düzce Üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi, yıl: 7...

DÜSOBED Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 9, Özel Sayı

17

Makale Türü: Araştırma Makalesi

BİLİM TARİHİ ÇALIŞMALARININ TOPLUMSAL MANEVİYATA KATKILARI:

PROF. DR. FUAT SEZGİN ÖRNEĞİ1

Recep YAPAREL2, İlker YENEN3, Cihad KISA4

Öz

“2019 Prof. Dr. Fuat SEZGİN Yılı” ilan edilmesiyle birlikte ülkemizde birçok üniversite ve kurum tarafından

Prof. Dr. Fuat SEZGİN’i anma ve İslam’da Bilim ve Teknik temalı ulusal ve uluslararası düzeyde çeşitli etkinlikler

düzenlenmiştir. Yapılan etkinlikleri genel olarak incelediğimizde, ele alınan konuların “İslam’da Bilimler Tarihi,”

“Prof. Dr. Fuat SEZGİN’in İlmi Kişiliği ve Eserleri”, “İslam Medeniyetinin Geri Kalmışlığının Nedenleri”, “İslam’ın

Terakkiye Mani Olup Olmadığı” vb etrafında toplandığını söyleyebiliriz. Bu durumda, bilimsel gelişmeler için onların

hangi ortamlarda filizlendiği ve bilimsel ortamı hazırlayan sebepleri, insanın yeni şeyler “keşfetme arzusu” ile toplumun

dinamik ve özellikleri arasındaki ilişki önem arz etmektedir. Bilim Tarihi çalışmaları, zamanın ruhu ve Dünya Tarihinde

(Müslüman) toplumların yerini görmek açısından işlevseldir. Diğer yandan bu çalışmalar, yeni kuşakların (toplumların)

dünya hayatına dair tutumlarının, bilimsel yaklaşım bağlamında tefekkür edebilmesi açısından da gereklidir. Bu

makalede, psikolojik bakış açısıyla, Prof. Dr. Fuat Sezgin’in Biyografisinden hareketle ve gerçekleştirmiş olduğu Bilim

Tarihi çalışmalarının, Müslüman toplumun “aşağılık” duygusundan kurutulmasındaki önemi ve rolü üzerinde

durulmaktadır. Yetersizlik duygusundan kurtularak toplumsal maneviyatın güçleneceğine inanılmaktadır. Özellikle Fuat

Sezgin’in Bilim Tarihi çalışmaları, Kur’an’ın “İnsana” yüklemiş olduğu misyonu günümüz insanına hatırlatmaktadır.

Buna ilaveten onun çalışmaları, kadın / erkek her insanın farklı “Fiziksel-Sosyal-Kültürel-Aşkın (Transcendental)

Ekoloji”lerle ilişkisini aktif hale getirmektedir. Müslüman Bilim İnsanları tarafından geliştirilen Bilim ve Teknolojide

İnovatif araştırmalara ilişkin Tarihsel Çalışmalar, Batı Bilim Tarihçiliğinin Müslümanlara karşı algı ve tutumlarının

değişmesine katkı sağlamıştır. Bu çalışmada yöntem olarak Prof. Dr. Fuat SEZGİN’in eserleri, konferansları ve konuyla

ilgili yazılan akademik literatür taranmıştır. Ayrıca Prof. Dr. Fuad SEZGİN’in biyografisinden hareketle Müslüman

toplumun maneviyatını güçlendirmeye yönelik, “Milli İnsan Modeli”nin geliştirilmesine yardımcı olacak çeşitli

önerilerde bulunulmaktadır. Zira temel mesele, her türlü kültürel dejenerasyona karşı, “mirasa sahip çıkma”, “insan

yetiştirme” ve “ufuk” meselesidir.

Anahtar Kelimeler: Prof. Dr. Fuad SEZGİN, Bilim Tarihi, Toplumsal Maneviyat, Sosyal Karakter,

Yetersizlik Duygusu

CONTRIBUTIONS OF THE STUDIES OF HISTORY OF SCIENCE TO THE SOCIAL

SPIRITUALITY: A REFERENCE TO THE CASE OF FUAT SEZGİN

Abstract

The announcement of “2019 Year of Prof. Dr. Fuat Sezgin,” led to the National and International activities

related to His life, Works of Islamic Science and Technology such as panels, conferences and symposia organized by

State Institutions in Turkey. When examined, it can be observed that the papers presented and the topics and themes are

about the “History of Sciences in Islamic Civilization”, “Works of Fuat Sezgin, His Personality as a Scientist of

History”, the decline and retardation of science in Muslim Societies and the questions such as “Is The Islam an Obstacle

to The Development of Science?” It is important to study the relationships between the process of scientific

developments and the social spiritual characteristics of society. The History of Science helps the society see their own

place in the World History in relation to Zeitgeist. On the other hand, it is necessary to examine the context in which the

scientific approach to and attitudes towards the world life can be thought to the new generations. This article was

1 Bu makale, Düzce Üniversitesi’nin “2019 Prof. Dr. Fuat Sezgin Yılı” kapsamında düzenlemiş olduğu Bir İlim Yolcusu Prof. Dr.

Fuat Sezgin Sempozyumu (7 Kasım 2019)’nda sunulan tebliğin, gözden geçirilerek makaleleştirilmiş halidir. 2 Prf. Dr., Dokuz Eylül Üni. İlahiyat Fak. Din Psk. Anabilim Dalı, e-mail: [email protected], orcid: 0000 0002 7257 691X 3 Arş. Gör., Dokuz Eylül Üni. İlahiyat Fak. Din Psk. Anabilim Dalı, e-mail: [email protected], orcid: 0000 0001 5833 2233 4 Dr. Öğr. Üyesi, Dokuz Eylül Üni. İlahiyat Fak. Din Psk. Anabilim Dalı, e-mail: [email protected], orcid: 0000 0003 0898 1774

Bu Yayına Atıfta Bulunmak için: Yaparel, R, Yenen, İ. ve Kısa, C. (2019), Bilim Tarihi Çalışmalarının Toplumsal Maneviyata

Katkıları: Prof. Dr. Fuat Sezgin Örneği, Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(Özel sayı), 17-30.

Makale Geliş Tarihi: 13/12/2019 Makale Kabul Tarihi: 27/12/2019 Makale Yayın Tarihi: 31/12/2019

mailto:[email protected]




18

written from the psychological perspective because it aims to show the importance and the role of the studies on the

History of Science, in terms of the Biography of Fuat Sezgin, in getting rid of the inferiority feelings among the Muslim

Societies. It is believed that getting rid of inferiority feelings will strengthen the Social Spirituality. Especially, Fuat

Sezgin’s Historical Studies remind the Mission of Humanity which was assigned by the Qur’an. In addition to this, His

Studies motivate and activate the relationship between man and his / her different ecologies such as Physical, Social,

Cultural and Transendental. The Historical Studies in relation to the technological inovation and scientific studies done

by Muslim Scientists contributed to change the perception and attitudes of the western scholars positively. The method

of this study depends on the literature review of his books written, papers presented and the conferences addressed at

several academic sessions. Based on Fuat Sezgin’s Biography, this paper proposes that the life of him will help us

develop “A National Model of Man” through improving the Spirituality of Muslim Societies. Simply because, the main

goal is to train the visionary individuals who will try to protect the Traditional Heritage against the cultural erosion.

Keywords: Prof. Dr. Fuat Sezgin, History of Science, Social Spirituality, Social Charachter, Inferiority

Feelings

1. Giriş

“İslam Kültür ve Medeniyetinin daha iyi anlaşılmasını sağlamak ve onu yeni nesillere en

doğru şekilde aktarmak amacıyla” Cumhurbaşkanlığı tarafından “2019 Prof. Dr. Fuat SEZGİN

YILI” ilan edilmesiyle birlikte ülkemizde birçok kamu kurum ve kuruluşunca, Prof. Dr. Fuat Sezgin

ve İslam’da Bilimler Tarihi konulu Ulusal ve Uluslararası düzeyde çeşitli etkinlikler düzenlenmiştir.

Bu çerçevede Prof. Dr. Fuat Sezgin’i anmak, onun ilmi kişiliğini ve Türk-İslam Bilim Dünyası’nın

tüm insanlığa armağan ettiği eserleri tanıtarak Müslümanları, benlik duygularını olumsuz etkileyen

yanlış yargılardan arındırarak ve bireyin yaratıcılığına olan inancını pekiştirmek amaçlanmıştır

(İnternet-1). Söz konusu etkinlikler genel olarak değerlendirildiğinde ele alınan konuların “İslam’da

Bilimler Tarihi”, “Prof. Dr. Fuat Sezgin’in İlmi Kişiliği ve Türk-İslam Bilim Dünyasına

Kazandırdığı Eserleri”, “İslam Medeniyetinin Geri Kalmışlığının Nedenleri”, “İslam’ın Terakkiye

Mani Olup-Olmadığı” vb olduğu gözlenmektedir. Ancak ele alınan konuların, Fuat Sezgin’in ilmi

kişiliğini ortaya koymakla birlikte onun kişiliğinden hareket ederek yeni nesillere “Bilim İnsanı”nın

nasıl olması gerektiğine ilişkin bir vizyon kazandırma noktasında tek başına yeterli olamayacağı

söylenebilir.

