EDB HARB DVNI[nceleme-Metin]

Cilt - 1

Alevilik Aratrmalar Dergisi Yaynlar

ALEVLK ARATIRMALARI DERGS YAYINLARI

Alevi-Bektai Edebiyat Serisi - 1

Alevilik Aratrmalar Dergisi mtiyaz Sahibi

zgr Sava ZDORU

Ynetim Kurulu

Akman KARAKLAH

Alaattin ATE

Dursun DRL

Fikret MRZAOLU

Halil AHN

Hasan ALTUN

Kemal DERMENC

Muzaffer BLGN

nder YILMAZ

zgr Sava ZDORU

Sleyman EKNC

Teoman TRKOLUTuran DERMENC

Ylmaz KAYAASLAN

Sorumlu Yaz leri Mdr ve Editr

Cokun KKEL

Yardmc Editr

Mustafa DAIDIR

Trke Dzelti

Cokun KKEL - Mustafa DAIDIR

Bask Yeri ve YlAnkara, Aralk 2012

1. Bask - 1. Cilt

1500 Adet

ISBN 978-605-86485-0-0

Alevilik Aratrmalar Dergisi Ynetim Merkezi AdresiAlevilik Aratrmalar Dergisi

1201 Sokak No: 55 Ostim-ANKARA/TRKYETel: +90.312 267 35 51 Belge Geer: +90.312 267 35 59www.aadergisi.com Elektronik Posta: info@aadergisi.com

Kapak Tasarm

vn Gven ERSOY

Mizanpaj - Dizgi

Serap BLG

Teknik Hazrlk - Bask

Hermes Ofset Tantm Ltd. ti.

Byk sanayi 1. Cad. No: 105 skitler-ANKARA/TRKYE

Tel: +90.312 384 34 32 Belge Geer: +90.312 341 01 98

Btn yayn haklar

Alevilik Aratrmalar Dergisine aittir.

Bu yaym Alevilik Aratrmalar Dergisinin eki olup, cretsizdir.

BRKA SZ

Alevi inanc, Hac Bekta Veli dncesi, Anadolu corafyasnda yzyllar boyunca ontolojik ve epistemolojik temellerini k, zkir, gvende ve kamber adlaryla anlan yol ehlinin kelamlar, nefesleri, deyileri, duvazlar, mersiyeleri ve demeleriyle ifade etmitir. Hz. Muhammedden Ehl-i beyte, on iki imamlardan Hoca Ahmed Yeseviye ve de Hac Bekta Veli ile Anadoluya tanan Alevi inanc Hnkr ve Pir Hac Bekta Velinin yetitirdii dervilerle farkl blgelere ularken klarn szleri erenler inancnn temel nermeleri olmutur. Hak kelam olarak kabul edilen k nefesleri Telli Kuran ad verilen balamayla Alevi-Bektai inancnn inansal-dncel profilini belirlemitir. Dedelerin ve babalarn zkirin zikri hayrl gele telkiniyle muhabbet kapsn aanlar klar olmutur. Btnda Rza ehri olarak tanmlanan muhabbet meydannn kapsn aan kilit yol nefesleri olarak kabul edilmitir. Erenlere gre k, yola ktr. Yolun hikmetleri an ilhamdr. klara yol glistandr. Glistan ah- Merdann diyardr. Merd-i Merdann muhibi olarak glistana varmann yolu klarn kelamnda anlatlmaktadr. 13. yzylda Yunus Emre, 14. yzylda Kaygusuz Abdal, 16. yzylda ah Hatayi ve Pir Sultan Abdal erenler yolunda klk geleneinin en nemli temsilcileri olmutur. Yzlerce yllk bir sre iersinde yreindeki Hak-Muhammed-Ali akn, Hnkra olan balln, erenlere olan muhabbetini dile getiren klar, zkirler ve ozanlar yetimitir. Erenler, kmiller, arifler ve canlarn muhabbetinde yol evlad an hak szyle hallenmitir.

Btn aikr deildir, gizli de deildir. Fakat kapaldr. Kapal olan madde deil manadr. Mana ierliktir, zahiri deildir. Zahire meyleden zahittir. eride olmann sfat ise erenliktir. Hakikat buradadr ve bu makam srdr; Mansura, Nesimiye grnendir. Drt kap krk makam sistematii bu dnsel seyrin izahdr. klarn kelam bu dnmn tarifidir. Yolca ad seyirdir, seyran etmektir. Bir tarafyla syrlmak, basit olandan kmak ve ayrlmaktr. Didara ermek ite bunun addr. Eren ak eder ve meydan bulur.

Yol tarihinde meydana Harb Baba gibi bir er de gelmitir. Dnyann harab, glistann dervii olan Ahmed Edib de bu hal ilminin mritlerinin ve klarnn banda gelir. Mridi Mehmet Ali Hilmi Dedebabadan irat olmu, intisab edip el almtr. ki kapl ve gnlk konak olan dnyann insan deil Hnkrn yol evlad olmay semitir. Bilmi, grm, alm ve inanmtr. Daim geree h demitir. Hakka k, Muhammed-Aliye bal, Hnkra yangndr. Kfr deryasnda iman bulan, puthanede Hakk aran da yine Harbdir. nanta klarn ba ahtr. ahn avaz telli turnann sesindedir. Bu ilkeden demlenen Harb viran bahelerde ten bir blbl olmutur. Bu sebeple divan Alevi-Bektai yaznnn en ncelikli kaynaklarndan biridir.

Temel hedefi Alevi-Bektai inancnn asil tarihini bilimsel almalarla insanla ulatrmak olan dergimiz bu nemli kitap almasn tereddtsz programna almtr. Bu sebeple bu deerli almay ortaya koyan Sayn Kemal nc Beyefendiye, Alevilik Aratrnalar Dergisinin deerli ynetim kurulu yelerine zellikle teekkr ediyoruz. Cmlemizin hizmetleri erenler meydannda kabul olsun.

zgr Sava ZDORU

EDTRDEN

Hac Bekta Velinin Anadoluya gelii tarihimiz iin nemli bir dnm noktas idi. Horasanda Yce ahn bir torunu, Ehl-i beytin bir bendesi olarak doan Hnkr, dervilerin ve erenlerin yolunu Anadoluya tamt. Pir yedi haneden oluan Bir epni-Trkmen ky olan Sulucakarayke yerlemi, burada bir dergah aarak cem eylemiti. Bu muhabbeti derghta Seremeden himmet alan yol dedeleri farkl blgelerde tekke ve ocaklar kurarak devam ettirmiti. Hac Bekta Velinin yoluna yzyllar ierisinde saysz dede, baba, bac, dervi ve talip hizmet etmi bu canlar ak, zakir olarak adlandrlan yol evladnn nefesleriyle, demeleriyle cokusunu, inancn tamamlam ideal insan tasarm olan kmil insann ilkelerini tanmt.

Zhirden kp btna ynelen, yol iinde yolu, hal iinde hali, sr iinde srr grp onunla demlenen klar, Alevi-Bektai-Kzlba inancnn temel ontolojik-epistemolojik yaplarn ortaya koyarken dier taraftan son derece zel bir edebi-estetik sembolizmi dn evrenine sunabilmitir. Zkirin zikri hayrl gele szyle yollanan k, yolun talibini erenler glistanna gtrm, n nefesleriyle glistana varan can glistanda ah ile hallenmitir. n nefesleriyle rza ehrinde seyrana kanlar bir pazara varm, pazarda pazarba olan ah- Merdan mam Ali ile sylemitir.

Bir ulu kervan olup Horasandan ap gelen erenler yolu Anadoluda dede, baba ve dervilerin ocak ve tekkeleriyle ayrca k ve zkirlerin nefes ve demeleriyle kendisini var edebilmitir. Yol ehlinin Hnkarmz, Pirimiz ve Serememiz eklinde sfatlandrd Hac Bekta Velinin tarif ettii ilkelerle, inand edeb ve erkanla hareket eden k ve zkirler Yunus Emreden Kaygusuz Abdala, Pir Sultan

Abdaldan ah Hatayiye uzanan sre ierisinde bu byk felsefeyi ifade eden nefesler sylemitir.

Kmillerin diliyle, Ehl-i beytin muhabbetiyle, erenlerin gnlyle ve de Hnkrn himmetiyle nefesler syleyen yol klarnn en nemlilerinden biri de hi kukusuz Ahmed Edib Harb Babadr. Harb Baba bir cokudur. Erenler derghnda bu cokuyu bulmu, dt ak onu sonsuz bir cezbeye gtrm, o da Hak-Muhammed-Ali akna, on iki imamlar akna, erenler ah Hac Bekta Veli akna kelm etmitir. Harbnin sz kadimdir. Darlk deil ieriye aittir. Elest meclisinden nasiplidir. Zhiri deil, btnidir. Dnyalk deildir. Kaf Dann ardndaki asl geree ynelmitir. Harb hakikatn adr, geree baldr. z Pire teslimdir. Nesimi gibi yzlen, Mansur gibi aslan, Pir Sultan Abdal gibi zulm edilenlerin yoluna ikrarldr. Bal olduu dergh insan sevgisinin ve hogrnn dergah olduu iin Harb insanlkla muhabbettedir. Harbnin dncesi de, yaam da eyvallah dedii yolun kendisidir.

almalarna balad gnden beri Alevi-Bektai inancnn temel deerlerini tantmak, bu engin, derin, asil ve yce inanca zerrece kadar da olsa hizmet etmek ilkesinden yola kan Alevilik Aratrmalar Dergisi Harb Baba gibi bir ufkun kelamlarn da canlarla buluturmak istedi. Alevi-Bektai inancnn en karizmatik temsilcilerinden biri olan Harb yola ait nefesler syleyen bir k olmann yannda gen yata babalk alarak erenler meydanna mrit olarak da hizmet vermi bir ulu deerimizdir. Dnce ufku, sz yetisi, yola ikrar, erenlere muhabbeti, Ehl-i beyte ak onu retinin tarihinde bir derya ve bir umman yapmtr. te tm bu vasflar Harbnin gnmz toplumuna tantlmasn ve gelecee aktarlmasn gerekli klmaktadr. Bu deerli almann yaym da bu inanla gereklemitir. Sayn Kemal nc hocamz Harb Babann divan zerine gerekletirdii doktora tezi ile byk bir hizmeti yerine getirmiti. Deerli hocamzn aracl ile Alevi-Bektai inancna ait nemli bir kaynak insanln deerlendirmesine sunulmu oluyordu. Yaymlanmas bize gre vicdani bir sorumluluktu. Nitekim bu takdiri Alevilik Aratrmalar Dergisinin deerli ynetim kurulu yeleri gsterdi. Sonuta bu deerli eser topluma kazandrld.

Bu vesile ile bata eserin yazar sayn Kemal nc hocamza ve almann kitaplap topluma ulamas iin her trl maddi ve manevi fedakarl yapmakta tereddt duymayan dergimizin deerli ynetim kurulu yelerine teekkr ediyor ve hrmetle anyorum. Hak-Muhammed-Ali, Hnkr Hac Bekta Veli hizmetlerini katnda, didarnda, erknnda kabul etsin. Yol ehline niyazlar olsun.

