ¤›n da Ha liç’i tas vir eden, bo ya s› he nüzku ru ma m›fl kü çük bir re sim tu tufl tur du. “Bu nu se nin için flim di res met tim, böy le -ce bu na ba ka cak ve gü zel ‹s tan bul’una duy du ¤un öz le mi gi de re cek sin.”9

Ay va zovs ki, us ta bir man za ra res sa m› ol ma s› n›n ya n›n da, ay n› za man da iyi birgöz lem ci ve ha yal dün ya s› zen gin bir res sam d›r. Üs kü dar sem ti ile ilk mü na se -bet le ri, Er me ni ma hal le le rin de bafl la yan dost luk la r› ve bu ra la r›n do ¤a gü zel lik -le ri nin ya n› s› ra ki li se ler de ya p› lan ayin ler ile bafl la m›fl t›r. ‹s tan bul’da bir Er me -ni için Üs kü dar sem ti ade ta kül tür mer ke zi dir. Sem tin bir çok ma hal le sin de Er -me ni le rin yo ¤un ola rak ya fla d› ¤› bi lin mek te dir. Se lam s›z Ma hal le si, Ayaz ma


610

Ma hal le si, Se li mi ye Ma hal le si bu ma hal le le rin ba fl›n da gel mek te dir. 17., 18. ve 19. yüz y›l da in fla edi len Er me ni ki li se le ri ‹s tan bul’da Er me ni ce ma at -le ri ne uzun y›l lar hiz met ede rek, gü nü müz de de fa ali yet le ri ni sür dür mek te dir.Üs kü dar’da bu lu nan Surp Haç Er me ni Ki li se si de bun lar dan bi ri dir. Ay va zovs -ki’nin ‹s tan bul’da bu lun du ¤u y›l lar da, efliy le be ra ber Üs kü dar’da ki bu ki li se yegi de rek ayin le re ka t›l d› ¤› bi lin mek te dir.Üs kü dar Surp Haç Er me ni Ki li se si’nde bu lu nan Kri kor Lu sa vo riç’in tab lo su veyi ne Üs kü dar Surp Ga ra bed Ki li se si’nde Surp Ste pa nos, Dört Evan je list ler, Ta -te os ve Bar ta lo me os ha va ri le ri nin port re le ri ni Bey zad isim li bir Er me ni res sambe tim le mifl tir. Bey zad’›n Ay va zovs ki ile ta n›fl t› ¤› çe flit li Er me ni kay nak la r›n dado¤ ru lan mak ta d›r. Dost lu ¤un gös ter ge si ola rak Bey zad, Ay va zovs ki’ye fo to¤ raf -tan ça l›fl t› ¤› bir Ay va zovs ki port re si he di ye et mifl tir. Ay va zovs ki’de al d› ¤› bu he -di ye kar fl› s›n da çok duy gu la na rak Bey zad’a bir Fe odo si ya pey za j› ar ma ¤an et -mifl tir.10

Ay va zovs ki’yi sa de ce do ¤a res sa m› ola rak gör mek, res sa m›n eser le ri nin an la t› -m› n› tam ola rak kar fl› la ma mak ta d›r. Bu gün yap t› ¤› eser ler de as l›n da bir dö ne -min ta ri hi ni, ya flan t› s› n› fark l› pen ce re ler den gör me f›r sa t› bul mak ta y›z. Ay va -zovs ki, de fa lar ca gel di ¤i ‹s tan bul’un her ta ra f› n› gez mifl ve gö rü nüm le ri, yap t› ¤›pek çok tab lo ile bel ge len dir mifl tir (Re sim 8-9-10-11-12-16). Üs kü dar’da bu lu -nan Çam l› ca Te pe si, ‹s tan bul’u iz le mek aç› s›n dan en önem li yer ler ara s›n da d›r.


Re sim 16: Ay va zovs ki, “Çam l› ca’dan Bo ¤az”, tüyb.1870, 120x188cm.