Thomas Kuhn (1970), tarihin anekdotlardan ve kronolojiden daha büyük bir depo ya da bilgi

birikimi olarak görülmesi durumunda, günümüzde zihinleri ele geçiren bilim algısının ciddi bir

dönüşüme uğrayabileceğini ifade ederek, “Tarih Bilimi”nin, önemli kavramlara yönelik algımızın

ve bakış açımızın değişmesine yardımcı olmak gibi bir rolünün bulunduğunu tespit etmektedir (s.

1). Genel anlamda “Tarih Bilimi”nin, özelde de “Bilimler Tarihi”nin, toplumların tarihsel süreçteki

yerini, maneviyatını ve rollerini, doğru ve gerçekçi olarak tespit etmelerinde önemli bir rol ve

öneme sahiptir.

Bilim, bir başka ifadeyle ‘metodik bilgi’ üretme faaliyeti, bireysel olduğu kadar sosyal ve

kültürel bir süreçtir. Bu sürecin doğasının her yönüyle bilinmesi, tarihte ne(ler) olduğunun

anlaşılması bakımından son derece önemli ve anlamlıdır. Öğrenme içgüdüsünün (epistemophilic

instinct) bir tezahürü olan bilgi, bir boşluk içinde üretilmez (Klein, 1928: 188). Bilgi, insan, tabiat

ve toplum gibi unsurların karşılıklı etkileşiminin bir sonucu ve ürünüdür. Bilgi, bu unsurlardan

birinin yokluğu halinde gerçekleşmez. Bu sebeple bilgi, bir kişiye, bir topluluğa ya da tek bir

medeniyete hasredilemez. Bilgi, insanlığın ortak mirasıdır. Selimiye’nin kubbesini ayakta tutan fil

ayakların statik hesaplarında ya da Ay’a inen uzay aracının astronomik ölçümlerinde kullanılan

cebir ve matematik bilgisinde tüm insanlığın az ya da çok katkısı bulunmaktadır.

Toplumlar, bilginin elde edilme sürecinde, kullandıkları ya da geliştirdikleri yöntem ve

teknikler açısından karşılaştırılabilirler. Bilimsel bilgiyi önemseyerek öne çıkaran ve hayatın


19

problemlerinin çözümünde kullanan toplumlar, hayatla mücadelede daha etkin olduklarından,

tarihin her döneminde başarılı olmuşlardır.

Bireysel düzeyde de benzer kuralın geçerli olduğu söylenebilir. İçinde bulunduğu ortama

ilişkin doğru ve gerçekçi bilgiye sahip olan ve bu bilgiyi uygulayarak, karşılaştığı içsel ve dışsal

problemlerle baş etmeyi başarabilen bireyler, daha mutlu, dengeli ve huzurlu olma imkânına

kavuşacaklardır. Bu başarının altında yatan önemli sebeplerden biri ise, bireyin kendine yönelik

Güven, Saygı ve Cesaret gibi duygu ve düşünceleridir. Bu kişilik özellikleri aynı zamanda bireyin

ruh sağlığı açısından da iyilik haline (well-being) işaret etmektedir. Modern Batı Toplumu’nu

değişik boyutlarıyla analiz eden E. Fromm (1955/1969), insan doğasına vurgu yaparak Ruh Sağlığı

yerinde olan bireyi Üretken, Yabancılaşmamış, Çevresiyle (Dünya) Sevgiye Dayalı İlişki

Kurabilen, Gerçekliği Aklı ile Objektif Olarak Kavrayabilen, Kendisini Biricik (Nevi Şahsına

Münhasır) Gören ve hemcinsleriyle birlik duygusuna sahip olan kimse olarak tanımlamaktadır. E.

Fromm bu ruh halinin ancak, sağlıklı bir toplumda mümkün olabileceğini vurgulayarak sağlıklı bir

toplumun, bireye, makul değerler çerçevesinde hareket edebilme serbestisi tanıyan, toplum

hayatında sorumlu ve aktif bir katılımcı olabilmesine imkân veren bir yapıya sahip olması

gerektiğini ileri sürmektedir. Bu tespitten Birey-Toplum arasındaki bağın çok güçlü olduğu

anlaşılmaktadır (s. 67-75).

Birey, kişilik ve karakter özelliklerini büyük ölçüde içine doğduğu toplumun kültürel

yapısından alarak mensubu olduğu toplumun ve kültürün geçmiş ve gelecekteki başarı ve

başarısızlıklarının da ortağı olur. Toplumun başarıları, onur ve sevinç kaynağı olarak, toplumsal

maneviyatı güçlendirerek desteklerken, başarısızlık söylem ve algıları ise bireylerde ve toplumda

Karamsarlık, Ümitsizlik ve Yetersizlik (aşağılık) gibi duyguların gelişerek yaygınlaşmasına yol

açabilirler.

Günümüz dünyasında, toplumların başarıları ve gelişmişlik düzeylerinin değerlendirilmesi

Bilim ve Teknoloji alanlarındaki kazanımları üzerinden yapılmaktadır. Bilginin güç olarak

görüldüğü bir medeniyet algısına sahip toplumlar, kendi konumlarını ve güç değerlendirmelerini

bilimsel ve teknolojik başarıları üzerinden yapma eğiliminde olduklarından, bilimsel başarılarının

yegâne kaynağının kendilerine ait olduğu biçiminde bir yanılgıya düşebilmektedir.

Nitekim Prof. Dr. Fuat Sezgin, Müslümanların İlimler Tarihindeki Yeri başlıklı yazısında

bilimsel gelişmelerin, birincisinin Kadim Grek aşaması ve ikincisinin ise Rönesans olarak anılan

olaylarla başlayan Batı dünyası aşaması biçiminde ısrarla ileri sürüldüğünü ve bu algının

değiştirilmesi yönündeki girişimlerin ise şiddetli bir muhalefetle karşılandığını ifade etmektedir. II

asırlık Doğu araştırmalarının sonuçları İslam Medeniyetinin iki aşama arasında ancak köprü rolünü

oynamaktan ibaret bir hizmet olduğu biçimindeki bir itirafa yol açabilmiştir (2009: 138-139)

diyerek bu dirence dikkat çekmektedir.

Batının bu ideolojik yaklaşımının altında, toplumsal psikolojilerine hâkim olan Doğu Kültür

ve toplumlarına yönelik “etnosentrik” bakış açısının yattığı söylenebilir.

Prof. Dr. Fuat Sezgin yapmış olduğu araştırmalar neticesinde bilimsel düşüncenin

Müslümanlar arasında çok erken denebilecek bir dönemde, h. I. asırda, başladığı kanaatinde

olduğunu ifade ederek bu durumu şöyle özetlemektedir:

“h. I. asrın ortalarından itibaren çeşitli çevrelerden, muhtelif kültürlerden ve

birbirinden ayrı dillerden oluşmaya başlayan İslam toplumu, gerçekte daha önceleri

birbirinden kopuk ve karşılıklı tesirleri hemen hemen yok denecek kadar az olan çeşitli

ekol sahiplerinin birbirleriyle irtibat kurduğu ve fikirlerin birbirleriyle aşılandığı bir

alan haline geldi. Aradaki ilişkiyi doğuran ve beşeri düşüncenin yeni bir çağının

doğmasına vasıta olan İslam toplumunun ta kendisidir. İlk Müslüman yöneticilerin,


20

yabancı kültürlerin hamileri tarafından kendilerine yöneltilen etkiler karşısında ilgisiz

davranmamış olduklarından asla şüphe etmemekteyiz. Bazılarına bu mülahazayı kabul

etmek zor gelir. Çünkü onlara göre İslam’dan önceki Araplar son derece basit bir

hayat yaşamaktaydılar; öyle ki, karşılaştıkları yeni durumlara uyum dahi

sağlayamamaktaydılar!...” yaklaşımının gerçeği yansıtmadığını, aksi takdirde “Yunan

kitaplarının tercüme edilmelerinden ve aynı konularda onlardan etkilenmelerden çok

önceleri musiki, biyoloji, botanik gibi bazı bilim dallarının göstermiş olduğu şaşırtıcı

gelişmenin sırrını da anlamamız zorlaşacaktır.” tespitinde bulunmaktadır (Sezgin,

2009: 139-140).

Bilimsel faaliyetler ve bilgi üretme sürecinin önemli boyutlarına işaret eden Sezgin,

Müslümanların başka milletlerin ilim ve bilgilerini alarak kullanmalarını ve geliştirmelerini

mümkün kılan bir sebebi Franz Rosenthal’a atıfla ortaya koymaktadır:

“Yabancı kitapların Arapçaya çevrilmesinde gösterilen geniş gayretlerin açıklamasını

yapabilmek için, pratik veya nazari olan faydacı sebep yeterli değildir. Daha doğrusu,

bizatihi İslam dininin ilme karşı tutumunun bilinmesi gerekmektedir. Bu dinin

tutumuysa sırf dini yaşantı için değil, ama bütün yönleriyle beşeri hayat için en büyük

itici güç olmuştur. İlimlerin peşinde koşmada ve insanlığın ortak malı bilgilere

ulaşmak için kapı açmaya en büyük sebep, işte İslam’ın bu yaklaşımı olmuştur. Ve

şayet İslam dininin yaklaşımı böyle olmasaydı, tercüme faaliyeti sadece pratik hayat

için zaruri olan şeylerle sınırlı kalacaktı (2009: 140-141).”