Cokun KKEL

NDEKLER

SZ BAI ............................................................................................... 1

KISALTMALAR .................................................................................... 5

EVRYAZIM ALFABES .................................................................... 7

GR ..................................................................................................... 9

I- ARATIRMANIN AMA VE YNTEM ..................................... 9

II- XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLETNN SYASAL ................ 11

VE KLTREL DURUMUNA GENEL BR BAKI

III- A. TARHSEL SRETE BEKTLN MSTK .................... 18

VE FELSEF ALTYAPISI

B- SZL KLTR GELENE BALAMINDA ....................... 34

DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI [ALEV-BEKT TAVIR]

X

BRNC BLM

ZAMAN, MEKN, EVRE VE NSAN .............................................. 39

I- EDB HARBNN TARHSEL BYOGRAFS ........................... 39

II- MELM-HARBT-BOHEM ZGDE EDB HARB ......... 42

III- AHSYETNN OLUUMUNDA SOSYAL EVRE .................. 45

VE NSAN

KNC BLM

HARBNN R DNYASI ............................................................ 51

I- BEKT TEOLOJS IIINDA EDB HARBNN ................ 51

SLMI ALGILAYII

II- VAHDET- VCDDAN VAHDET- MEVCDA .................... 71

EDB HARBNN TASAVVUF ANLAYII

III- SOSYAL HAYAT ............................................................................ 84

NC BLM

KLTR ORTAMLARI VE EDB HARB DVNI ....................... 95

I- RD VE TEBLE BALI CR EREVESNDE ................. 95

DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI

II- LETM VE CRA ORTAMLARI AISINDAN ...................... 102

EDB HARB DVNI

XI

DRDNC BLM

EDB HARBNN DL VE SLP ZELLKLER ........................ 111

1- NAZIM EKLLER VE TRLER ............................................... 111

II- KAFYE (UYAK) ........................................................................... 115

III- DL VE SLBU.......................................................................... 118

IV- SLP ZELLKLER .................................................................. 122

SONU .............................................................................................. 131

BENC BLM

EDB HARB DVNI .................................................................... 135

AIKLAMALAR ........................................................................... 135

I- NSHA TAVSF .......................................................................... 135

II- DER KAYNAKLAR .................................................................. 136

III- METNN KURULMASINDA TAKP EDLEN YOL .................. 137

EDB HARB DVNI METN ...................................................... 139

[TRANSKRPSYONLU METN]

I- ARUZLU TRLERLE YAZILMI RLER ................................. 139

A- KASDELER ............................................................................. 139

B- TARHLER................................................................................ 141

C- GAZELLER ............................................................................... 153

XII

D- MURABBALAR ....................................................................... 297

E- MUHAMMESLER .................................................................... 315

F- MSEDDESLER ....................................................................... 319

G- MERSYELER ........................................................................... 325

H- KITALAR ............................................................................... 328

I- MSTEZATLAR ...................................................................... 329

- SEMLER ................................................................................ 337

J- SATRANLAR ........................................................................ 338

K- LUGAZLAR .............................................................................. 339

L- MFREDLER ............................................................................ 340

II- HECE LS LE YAZILMI RLER .................................... 344

A- NEFESLER ................................................................................ 344

B- KOMALAR ............................................................................ 384

SZLK ............................................................................................. 393

KAYNAKA ...................................................................................... 403

SZ BAI

Edib Harb 1853-1917 yllar arasnda yaam Alev-Bekt airlerinin en

nemlilerinden biridir. iirleri szl kltr gelenei ierisinde yaylarak Osmanl

corafyasnn en cra kelerindeki Alev-Bekt topluluklar tarafndan dilden

dile aktarlm ve cem ibadetlerinde icra edilmitir. Trk topluluklarnn yan sra

imparatorluk ierisinde yaayan farkl etnik gruba mensup dier aznlklarn da

dillerine evrilmitir. Saadettin Nzhet Ergundan Abdulbki Glpnarlya kadar sahann uzman aratrmaclar Harb zerinde nemle durmu ve divnn ilm bir

surette ortaya konmasnn gereine iaret etmilerdir. Onun bu nemine istinaden

hakknda bildiklerimiz antoloji ve cnklerden rendiimiz snrl bilgilerdir.

Edib Harb hakknda bize bilgi veren ilk aratrmac Ali Rza gedir. Alev-Bekt airleri Antolojisinde airin 50 civarnda iirine yer verip biyografisi hakknda

ksa da olsa bugne kadar tekrarlanan bilgileri ilk olarak ortaya koymutur. Ardndan

Dervi Ruhullah Bekti Nefesleri adl almasnda Harbnin birka nefesini yaynlar.

Mteakiben Vahit Ltf Salc, Saadettin Nzhet Ergun, Mehmet Halit Bayr

air hakknda eitli dergilerde baz deerlendirmeler yapmlardr. M. Halit Bayr,

Osman Fevzi isminde birisinin Harb Divnn tertip ettiini sylyorsa da u anda ortada byle bir divn yoktur. Cumhuriyet dneminde yaynlanan btn halk iiri

antolojilerinde Harbye yer verilmitir. Hayat hakknda bilgi veren bir dier isim de Harbnin muhibbi olan Rza Tevfik Blkbadr.

2

air hakkndaki dier nemli yaynlar Hseyin Hsn Erdikutun Edib Harbnin Divan, zmir, 1959 ve Sefer Aytekinin Harb Divan, Ankara, 1959 dur. Bu almalarda air hakknda ok ksa bir biyografi ile iirlerinden semeler verilmitir.

Bu almalarn ilm adan pek ok yanllklar mevcuttur.

Biz doktora tez konusu olarak Edib Harb ve divnn setikten sonra bu

konuda aratrmalara baladk. airin mellif hatt divnn stanbul Sleymaniye

Ktphanesi hsan Mahv Kitaplar arasnda olduunu tespit ettik. Eser zerinde

yaptmz n incelemede baz ksmlarnn zarar grm (yrtk, silik) olduunu

grdk. Bir baka nshasn bulma amacyla ulaabildiimiz btn kataloglar taradk.

Bunun neticesinde stanbul Belediyesi Taksim Atatrk Kitaplnda Edib Harb Divn isminde baka bir eser bulduk. Atatrk Kitaplndaki eser Edib Harb Divnnn baka bir nshas olmaktan ziyade iirlerinden semelerin alnd bir almadr. Harbnin biyografisi hakkndaki yetersiz bilgileri tamamlayabilmek iin bavurduumuz ariv ve dier yazl kaynaklardan bir bilgi ve belge elde edemedik.

Bundan dolay bavurduumuz konunun uzman szl kaynaklar (zellikle evki

Koca) malum bilgilerin dnda szl gelenekte anlatlan baz hatralar aktardlar.

Edib Harb Divn (nceleme-Metin) adn tayan bu almamz 5 ana blmden olumaktadr.

almamzn Giri ksmnda aratrmann ama ve yntemi gerekeli olarak

anlatlmaya allmtr. Ayrca Giri ksmnda sanatnn yaad siyas ve sosyal

artlarn onun sanatna etki edecei ilkesinden hareketle Edib Harbnin yaad tarihsel dnemin kltrel ve siyas durumu ile Edib Harbnin bal olduu Bekt inan geleneinin arka plnn tarihsel geliime uygun olarak Tarihsel Srete

Bektiliin Mistik ve Felsefi Altyaps bal altnda deerlendirdik.

Giri ksmn mteakip B ksmnda Edib Harbnin szl kltr gelenei ierisinde yetien bir kii olmasndan hareketle ve bal bulunduu gelenein arlkl

olarak szl kltr ortamnn etkisini tamas mnasebetiyle Szl Kltr Gelenei

Balamnda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat [Alev-Bekt Tavr] blmnde bu

gelenein oluum ve geliimini deerlendirdik. Alev-Bekt edebiyat terimini bu

gelenei anlatmakta eksik bulduumuz iin gelenei din-tasavvuf Trk edebiyat

ierisindeki bir eilim olarak deerlendirmenin daha salkl olacan dndk.

3

Zaman, Mekn, nsan ve evre ismini tayan birinci blm Edib Harbnin Tarihsel Biyografisi, Melm-Harbt-Bohem izgide Edib Harb, ahsiyetinin

Oluumunda Sosyal evre ve nsan st bal altnda Bektlik Gelenei ve Bir

Kimlik Mekn Olarak ahkulu Sultan Dergh, Mehmed Ali Hilmi Dedebaba ve

Namk Kemal ksmlarndan olumaktadr. Bu blmde airin hayat ve yetitii

evre hakknda bilgiler verilerek sosyal evresi balamnda karakteri psikolojik adan

deerlendirilmitir. Ayrca drdnc balk olarak airin etkilendii dier airler ve

etkileri ilenmitir.

Edib Harbnin iir Dnyas ismini tayan ikinci blmn birinci ana bal Bekt Teolojisi Inda Edib Harbnin iir Dnyasdr. Bu blmde Allah, mn, badet, Ahiret, Hz. Ali, Ehl-i Beyt, Tevell ve Teberr, yetler ve Hadisler

temalar erevesinde Harbnin din anlay tahlil edilmitir.

kinci blmn ikinci ana bal Vahdet-i Vcddan Vahdet-i Mevcda Edib

Harbnin Tasavvuf Anlay ismini tamaktadr. Bu blmn birinci alt balnda Vahdet-i Vcddan Vahdet-i Mevcda Edib Harb bal altnda Edib Harbnin tasavvuf anlaynn kaynaklar ve erevesi ortaya konulmutur. Ardndan sr

ve btn, zaman ve mekn, ak, vecd temalarna bal olarak Harbnin tasavvuf anlaynn irine yansmas tahlil edilmitir.

III. blm Szl, Yazl ve Elektronik Kltr Ortamlar/rd ve Teblie Bal

cr ismini tamaktadr. Bu blmde Harb Divnnn szl karakteri ve icr ortamlar asndan grnm Szl Kltr Ortamnda Edib Harb, Yazl Kltr

Ortamnda Edib Harb, Elektronik Kltr Ortamnda Edib Harb balklar

altnda deerlendirilmitir. Din-tasavvuf Trk edebiyat erevesinde eser veren

ediplerin faaliyetleri bir icra/gsterim olarak deerlendirilmitir. Ayrca Trk Kltr

Ekolojisinde Edib Harb ismini tayan dier bir alt balkta Harb iirlerinin farkl

din ve milliyetler arasndaki durumu incelenmitir.

Divnn teknik adan deerlendirildii IV. blm Vezin, Kafiye ekilleri,

Nazm ekilleri, Dil zellikleri, Szdizimsel Yap, Anlatm ekilleri, ok

Katl Anlatma Gstergebilimsel Bir Yaklam balklar altnda deerlendirilmitir.

ok Katl Anlatma Gstergebilimsel Yaklam bal altnda Edib Harb Divn nn anlam ve gstergeleri farkl bir yntemle incelenmitir. Edib Harb Divn teknik

adan pek ok aksaklklarla doludur. Vezin ve kafiye bunlarn en nemlileridir.

4

zellikle aruz vezninde problemler daha fazladr. iirin baz beyitleri bir vezin kalbna

uyduu halde baz beyitlerinde hece saylarnn birbirinden farkl olmas sebebiyle

tutarszlklar grlr. Bu ksmlarda airin eser verdii ortam zellikleri zerine bir

deerlendirme yaplmtr. Bu blmn sonunda ulatmz sonular maddeler

halinde zetlenmitir.

V. blmde zerinde altmz eser tantlp metnin aktarmnda ve

kurulmasnda takip edilen yntem hakknda bilgi verilmitir. Bunun ardndan Edib

Harb Divn Aruz Vezni le Yazlm iirler, Hece Vezni le Yazlm iirler

balklar ad altnda verilmitir. Bu blmden sonra yaptmz almann genel bir

zeti sunulmutur. Bu blme az bilindiini tahmin ettiimiz kelimelerden oluan bir

szlk ilve ettik . Kaynaka blmnde almamzda kullandmz kaynaklarn yazar

soyadna gre alfabetik bir listesini oluturduk. Ekler ksmnda Harb Divnndan rnek metinler koyduk.