611

Bu ra ya ge len pek çok res sam, ‹s tan bul’u re sim le ye bil me ad› na bu te pe ye ç› ka -rak es kiz ler, de sen ler, re sim ler yap m›fl lar d›r. Ay va zovs ki’de bu te pe ye ç› kan res -sam lar ara s›n da d›r. Bu nun da en gü zel ör ne ¤i “Çam l› ca’dan Bo ¤az” (Re sim 16)isim li ça l›fl ma da gö rül mek te dir. Res sam, ön ce den iz le me f›r sa t› bul du ¤u böy lebir yer de iyi bir göz lem de bu lu na rak ha ya lin de Çam l› ca’y› ye ni den can lan d›r -m›fl ol ma l› d›r. Ay va zovs ki’nin do ¤a da ça l›fl ma yap t› ¤› pek gö rül me mek te dir. Ge -nel de atöl ye sin de ça l›fl ma ge le ne ¤i olan sa nat ç›, ko nu la r› n› do ¤a da edin di ¤i iz -le nim ler den esin le ne rek ger çek lefl tir mek te dir. Çam l› ca te pe sin den yap t› ¤› ikifark l› ba k›fl aç› s› da as l›n da bir bi ri ne çok ya k›n d›r. Fa kat sa nat ç› ilk re sim de ko -nu ya çefl me yi da hil eder ken ikin ci re sim de yer ver me mifl tir (Re sim 17). Ay r› ca‹lk ça l›fl ma da gü ne flin bat mak üze re ol du ¤u ve et ra fa çö ken ka ran l› ¤›n psi ko lo -jik et ki si özel lik le dik ka ti çe ker ken (Re sim 16), ikin ci ça l›fl ma da za man far k› vegü ne flin et ki si bi raz da ha ha fif le til mifl tir (Re sim 17). Her iki re sim de de res sa m›nba k›fl aç› s›, bi ze Çam l› ca’n›n zir ve sin den, bü tün ‹s tan bul ve Bo ¤a z’a ha kim birnok ta dan bak t› ¤› iz le ni mi ni ver mek te dir. K›z Ku le si’ni bir çok Ba t› l› res sam yap m›fl t›r. Ama Ay va zovs ki’nin f›r ça s›n da veyo ru mun da da ha fark l› bir yo rum var d›r (Re sim 13). Ken di sin den da ha ön ce kidö nem ler de ya p› lan gra vür le ri (Re sim 14) de in ce le yen Ay va zovs ki, K›z Ku le -si’nin ya n›n da ki ikin ci bir ya p› olan, cam fe ne re ben ze yen bir ele ma n› da res mi -nin içi ne yer lefl tir mifl tir. Çün kü Ay va zovs ki’nin ‹s tan bul ve Üs kü dar’da bu lun -du ¤u y›l la r›n ta ri hi gör sel kay nak la r› ve res sam la r›n yap m›fl ol du ¤u re sim ler in -


Re sim 17: Ay va zovs ki, “Çam l› ca’dan ”tablosundan kesit, tüyb.

612

ce len di ¤in de, K›z Ku le si’nde böy le bir ya p› gö rül me mek te dir. Muh te me len Ay -va zovs ki, bu gra vür den (Re sim14) ba ka rak ya da et ki le ne rek bu ta ri hi ya p› y›ölüm süz lefl tir mifl tir. 1822 ta rih li bafl ka bir gra vür de de fark l› bir K›z Ku le si for -mu dik ka ti çek mek te dir (Re sim15). Kom po zis yon da ifl le nen K›z Ku le si for mubi raz da ha kö fle li ve siv ri dir. Ana bi na n›n ya n›n da ikin ci ya p› da yi ne bu ra da gö -rül mek te dir. De ¤ifl me yen, form et ra f›n da bu lu nan uzun ka y›k lar d›r. Di ¤er res -sam la r›n eser le rin de de Ay va zovs ki’nin ese rin de de ka y›k ko nu nun vaz ge çil mezö¤e si ola rak kom po zis yo na da hil edil mifl tir. Me kâ n› gi zem li k› lan, iz le yi ci yiken di ne hay ran b› ra kan, ka ra ya ba¤ lan t› s› n›n ol ma ma s› n›n res sam lar ta ra f›n dançok iyi yan s› t›l ma s› ola rak ni te len di ri le bi lir. Böy le ce plâs tik et ki nin ya n›n da, ta -ri hi özel li ¤i ile de sa nat ese ri ne yan s› yan de ¤e ri önem ka zan m›fl t›r. Ay va zovs ki’nin ‹s tan bul zi ya ret le ri için de en önem li ola n›, 1874 y› l›n da ger çek le fle -ni dir. Bu s› ra da taht ta olan Ab dü la ziz, da imi ika met gâh ola rak Dol ma bah çe Sa ra -y›’n› kul lan mak ta d›r. Ay va zovs ki, ‹s tan bul’da sa ray bafl mi ma r› Sar kis Bal yan’›n11