Bu tespitlere sosyal psikolojik perspektiften bakıldığında, bilgi üretiminde ve bilgiye

ulaşmada Kültürlerarası temasın yanı sıra, ilme ve bilgiye yönelik bakış açısının da desteklediği

tutumun önemli rolü yanında5 İslam Medeniyeti’nin, dolayısıyla Müslüman toplumların Kur’an

merkezli dünya görüşlerinin, bu tutumun oluşmasındaki rolü inkâr edilemez.

En geniş ifadesiyle, Kur’an insandan, içinde bulunduğu çevrenin bütün boyutları ile doğru,

gerçekçi ve sağlıklı iletişim kurmasını talep etmektedir.6 Ancak bu sayede insanın, kendisi, kâinat

ve Allah ile ilişki kurabileceğini ifade eder. Bunun da yegâne yolu ve yöntemi, güvenilir ve geçerli

bilgiye sahip olmaktan ve uygulamaktan geçmektedir.

Hem bireysel hem de toplumsal açıdan böyle bir tutumun gelişmesinde önemli bir

fonksiyona sahip olan hususa işaret eden Sezgin; şu noktalara dikkat çekmektedir:

“Erken bir devirde başlayan ve şaşırtıcı bir biçimde alınan malzemenin özümsenmesi

(et-temessül) istikametinde gelişen bu yabancı bilgileri alma (el-ahz) hareketi, h. III.

asrın ortalarından itibaren ‘yaratıcılık ve orijinal şeyler meydana getirme (ibda)’

merhalesinin başlamasına imkân verecektir. Hatta genel karakteri itibariyle ‘dışardan

almak ve içerde özümsemek’ adını verdiğimiz bu merhale, İslam dünyasının

bilginlerine Arap şiirinin ölçüsü ilmini (arûz) kurmak, nahiv ve lügat ilimlerini de

geliştirmek imkanını sağlamıştır.”

Ayrıca bu etkilenmeye felsefe, kelam, fıkıh usulü ile birlikte matematik ve astronomi gibi

bilim ve ilim alanlarının da ilave edilebileceğini ifade etmektedir (Sezgin, 2009: 141).

5 “İlim”, “Bilgi”, “Hikmet” ve bilginin İslam Düşüncesindeki özelliklerine dair detaylı bilgi için bkz. Franz Rosenthal, Knowledge

Triumphant: The Concept of Know Ledge in Medieval Islam. 1970, Leiden: E. J Brill. 6 “Göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca gelip gidişinde selim akıl sahipleri için elbette ibretler vardır.

Onlar ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Allah’ı anarlar. Göklerin ve yerin yaratılışı üzerinde düşünürler.

“Rabbimiz! Bunu boş yere yaratmadın, Seni eksikliklerden uzak tutarız. Bizi ateş azabından koru” derler. Âl-i İmran, 190-191,

Kur’an’ı Kerim Meali, 2011, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara.


21

O dönemde dahi bilim insanları arasında hâkim olan toplumsal psikolojiyi, hayata ve

kendine bakış açısını ise şu ifadelerle ortaya koymaktadır:

“Yaratıcılık ve orijinal şeyler meydana getirme sürecinin başlamasının genel etkisini,

Müslüman ilim adamlarının kendilerini ibdâ’yâ kadir olduklarını kavramalarında

tasavvur edip gözlemlememiz mümkündür. Ayrıca onlar, kendilerini kendilerinden

önceki Greklerin ulaşamadıkları şeylere ulaşmaya da muktedir görüyorlardı” (Sezgin,

2009: 142).

Bu tespitlerde ilim insanları nezdinde toplumun kendine güveninin, dolayısıyla

maneviyatının / moralinin ne kadar yüksek olduğu görülmektedir.

Burada kanaatimizce kültürlerarası teması ve etkileşmeyi mümkün kılan bir hususa dikkat

çekmek yerinde olacaktır. Bu husus ise, günümüzde önemini koruyan ve belki de sonsuza kadar

koruyacak olan, insanın sahip olduğu “karakter” yapısıdır. Bireyin hayatla kurduğu ilişkilerinde

ortaya çıkan her türlü eylem ve davranışına yön veren, aynı zamanda toplumla paylaşılan temel

davranış kalıpları da diyebileceğimiz “Toplumsal Karakter” kavramı7, tarihte olup biten olaylara

ilişkin cevap ararken de, birçok olgunun anlaşılmasına yardımcı olabilir.

Rahmetli Prof. Dr. Fuat Sezgin, İslam Medeniyetine mensup toplumların, Bilimler

Tarihi’ndeki yerini, dünyaya göstermek ve kanıtlamak uğruna, hayatını vakfetmiş, bunu yaparken

de kendi ifadesiyle, “gerçek zaruri zühtten nasibini” (Sezgin, 2002) alarak8 bayrağı, bizlere /

gelecek nesillere emanet etmiştir. Fuat Sezgin’in Bilim insanı karakteri9 ile ilgili olarak Güldütuna

şöyle bir tespitte bulunur:

“Fuat Sezgin Hoca her zaman gayet mütevazı, zahidane denebilecek bir hayatı tercih

etti. Yaptığı işi ilahî bir vazife olarak kabul ediyor ve ele alıyordu. Hayatının her anı

için Allah’a hesap verme şuuru ve duygusu ile yaşıyordu. Bu sebeple şahsını ve

ihtiyaçlarını her zaman arka plana almayı şiar edinmişti. Fuat Sezgin Hocanın

yaptıklarını ve eserlerini değerlendirirken bunların zemininde yatan maneviyatı ve

hayat felsefesini anlamak ve görmek gerekmektedir (2019).”

Nitekim, Prof. Dr. Fuat Sezgin, İslam Bilimler ve Teknoloji Tarihi ile ilgili olarak yaptığı

çalışmalar sonucunda ulaştığı bulgulardan hareketle ortaya koyduğu görüş ve kanaatleri ile bir

bakıma “Bilim İnsanı”nın nasıl olması gerektiğine ilişkin bir profil çizmektedir. Şöyle ki, insanın,

toplumun bir parçası olduğu gerçeğinden yola çıkarak, Sezgin, “Bilim İnsanı Profili”nin, adeta

toplumsal karakterin bir aynası olduğunu ifade etmektedir. Batı bilim tarihçilerinin, Müslüman

bilim insanlarının gerçekleştirdikleri işlere ilişkin tutum ve bakış açılarında da bu profili görmek

mümkündür.

7 Toplumsal karakter, kişilerarası ilişkilere bağlı olarak sürekli değişir. Yetişkin ve çocuklar veya önemli kimseler, katı kurallar

karşısında değişebilir veya başkalarını değiştirebilirler. Bu gibi dışsal deneyimler, kendimiz ve başkasıyla olan içsel

deneyimlerimizi de şekillendirir. E. Fromm’a göre toplumsal karakter; bilinçsiz, farkında olmadan ve hiçbir öğrenme sürecine bağlı

olmadan gerçekleşir. Bu noktada, toplumda ortak olan bir bilinçaltından (social unconscious) söz edilebilir (İnternet-2). 8 “Gerçek bir züht. Yani dünyanın nimetlerinden feragat edebilmek! Ben belki daha iyi şartlarda yaşayabilirdim, ama otuz yıldan beri

evimden çıkarken çantama sadece küçük bir ekmek parçası koyarak gidiyorum enstitüme. Enstitüme geldiğimde dolabımdan ufak

bir peynir parçası veya bir yağsız reçel çıkarır, onunla öğle yemeğimi hallederim. Yani on dakikayı geçmiyor benim öğle yemeğim.

İkincisi ise ‘sabrun cemil’… Tatlı sabır…” (Turan, 2008: 68). 9 Akademik rol model olarak Fuat Sezgin, dil öğrenmeye yatkınlığı, multi-disipliner bir bilim adamı olması, inandığını, kafasına

koyduğunu yapmaya gayret eden, hayata küsmeyen, haksızlık karşısında duran, affedici, duyarlı ve şuurlu bir şahsiyettir (Kocabaş,

2019).


22

Sezgin, bu durumu, Müslüman âlimlerin ilme ve bilime yönelik tutum ve tavırlarını, Batılı

meslektaşları ile mukayese ederek ortaya koymakta ve “Müslüman Âlim”10 portresini şu şekilde

çizmektedir:

“Bir kere, h. V. asrın ortalarına kadar, Müslüman âlimler, kendilerini Kadim

Greklerin öğrencileri gibi addederlerken, artık; ilimlerin diğer sahalarında da göz

alıcı yeni neticeler elde ettikleri bu tarihten itibaren bu âlimler başarılarının

devamından ötürü, başkalarını değil, kendilerini onların Müslüman hocaları saymaya

başlamışlardır (Sezgin, 2009: 143).”

Bu tespitiyle Sezgin, Müslüman âlimlerin, maneviyatlarının / morallerinin de bir bakıma

göstergesi olan Kendine-Güven duygularının ne kadar yüksek olduğuna dikkat çekmektedir.