Sonu olarak bu almada Edib Harb Divnnn metnini ortaya koyarak bir tahlil denemesi yapm bulunmaktayz. Metnin ortaya konuluunda zerinde

altmz eserin yrtk ve tahrip olmu blmlerinin fazlal ve bunlar dier

kaynaklarla tamamlama imkn bulamamamz sebebiyle eksiklikler olduu aktr. Fakat

her eye ramen eserin ortaya km olmasnn bir kazan olduu dncesindeyim.

Bir doktora tezi olan bu almay kitaba dntrme srecinde baz ilave ve

karmalar, dzenlemeler yaptk. Eksiklikler olduu muhakkaktr. Okuyucularn

tavsiye ve nerileri, tenkitleri eksikleri gelecek basklarda tamamlamamzda bize yol

gsterecektir.

Bu almann ortaya kmasnda byk pay sahibi olan, almann her

aamasnda karlatm sorunlarn almasnda geni bilgi birikimi ve tavsiyeleri

ile bana yardmc olan hocam, danmanm Prof. Dr. smail GRKEMe minnet ve kranlarm sunarm. almann baslmasna katk ve desteklerini esirgemeyen

Cokun Kkel Beyi ve deerli mesai arkadalarn zellikle kranla anmam gerekir.

Trabzon, 1 Eyll 2012.

Kemal NC

KISALTMALAR

agm : Ad geen makale

agy : Ad geen yazar

age : Ad geen eser

AEH : Ahmed Edib Harb

AKDTYK : Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu

Ar. : Arapa

AFY : Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar

AY : Atatrk niversitesi Yaynlar

Az. : Azerbaycan Trkesi

Bk. : Baknz

bsk. : Bask

C : Cilt

ev. : eviren

DBA : Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

DB : Diyanet leri Bakanl

Far. : Farsa

Gzt. : Gazetesi

H : Hicri

HD : Harb Divn

6

A : slm Ansiklopedisi

SAM : slm Aratrmalar Merkezi

KBY : Kltr Bakanl Yaynlar

M. : Mild

MEB : Milli Eitim Bakanl

MFY : Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar

[N] : Nakarat

Nr. : Numara

s : Sayfa

S : Say

SA : Sefer Aytekin

Sad. : Sadeletiren

T. : Trke

TCTA : Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi

TDAY : Trk Dili Aratrmalar Yll

TDEA : Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi

TDED : Trk Dili ve Edebiyat Dergisi

TDK : Trk Dil Kurumu

TDVA : Trk Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi

TTK : Trk Tarih Kurumu

TVY : Tarih Vakf Yaynlar

Vsoo. : Varak Silik Olduundan Okunamad

Vyoo. : Varak Yrtk Olduundan Okunamad

Yay. Haz. : Yayna Hazrlayan

Yay. : Yaynlar

EVRYAZIM ALFABES

() a, () a, e, , i, u, , b,p P T f c, k, g, l m D n v, , u, , o, R h Z y, , i, J S

8

GR

I- ARATIRMANIN AMA VE YNTEM

Edib Harb Divn (nceleme-Metin) isimli almamzda amacmz Alev-Bekt kltr gelenei ierisinde eser vermi olan Harbnin divnnn metnini ilmi usullere uygun olarak ortaya koyarak hayat, sanat ve iir dnyasn deerlendirmektir.

Alev-Bekt geleneinin arlkl olarak szl kltr gelenei ierisinde teekkl etmi olmas, Harbnin bu gelenek ierisinde yetierek iirlerinin szl kltr ortamna aktarlmas ve Alev-Bekt meclislerinde mzik eliinde icr ediliyor olmas onun szl karakterinin aydnlatlmas sorununu da beraberinde getirmitir.

Aratrmamzda tek bir yntemi batan sona uygulamak yerine karlatmz problemleri zmede, aydnlatmada bize yardmc olacak en uygun yntemleri kullanmay tercih ettik. Aratrmamzn birinci blmnde Trkiyede Prof. Dr. M. Fuad Kprlnn uygulama sahasna koyduu Tarih-Coraf metodu uyguladk. Sanatnn yetitii sosyo-kltrel zeminin onun karakterinin oluumuna ve dolaysyla sanatna etki edecei ilkesinden hareketle biyografisine paralel olarak bu zemini ve tarihsel arka pln ortaya koyduk.

zellikle divn iiri incelemelerinde kullanlan sistematik tahlil metodu ve Yesev gelenekten beslenen tarikatler erevesinde eser veren airlerin eserlerini 4 kap 40 makam ilkesi erevesinde tahlil etmek bir gelenek haline gelmitir. Tasvir anlaya dayanan bu yntem incelenen eserin bileenlerini sayp dkerek bir emasnn karlmas asndan kullanl bir yntemdir. Gnmzde zellikle Bat Avrupa ve Amerikada tasvir yntem bilime bir yenilik getirme, bir problem zme iddiasnda olan tez nitelikli aratrmalarda artk pek tercih edilmemektedir. Walter

10

Andrewsn iirin Sesi Toplumun arks, Victoria Holbrookeun Akn Onulmaz Kylar isimli almalar bu konuda rnek gsterebileceimiz almalardr.

Bu yeni yaklamda, eser bir bilgi nesnesi olarak kabul edilip tasvir bir analizden ziyade mesaj ve derin yapdaki anlamlar incelenerek ait olduu kltrel balamda ve toplumda neye tekabl ettii, ne ifade ettii (ilevi) ortaya konulmaktadr.

zerinde altmz eser harbt gelenee mensup bir aire ait olmas sebebiyle yukardaki yntemlerle incelenmesi pek kolay gzkmemektedir. Onun btn anlaynda zhir (din hkmler) pek nemli olmadndan bir sistematik dahilinde din anlayn ortaya koymak zordur. Bu hususlara zaten pek vurgu yapmaz. Bu sebeple sentezci bir anlayla bir btn dahilinde iir dnyasn anlamaya alarak bir yorum yapma yoluna gidilmitir. Yani Harbde 4 kap ve 40 makam birbirine alan kprler konumunda deildir.

1970li yllardan sonra zellikle Amerikada szl kompozisyon ve szl kltr teorileri n plna kmaya balamtr. Bu teoriler szl kltr tanmn ve iletiim ortamlarnn birbirine olan etkisini irdeleyerek szl kltr kavramn geniletmilerdir.

almamzn ikinci ve nc blmlerinde konular bu teoriler balamnda incelenmitir. zellikle nc blmde szl kltr teorisinden hareketle divnn szl karakteri ve iletiim balamndaki toplumsal fonksiyonu ortaya konulmutur.

XX. yzyln banda nl svireli dilbilimci Ferdinand de Saussurenin Genel Dilbilim Dersleri isimli eserinin yaynlanmasndan sonra edeb metinlere yaklamda nemli deiiklikler olmu artk bu metinleri incelemede dilbilim ilke ve yntemleri n plna kmtr. zellikle szl kltr ve iir dili zerindeki almalar ile Roman Jakobson ve Prag Dilbilim evresi dikkat ekicidir. Noam Chomsky retimsel-dnmsel dilbilgisi kuram ile bu alana yeni katklar getirmitir. letiimin gstergelerden oluan bir dzlem ierisinde gerekletiini ve sylemin incelenmesinde derin yapnn nemine dikkat eken bu yaklamlarla birok inceleme yaplmtr. lkemizde baz nc admlara ramen bu alan yeterli lde ilgi grmemitir.

Aratrmamzn dil ve slp zellikleri ismini tayan drdnc blmnde gstergebilim yntemiyle bir inceleme yapma deneyimine giriilmitir. Harbnin iir dnyasn oluturan gstergeler bu ekilde ortaya konulmaya allmtr.

11

II- XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLETNN SYASAL VE KLTREL DURUMUNA GENEL BR BAKI

Osmanl Devletinin son ve en uzun asr olarak anlan XIX. yzyl, sosyal ve kltrel alardan bakldnda gelenekselcilikten modernlemeye gei srecinin eitli aamalarn yanstrken, siyasal ve ekonomik adan tam bir kemekelii ve topraklarn kaybn, ksaca devletin k tablosunu gzler nne sermekteydi. Bu yzyl ierisinde asker, adl, eitim, siyas, iktisad, vs birok alanda batllama yolunda yaplan yenilikler, bunun paralelinde byk devletlere verilen tavizler birbirini izlemitir.

Yzyln balarnda Osmanl tahtna kan II. Mahmud (1808-1839), birok sorunla kar karya kalmt. ncelikle devletin iinde bulunduu kargaadan kurtulabilmesi iin ilk olarak, 1808de, zayflayan merkezi otoritenin gcn tara glerine kabul ettiren, fakat taradaki ayanlarn haklarn tanmlayan ve gvence altna alan Sened-i ttifak imzalamt.1 Bu arada 1804 ylnda balayan Srp isyan devleti zerklik hususunda zorlamaya devam etmekteydi.

Sultan II. Mahmud, bu denli derin asker ve siyas bunalm karsnda, dardan lkeyi zorlayan dmanlarnn saysn azaltmaya giriti. ngiltere ve Rusya ile bar yaparak lke iindeki devlet otoritesinin prestijini artrma yoluna gitti.2 Bylece d siyas ilikilerde greceli bir denge oluturan II. Mahmud bundan sonra devlet dzeninde reformasyon hareketine yneldi.

Yenileme hareketlerinin en nemlisini Osmanl ordusunun yeniden yaplanmas tekil etmekteydi. Ordunun tanzimi hususunda II. Mahmud, daha nce byle bir denemeye girien II. Selimden3 daha usta bir taktisyen olduunu gstermitir. nce ulemann desteini alarak yenierileri tecrid etmi, usta bir manevra ile 1826da Yenieri tekilatn alt etmeyi baarmt.4

Vaka-yi Hayriye olarak bilinen bu olaydan sonra tmar sisteminin ilga edilmesi iiyle de eski ordunun ykm tamamlanm oldu.5

1 Shaw J. S. - Shaw E. K., Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye, (ev. Mehmet Harmanc), E Yay., stanbul, 1983, C II, s 26.

2 age s 38-39.

3 Ortayl ., mparatorluun En Uzun Yzyl, Hil Yay., stanbul, 1995, s 26-49.

4 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, stanbul, 1983, C II, s 47-49; Ortayl ., age, stanbul, 1995, s 26-49.

5 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, C II, s 54.

12

Yeni kurulan Osmanl ordusu, bu kez Avrupa standartlarna uygun ekilde donatm, talimi ve denetimi benimsendi, Asakir-i Mansure-i Muhammediye adyla kurulan ordu Prusya, Fransa gibi lkelere mensup Avrupal danmanlarn gzetiminde faaliyetlerine balad.6 Ayrca bu orduyu finanse etmek iin rad- Cedid hazinesi kuruldu.7 Yine modern ordunun gelitirilmesi iin asker amal yksek retim kurumlar tekil edildi.8 Merkezi otoritenin tm bu uralar iyi neticeler vermekte gecikmedi.