Ku ru çefl me’de ki ko na ¤›n da kal m›fl ve sul ta na onun ta ra f›n dan tak dim edil mifl tir. Re -sim sa na t› ile pa ra lel ge li flim gös te ren fo to¤ raf sa na t› bu y›l lar da ‹s tan bul’da ra¤ betgör me ye bafl la m›fl t›r. Ay va zovs ki’de ye ni lik le re aç›k bir sa nat ç› ola rak s›k s›k git ti ¤iba z› or tam lar da ye ni in san lar ta n› ya rak et ki le fli mi sa na t› na yan s›t m›fl t›r.


Re sim 18: Ay va zovs ki, “‹s tan bul” 120x189,5cm, tüyb.1846.

613

Os man l›, fo to¤ raf ç› l› ¤›n te mel le ri nin at›l d› ¤› 1850’ler de Car lo Na ya’dan, Ja mesRo bert son’a, Kar go po ula’dan, Berg renn’e, ad› fo to¤ raf sa na t› için de öne ç› kanisim ler, ob jek tif le ri ni s›k l›k la Üs kü dar’a çe vir mifl ler dir. Üs kü dar’da çe ki len ka -re ler de, fo to¤ ra fa zen gin lik ka tan ob je le rin faz la l› ¤› bu sa nat ç› la r› cez bet mifl tir.12

Böy le bir or tam da Ay va zovs ki, ‹s tan bul’da bir fo to¤ raf stüd yo su ifl le ten Ab dul -lah Bi ra der ler ile de dost luk kur mufl tur. Ab dul lah Bi ra der ler ola rak ta n› nan Ke -vork, Hov sep ve Vi ken ad›n da ki üç Er me ni kar defl, 1858’de kur duk la r› fo to¤ rafstüd yo su ile Os man l› ‹m pa ra tor lu ¤u’nun res mi fo to¤ raf ç› s› ola rak bin ler ce fo -to¤ raf çek mifl ler dir. Çek tik le ri fo to¤ raf lar ara s›n da pek çok Üs kü dar gö rü nü müde mev cut tur. Üs kü dar ve or ta m›, fo to¤ raf la il gi le nen Bi ra der ler’in stüd yo la r› n›da da ha son ra Üs kü dar’a ta fl› ma la r› na se bep ol mufl tur. On la ra yaz d› ¤› bir mek -tup, do ¤a dan ça l›fl ma al›fl kan l› ¤› ol ma yan sa nat ç› n›n, ‹s tan bul man za ra la r› içinha f› za s› ve de sen ler d› fl›n da bafl ka kay nak lar dan da ya rar lan d› ¤› n› or ta ya koy -mak ta d›r: “Gön de re ce ¤i niz fo to¤ raf la r›, çok ri ca ede rim, iki si ni de gü zel ve sa¤ -lam san d›k la ra ko yup, Si vas ta pol’a gön de rin...”13