Müslüman toplumlardaki / âlimlerdeki özgüven duygusunun nasıl inşa edildiğinin, Kur’an

merkezli düşüncenin oluşturduğu karakter yapısını, aktif insan modelinin izlerini Muhammed

İkbal’de de (ö. 1938) bulmak mümkündür. İslam’da Dini Düşüncenin Yeniden Yapılandırılması

başlıklı kitabında Muhammed İkbal, Bilim ve Dinî Deneyim bölümüne: “İçinde Yaşadığımız

Evrenin Niteliği Nedir? Genel Yapısı Nasıldır? Onun Yapısında Daimi Bir Unsur Mevcut Mudur?

Evrenle Nasıl Bir İlişkimiz Vardır? Evrendeki Yerimiz Nedir? Davranış Tarzımız Ona Uygun

Mudur?” gibi sorularla başlar.

İkbal, bu soruların Din, Felsefe ve üst düzey şiirin ortak soru(n)ları olduğunu ifade eder.

Aslında bu sorular, bilimin de aslî konularıdır. Evrenin niteliğini ve yapısını sorgulayan bilim,

ortaya koyduğu bilgi ile evrenin kapılarını aralayarak insanın acziyet duygularıyla baş etmesinde en

yakın yardımcısı ve rehberi konumundadır.

İnsanın kimlik / karakter inşası sürecinde ilk olarak çözmesi gereken sorun, “Ben neyim?”

sorusuna rasyonel ve makul bir cevap ile anlamlandırarak kozmos içindeki konumunu

tanımlamaktır. Sürecin bu ilk aşaması, birey için “Fiziksel Ekoloji” olarak da değerlendirilebilir.

Devamında birey karşılaşacağı “Sosyal”, “Kültürel” ve “Aşkın” (Transandantal, Müteâl) ekolojiler

ile de sağlıklı, gerçekçi ve geçerli ilişkiler kurmak durumundadır (Holm, 2018: 48-53). Örneğin

içine doğduğu toplumla gireceği ilişki ağı içinde kendini tanımlamak, mensubu olduğu kültürün

kendisine aktardığı millî ve manevî değerlerin gereğini, gönüllülük esasına dayalı olarak, hakkıyla

yerine getirmek ve sorumluluğunu idrak ederek Aşkın ve Müteal Varlık ile kuracağı yakın ve

samimi ilişki, hayatın anlamını inşa etme çabası içerisinde olan insanlık için temel mesele

olagelmiştir.

Bir anlamda insanın kainatla kuracağı karşılıklı ilişkide yol gösterici konumundaki

Kur’an’ın söz konusu ilişkide merkeze koyduğu en temel olgu bilgidir. Bu vizyon ve anlayıştan

hareketle inşa edilen İslam Medeniyeti’nin merkezî problemi bilginin üretimi kadar onun hayata

uygulanarak toplumsal yaşamın, bir anlamda kalitesinin, yükseltilmesi olmuştur. Nitekim İkbal de

“Kur’an-ı Kerim ‘düşünce’den çok ‘amel’i vurgulayan bir kitaptır” diyerek bu hususa dikkat

çekmektedir (İkbal, 2019:13).

Toplumun dolayısıyla âlimlerin sahip oldukları sosyal karakterin önemli ve etkin bir boyutu

olan “güven duygusu”nun sağladığı ortam sayesinde, elde edilen bilginin hayata geçirilmesine ve

toplumsal maneviyatın inşa edilmesine, Fuat Sezgin de tespit ettiği şu tablo ile değinmektedir:

“Kanaatimce, ilimler tarihinde Müslüman ilim adamlarının ortaya çıkmaları çok

önemli bir olaya sebep oldu. Bu da şu: İçinde Babillilerden ve Greklerden miras kalan

10 Müslüman Aydın eserinde M. Watt, Müslüman Aydının vasıta olma, sistemleştirme, fikirlerin taşıyıcısı ve sezgici olma

fonksiyonlarına değinir. W. M. Watt, Müslüman Aydın (Gazali Hakkında Bir Araştırma), Çev.: Hanifi Özcan, DEÜ Yayınları,

İzmir-1989, ss. 1-2.


23

ve İslam’dan az önce bir şekilde gelişme göstermiş olan ilim merkezleri, karşılıklı

olarak etkileme ve etkilenme imkânlarından son derece yoksun idi. Fakat çok

geçmeden bu ilim merkezleri, İslam toplumunda, kendilerine karşılıklı olarak tesir

etme imkânlarını bahşedecek olan yoğunlaştırıcı ve canlandırıcı unsuru bulacaktır

(Sezgin, 2009: 144).

Bu gelişme, bilginin üretilmesi, paylaşılması ve yaygınlaştırılması için en önemli faktörlerin

başında gelen sosyo-kültürel teması sağlayan zeminin oluşmasına imkân tanımıştır. Bu temas,

Kültürler ve Toplumlararası birtakım önyargıların azalmasını sağlayarak, karşılıklı etkileşmeyi

mümkün hale getirmiştir.11

Prof. Dr. Fuat Sezgin, bu yaklaşımı şu sözlerle ifade etmektedir: “Müslümanlara gelince ta

baştan beri yabancı ilimleri alma tavrı içinde olmaları, onları manevi hiçbir ızdırap veya psikolojik

kompleks ya da sıkıntı duymaksızın seleflerine karşı açık bir tavır içinde bulunmalarını sağlamıştır”

(Sezgin, 2009: 145). Fuat Sezgin’in “açıklık” (sarahat) unsuru diye isimlendirdiği bu “karakter”

özelliği aynı zamanda eleştiri (tenkit) kültürünün doğmasına ve gelişmesine de yardımcı olmuştur.

Bilimsel gelişmeyi teşvik eden “sosyal karakter” yapısının olmazsa olmazı diyebileceğimiz

“eleştirel düşünce”, ilimlerin gelişme imkanı bulduğu İslam toplumunun “sosyal karakterinde

önemli bir yere sahipti.” Aynı zamanda “tenkit ahlakı” diyebileceğimiz bir davranış biçimi de

doğmuştu.

“Müslüman ilim adamlarının, seleflerindeki ilmi motivasyonu apaçık ve doğru olarak

anlamaya yönelmiş prensipleri pek çok esasa dayanmaktaydı. Bir kere sonraki nesil

(halef), bazı yanılma ve hatalara düşmüş olmaları, onlar katındaki değerlerini hiç

eksiltmeksizin geçmiş nesli (selef) sığaya çekebilmekteydi… Müslüman ilim

adamlarının inancına göre, ilmi derecesi ne olursa olsun hatadan masum,

yanılmalardan münezzeh hiçbir ilim adamı mevcut değildir… İşte bu prensipler

Müslümanlarda tenkitin ahlaki, karakterli esaslarını iyice kökleştirmiş, onları tenkiti

faydalı ve verimli bir hale getirmeye sevk etmiştir” (Sezgin, 2009: 146).

Fuat Sezgin’in tasvir ettiği toplum yapısı, Müslümanların öngördüğü insan modelinin, “açık

sistem” anlayışına dayandırıldığı ve içselleştirildiği anlaşılmaktadır.

Bu stratejiye göre, insanın çevresiyle kurduğu ilişkilerin, transaksiyonel (transaction) bir

nitelik taşıdığı varsayılarak, uyarıcılara re-aksiyonda bulunan pasif bir varlık olmaktan, aktif bir

faile dönüştüğü varsayılmaktadır. Bu itibarla çevreyle kurulan ilişkilerde bireyin inisiyatif sahibi

olması önemli rol oynamaktadır. Bu bakış açısının, önemli boyutlarından birisi de “amaçlılık”

(purposive) ilkesidir. Müslüman ilim insanlarının bilimsel faaliyetlerinde bu “amaçlılık” ve

“inisiyatif” kullanma temayüllerine ilişkin veriyi Fuat Sezgin’in şu tespitlerinde görmek

mümkündür:

“…bize ancak onların, ilmi faaliyetlerinin her safhasında güven ve sevinçle dolup

taştıklarını, kullanmış oldukları alet edevatın mükemmelliği sayesinde

araştırmalarında başarıya ulaştıklarını ve çalışmalarından duydukları sanatsal zevki

tasavvur etmek düşmektedir. Müslüman ilim adamlarının tabiatı gözlemleriyle

astronomik müşahedeleri ve bunları sürdürmeleriyle gösterdikleri titiz ve kendilerinin

icat ettikleri alet edevatlarıyla cihanın karşısına, seleflerine nispetle çeşitli ilim

dallarında yeni bir dönemin temsilcileri olarak çıktıkları, araştırmacılara çoğu kez

gizli kalmaz” (Sezgin, 2009: 148).

11 Bkz. G. W. Allport, (1954), The Nature of Prejudice, USA.


24

Fuat Sezgin, Müslüman âlimlerin, başlangıçta bilimsel faaliyetlerindeki gösterdikleri

başarıda, amaçlılık ve inisiyatif sahibi olma gibi karakteristik yapılarının önemli rol oynadığına

ilişkin görüşünü: “… onların başkalarından kendilerine ulaşan malumatı parlatmakla yetinmeyip

aksine onlardan büyük bir kısmını da kurmuş oldukları gerçeğidir…” diyerek temellendirmektedir

(Sezgin, 2009: 149).