Asker reformlardan sonra sray idar anlamda reformlar ald. oalan ve vergi gelirlerini kstlayan vakflarn artn nlemek iin Evkaf Nezareti kuruldu. Merkez ynetimi yeni batan rgtleyerek, sadrazamn ar gl ve sorumlu olduu eski sistemde ortaya kan tkanmalar amak iin modern tarzda nezaretler (bakanlklar) kurularak kabine sistemine doru ilk adm atld.9 lkenin imar iin bir takm almalar yaplarak, yeni yollar ina edildi. 1834de modern posta hizmetleri devreye sokulurken, basn yayn alannda ilk resmi gazete Takvim-i Vekayi neredilmeye baland. Ayrca adl alanda gerekli reformlar gerekletirecek meclisler kuruldu. Yabanc eliliklerin yeniden almas, yabanc dil renme ve bat dncesiyle tanma imkanlarnn yaratlmas, hatta, Avrupa lkelerine renci gnderme ii, II. Mahmud dneminde gerekletirilmitir.10

II. Mahmud dnemi siyas olaylarna gelince; ite Fransz htilalinin dourmu olduu milliyetilik akm etkisine kaplan Srp ve Yunanllarn isyanlar devam ederken; Msrda da devletten kopma noktasna gelen mcadele sz konusu idi. Balkanlardaki Srp ve Yunan isyanlar devleti olduka zor durumda brakmt. 1814de Srp isyan bastrlm,11 fakat 1820-21de Morada Yunan isyan ba gstermiti.12

1827de Mora isyann pasifize etmek isteyen Osmanl Msr birleik donanmasnn, Rus, ngiliz ve Fransz donanmalarnca Navarinde yok edilmesi, isyann boyutlarnn genilemesine neden oldu.13

6 age, S 50.

7 age, s 47.

8 Ortayl ., age, s 26-49.

9 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 56.

10 Koer H. A., Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi, MEB Yay. stanbul, 1991, s 39.

11 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 40; Castellan G., Balkanlarn Tarihi, (ev. Ayegl Yaraman Babuu), Milliyet Yay., stanbul, 1995, s 245-246.

12 Castellan G., age, s 270-274.

13 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 59.

13

Artk Avrupa devletlerinin Yunan isyanna sempati ile yaklamalar, ksa zamanda blgede nce zerk, ardndan bamsz bir Yunanistann (1830) domasna n ayak oldu.14 Zaten Osmanl Devleti, 1828-1829da Edirneye kadar ilerleyen Rus kuvvetlerinin zorlamasyla bu oldu-bittiyi kabullenmekten baka are bulamad. Ayn biimde Srplara da 1833de zerklik stats verildi.15

Osmanl Balkanlardaki sorunlarla urarken bu kez Msrda Kavalal Mehmed Ali Paa isyan ba gsterdi. Ksa zamanda Msr egemenlii altna alan Mehmed Ali, 1831de Suriyeyi ele geirerek Konyada Osmanl ordusunu bozguna uratt.16 stanbula ynelen Msrllar durdurabilmek iin II. Mahmud, baz dnler karlnda Ruslardan yardm istemek zorunda kald.17 Ardndan yine, Fransann Msra kar yaylmac politikas nedeniyle ngilizlerle 1838 tarihli Balta Liman Antlamas imzalanarak byk ticari ve ekonomik dnler verilmitir. Artk, Avrupann siyas ve asker stnl, ekonomik anlamda bir bamlla dnmtr. 1840ta byk devletlerin mdahalesiyle imzalanan Londra Antlamas gereince, Osmanl Devleti Msrdaki Kavalal slalesinin egemenliini tanyarak blgenin devletle olan balarn olduka gevetmiti.18

Fakat bu durum ilerleyen dnemlerde yeniden tavizlerin kopartlmas iin imkn yaratacaktr. 1853-1856 yllarnda cereyan eden Krm Harbi sonrasnda bu kez Islahat Ferman beyan edilerek, gayr-i mslim tabann daha nitelikli haklara sahip olmasna yol ald.19 Bylece Osmanl Devleti, byk devletlerin yaptrm ile kar karya kalarak giderek asker ve siyas alanda zayflamaya balad.

II. Mahmudun lmesiyle tahta olu I. Abdlmecid (1839-1861) geti. Babasnn devrinde giriilen yenileme hareketlerinin devam olarak 3 Kasm 1839 tarihli Glhane Hatt Hmayunu (Tanzimat Ferman) ilan edilmiti.20 Artk bu tarihten itibaren girilen devre Tanzimat Devri (1839-1876) ad verilmitir. Bu dnemde reformasyon hareketlerine daha geni apta yer verilerek taray da kapsamas planlanmt. Tanzimatla birlikte btn Osmanl tebasna Hristiyan, Musev, Mslman hibir ayrlk gzetmeksizin eit haklara sahip olmas temelinde bir anlay hakim olmutur.

Tanzimat dneminde eitim, ekonomi, sosyo-kltrel, idar, adl, vs anlamlarda birok modernizasyon gerekletirilmitir. Asker ve sivil okullar kurulmu, ayrca

14 Castellan G., age, s 274-277.

15 age, s 260-265.

16 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 61-63.

17 age, s 64.

18 Armaolu F., 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTKY., Ankara, 1999, s 210.

19 Armaolu F., age, s 257-259.

20 Uarol R., Siyasi Tarih, Filiz Yay., stanbul, 1993, s 182-183.

14

genel eitim yaygnlatrlmaya allmtr. Devlet memuru yetitiren okullar modern biimde yaplandrlarak eitime almtr.21 1869da yrrle konulan Maarif-i Umumiye Nizamnmesi ile eitime byk lde sistemli olarak yn verilmeye allmtr. Ayrca lke iinde mevcut gayr-i mslim gruplarn ve yabanc lkelere bal misyoner gruplarn am olduu okullarda da byk art grlmtr. Maarif-i Umumiye Nizamnamesi gereince bu okullarn denetlenmesi hkmler dahiline alnmtr.22 Bu dnemden itibaren Osmanl Devletinde, laik eitime doru daha sonraki gelimeler iin belirgin ereveler oluturuldu. Hukuki alanda ise modernleme srecinde belirli aamalar kaydedildi. Avrupa hukuku etkisinde (zellikle Fransa) ticaret, ceza ve denizcilik hukuku hazrland.23 Yine Ahmed Cevdet Paann giriimiyle 1868-1876 yllar arasnda medeni kanun niteliinde Mecelle hazrlanarak yrrle konulmutur.24

Bir yandan yenilikler srdrlrken, dier taraftan lke iinde siyas buhran devam etmekteydi. zellikle 1870ler sonrasnda eitli yrelerde kargaa havas hakimdi. stelik d borlar olduka artm, bu durum karsnda, lke iinde srdrlen reformlara kaynak salamak iin ek vergiler konulmu ve doal olarak tepkilere neden olmutu.25 Zaten 1838de imzalanan Balta Liman Antlamas ile lke ak pazar niteliine girmi, dolaysyla sanayi alannda retim durmutu.

1876 ylnda tahta kan II. Abdlhamid, bu zor artlarla kar karya kalmt. Gerek yabanc devletlerin gerekse lkedeki Gen Osmanllar olarak adlandrlan entelektel evrenin basksyla 23 Aralk 1876 tarihinde hazrlanan Osmanl anayasas Kanun- Esasyi kabul etmek zorunda kald. Bylece lke idaresinde parlamenter monarik sisteme (merutiyet) geildi.26 Bu srece giri Tanzimatn ilanndan sonra balam ve Avrupada eitim gren, Avrupa dncesini benimseyen ve idar sistemleri irdeleyen Osmanl dnrleri, devletin geleceinin bu sisteme bal olacan vurgulayarak hararetle desteklemilerdir.27

21 Tekeli ., Tanzimattan Cumhuriyete Eitim Sistemindeki Deimeler, TCTA, stanbul, 1985, C II, s 466-470.

22 Koer H. A., s 82-83; Ortayl ., age, s 251-278.

23 Tahirolu B., Tanzimattan Sonra Kanunlatrma Hareketleri, TCTA, stanbul, 1985, C III, s 592-593.

24 Onar S. S., slam Hukuku ve Mecelle, TCTA, stanbul, 1985, C III, s 580-587.

25 Pamuk ., Osmanl Ekonomisisinin Dnya Kapitalizmine Al, TCTA, stanbul, 1985, C III, s 719-720.

26 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 219-226.

27 Heper M., 19. Yzylda Osmanl Brokrasisi, TCTA, stanbul, 1985, C I, s 251-252.

15

Sultan II. Abdlhamidin saltanatnn ilk yllarnda Balkanlarda ayaklanan Srp ve Karadallarn Osmanl Devletinden talepleri yeni bir sava beraberinde getirdi. arlk Rusyasnn ynlendirdii Panslavist politika sayesinde harekete geen Balkanl Slavlar ksa bir zaman sonra en byk destei yine onlardan grd. Osmanl Devletine verdii nota ile Rus ordularnn bir kolu Tuna zerinden Balkanlara sarkarken, dier bir kolu da Kafkasya zerinden Dou Anadoluya saldrd. Rus ordusunun ksa srede Bulgaristan zerinden stanbul yaknlarndaki Yeilkye (Ayastefanos) ulamas karsnda Osmanllar bar yapma zorunluluunda kald. 1878de yaplan Ayastefanos Antlamas ile; Srbistan, Karada ve Romanya bamsz olurken, Tunadan Egeye Karadenizden Arnavutluka kadar uzanan geni blgede Osmanl Devletine pamuk iplii ile bal kalacak zerk Bulgaristan Prenslii kuruldu. Yine Dou Anadoluda Ermenilerin yaad blgelerde slahatlar yaplmas artnn koyulmas Ruslarn emellerini aka gstermektedir.28

Byk devletlerin, blgedeki statkonun Rusya lehinde deitiine itirazlar ayn yl Berlinde bir kongrenin toplanmasn salad. Kongre sonunda imzalanan Berlin Antlamasyla, Srbistan, Karada ve Romanyann bamszl tannrken; Bulgaristan yine zerk biimde tekilatlandrlm, fakat, Dou Rumeli zerk vilayet haline getirilmi ve Makedonya da slahat yaplmas art ile Osmanl merkezi ynetimine braklmt. Ermeniler lehinde slahatlar yaplmas Berlinde yine yer alrken, Bosna-Hersek de geici olarak Avusturya ynetimine braklmt. ngiltere ise Rusyann blgede ykselen prestijine karlk olarak stratejik neme sahip Kbrs adasna yerlemiti. Rusya ise antlama gerei Dou Anadoluda Kars, Batum ve Ardahan snrlarna katmay baard.29 Bu arada daha sava srerken II. Abdlhamid, anayasann kendine tand haklar sayesinde meclisi kapatarak meruti monariye son verdi.30 Bylece I. Merutiyet devri kapanm oldu.

Berlin Antlamasyla, Osmanl Devleti Balkan topraklarnn bir ksmn kaybetti. zleyen yllarda Tunus (1881) Fransann, Msr (1882) ngilizlerin igaline urad. Balkanlarda 1885te Dou Rumeli Bulgaristana ilhak oldu.31 Bulgaristann byme ihtiras bu kez Makedonyaya kayd. Blgede kurulan Bulgar komiteleri, Makedonyann Bulgaristana iltihak ynnde faaliyetlerde bulundularsa da II. Abdlhamidin baarl siyaseti ile muvaffak olamadlar.32

28 Armaolu F., age, s 521-531.

29 age, s 522-523

30 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 234-235

31 Armaolu F., age, s 546

32 Tokay G., Jn Trk htilalinin Kkenleri (1903-1908), Afa Yay., stanbul, 1996, s 121-123

16

Tpk Madekonya gibi Dou Anadoluda da komitaclk faaliyetleri Ermenilerce srdrld. Blgenin muhtelif yrelerinde kartlan ayaklanmalar sonucu Ermeniler Avrupa kamuoyunda seslerini duyurmay ve desteklemeyi gaye edindiler. zellikle bakent stanbuldaki Ermeni terrist eylemleri byk devletlerin gerekli slahatlarn yaplmas yolunda Osmanl Devletine ynelik basklarn artrmasna neden oldu.33

Koyu bir stibdat devri olarak sz edilen II. Abdlhamidin saltanat esnasnda, modernleme hareketlerine srekli yn verildi. zellikle eitim ve imar hareketlerinde hzlanma grlmektedir. Bakent stanbulda ve btn tara vilayetlerinde yeni okullar alarak eitilmi nfus oran ykseltildi. Ayrca yeni yksek okullar ve niversite dzeyinde Darlfnun alarak eitim imkanlar geniletildi.34 Kentleri birbirine balayan yol alar kuruldu. Bu arada zellikle Anadolu, Arap topraklar ve Rumelide demiryollar ina edilerek mevcut ebekeler geniletildi.35

Sultan II. Abdlhamid, i ve d basklara dayanamayarak 1908de Merutiyeti yeniden iln etti. nk sultann srdrd siyasete karlk, gizli rgtlenmeler oalrken belirli bir muhalefet olutu. Ordu ve entelektel evreler balca muhalefet odaklar konumundayd.