Ab dul lah Bi ra der ler, dö ne min ‹s tan bul’un dan çe flit li kö fle le rin fo to¤ raf la r› n›çek mifl ol ma la r›y la ta n›n m›fl lar d›r. Ay va zovs ki, bir re fe rans un su ru ve bafl lan g›çnok ta s› ola rak fo to¤ raf lar dan ya rar lan m›fl ol ma l› d›r.14 Ay va zovs ki’nin bu fo to¤ -raf lar dan yap m›fl ol du ¤u tab lo lar ‹s tan bul ve Üs kü dar’› hiç gör me yen, fark l› ül -ke ler de ya fla yan sa nat se ver le rin il gi si ni çek mifl tir. Ha ya t› n› sa na t›n dan ka za nanbir res sa m›n bu fo to¤ raf la ra duy du ¤u özen özel lik le il gi çe ki ci dir. Res sa m›n ken -di de yi miy le 6.000’e ya k›n eser den bah set me si di ¤er ça l›fl ma la r› hak k›n da bi zeipu cu ve re bi le cek ni te lik te dir. Bu ça l›fl ma la r›n ara s›n da gün ›fl› ¤› na ç› ka r›l ma -m›fl bafl ka ‹s tan bul ve hat ta Üs kü dar ça l›fl ma la r› ol ma s› muh te mel dir. Çün küAb dul lah Bi ra der ler’in fo to¤ raf la r› n› önem se me si ve bir stüd yo la r› n›n da Üs kü -dar’da bu lun ma s› Ay va zovs ki’ye gön de ri len fo to¤ raf la r›n için de Üs kü dar’a aitgö rü nüm le rin de ol ma s› ih ti ma li ni güç len dir mek tir. Düfl kur mak, öz lem le ri gi der mez bel ki ama ac› s› n› ha fif le te bi lir. Bu ne den le Ay -va zovs ki de ‹s tan bul’a ge len di ¤er Ba t› l› res sam lar gi bi top ra ¤› na, de ni zi ne hay -ran ol du ¤u bu fleh ri unut ma mak için pek çok tab lo üre te rek gön lün de ha t› ra la -r› ya flat m›fl, in san l› ¤a çok önem li eser ler b› rak m›fl t›r. Ül ke miz de pek çok ko lek -si yo nu süs le yen bu eser le rin ke sin ra ka m› ak›l da ka l› c› ol ma ya bi lir. Önem liolan ifl le nen ko nu lar, dö ne min ya flan t› s› ve ta ri he dü flü len ka y›t lar d›r. Ay va zovs ki, Üs kü dar l› de ¤il dir. Üs kü dar’da do¤ ma m›fl t›r da, an cak bir kaç tab lo -su ile de ol sa Üs kü dar’› be tim le yen res sam lar ara s› na gi re rek, bu ta ri hi, so kak la -r›n da ve ya p› la r›n da sak l› olan gü zi de sem te XIX. yüz y›l da bir bafl ka Ba t› l› ola -rak ba ka rak biz le rin üze rin de dü flü ne ce ¤i, fark l› bir alan da arafl t›r ma ko nu suaça rak, XXI. yüz y›l da ya fla yan ve da ha son ra ki yüz y›l lar da da ya fla ya cak olan ya -p›t lar b› rak m›fl t›r. Üs kü dar’›n ve ül ke mi zin ta ri hi aç› dan gi zem li eser le rin denolan “K›z Ku le si”ne fark l› bir aç› dan ba ka rak, ka l› c› sa nat ese ri ne dö nüfl tür müfl -tür. K›z Ku le si’ni ye ni den re sim le ye rek ar fliv ni te li ¤in de bir bel ge ye dö nüfl tür -müfl tür. Çam l› ca s›rt la r›n dan ve di ¤er muh te lif yer ler den res met ti ¤i ça l›fl ma lar -da Üs kü dar kar fl› s›n da f›r ça s›y la bo ya ya ha yat ver mifl tir.


614

Bu eser le ri is ter fo to¤ raf lar dan, is ter se ha f› za s›n dan üret sin, Ay va zovs ki ça ¤› n›nen bü yük üs tat la r›n dan d›r. ‹n gil te re li ün lü res sam Wil li am Tur ner’› ken di si nehay ran b› ra kan ve gö rüfl me le rin de ‹n gi liz res sa m›n ken di si ne gös ter di ¤i il gi kar -fl› s›n da fla fl› ran Ay va zovs ki, bu gün Tür ki ye’de çe flit li ko lek si yon lar da bu lu naneser le riy le Türk iz le yi ci siy le bu lufl ma ya de vam et mek te dir. Ken di ad› na mü ze -si bel ki Tür ki ye’de bu lun ma mak ta d›r an cak bu lun du ¤u ül ke ler de de Tür ki -ye’den, ‹s tan bul’dan ve de Üs kü dar’dan eser le riy le ül ke mi zin gü zel lik le ri ni kü -çük çap ta ola rak de ¤er len di ril se de dün ya ya ta n›t mak ta d›r. Ya ni ta n› t›m de ni zi -ne bir dam la da ol sa kat k› sa¤ la mak ta d›r. Ör ne ¤i ni dün ya n›n en ta n›n m›fl ve en bü yük mü ze le rin de gör mek te yiz. Üs kü darsem ti s› n›r la r› için de yer alan “K›z Ku le si” isim li ça l›fl ma s› Tret ya kov Ga le ri’de15