Fuat Sezgin, kendi deyimiyle, 61 yıllık zaman zarfında, İslam Kültür Dünyasının bilimler

tarihindeki yeri nedir? İslam Medeniyetinin donuklaşmasının ardında yatan sebepler nelerdir? İslam

dünyasındaki bilimlerin böyle bir yüksek düzeye ulaşmış olmasıyla bağdaşmayacak bugünkü

geriliği nasıl açıklarsınız? gibi sorulara cevaplar aramakla meşgul olmuştur. Bu arayışlar

çerçevesinde Fuat Sezgin, Arap İslam Bilimler Tarihindeki durağanlığın temel sebeplerini şöyle

sıralar:

1. İslam’ın erken döneminde Araplar, manevi uyanış havasına ve zaferlerden doğan

güvenlerine paralel olarak güçlü bir bilgi susamışlığı içinde öğrenmeye karşı tutkulu ve

yabancı unsurları almaya hazır haldeydiler.

2. Bu şuuru yansıtan yeni dinsel bakış, bilimleri engellemediği gibi üstelik teşvik etti.

3. Emevi, Abbasi hanedanları ve diğer devlet adamları bilim dallarını birçok yönden

desteklediler.

4. Diğer dinlerin kültür taşıyıcılarına karşı, fetih sonrasında bile, Müslümanlar tarafından iyi

davranıldı, değer verildi ve onların yeni topluma katılması sağlandı.

5. Daha 1. yüzyıldan itibaren İslam toplumunda, Avrupa’nın Ortaçağda ve sonrasında

malumu olmayan, eşi görülmedik, verimli bir öğretmen-öğrenci ilişkisi gelişti. Öğrenciler

sadece kitaplardan değil, doğrudan doğruya hocalar tarafından verilen dersler yoluyla

bilgiler edindiler. Bu, öğrenme eylemini kolaylaştırdı ve güvenilir bilginin garantisi oldu.

6. Doğa bilimleri ve felsefe, filoloji ve edebiyat başlangıçtan beri, teolojik değil, dünyevi bir

anlayışla yapıldı. Bilimlerle uğraşmak sadece din adamları sınıfının imtiyazı değildi,

bütün meslek gruplarına açıktı. Bu yüzdendir ki biyografik ve bibliyografik eserlerde

Arap-İslam kültür dairesinin çoğu bilim adamının baş adları meslek nitelemeleridir, terzi,

ekmekçi, marangoz, demirci, deve sürücüsü ve saatçi gibi.

7. Daha 1./7. yüzyılda camilerde umuma açık ders faaliyeti başladı. 2./8. yüzyılda önemli

filologlar, edebiyatçılar ve tarihçiler büyük camilerde kendi eğitim kürsülerine sahiptiler.

Bu eğitim-öğretimde derslerin ve tartışmaların nasıl olduğuna ilişkin bize ulaşan haberler

yüksek bir akademik stile tanıklık etmektedirler. Bu büyük camiler, 5./11. yüzyılda devlet

üniversiteleri kurulana kadar kendiliklerinden ilk üniversitelere dönüştüler.

8. Arap yazısının karakteri, Arapçanın kolay ve hızlı yazılmasına imkan tanıyordu ve

böylelikle kitaplar çok geniş bir yayılma alanı bulabildi.

9. Hızlı ve köklü bir şekilde gelişen filoloji, bilginlere eserlerinin redaksiyonu ve yabancı

dillerle olan ilişkileri için sağlam bir temel sağladı.

10. Yabancı terminolojilerin alınması ve benimsenmesi, tam tanımlama ve bilimsel

kesinlik için bakış açısını keskinleştirdi, kendine özgü Arapça terminolojinin ve bilimsel

dillerin oluşturulmasına götürdü.

11. Yazılı aktarım, önce hicretin ilk yüzyılından beri ilerletilen geleneksel papirüs

endüstrisi ile daha sonra ise Çin’den alınan ve İslam dünyasında yazı malzemesi olarak

geniş bir yaygınlık kazanan kağıdın üretimi için imalathaneler kurulmasıyla da ciddi

biçimde desteklendi.

12. 4./10. yüzyılda daha iyi ve daha uzun süre kalıcı mürekkebin, bir tür karışım olan

isden mamul demir palamutu mürekkebinin (formülü: demir sülfatı, meşe palamutu

ekstresi, gummi arabicum / Arap zamkı ve su) geliştirilmesi siyah koyu bir yazıyı


25

mümkün kıldı. Böylece yazıların zaman içerisinde solmadan veya kahverengileşmeden

daha uzun süreli kalıcılığı sağlandı.

Arap-İslam kültüründe bilimlerin hızlı, geniş ve köklü gelişimi üzerinde tüm bu faktörler

hep birlikte rol oynamış ve uzunca bir süre etkili olmuşlardır. Sık sık genelde dinin özelde ise

ortodoksinin, teolojinin veya tasavvufun bilime zarar verici etkisinden bahsetmek haksız bir

tutumdur (Sezgin, 2008: 169-170).

Fuat Sezgin, Müslümanların ilimler tarihindeki yerini sağlamlaştıran hususun ise, “sadece

Garp dünyasıyla karşılaşmak olmadığını, bu büyük tesirin, m. IX. asırda başlayıp birkaç asır devam

eden, bilgileri alma ve bunların özümsenmesi” olduğunu ifade ederek ortaya koymaktadır. Tam da

bu bağlamda psikolojik bakış açısı bize bu sürecin sadece bilgiyi alma ve bu bilgiyi özümseme

faaliyetinden ibaret olmadığını, sözü edilen dönemde, Müslüman alimlerin öğrenme ve bilgi üretme

etkinlikleri için çeşitli, Piaget’in uyumsama ve dengeleme olarak isimlendirdiği, süreç ve stratejileri

de etkin olarak kullandıklarını göstermektedir (Piaget, 1952, 1958: 10-12).

Ayrıca İslam Medeniyeti’nin ortaya koyduğu bilim dallarına yönelik tutum ve tavrın

şekillenmesinde Batının bilgiye ulaşma sürecinde ortaya çıkan farklılıkların da rol oynadığına atıfla

Sezgin, şu tespitleri yapmaktadır: Ona göre,

“Latinlerin bilgiye ulaşma ve kullanma biçimleri Müslümanlardan farklı

gerçekleşmiştir. Müslümanlar, bilgiye İslam dinine giren ya da yabancı kültürlere

mensup ve o kültürün bilgisini taşıyan ancak kendi vatandaşları olan kimseler

vasıtasıyla ulaşırken Latinler ise, bilgi yanında birçok kurumsal yapıyı “kendilerinin

siyasi ve dini hasımları olan kimselerden almak zorunda kalmışlardı…” Şüphesiz ki

onlar, kendilerinden ilim almış oldukları kimselere karşı düşmanlık ve kin

duyuyorlardı. İşte bu bilgi “alma” (el-ahz) ameliyesi üzerine birtakım psikolojik

kapalılıklar olarak yansıdı” (Sezgin, 2009: 149).

Fuat Sezgin, bu psikolojinin, Batı dünyasındaki bilgi akışı üzerinde ciddi sonuçlar

doğurduğuna işaret etmektedir. İslam Medeniyetinin ortaya koyduğu bilim ve teknoloji alanındaki

başarılarına karşı, günümüzde nispeten iyileşmekle birlikte, Batının olumsuz tavrının kökleri, 13.

yy’dan başlayarak zaman zaman şiddetini arttırarak son yüzyıla kadar devam eder (Sezgin, 2016a),

bu toplumsal psikoloji ile ilişkilendirilebilir. Şöyle ki, Batıda yaygın olan bu tutum ve tavrın analiz

edilmesi, Batıda uzun asırlardır Müslümanlar ve onların ilimlerine karşı hâkim olan düşmanlık

ruhunun boyutlarını anlamada yatmaktadır (Sezgin, 2009: 151-152).12

İslam Medeniyetinin Bilim Tarihinde hak ettiği yeri alamamasında, bir anlamda haset de

diyebileceğimiz, söz konusu düşmanlık duygusunun etkili olduğu inkar edilemez bir gerçektir.

Günümüzde de nükseden bu düşmanlık ve haset duygularının “İslamofobi” olarak vücut bulduğu

söylenebilir. Batı, kendi açısından Bilimler Tarihi’ndeki yerini belirlerken, şu görüşe

dayanmaktadır: “Miladi XI. asırdan itibaren gözlenen bütün ilmi sonuçlar, Grek ilimleri

araştırmalarının bir uyanışı sayılır. Bunların sonucunda ise “Rönesans” kavramı ortaya çıkar!?”

(Sezgin, 2009: 152).

Batının bu yaklaşımının aksine, insanlık tarihinde hiç bir düşünce, akım veya medeniyet

yoktur ki, bir diğerinden az ya da çok etkilenmemiş olsun (Runciman, 1958). Yunan düşüncesi

12 Fuat Sezgin’in biyografisinden hareketle ilim hayatında karşı karşıya kaldığı çift yönlü tutum ve tavırlardan örneklerle mesele daha

iyi anlaşılabilir: Alman Cumhurbaşkanı Richard von Weizsacker, Fuat Sezgin’e yazdığı mektupta şöyle der: “Siz Avrupa’nın,

İslam dünyasına ne kadar ruhsuz olduğunu ispat ettiniz, sizi tebrik ederim.”; “insanlar, bazen beni sevmediklerinden dolayı, bazen

Türkü sevmediklerinden dolayı ya da İslam’ı sevmediklerinden dolayı kafi derecede bunu (eserlerini kastederek) dünyaya tanıtmak

istemiyorlar. Bazıları da cesaret edemiyor.”; “Avrupalıların bazıları bir Türk yazıyor diye memnun değiller. Muhakkak. Ama o

kitaplardan da ayrı kalamıyorlar.”; Alman komisyon başkanı: “Doğudan bazı palavracı insanlar gelir, kitaplarında birçok şeyler

yazar, biz şunu yapıyoruz diyerekten, bunlardan bir şey çıkmaz.” (Sezgin, 2016b).