Devlet iinde buhran dolaysyla 24 Temmuz 1908de meruti monariye kesin olarak geildi.36 Fakat, ordudan gelien 31 Mart Vakas sonrasnda Sultan II. Abdlhamid iktidardan drlerek yerine V. Mehmed Reat getirildi. Bylece Kanun-i Essi deiiklii ile yasama ve yrtme arasnda denge salayan bir parlamenter rejim kuruldu.37

Sultan II. Abdlhamid, saltanat esnasnda olduka dengeli bir i ve d politika gtmtr. ngiltere ve Rusyann yaylmac emellerine karlk her iki devleti dengeleyebilecek olan Almanya ile sk ilikiler gelitirmiti. Bu durum, doal olarak kar devletlerin youn tepkilerine neden olmutur. zellikle, Almanlara verilen Badat demiryolu projesi, her iki devletin ekonomik ve siyas karlar iin byk bir tehlike oluturmaktayd.38

te ve dta gelien siyas olaylar neticesinde II. Abdlhamid, Osmanlclk ve daha sonralar gtt slmclk ideolojisini daima lke iin yararl grmtr.

33 Shaw J. S. - Shaw E. K., age, s 249-256.

34 Kodaman B., Abdlhamit Dnemi Eitim Sistemi, a Yay., Ankara, 1991.

35 Quataert D., 19. Yzylda Osmanl mparatorluunda Demiryollar TCTA, stanbul, 1985, C VI, s 1630-1631.

36 Karal E. Z., Osmanl Tarihi, TTKY, Ankara, 1999, C IX, s 39.

37 a.g. e., S 75-108.

38 Quataert D., agm, s 1631.

17

Osmanlclk politikasyla, gayr-i mslim unsurlarn devletten kopmalarn nlemeye alrken, slamclk politikasyla da Rusya, ngiltere, Fransa gibi smrgeci lkelerin hakimiyeti altndaki mslman topluluklar halifelik kurumu etrafnda birletirerek birlikte hareket etmelerini salamay, dolaysyla bu gleri kendi ilerinden vurmay hedeflemitir.39

1909 ylnda Abdlhamidin tahttan drlmesinden sonra gtt siyaset devamllk arz etmedi. lke iinde yaanan kargaann nne geebilmek ve bar havas yaratmak iin Osmanl halkn oluturan Mslman gayr-i mslim tabann eit artlarda temsili iin seimler yaplmas planlanmtr. Bu arada, Osmanlclk ve slmclk politikalarna alternatif olarak Trklk ideolojisi byk bir gelime gstererek giderek taraftar saysn oaltt. Rusya Trklerine mensup (dil-Ural, Azerbaycan ve Krm) entelektel evrelerin benimseyip kuramlatrd bu ideoloji, 1905 sonrasnda Osmanl topraklarna tanmtr. Bu amala, 1908de Trk Dernei, 1912de Trk Yurdu gibi kurulularn faaliyetleri, milli dil, kltr, tarih ve kimlik alanlarnda belirli bir birikim yaratt.40 Trklk ve milliyetilik ynndeki bu faaliyetler, Balkan savalarnn dourduu kt sonularda daha da netleti.

Nitekim, Trk bir politika gden ttihat ve Terakki Partisi yeniden iktidara geldiinde, Osmanl ekonomi politikasnda da bu ynde bir etkilenme sz konusu olacaktr.41

Merutiyetin ilanyla, devletin mevcut topraklarnn elde tutulaca, ayrlk hareketleri statkocu siyaseti benimseyen byk devletlerin desteklemeyecei gr hakimdi. Fakat bu grn bir yanlmadan baka bir ey olmad, 1911de balayan Trablusgarp Savayla ispatlanmt. Birliini ge tamamlayan talyann smrge sahibi olmak iin blgeye saldrmasna Almanyada dahil byk devletler ses karmam, hatta desteklemilerdir. 1912de genileyen sava, Anadolu kylarna kadar yaylm gsterdi. Nitekim on iki adann igaliyle Osmanl Devleti, Trablusgarb terk etmek suretiyle bara zorland. Bu anda patlak veren Balkan kriziyle talyanlarn bar istekleri kabul edilmiti.42

Balkan krizinin nedeni slhat yaplan ve herhangi bir etnik topluluun ounlukta bulunmad Makedonyann paylalmasndan kaynaklanmaktayd. Fakat, Balkanl devletlerin Rusyann arabuluculuu ile kendi aralarnda ittifaklar kurmas ve Makedonya hususunda Rusyay hakem tayin etmeleri, blge lkelerinin

39 Mardin ., slamclk, TCTA, stanbul, 1985, C V, s 1402.

40 Haniolu ., Trklk, TCTA, stanbul, 1985, C V, s 1396-1399.

41 Toprak Z., II. Merutiyet Dneminde ktisadi Dnce, TCTA, stanbul, 1985, C III, s 635-640.

42 Armaolu F., age, s 640-643.

18

Osmanl aleyhinde birlemelerini hzlandrd. 1912de Karada, Srbistan, Bulgaristan ve Yunanistan Osmanl Devletinin Avrupa topraklarn paylam iin harekete getiler. Ksa srede Osmanl ordular bozguna urayarak geri ekilirken, Balkanl devletler de kendilerine geen mirasn paylalmas kavgasna baladlar. Yaklak bebuuk asrdan beri Osmanl topra olan bu blgelerden geriye sadece Meri Nehrinin dou yakasndaki topraklar kald.43

1914 ylna gelindiinde Devletin snrlar olduka klmt. Anadolu, Trakya, Irak, Suriye, Lbnan, Filistin ve Arap yarmadas bu snrlar dahilindeydi. zellikle Balkanlarda Anadoluya ynelen gler dolaysyla, blgedeki Trk nfusunda art gzlendi. lke snrlarnda sadece Ermeniler ve Anadolu Rumlar en nemli gayr-i mslim topluluklar olarak kalmt.44 Artk Osmanl nfusunda etnik adan Trklerin basknl sz konusuydu. Bunun yannda Araplar dier mslman nfusu oluturmaktayd.

Ekonomik adan olduka kt durumda olan lkenin, yabanc lkelere ynelik borlar demekte glk ektii, hatta iflasn eiine geldii bir gerektir. zellikle Dyun- Umumiyenin varl devletin srtndaki en ar ykt. siyasette ise hkmeti kurma grevini yeniden ele geiren ttihat ve Terakki Partisinin egemenlii grlmektedir. zledii siyaset genelde millilemeyi, modernizasyonu hedeflemekteydi.45

III- A. TARHSEL SRETE BEKTLN MSTK VE

FELSEF ALTYAPISI

1- Btn reti

, i anlam, giz, sr manalarna gelir. Biri grnen (zhir), dieri grnmeyen (btn) olmak zere iki alan vardr. Grnen alan (zhir), grnmeyen alann (btn) bir yansmas durumundadr. Bu nedenle gerek alan grnmeyen alandr. Tanrsal ortam bu alandadr.Yalnzca duyu organlarnn alglamasyla yetinen yzeysel bilgili insanlar, nesnel alann grnne aldanr ve tanrsal gereklii gremezler.46

Bu sebeple btn birey srekli olarak i anlam ve ahengi arayp bulma endiesindedir. Duyu ve deneysel bilgi yntemleri onlarn nezdinde aldatcdr.

43 Halaolu A., Balkan Harbi Srasnda Rumeliden Trk Gleri (1912-1913), TTKY, Ankara, 1994, s 10-19.

44 Geni bilgi iin bk. Aanolu H. Y., Osmanldan Cumhuriyete Balkanlarn Makus Talihi G, stanbul, 2001; Mc Charty J., Mslmanlar ve Aznlklar, nklp Yay., (ev. Bilge Umar) stanbul, 1998.

45 Akin S., ttihat ve Terakki, TCTA, C V, stanbul, 1985, s 1432-1435.

46 Korkmaz E., Ansiklopedik Alevlik Bektlik Terimleri Szl, Ant Yay., stanbul, 1994

19

Gerek bilgi Hakkn bir ltfu neticesinde elde edilir. lm-i ledn de denilen bu bilgi genellikle grnen (dsal) gereklikle atma halindedir.

Kurann d yz olduu gibi i yz de (btn) vardr. Kuran, ayetlerin ini sebeplerini, fkh hkmlerini, nasih ya da mensuh yahut da muhkem veya mtebih olduunu, onlara ait hadiseleri, hatta lafzlarndaki edebi zellikleri bilen, hele Allaha tam inanm olan elbette baka trl anlar. Kurann ve buyruklarla yaplmamas emredilen eylerin btnn bilen bu anlay seviyesine ulaan kiiden zhirine riayet lzumu kalkar; artk ona, ibadetin lzumu yoktur kanaatini gtmek, buna inanmak btnliktir. Btnlik umum bir tabirdir; bu inanc benimseyen kiilere, hangi mezhepten olurlarsa olsunlar btn, yollarna btniyye denir.47

Tarihsel sre ierisinde farkl slm corafyalarnda btn akideye mensup kiiler bu gr ve anlaylar erevesinde rgtlenmiler ve kuvvetli bir propoganda faaliyetine girmilerdir. Karlatklar btn ynetimlerle atmlardr. Btnler genellikle mslman ounluun benimsedii slm akaidine uymayan inanlar telkin etmiler ve idareyi ellerine geirmek iin daima gizli tekilatlar kurarak gayelerine ulamaya almlardr.