tefl hir edil mek te dir. Yi ne “Çam l› ca S›rt la r›n dan Üs kü dar” ad› n› ver di ¤i ça l›fl ma -s› da bu mü ze nin ko lek si yo nun da yer ala rak sem tin ve fleh rin ta n› t› m›n daönem li rol oy na mak ta d›r. Ay va zovs ki, ken di si nin di le ge tir di ¤i fle kil de ha ya t› bo yun ca yak la fl›k 6.000 eserüret mifl tir. Bu gün bi li nen Ay va zovs ki tab lo la r› sa de ce yüz ler le ifa de edi le cekka dar az d›r. Bu ka dar faz la sa y› da eser han gi ko lek si yon lar da, ne re de bel ki ile -ri de ya p› la cak arafl t›r ma lar la gün ›fl› ¤› na ç› ka r› la bi lir.

D‹P NOT LAR

1 En gin Bek saç Av ru pa Sa na t› na Gi rifl, ‹s tan bul 1995, s. 104. 2 Meh met Bafl bu¤, “Re sim Mü za ye de le ri ve Ay va zovs ki”, Ana do lu Man flet Ga ze te si, Kon ya 15 Mart 2007, s. 7. 3 Fa tih Bafl bu¤, Ça¤ dafl Türk Res min de Ço cuk Te ma s›, (yük sek li sans te zi, Sel çuk Üni ver si te si Sos yal Bi lim lerEns ti tü sü, 2005), s. 16. 4 K›y met Gi ray, Son Ha li fe Ve li aht Ab dül me cid Efen di’nin Ya fla m› ve Sa na t›, Pro ce edings of the 11th In ter na -ti onal Cong ress of Tur kish Art, Ut recht/ Net her lands, Au gust 23-28 1999, s:14. 5 Eve li ne Sint Ni co la as, Dun can Bull, Gün sel Ren da, Gül ‹re po¤ lu, La le Dev ri’nin Bir Gör gü Ta n› ¤› Je an-Bap -tis te Van mo ur, ‹s tan bul 2003, s. 42.6 Dr. Meh met Üs tü ni pek’in De niz Res sa m›: Ay va zovs ki isim li ma ka le sin den al›n m›fl t›r. Tem muz 2007http:/www.leb riz.com/v3_artst/san_Bio.aspx?sa nID=14&lang=TR7 a.g.m.8 a.g.m. 9 Gi an ni Caf fi ero, Ivan Sa ma ri ne, De niz ler, fie hir ler ve Düfl ler Ivan Ay va zovs ki’nin Re sim le ri (çev. Meh met Üs -tü ni pek) Lond ra 2000, s. 11.10 May da Sa ris, Bafl lan g› c›n dan Gü nü mü ze Er me ni Re sim Sa na t›, ‹s tan bul 2003, s. 112-113.11 Sar kis Bal yan, XIX. yüz y›l da ya fla m›fl, Bey ler be yi Sa ra y›, Ç› ra ¤an Sa ra y›, Adi le Sul tan Sa ra y›, Y›l d›z Sa ra -y›, Ga la ta sa ray Mek te bi, Va li de Ca mii gi bi pek çok önem li ese re im za at m›fl, Ser mi mar-› Dev let ün va n› n› alanmi mar d›r. 12 Sey fet tin Ün lü, Bir Ulu fie hir Üs kü dar, ‹s tan bul 2006.13 Gi an ni Caf fi ero, Ivan Sa ma ri ne, a.g.e. s. 11. 14 a.g.m.15 XI. ve XX. yüz y›l lar ara s›n da ki Rus sa na t› n›n en önem li ya p›t la r› n›n bu lun du ¤u Rus ya’n›n en bü yük, dün -ya n›n ise sa y› l› mü ze le ri ara s›n da gös te ri len re sim ga le ri si dir. Mos ko va’da bu lun mak ta ve 130.000 ci va r›n daeser den olu flan ge nifl bir ko lek si yo na sa hip tir.


düşler ressam ayvazovski

Documents