26

önceki Mezopotamya ve Mısır Medeniyetleri gibi kadim kültür ve medeniyetlerden etkilendiği gibi,

İslam Medeniyeti de diğer medeniyetlerden etkilenmiştir. Fakat sırf bu etkilenmeyi dikkate alarak

İslam Medeniyetinin kaynağının sadece Yunan düşüncesi olduğunu söylemek rasyonel bir tutum

değildir. Bu arada, herhangi bir etkileşim olmaksızın da aynı zaman diliminde veya bir başka zaman

diliminde, hatta farklı bir coğrafyada yaşayan bir insanın ortaya koyduğu veya geliştirdiği bir

düşünceyi bir başka kişi de ortaya koyabilir. İslam Düşüncesinin Batı Medeniyetine olan temel

etkisi ise, Yahudi-Hristiyan kültürüne kazandırdığı rasyonellik, bireysellik ve bilimselliktir

(Bayraktar, 2004).

Özellikle sanayi devrimi ve sonrasında Batıda, Bilim ve Teknolojide yaşanan gelişmeler ve

bu gelişmelerin dünya genelinde kültürlerarası etkileri, üçüncü dünya veya ekonomik açıdan

gelişmekte olan ülkeler üzerinde, sosyo-kültürel üretkenlik, sağlık, eğitim, modern hayat, kişi

başına düşen gelir ve özellikle sanayi devrimi ile bilim ve teknolojideki geri kalmışlıktan

kaynaklanan bir yetersizlik (aşağılık) duygusunun (Ökten & Sayar, 2019: 43) gelişmesine yol açtığı

söylenebilir. Fuat Sezgin’e göre Türkiye’nin en büyük meselesi aşağılık duygusundan bir an evvel

kurtulmak ve Türk milletini yaratıcı bir karaktere dönüştürmek gerekir. Bilimler Tarihi’nin vazifesi

de benim de vazifem budur (İnternet-2).

Nitekim, Prof. Dr. Fuat Sezgin’in hayatı incelendiğinde, ilim yolculuğunda kendisine şöyle

bir hedef tespit etmiştir: “Müslümanlar, ilimler tarihindeki muazzam yerlerini bilmedikleri için veya

yanlış bildikleri için; Avrupalılar karşısında büyük bir aşağılık duygusu içindeler. Benim amacım,

onlara Atalarının ilimler tarihindeki muazzam yerlerini göstermek ve öğretmektir.”13 Ona göre

“İslam Medeniyetinin büyüklüğünü kendi insanımıza anlatmak, Batılılara anlatmaktan daha

zordur.” 7. asırdan 15. asra kadar özellikle Endülüs’te, Sicilya’da ilimler tarihine büyük katkılarda

bulunan çalışmalar yapılmıştır. Bunların ve diğer merkezlerde ortaya konulan teknik ve ilmi

eserlerin özellikle Müslümanlara gösterilmesi gerekiyordu (Taşpınar, 2018).

Fuat Sezgin Bilim Tarihi çalışmaları ile hem Müslüman hem de Batı dünyasını çok iyi bilen,

tecrübe eden bir bilim insanı olarak, her iki toplumun bilimle ilişkisini ve psikolojik durumunu

şöyle ifade etmektedir:

O günden bugüne tam 61 yıl geçti. Bazı küçük sarsıntılar bir tarafa, bu geçen zaman zarfında

sadece bir gerçeği öğrenmenin pesinde koştum: İslâm Kültür Dünyasının Bilimler Tarihindeki yeri

nedir? Daha genç kuşakların eğitim sisteminde Türkiye okullarında bizim kuşaklarımızdan

Müslümanların bilimler tarihindeki yeri ile ilgili olumlu veya olumsuz neler öğrendiklerini

bilemiyorum. Ama bu hususta gözden kaçmayan bir gerçek var ki, o da genellikle Müslümanlar, bu

arada Türkler, İslâm Kültür Dünyası’nın bilimler tarihindeki yerini ya çok az biliyorlar, ya da hiç

bilmiyorlar veya elan bu kültür dünyasına karşı çok yanlış görüşler taşıyor. Batı dünyasının

bugünkü üstün durumu birçok Müslüman'da özellikle Türklerde adeta bir (aşağılık) ezilmişlik

duygusu uyandırıyor. Ortada gözden kaçmayacak bir gerçek var ki, o da birçok Türk Aydın’ı, Batı

dünyasına ulaşabilmenin çaresini Türk topluluğunu dinden kurtarmakta buluyor. Fuat Sezgin’in

bulduğu çare ise, ilim hayatı boyunca İslam uygarlığını tanımanın ve tanıtmanın Batı Medeniyetine

ulaşma hedefinde en sağlam, hatta tek yol olduğudur. Zira Yunan, Mısır, Babil uygarlıklarında

olduğu gibi Batı uygarlığı İslam uygarlığının bir devamıdır ve Bilimler Tarihi bir bütündür (Sezgin,

2004).

İslam Bilimler Tarihi çalışmalarıyla ortaya konan Müslüman bilginlere ait yeni bilgi ve

icatların, günümüz Müslüman bireyin kimliğinin oluşumunda, kendilik saygısının gelişiminde,

çalışma azminin ve toplumsal maneviyatının güçlenmesinde önemli bir yere ve role sahip olduğu

13 Prof. Dr. Ersan Aslan, Fuat Sezgin’i Anlamak: Bilimsel Mirasımız; Gelecek Tahayyülümüz, Prof. Dr. Fuat Sezgin ve İslam

Medeniyetinde Bilim ve Teknik Sempozyumu, DEÜ, 24-26 Ekim 2019, İzmir.


27

doğru bir tespit olacaktır. Zira günümüz Müslümanlarının İslam Medeniyetini yeniden inşa

edebilmesi için bir uyanışa, kendi tarihine, kültürüne ve medeniyetine dair güven tazelemesine

ihtiyaçları vardır (Şahin, 2019: 108). Yakın bir geçmişte Bilginin İslamileştirilmesi olarak da

isimlendirilen çabaları, bu doğrultuda, “Öteki” / Batı karşısında varolma ya da Müslüman bilincin

kendini gerçekleştirme arayışları olarak değerlendirebiliriz. Ancak Müslüman toplumların içine

düştükleri bunalımdan çıkma çabalarının uzun süre devam etmediği de bir gerçektir (Faruki, 2012).

Bu çabanın sürdürülememesine ilişkin, bilginin İslamileştirilmesi çalışmalarının konusu

olmakla birlikte doğru teşhisin konulamayışı, çağa uyum sağlamada yaşanan metot problemi, dinsel

bilgi ile bilimsel bilginin değerine ilişkin tartışmalar, Müslüman toplumun modern bilim ve

teknolojinin getirilerine adaptasyon sorunları ve Müslüman bireyin fiziksel, sosyal, kültürel ve

aşkın ekolojilerle ilişkisinde yaşadığı sorunlar nedenler arasında zikredilebilir.

Prof. Dr. Fuat Sezgin’in Biyografisi incelendiğinde,14 ilmi ve velut kişiliğinin, çalışma

azminin altında yatan motivasyonun ipuçlarını bulabiliriz. Onun yaşadığı tecrübeler, tespit

edebildiğimiz kadarıyla, ilim yolculuğunda hem sınırlılıkları hem de fırsatları beraberinde

getirmiştir. Fuat Sezgin’in ilim hayatı, çağdaş Müslümanın içinde yer aldığı ekolojilerle ilişkisinin

ve rolünün nasıl olması gerektiğini hatırlatan bir “kişisel tarih”tir. Bu anlamda Prof. Dr. Fuat

Sezgin Bilim Tarihi Çalışmaları ile Müslümanların geçmişlerini hatırlamaları, özgüvenlerini tekrar

kazanabilmeleri, bir medeniyet tasavvuru oluşturabilmeleri (Şahin, 2019: 108) ve toplumsal

maneviyatın inşası noktasında önemli bir işleve sahiptir.

İlim yolculuğunda Sezgin, ‘Batı Uygarlığı İslam Uygarlığının bir devamıdır’, ‘Batı, İslam

Medeniyetinin bir çocuğudur’, ‘İlimler Tarihi yeniden yazılmalıdır’ şeklindeki iddiaların

aydınlatılmasına büyük bir katkı sağlarken (İnternet-3), bizzat kendi ilim yolculuğunun başlangıcına

dair şu tespitleri yapmaktadır:

“1943 yılında İstanbul Üniversitesi'nde şarkiyat tahsiline başladığımda, dünyanın,

geçmişte ve bugün için en büyük şarkiyatçısı olarak tanınan Hellmut Ritter’in

öğrencisi olmak şans ve nimetine kavuştum. O bana, fazla tembel bir öğrenci

olmadığıma inanınca, doğal bilimlerle, özellikle matematik ile ilgilenmemi, modern

matematiğin temelinde İslam bilginlerinin kitaplarının bulunduğunu söyledi; misal

olarak Harezmî, İbn Yûnus, İbnu'l-Heysem ve Bîrûnî'nin adını andı. Onların Batı

dünyasında tanınan en büyük bilginler seviyesinde olduğunu söyledi. O gün eve gittim.