Btnlik bir st kimlik grnmndedir. Ayn felsefe ve metotlar kullanan farkl corafyalarda deiik isimlerle anlan btn rgtlenmeler mevcuttur. Nusayriyye, Drziyye, Babiyye, smailiyye, Karamatiler, Galiyye, Kadyaniyye bu rgtlenmelerin en nemlileridir.48

Btnyyenin temel dncesi, herhangi bir ilm ls bulunmayan ve genellikle slm dininin belli bal esaslarn iptal etmek vesilesi olarak kullanlan tevillere dayanr. Onlara gre akl ve duyular gereklii alglamada yetersizdir. Bunun iin her asrda insanlara gerek bilgileri retecek masum bir imam gereklidir. Bilginin gerek kayna odur. Tanr immlarn bedenine hull eder ve kinat onlar vesilesiyle ynetir. Alem hem ezeli hem de ebedi olup onun varl hibir deimeye uramayacaktr. Kymetin kopmas zamann imamnn ortay kp yeni eriat getirmesidir. len insann bedeni topraa karp aslna dner, ruhu ise durumuna gre ya devaml olarak baka bir bedene girerek cisman lemde kalr veya iyi ruhlarla beraber olur. Cennet bu dnyada mutlu olarak yaamay, cehennem ise sknt ve strap dolu bir yaam srmeyi ifade eder. Btn manalar renenlerden din ykmllkler kalkar. Naslarda semboller halinde bulunan manalar herkesin anlamas mmkn deildir. Onun iin ehliyet kazanmam kimselere bu srlar amamak iin takiyye prensibi uygulanr.49

47 Glpnarl A., Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, nklp Yay., stanbul, 1969, s116

48 lhan A., Batnlik, TDVA, C V., s 192

49 age, s 193

20

Btnliin siyasal bir tekilat olarak organize olmas ona phe ile yaklalmasna, takibata uramasna neden olmutur. slm tasavvuf tarihinde btn terimi bu anlamndan farkl olarak duyular st gereklii ifade iin kullanlagelmitir. Y. N. ztrk bunu u ekilde vurgular: Btn mana olgusu btn dinlerde vardr. Bu adan bizim iinde bulunduumuz semitik dinler topluluu en ileri merhalede bulunmaktadr. Sz konusu dinler semboller ve imajlarla konumaktadrlar. nk ihtiva ettikleri hakikatler ilk anda ortaya konacak ve herkese anlalacak kadar yaln deildir. Hz. Muhammmedin deyimiyle: Kurn yedi nans zere indirildi. Onun hibir harfi yoktur ki bir zhir bir zhir bir de btn mana tamasn. Ebu Talipin olu Alide bu zhir ve btna ait bilgi mevcuttur. Ebu Nuaym; Hilye,1/65. Tasavvuf byklerinin kastettikleri btn mana ise Kurnn zhiri manas zerine oturur. Btn mana, zhiri manasz yakalanamaz. Zhiri mana olmadan btn mana vcud bulamaz. nk, btn manay elde etmede kullandmz duyular st kudret yani basret, zhiri manay yakalayan duyulara bal akl kudretlerle irtibat halindedir.50

Btn reti erevesinde slm tarihinde zengin bir kltrel ve edeb miras ortaya konulmutur. Bu birikim daha sonralar teekkl eden heterodoks tekilatlar, zmreleri ve tarikatleri derinden etkilemitir. Bu erevede Bektilik teosofinde btn perspektife ve derun anlama byk bir nem atfedilmitir. Ortaya konulan szl ve yazl rnlerde ok katl anlatm tekniine bal olarak semboller ve simgeler byk bir nem kazanmtr. Bu yaklam ayn zamanda btn inan mensuplarnn merkezi iktidarn ve egemen kurallarn snrlandrmasn, kontrol ve cezalandrmasn amasna yardm etmi, engellemeye dnk eylemlerini snrlandrmay kolaylatrmtr.

Yzyllar ierisinde tevars edilen zengin gelenek ve birikim Bekt tarikatnn inan, sylem ve pratiklerinde dier inan unsurlarn da bnyesine alarak farkl bir slp oluturmutur. Bekt Srr denilen simge ve sembollerle rlen bu st dil bu terimleri bilmeyenlerin kolayca anlayamayacaklar bir yapdadr. Alev-Bekt edebiyat slp olarak bu st dilin belirleyicilii ekseninde gelimitir.

2- Kalenderlik

Kelimenin kkeni zerinde farkl grler vardr. Arapa, Farsa ve Trke kaynaklarda bazen kalender biimiyle kullanlan kelimenin zaman zaman Farsa kalntar veya Greke kaletozdan trediini ileri srenler vardr.51 Bunun yannda kelimenin Sanskrite Kalandara (kanun ve nizam d, dzeni bozan) kelimesinden tremi olabileceini de savunanlar vardr.52

50 ztrk Y. N., Tasavvuffun Ruhu ve Tarikatler, Sidre Yay., stanbul, 1998, s 22-23

51 Yazc T., Kalenderlere Dair Yeni Bir Eser, Necati Lugal Armaan, Ankara, 1968, s 786-787

52 Kocatrk S., Kalenderiye Tarikat ve Hatibi Farisinin Kalendernamesi, ran ehinahlnn Kuruluunun 2500. Kurulu Yldnmne Armaan, stanbul, 1971, s 221

21

XII. yzyln sonunda Cemld-din Sv (1232-1233) adl ranl bir suf tarafndan kuruldu. Cavlakiye, Kalenderye adyla Orta Douda ve Orta Asyada heteredoks bir tarikat olarak geni taraftar toplad.53

A. Yaar Ocaka gre bu akm birtakm farkllklar olsa bile temel suflik anlaylar ve pratikleri bakmndan baka birok heterodoks tarikatlarn olumasna zemin hazrlamtr.54

Hayat asgari seviyede srdrmeye yarayacak eylerin dnda bir dnyev varla itibar etmeme telakkisine fakr, bekr ve mnzevi bir hayat geirme, beeri zaaflardan, eksikliklerden soyutlanma, mcerred olarak dnyay dolama telakkisine tecerrd denilmektedir. Fakr ve tecerrd telakkisi kanaat, lutf, nedamet, diyanet ve riyzat kelimelerinin ba harflerinden oluan kalender kelimesinin harfleriyle sembolize edilmektedir. Kalender zmrelerin felsef ve fikr kaynaklar olarak Budist, Maniheist ve Zerdtlk inanlar, yani eski Hint ve ran mistik evreleri gsterilmektedir.

Kalender dervileri, tpk teki tarikat mensuplar gibi Mool istilas nnden kaarak kalabalk gruplar halinde Anadoluya girdiler. Dnemin kaynaklarnn rivayetlerine baklrsa bunlarn bir ksmn gerek anlamda bir tasavvuf tefekkrnden yoksun maceraperestler olarak alglamak gerekiyor. Bu macerac, serseri, tek balarna veya gruplar halinde Anadolu ky ve kasabalarnda yiyeceklerini dilenerek dolaan Kalenderilerin yannda, Ahmed el- Cm, Fahreddin-i rk, Eb Said, Ebul-Hayr gibi yksek bir tasavvuf dncesine mensup Kalender eyhleri de bulunuyordu.55

Kaynaklardaki rivayetler Kalenderlerin ounluunun bekar yaadn, zamann ve mekann aklak kurallarna ve er kaidelere riayet etmediklerini, acayib kyafetlerle gezdiklerini ve bilhassa salarn, sakallarn, byk ve kalarn tamamen kazttklarn kaydediyorlar.

Anadolunun Trklemesi, iskna almas ve slmlamas srecinde bu gezginci dervilerden istifade edilmitir. Karmak bir teolojiden ziyade szl kltrden ve toplumsal tabaka olarak alt katmanlardan beslenen bir hareket olan Kalenderlik etkisi Anadolu Trk heterodoksisinin temel kurumu olan Bektliin teekklnde nemli bir rol oynayarak bu tarikat ierisinde eriyerek kaybolmutur. Anadoluya gelen ilk dnem nc dervilere baktmzda bu kiilerdeki aksiyoner tavr ve terk anlay kalenderlikten izler tar.

53 Turan O., Seluklu Trkiyesi Din Tarihine Ait Bir Kaynak: Fustatul-Adale fi Kavaidis Saltana, Fuad Kprl Armaan, stanbul, 1953

54 Ocak A. Y., Babailer syan, Dergh Yay., stanbul, 1996, s 66

55 Kprl M. F., Anadoluda slmiyet (Yay. Haz. Mehmet Kanar), nsan Yay., stanbul, 1996, s 50. Say Y., Anadolu nan Oluumlar inde Kalenderi Anlay ve nan Yaam Temelleri, Yol, S 6 (Temmuz-Austos), Ankara, 2000, s 3-23

22

Osmanl Beyliinin teekklnde kalenderlik dier tasavvuf teekkller iinde birinci derecede yer almak suretiyle, cidden nemli ve kendi tarih geliimi iinde de baka rnei bulunmayan bir rol oynamtr. zellikle XIV. ve XV. yzyllardaki Rumeli fetihlerinde kalenderlerin Rum Abdal, Torlak, Ik gibi isimler altnda hatr saylr katklar bulunduu grlmelidir.

XV. ve XVI. yzyllarda Kalenderler Anadolu ve Rumeli corafyasnda Iklar, Torlaklar, Rum Abdallar, Haydarler, Nimetullahler, Cmler, Derviler gibi isimlerle tannmaktadrlar.56

Bu muhalif tavr, mistik ve sosyal niteliini tarih ak iinde slm dnyasnn muhtelif yerlerinde ve deiik zamanlarda yeni unsurlarla zenginletirerek gelitirmi ve hep muhalif bir evre olarak sregelmitir. Onun bu muhalif yapsna katkda bulunan yeni unsurlar arasnda, zelikle Anadolu sahasnda XII. yzylda Vahdet-i Vcd telakkisinin byk pay olmutur.

Kalender felsefe Mevlnann tasavvuf sistemini estetik ve cezbe ynnden zenginletirmi, Mevlevlikle karlkl bir etkileim iinde olmutur. Mevlevliin teekklnden sonra bu etkisini derinletirmitir.57

Muhalif, mistik hareket olan Kalenderlik zelikle XVI. yzyldan itibaren uygulanan asayi politikalarnn etkisiyle Bektlikle i ie gemi ve bu tarikatn bnyesinde onunla birlikte kaynamtr.

3- Haydarler

Anadolu heterodoks Trk sufliinin teekklnde katks olan bir dier suf hareketi Haydarliktir. Uygulama ve ritellerdeki baz kk farkllklarla dier kalender zmrelerden ayrlrlar.

Kalenderlik cereyan iinde doan Kalenderye, Cavlkye tarikatlarndan sonra belki ikinci byk kalender tarikat saylabilecek olan Haydarlik yahut Haydarye zikredilmektedir. Bu kolun geleneksel kurucusu saylan eyh Kutbu-din Haydar- Zvei XII. yzyln sonlar ile XIII. yzyln balarnda yaam en byk suflerden bilinir. Onun Kalenderlii Cemleddin Svden sonra temsil eden en byk ahsiyet olduuna phe yoktur.58

56 Say Y., Anadolu nan Oluumlar inde Kalenderi Anlay ve nan Yaam Temelleri, Yol, S 6 (Temmuz-Austos), Ankara, 2000, s 3-23

57 Ocak A. Y., Osmanl mparatorluunda Marjinal Sufilik: Kalenderiler, Dergh Yay., Ankara, 1999, s 226

58 age, s 38

23

Kutbddin Haydar ve dervileri hakknda bilgi veren kaynaklar Haydarn sakallarn kesip byklarn brakt, Haydar dervilerinin ise kulaklarna,bileklerine, boyunlarna, ayaklarna hatta cinsiyet organlarna demir halkalar taktklarn, bunlarn yersiz yurtsuz gezginci derviler olduklarn, yalnayak dolatklarn, srtlarna keeden yaplm bir aba, balarna kee klah giydiklerini belirtir. Cavlkler ad verilen Kalenderlerde ardarb (sa, sakal, byk ve kalar tra etme) esas olduu halde Haydarler byklarn kesmemek suretiyle onlardan ayrlrlard. Vahid bunlarn her birinin simgesel anlam olduunu belirtir. Tecerrd ehli olduklarn syleyen Haydarlerin boyunlarndaki halka Haydarn (Hz. Ali veya Kutbddin Haydar) kulu olduklarna, balarndaki bir tutam sa rakibini malub eden bir pehlivan gibi nefislerini yenmi olduklarna, kulaklarndaki halka kpe her sze kulak vermediklerine, ayaklarndaki zincir batl yolda yrmediklerine, cinsiyet organlarna taktklar halka iffetli olduklarna iarettir. Haydrler yz ayna gibi kabul ettikleri iin sakallarn tra eder, fakat Haydar bykl olduu iin byklarn kesmezler. Yanlarna astklar kk anlar dervilerin birbirilerinden uzak dmemeleri ve aralarndaki irtibat korumalar iindir.59

Glpnarl tekilatn nderi Kutbddin Haydarn 1221de ldn belirtir. Vahidnin Hce-i Cihn Netice-i Can isimli eserinin tanklyla bu kiilerin sakallarn tra ettirdiklerini, perem braktklarn, kulaklarna Alinin kapsnn kulu olduklarn belirten mengu taktklarn, bileklerinde, ayaklarnda demir halkalar bulunduunu, araba dkn olup on iki dilimli klahlar giydiklerini bildirir.60

Anadolunun Trk iskn ve muhaceretine almasndan sonra bu zmreler dier heteredoks mistik topluluklar gibi bu corafyaya intikal etmilerdir. XV. yzyldan itibaren emsler, Camler, Edhemler ve Rum Abdallar gibi kendilerine benzeyen dier tasavvuf zmrelerle birlikte sosyal hayattan silinmi, baz gelenekleri Bektliin iinde devam etmitir.