Çok zor, uykusuz bir gece geçirdim. Bir taraftan genç hafızamda eve götürdüğüm dört

addan başka çok şey bilmek aşkı, öbür taraftan, ilkokula başladığım ilk haftalarda

süslü püslü hanım öğretmenimden duyduğum söz: “İslam bilginlerinin dünyanın bir

öküzün boynuzu üzerine oturduğuna inandıkları.” Sabahın olmasını, hocama çok çok

şeyler sorma saadetine kavuşma ânını sabırsızlıkla bekledim.”

Prof. Dr. Fuat Sezgin’in kendi anlatımıyla çocukluğunda yaşadığı bu olay, sağlıklı bir kişilik

ve düşünce gelişimi için zorunlu olan ve yaşamın ilk yıllarında açığa çıkarılması gereken İdeal

İmge ve düşünce üretme kapasitesini / yetisini dumura uğratmış ve yıllar boyu sürecek bir

yetersizlik / aşağılık duygusunun fitilini ateşlemiştir (Eigen, 1982). Fuat Sezgin’in Prof. Dr. H.

Ritter’le tanışmasıyla birlikte bu yeti yeniden açığa çıkmıştır. Çocukluğunda bir kadının yıktığı bu

14 Sadık Kocabaş, Ömrünü İlme Vakfetmiş Bir Alim: Mehmet Fuat Sezgin, AKÜSBD, Cilt: 21, Prof. Dr. Fuat Sezgin Özel Sayısı,

Kasım-2019: 80-93; Prof. Dr. Fuat Sezgin’in Ankara İlahiyat Yılları, Prof. Dr. Tayyip Okiç’in Dogmatik İlimler Kürsüsünün ilk

asistanı olması, İstanbul XXII. Müsteşrikler Kongresinde görevlendirilmesi, Kahire günleri, İstanbul Edebiyat Fakültesi’ne geri

dönmesine dair resmi belgelerle detaylı bilgi için bkz. Ali Dere, Mehmet Fuat Sezgin Hoca’nın Ankara İlahiyat Yılları: Sezgin ve

Fakültenin Müşterek Tarihinden Bir Kesit, AÜİFD, 59: 2, (2018), 221-250; Erzurum yılları, H. Ritter’le karşılaşması, İstanbul ve

Almanya yılları için bkz. Amerika’nın Keşfinde Müslümanlar, Prof. Dr. Fuat Sezgin, 2016, SDÜ Yayınları; Bilimler Tarihçisi Fuat

Sezgin, Konuşan: Sefer Turan, Timaş Yayınları, 2010, İstanbul.


28

yetiyi bir başka bilge kadının da / anima (eşi Dr. Ursula Sezgin) konsolide / pekiştirdiğini ettiğini

biyografisinden anlıyoruz (Sezgin 2016b).

Fuat Sezginin temel amacı “İslam topluluğuna mensup insanlara, özellikle Türklere, ister

dindar, ister dinsiz olsunlar, İslam bilimlerinin gerçeğini tanıtmak onları benlik duygularını

hırpalayan yanlış yargılardan onları kurtarmak ve ferdin yaratıcılığına karşı olan inancı onlara

kazandırmaktır” (Sezgin, 2004; 2019). Böylece Fuat Sezgin, toplumsal maneviyatın gelişmesine ve

korunmasına katkı sağlamayı yaşam felsefesinin temel değerlerinden biri olarak seçmiş ve hayatıyla

da bunu örneklendirmiştir.

Ayrıca Fuat Sezgin, “benim için bilimler tarihi bir bütündür” diyerek, bilim tarihi

çalışmalarının görevi ve fonksiyonu bu bütünü oluşturan parçaların gerçekle uyumlu bir şekilde

sübjektif yaklaşımlardan ve önyargılardan arınmış tam bir objektiflik içerisinde değerlendirilmesi

ve tanıtılmasıdır (Sezgin, 2004).15

Sonuç olarak Fuat Sezgin İslam Medeniyeti’nin geri kalmasının sebeplerini değerlendirirken

günümüz Batı Bilimlerinin, İslam Medeniyetinin ciddi katkılar yaparak gelişmesine öncülük ettiği

bilimlerin bir devamı olduğuna ilişkin görüşünü, birçok Alman meslektaşına ve kurmuş olduğu

Enstitüdeki Müzeyi ziyaret eden misafirlere ilettiğinde, bu görüşünü yadırgamadıklarını ifade

ederek, kendisine sadece şu soruyu sorduklarını dile getirir. Söz konusu soru: “İslam dünyasındaki

bilimlerin böyle bir yüksek düzeye ulaşmış olması ile bağdaşmayacak bugünkü geriliği nasıl

açıklarsınız?” biçimindedir. Bir başka konferansında kendisine binlerce kez sorduğu ve artık geldiği

noktada bu soruya ilişkin bir cevabının bulunduğunu şu sözlerle açıklar: “1952 senesinde

Frankfurt’ta “İslam İlimlerinin Durmasının Sebepleri” adlı düzenlenen bir sempozyuma davet

edilen dünyaca tanınmış oryantalistlerin kendi uzmanlıkları çerçevesinde, geri kalmışlığın

nedenlerini açıkladıklarını ifade ettikten sonra özellikle oryantalistlerin dini taassup yüzünden

ilerlemenin durduğu biçimindeki iddialarını, dini taassubun hemen her devirde bulunduğu

gerçeğinden hareketle, tutarsız bularak reddetmiştir. Buna mukabil Fuat Sezgin’in bu soruya ilişkin

ortaya koyduğu cevap ise, Moğol saldırıları, İspanya’nın kaybedilmesi, Berberi Ayaklanmaları gibi

sosyal-politik-kültürel faktörler yanında çizim becerilerinin yeterince gelişememesinin16 İslam

Dünyasının moralinin bozulmasına, keyfinin kaçmasına ve kısaca maneviyatının zayıflamasına yol

açtığı söylenebilir (Fuat Sezgin, 2002; akt.: Korkut, 2002).

Fuat Sezgin’in hocası Helmut Ritter’den naklettiğine göre 15. asırda Müslümanlar, o güne

kadar ortaya konan ilmi eserler ve bu eserleri yazan üstatların büyüsüne ve bunların sözlerinin

üstüne söz söylenemeyeceği kanaatine kapılmışlardır. Bundan sonra ise bu eserleri tekrar etmek ve

açıklamak üzere şerhler ve haşiyeler dönemi başlamıştır. Müslümanların yeniliklere kapanmaları

Birinci Dünya Savaşı’na kadar devam etmiştir (Taşpınar, 2018).

Türk-Müslüman aydınlarının, bazı Oryantalistlerin “Müslümanların zihinsel yapılarının

Bilim ve Felsefe yapmaya yatkın olmadığı”na ilişkin iddialarına cevap verme, açıklık getirme çabası

içinde olduklarını ve zaman zaman da bu yönde eserler ortaya koyduklarını görüyoruz (Çubukçu,

1989: 1). Türk-İslam Kültür ve Medeniyetinin, Batı Medeniyetinin gelişimine yaptığı katkıları

açıklığa kavuşturma çabası, hakikatin tespit edilmesinin yanı sıra, Müslüman Toplum için, bilimsel

bir faaliyetin veya tarihe kayıt düşmenin de ötesinde bir anlam derinliğine sahiptir. Şöyle ki; Doğu-

15 Önyargı olgusuyla ilgili detaylı bilgi için bkz. Mustafa Ulu, Sosyal Psikoloji Bağlamında Önyargı ve Din, Çamlıca Yayınları,

2019-İstanbul. 16 İslam ve Tasvir (çizim) ilişkisi ile ilgili yorumlar, “İslamî İkonoklazma Tezi”ne dayanmaktadır. Müslümanların tasvire yönelik

tutum ve davranışlarıyla ilgilenen bütün yaklaşımlar, ya tarihsel pratikteki kökenlerini hiç dikkate almadan ortada bir “İslami

İkonoklazma” olduğunu iddia etmekte, ya da bu ilişkiyi açıklamak için yine İslami İkonoklazma Tezi’nin argümanlarını

kullanmaktadır. İslami İkonoklazma Tezi denilen bu bütünsel söylem kişisel bir tercihten veya bilgi eksikliğinden değil, İslami

İkonoklazma Tezi’nin Avrupamerkezci inşasından kaynaklanmaktadır (Yılmaz, 2017: 98). Detaylı bilgi için bkz. Nuh Yılmaz,

İslam’da Resim Yasağı Söylemi, 2017, Doğan Kitap, İstanbul.


29

Batı, Bilim-Din, Gelişmiş-Az gelişmiş, Haçlı-Müslüman gibi çatışmaların çözümünde bu anlam

derinliği, Toplumsal Maneviyatı güçlendirerek insanlar / gruplararası ilişkilerde bilinçli bir tutumun

gelişmesine yardımcı olacaktır. Ayrıca, az gelişmişlik-yetersizlik duygusunun yol açtığı Toplumsal

psikolojiyle baş etmede çağdaş Müslüman / Birey ve Toplumların özgüven duygularının

gelişmesinde bu çaba önemli bir işleve sahiptir.

Gelişmekte olan Müslüman toplumların Çağdaş Medeniyetler Seviyesine ulaşabilmeleri

için, bir yönüyle Anlam Arayışı olarak da nitelenebilecek “İslam Bilim ve Teknik Çalışmaları,”

bu süreçte ihtiyaç duyulan Sosyal Motivasyonun sağlanmasına ciddi ve olumlu katkı sağlayacaktır.

Dolayısıyla var olan insan kaynağının derinliklerinde saklı olan çalışma azmi ve arzusu hayat bulup,

ortak insanlık mirasına dönüşme imkanına kavuşacaktır. Sosyal motivasyonun kaynaklarından biri

olarak toplumsal maneviyatın gelişmesinde ve korunmasında en önemli kurumun eğitim olduğu

gerçeğinden hareketle bu süreçte üniversitelerin rolü inkar edilemez. Bu sebeple üniversitelerin,

ilgili birimlerinin çağımızın ihtiyaç duyduğu bilim insanı modeline uygun bireyler yetiştirme

misyonunu hayata geçirme noktasında, stratejilerini ve azmini güncelleştirmeleri günümüzde daha

çok kendini hissettirmektedir.

Prof. Dr. Fuat Sezgin, bir konferansında, meselenin çözümüne ilişkin olarak önerdiği

hususları şu cümlelerle özetlemektedir: “Sözlerimi bitirmek üzere olduğum su sırada birçok insanı

düşündüren sorunun çoğunuzu da kuşkuya düşürdüğünü sanıyorum, o da İslam kültür dünyasının

neden durakladığı ve gerilediği problemi. Bu soruyu altmış yıllık çalışmam sırasında sık sık

kendime yönelttim; son zamanlarda gönlü kandıran bir cevaba yaklaştığımı sanıyorum. Bunu biraz

evvel sözünü ettiğim İslam’da Bilim ve Teknoloji’nin giriş cildinde ele aldım. Karşınızda şunu

söylemekle yetineceğim: Bütün geçmiş büyük uygarlıklarda olduğu gibi İslam uygarlığı da politik,

jeopolitik ve iktisadi koşullarla 16. yy’dan itibaren bir yıpranma çağı içine girdi. Uygarlık

bayrağını taşıyacak ardılı kendisi geliştirmişti: Simdi o uygarlığın bugünkü ve yarınki kuşakları bu

ardılın başarısı önünde aşağılık ve yabancılık duygusuna düşmeden ondan süratle öğrenmek, ona

ulaşmak gerçeğiyle karşı karşıya bulunuyor.” (Sezgin, 2004).

Kaynakça

Allport, G. W. (1954), The Nature of Prejudice, USA.

Bayraktar, M. (2004), İslam Düşüncesi: Etkilenmesi ve Etkisi, İSLAMİYAT Dergisi, 7 (2), ss. 21-

42.

Çubukçu, İ. A. (1989), Türk-İslam Düşünürleri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.

Dere, A. (2018), Mehmet Fuat Sezgin Hoca’nın Ankara İlahiyat Yılları: Sezgin ve Fakültenin

Müşterek Tarihinden Bir Kesit, AÜİFD, 59(2), ss. 221-250.

Eigen, M. (1982). Creativity, Instinctual Fantasy and Ideal Images. Psychoanalytic Review. 69:

317-339.

el-Faruki, İ. R. (2012), Bilginin İslamileştirilmesi, Çev.: F. Koru, Risale Yayınları, İstanbul.

Güldütuna, Ş. (2019), Fuat Sezgin Hoca ile 38 Yıl, 1. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslam

Bilim Tarihi Sempozyumu, 13-15 Haziran 2019, İstanbul.

Holm, N. G. (2018), Din Psikolojisine Giriş, Çev.: A. Bahadır, İnsan Yayınları, İstanbul.

İkbal, M. (2018), İslam’da Dinî Düşüncenin Yeniden Yapılandırılması, Çev.: Celal Soydan, Hece

Yayınları, Ankara.

Klein, M. (1928). The Early Stages of The Oedipus Conflict. Reprinted in Love, Guilt and

Reparation and Other Works 1921-1945: The Writings of Melanie Klein (Vol. 1), London.

Kocabaş, S. (2019), Ömrünü İlme Vakfetmiş Bir Âlim: Mehmet Fuat Sezgin, AKÜSBD, 21(Prof.

Dr. Fuat Sezgin Özel Sayısı), 80-93.


30

Korkut, Ş. (2002), Fuat Sezgin Ankara İlahiyattaydı, İslamiyat Dergisi, (V), Sayı: 4, Bülten-5, ss.

11-13.

Kuhn T. S. (1970), The Structure of Scientific Revolutions, The University of Chicago Press, ABD.

Kur’an’ı Kerim Meali, (2011), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.

Ökten, S. & Sayar, K. (2019), Dünyaya Geldim Gitmeye, Turkuvaz Kitap, İstanbul.

Piaget, J. Inhelder, B. (1958). The Growth of Logical Thinking From Childhood to Adolescence,

Routledge, Oxon.

Rosenthal, F. (1970). Knowledge Triumphant: The Concept of Knowledge in Medieval Islam.

Leiden: E. J. Brill.

Runciman, S. S. (1959), Avrupa Medeniyetinin Gelişmesi Üzerindeki İslamî Tesirler, Çev.: Nuşin

Asgari, Şarkiyat Mecmuası, Sayı: 3, ss. 1-12.

Sezgin, F. (2002), İslam Medeniyetinin Donuklaşmasının Sebepleri Meselesi, Çev.: Dursun Hazer,

Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 2, ss. 295-303.

Sezgin, F. (2004), Kültür Dünyasının İlimler Tarihindeki Yeri, İslamiyat Dergisi, 7 (2), ss. 9-

19.

Sezgin, F. (2008), İslam’da Bilim ve Teknik Cilt 1 (Arap-İslam Bilimleri Tarihine Giriş), Tüba,

İBŞB & Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul.

Sezgin, F. (2009). Müslümanların İlimler Tarihindeki Yeri, ss.: 138-152; Küllerinden Diriliş

(Kur’an, İnsan, Bilim ve Evrene Dair) İçinde, Yaz.: Sadık Kılıç, Fecr Yayınları, Ankara.

Sezgin, F. (2016a), Prof. Dr. Fuat Sezgin’in Açılış Dersi, (17 Ekim 2016), İstanbul Üniversitesi

Basın ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü, İstanbul.

Sezgin, F. (2016b), Amerika’nın Keşfinde Müslümanlar, Söyleşi ve Konferans Kitabı, (26-27

Mayıs 2016), Edt.: Kadir Temürçin, Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, Kayseri.

Şahin, A, (2019), İslam Medeniyetinin Yeniden İnşasında Bilginin Rolü ve Fuat Sezgin’in

Katkıları, I. Ulusal Genç Akademisyenler Sempozyumu Prof. Dr. Fuat Sezgin ve İslami

İlimler, Edt.: Feyza B. Köse, SAMER, Kahramanmaraş, ss. 108-126.

Taşpınar, İ. (2018), Prof. Dr. Salih Tuğ, Fuat Sezgin’i Anlatıyor: “Bir Duvarla Karşı Karşıya

Kaldı.”, Yörünge Dergisi, Söyleşi, 1 Ağustos.

Turan, S. (2010), Bilimler Tarihçisi Fuat Sezgin, Kon.: Sefer Turan, Timaş Yayınları, İstanbul.

Ulu, M. (2019), Sosyal Psikoloji Bağlamında Önyargı ve Din, Çamlıca Yayınları, İstanbul.

Watt, W. M. (1989), Müslüman Aydın (Gazali Hakkında Bir Araştırma), Çev.: Hanifi Özcan, DEÜ

Yayınları, İzmir.

Yılmaz, N. (2017), İslam’da Resim Yasağı Söylemi, Doğan Kitap, İstanbul.

İnternet kaynakları

İnternet-1: Science in Islam, http://www.scienceinislam.com/ Erişim tarihi: 27.12.2019.

İnternet-2: http://kisilikkuramlari.blogspot.com/2010/10/makale-ozetitoplumsal-karakter-ve.html

Erişim tarihi: 27.12.2019.

İnternet-3: Negiz, M. (2018), Prof. Dr. Fuat Sezgin Bir Alimin Ardından Notlar,

http://www.muharrembalci.com/ornekkisi/fuatsezgin/250.pdf, Erişim tarihi: 27.12.2019.

İnternet-4: Dünya İslam Bilim Tarihi Uzmanı ve Otoritesi Prof. Dr. Fuat Sezgin’in Keşifleri,

http://www.zafersen.com/fuat-sezginin_kesifleri.pdf, Erişim tarihi: 27.12.2019.

http://www.scienceinislam.com/

http://kisilikkuramlari.blogspot.com/2010/10/makale-ozetitoplumsal-karakter-ve.html

http://www.muharrembalci.com/ornekkisi/fuatsezgin/250.pdf

http://www.zafersen.com/fuat-sezginin_kesifleri.pdf

düzce Üniversitesi sosyal bilimler enstitüsü dergisi, yıl: 7...

Documents