4- Hurflik

Rakamlarla ilgili ilk telakkilerin Pisagorla balad bilinmektedir. Pisagorcular alemin esasnn say ve sesten ibaret olduunu syleyerek dalist bir anlay savunmulardr. Onlara gre ahenk kinatn ruhudur. Varlklar, mkemmellik bakmndan ykselen bir sra olutururlar ve kll ahengi aksettirirler. lk varlk, nokta, noktann hareketiyle izgi meydana gelir. izginin hareketi, dzlemin hareketi de cisimleri meydana getirir. Bylece kinat ahenkli ses ve hareketten doan saynn bir neticesidir.61

59 Yazc T., TDVA, Haydaryye, C XVII, s 17-35

60 Glpnarl, A., Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, nklp Yay., stanbul, 1969, s 254

61 Yakt ., Trk-slm Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, tken Yay., stanbul, 1992, s 30

24

1394 ylnda idam edilen Fazlullah Esterbdinin geni apta eski ran dinlerinin kalntlarn, Hristiyanlk, Kabbalizm ve Neoplatonizme ait inan ve anlaylar slmi bir cila altnda yorumlayarak merkezi Esterbd olmak zere randa kurduu Hurflik, bir eit senkretik bir mezhep, hatta bir din olarak grlyordu. Kabbalistik etkilerle harflere bir takm anlamlar ykleyerek sistemini bu temele dayandrd iin, kurduu yeni mezhep veya din, Hurflik olarak adlandrlr. Timur mparatorluunun en gl dneminde ortaya kan Fazlullah Esterbdinin faaliyetleri yasaklanp kendisi idam edilince (1394) taraftarlar mthi bir takibata uradlar.62

Hurflik ncelikle harflerin nemi ve onlarn saylarla ilikisi zerinde durur. nanlarn ve ykmllklerini Arap abecesinin 28 harfi ve Fars abecesinin 32 harfiyle yorumlar. Hurflere gre, tanrsal srlar harf ve saylarda gizlidir, harf ve saylarn gerek anlamlar aa karlabilirse tanrsal srlar zme kavuturulmu olur.63

Hurfliin temelinde hull ve tenash vardr. Hurflere gre varln zuhuru seslerdir. Ses gayb aleminden madde alemine gelen ve maddi varla brnen her eyde vardr. Ancak canllarda, bilfiil, yani canl istedii zaman ve bir sebeple zhir olur; canszlarda ise bil-kuvve mevcuttur, cansz iki eyi birbirine vurunca ses duyulur. Sesin kemali szdr; bu da ancak insandadr. Szler harflerden meydana gelir.

5- Yesevlik

Tarikatn kurucusu Hoca Ahmed Yesev Trkistann Yesi ehrinin Sayram kasabasnda domutur. Doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Hoca Yusuf Hemednye intisap etmi (1140) ondan hilafet almtr.64

Zamannn nemli slm merkezlerinden Buharada Yusuf Hemednden ders alr. Onun lm zerine ird mevkiine nce Abdullah- Berk, onun vefatyla eyh Hasan- Endk geer. 1160 ylnda Endknin vefat ile Ahmed Yesev ird postuna geer. Bir mddet sonra ird makamn Abdulhalk Gcdvanye brakp Yesiye geri dner. brahim adnda bir olu olmusa da kk yata vefat etmitir. Ayrca Gevher ehnaz ve Gevher Honaz adlarnda iki kz dnyaya gelmi, soyu Gevher ehnaz vastasyla devam etmitir. 1166 tarihinde vefat etmitir.65

Bu dnem slm Asyasnn her tarafnda tarikatlar kuvvetleniyor, Kula ehrinde Yedisu havalisinin her tarafnda kuvvetli bir slmlama cereyan inkiaf ediyordu. Ahmed Yesev bu msait artlar iinde, Sirderya havalisinde, Takent ve

62 Ocak A. Y., Osmanl Toplumunda Zndklar ve Mlhidler, TVY, stanbul, 1998, s 132

63 Glpnarl A., Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, nklp Yay., stanbul, 1969, s 199

64 Eraslan K., Ahmed Yesev, TDVA, C II, s 160

65 Kprl M. F., Edebiyat Aratrmalar II, tken Yay., stanbul, 1989, s 463-471

25

evresinde, Seyhun tesindeki bozkrlarda byk bir nfuz kazand. Onun etrafnda toplananlar; slmiyete yeni, fakat ok kuvvetli ve samimi rabtalarla balanm gebe yahut kyl Trklerdi. Nitekim slm ilimlerini ve ran edebiyatn pek iyi bilmekle beraber mridlerine dervilik adabn telkin iin, anlayabilecekleri bir dil ile hitap etmek mecburiyetinde kald ve Trklerin halk edebiyatndan ald nazm ekilleri, hece vezni ve olduka basit bir dil ile sofiyane manzumeler yazd ki, bunlara alelade iirlerden ayrt etmek iin hikmet derler. Sanat endiesine tamamyla yabanc ve lirizmden mahrum olan ve yalnz bir propoganda gayesi takip eden bu hikmetler yalnz bozkrlarda deil Yesevliin btn intiar sahalarnda sratle yayld. slmiyeti, eklen kabul etmi bozkr gebeleri arasnda tasavvuf propogandas maksadyla yazlan eyler baka trl olamazd.66

Trklerin kurup tekilatlandrm olduu Yesev tarikat nce Seyhun ve evresinde, Takent ve civarnda tutulduktan sonra, Harezm dolaylarna yaylm ve Maverrannehirde kuvvetlenmeye balamtr. Daha sonralar Yesevye dervileri tarafndan Horasan, Azerbaycan, Anadolu mntkalarna yaylmtr. 67

Uzakdou ve ran arasndaki ilek kervan yollarnn kavanda bulunan Trkistann ve Horasann Orta Asya tasavvufunun gelitii yer olmalar ilk Trk tarikat olan Yesevliin de burada domasnda ve gelimesinde messir olmutur. 68

Ahmed Yesev ve kendisine mensup eyhlerin slmiyet anlaylarnda Trkln hakim olduuna dikkat eden kaynaklarda kendisinden Hazret-i Trkistan ve Meayih-i Trkn Serhalkas gibi lakaplarla bahsetmiler ve Yesev tarikatna mensup eyhler bu kaynaklarda Trk eyhleri olarak anlmlardr.69

Anadolu Trklnn din oluumunda Haydrlik, Vefalik, Yesevlik gibi kalenderi zmrelerin tesiri byk olmutur. Bu zmreler iinden kan Babalik, Abdalan- Rum adyla tannan mensuplaryla Trkmen zmreleri iinde byk taraftar toplam ve zamanla Bektlii dourmutur.70

Yesev geleneini Anadoluda devam ettirenler iinde Hac Bekt- Velnin ayr bir yeri vardr. Anadolu ve Rumelinin Trkmen muhitlerinde geni bir yaylm sahas bulunan Bekt tarikat kendisini Ahmed Yesev geleneine balar. Bekt kltrnn en nemli kayna olan Vilyetnmede bu ballk zerinde eitli

66 Eraydn S., Tasavvuf ve Tarikatler, MFY, stanbul, 1994, s 333

67 Akpnar T., Trk Tarihinde slamiyet, letiim Yay., stanbul, 1993, s 87-88

68 ztrk Y. N., Tarih Boyunca Bektlik, stanbul, 1990, s 57-58

69 Pala A., Yesevilikten Bektailie Trk Mslmanl, Erdem, AKDTYKY, C 7, S 21, s 919-939

70 Glpnarl A., Menkb- Hnkr Hac Bekt- Vel, nklp Yay., stanbul, 1958, s 16

26

vesilelerle ve srarla durulur. Ahmed Yesevnin Hac Bekt: var, seni Ruma saldk, Sulucakarahy sana yurt verdik, Rum abdallarna seni ba yaptk diyerek Anadoluya gnderdii belirtilir.71 Bu buluma tarihen gerek olmasa da szl ortak kltrel bellein aktarm, ayn motiflerin paylam bakmndan dikkat ekicidir.

Orta Asya Trk kltrnn Anadoluda ve Rumelide en mhim temsilcileri olan Bektlerin Yesev geleneini devam ettirdikleri sylenebilir. Bektlerde de Yesevlerde olduu gibi ibadetlerde Arapa ve Farsa yerine Trke tercih edilir, din iirler (hikmet-nefes) okunur, kadnlar toplantlara kabul edilirdi. slm ncesi unsurlar (Amed Yesevde turnaya, Hac Bektta gvercine dnme gibi) her iki tarikatta da hayatiyetini korumaktadr.72

Ger gelenekten gelen Trklere hitap eden Yesevlerin toplantlarna kadnlar da erkeklerle birlikte ve kapanmakszn katlyorlard ki ayn gelenek daha sonra Bektlerde de grlecektir.73

lk devir Osmanl hkmdarlarnn bu zmrelere sahip kmalar, gaza faaliyetlerinde kendilerinden istifade edebilmek iin olabilecei gibi, bu devirde henz kendilerinin de benzer bir kltre sahip olduunu dndrmektedir.

6- Alevlik

Szlk anlam, Hz. Aliye intisab olan kimse demektir. slm tarihi ve tasavvufunda ise Alevlik Hz. Aliyi sevmek, saymak ve her hususta ona bal olmak anlamlarnda kullanlmtr.74

Alev szc balangta, tpk Abbasoullarna Abbasi, Haimoullarna Haim denilmesi gibi Alioullar anlamnda kullanlm ve anlam genilemesi sonucu Ali yandalarn da kapsamtr.75

slm siyas tarihinde bu terim ilk olarak hilafetle ilgili anlamazlklar srasnda kullanlmaya balanmtr. [Hz. Peygamber hastal iddetlendii zaman, yannda bulunan ashabna bana bir kat ve kalem getirin size bir vasiyet yazdraym ki, benden sonra ihtilafa, sapkla dmeyiniz buyurmutur. Bunun zerine orada bulunan mslmanlar arasnda ihtilaf ba gsterir. Bir ksm ashab Hz. Peygamberin bu szlerinin geirmekte olduu hastaln iddetinden doan atein tesiriyle sylenmi olabileceini, esasen Allahn Kitabnn ve Peygamber Snnetinin kendilerine yeteceini sylerler. Evdeki tartma uzaynca Hz. Peygamberin can sklr ve onlara

71 Melikoff, I., Uyur dik Uyardlar, stanbul, 1994, s 178

72 age, s 177

73 Togan Z. V., Umum Trk tarihine Giri (3. bsk.), Enderun Yay., stanbul, 1981, s 370-372

74 Flal E. R, Trkiyede Alevilik Bektailik (3. bsk.), Seluk Yay., stanbul, 1994, s 7

75 Alevlik-Bektlik ve Edebiyat, Cem Yay., stanbul, 1985, s10

27

Artk yanmdan uzaklan; benim yanmda tartmak doru olmaz buyurur. Daha sonra Resulullaha, stediinizi getirmeyelim mi? diye sorulunca Bundan sonra neye yarar! buyurur. Bylece bundan sonra yazdrsa da bir fayda salamayacan bildirmi olur. Bu konuda kaynaklarn verdii bu ve benzeri rivayetler, daha sonra ia ile dier frkalar ve Ehl-i Snnet arasnda esasl bir ihtilaf dourmutur.]76

Hz. Peygamberin vefatna mteakip ortaya kan ve nc halifenin ldrlmesinden sonra da iddetlenen hilafet mnakaalarnda Ali tarafn tutanlara el- Aleviyye veya iat (Aliye bal olanlar, Ali taraftarlar) denilmitir. Bu anlamyla Alev terimi Hz. Ali taraftarlarndan oluan siyas topluluu ifade eder.77

Bu anlamazlk slm dnyasnda asrlar srecek ve birok siyas sosyal huzursuzluun ve anlamazln, mcadelenin temelini oluturmutur.

Hz. Ali taraftarlarna gre; Hz. Ali slmn klc, Hz. Muhammedin amcasnn olu ve damadyd. Ayrca Hz. Muhammedin en yakn yardmcsyd. Bu sebeple Hz. Muhammedin vgsn kazanmtr. Bu mktesebatyla hilafetin ncelikle Hz. Alinin hakk olduunu savunuyorlard. Bu uurda Cemel ve Sffin, Kerbel savalar bata olmak zere birok atma yaanm ve ayrlk iyice belirginlemeye balamtr. zellikle Kerbelda Hz. Muhammedin torunu ve Hz. Alinin olu Hz. Hseyinin trajik bir biimde ldrlmesi bu ayrmay, bu iki kesim arasnda asrlarca srecek dmanca bir cephelemeyi tesis etmitir.78 Emevi saltanatnn Arap olmayanlara ve muhalif addettiklerine uygulad baskc politikalar da halktaki huzursuzluk ve gvensizlii iyice arttrarak onlar yeni seeneklere ynlendirmitir.

Sonralar i-lik adn alan ve daha ok randa gelien Alev mezhebinin zn besleyen bu olaylar zinciri oldu. Alevlik randa gelen eski din grleriyle farkl bir sentez olarak ortaya karak bir mezhep hvvyetini kazand.

Trklerin slmiyeti din olarak kabul etme sreci X. yzyln ortalarndan itibaren balar. lk olarak 920 ylnda Bulgar Hanl slmiyeti kabul eder. Bu srada Ouzlar henz amanist idiler.79 Fakat blgeye gelen Arap tacirler ve mslman tebliciler vastasyla sathi bir ekilde de olsa slmiyete aina idiler. 960 ylnda Orta Tiyenanda Karahanl hkmdar Satuk Bura Han slmiyeti kabul eder ve Abdulkerim adn alr. Bu tarihten itibaren Ouzlar ve iiller kitleler halinde slmiyete girerler.80 Z. V. Togan Trklerin slmiyetin birok unsurlarn dorudan

76 Flal E. R, age, s 20

77 Kandemir M. Yaar, Hz. Ali, TDVA, C II, s 369

78 Flal E. R., age, s 18-132

79 bn-i Fadlan, Seyahatname, (Yay. Haz. Ramazan een), stanbul, 1975, s 30-31

80 Turan O., Trk Cihan Hakimiyeti Mefkresi Tarihi, (12. bsk.), Boazii Yay., stanbul, 1999, s 157-158

28

doruya Araplardan deil, Acemler vastasyla aldklarn; slm medeniyetinin Trklere ran kltrnn merkezi olan Horasan yoluyla Maverannehirden geerek geldiini; yahut da slmiyetin Trkler arasna Maniheizm, Budizm, amanizm gibi dinlere az ok uyabilen ii-Alevlik ve tasavvuf kanallarndan girdiini belirtir.81

Mslmanl kabul eden bu insanlar, slm ncesi maddi ve manev birok kltr unsurlarnn da ayn samimiyetle, adeta onlar da ihtida ettirirmiesine slmi-din tecrbe ifadelerine katmlardr.82

Trkler slmiyeti kabul ettiklerinde kltr merkezleri dnda nfusun byk ounluunu oluturan konar-ger halk yaam artlar icab szl kltr ortamnda renen ve iletiim kuran bir yapdayd.

Trk kltr dairesinde nemli lde szl kltr gelenei iinde yaratlm olmas ve kuaktan kuaa aktarmda szl retinin teorik, teolojik (yazl) formlarn nnde olmas sebebiyle mesele bir hayli karmaktr. Farkl din unsurlar ve inan pratiklerini bnyesinde barndrmas itibaryla badatrmac bir doas vardr. Eski Trk dini, amanizm, Zerdtlk, Kalender, Haydar, Edhem, Vef gibi birok din ve mezhepten unsur ve etkileri bnyesinde barndrr. Trklerin amanizmden slmiyete gei srecinde Bektlik ve Alevlik nemli bir nirengi noktasdr.

Trklerin Anadolu ile temas tarihin erken dnemlerine kadar uzanr. X. yzylda inlilerin Moollara saldrmas ve Moollarn mecburi olarak batya ekilmesi sonucunda blgede byk bir nfus skmas ve bunun sonucu olarak da kitlesel bir g hareketi balar. Trkler kitlesel halde XI. yzyldan itibaren Batya doru yrmeye balamlardr.83

Anadolunun fethi srecinde yeni fethedilmi topraklara yerleen mslmanlar kendilerinden emin bir ekilde ayn yerdeki Hristiyanlarla bir arada yayor, Orta Asyadan getirdikleri ve slm cilas altnda devam ettirdikleri hogr, sevgi ve saygya dayal inanlar, misafirperverlikleri, yardmseverlikleri ve eitli mesleki hnerleri; en nemlisi taassuptan uzak yaaylar ile yerli ahalinin takdirlerini kazanyorlard. Bu arada Trkmen babalar yerli halka hitap ederken, din ve kltrel yorumlarn, gerektiinde onlarn holarna gidecek bir ekil altnda sunmakta hi tereddt gstermiyorlard.84

81 Togan Z. V., age, s 78

82 Ayas M.R., Trkiyede lk Tarikat Zmrelemeleri zerine Din Sosyolojisi Asndan Bir Aratrma, Ankara, 1991, s 26-40

83 aatay N., .Bir Trk Kurumu Olarak Ahlik, TTK Yay., Ankara, 1974, s 89

84 Flal E.R., age, s 96

29

Alevlikte Hz. Ali, On ki mam ve Kerbel olaynn balants balangta mevcut olmayp, XVI. yzyl balarnda Safev hkmdar ah smail Hatay tarafndan tesis edilmi ve Alevlik bugnk grntsn bu devir iinde kazanmtr. Alevliin temelini oluturan ritellerini, ayinlerini, bunlarn usul ve erknn, eski ayinlerle kartrarak yeni bir yapya kavuturan ah smail Hatay oldu. O bunu mthi bir mistik lirizm yanstan nefesleriyle ve deha lsne varan tekilatlk kabiliyeti ile baard. Eski amanistik nitelikli ve soy sren din liderlii, seyyidlik kurumuyla birletirerek, bata kendisi olmak zere, bu din liderlerin Hz. Ali soyundan geldiini gsteren icazetnameler datmak suretiyle bugnk dedelik kurumunu yaratt.85

Glpnarl Alevliin bir tarikat olmad gereini yle vurgular Alevlie hibir zaman tarikat diyemeyiz; nk herhangi bir adam, istedii tarikata girebilir. Fakat anas ve bilhassa babas Alev olmayan birisi, Alevlie giremez. Tarikatlarda ileri giden, ehliyeti grlen birisine eyhlik verilebilir, eyh olan halifelik makamna ykselebilir.86

Bu tarihsel birikim ve teolojik erevesi ile Bekt tarikat ile ok kuvvetli bir yaknl vardr. erisindeki pek ok e ve uygulama kk farkllklarla Bektlik ierisinde de bulunur.

7- Bektlik

Anadolu Trk din tarihinin en nemli olgularndan biri olan Bektliin, genel Trk din ve kltr tarihini ieren unsurlar yapsnda bulundurmas sebebiyle zerinde farkl disiplinlerin bak alaryla durulmas bir gerekliliktir.Trk szl kltrnn anlalmas ve aklanmas bu sahada ortaya konulan retimlerin incelenmesi ile mmkndr.

Byk Trk mutassavvf Hac Bekt- Veli etrafnda teekkl etmi ve onun ismine izafeten Bektlik ismini alm, mrid olarak Hz. Muhammedi, rehber olarak Hz. Aliyi, pir olarak Hac Bekt- Veliyi tanyan Trk siyas, kltrel ve sosyal tarihinde derin izler brakm, Trk-slm tasavvuf geleneindeki 12 tarikattan biridir. Mahiyeti ve kapsam itibaryla ortaya kt tarihten itibaren geni ilgi ve merak uyandrmtr. Bekt tarikatnn ve inancnn aratrlp incelenmesi Trk din tarihi iin de byk nem tamaktadr.

nemli lde szl kltr gelenei iinde yaratlm olmas ve kuaktan kuaa aktarmda szl retinin teorik, teolojik (yazl) formlarn nnde olmas sebebiyle mesele bir hayli karmaktr. Farkl din unsurlar ve inan pratiklerini bnyesinde barndrmas itibaryla badatrmac bir doas vardr.

85 Ocak A.Y., Alevlik-Bektlik Gerei ve Baz Tezler, Trkiye Gnl, Nr. 31, stanbul, 1994, s 117-118

86 Glpnarl A., Trkiyede Mezhepler ve Tarikatler, nklp Yay., stanbul, 1969, s 271

30

Eski Trk dini, amanizm, Zerdtlk, Kalender, Haydr, Edhem, Vef gibi birok din ve mezhepten unsur ve etkileri bnyesinde barndrr. Trklerin amanizmden slmiyete gei srecinde Bektlik ve Alevlik nemli bir nirengi noktasdr. A.Yaar Ocak X. yzylda balayan ve gnmze kadar gelen bu srecin slmiyeti benimsemeye balayan, ancak ondan nce mensup olduklar Gk Tanr klt, Tabiat kltleri, atalar klt gibi eski Trk inanlaryla amanizm, Budizm, Zerdtlik ve Maniheizm gibi dinlerin miras brakt inanlarn etkisi altnda yeni bir dini kabul edip ksa zamanda kendi sosyo-ekonomik yaplarna uyduran gebe Trklerin tarihi olduu kanaatindedir.87

Anadolu Seluklu Devleti, randa 1040 da kurulan Byk Seluklu mparatorluundan 35 yl sonra 1071 Malazgirt zaferini takiben vuku bulan byk Trk nfusunun muhacereti ile 1075te kurulmutur.88

Anadoludaki Trk nfusu yalnzca X. yzylda balayan akn ve gler neticesinde olumu deildir. n Trk tarihinden itibaren Anadolu daima Trklerin etkinlik sahalar ierisinde olmu ve bunun tabii bir sonucu olarak bir Trk nfus tabakas olumutur. Emevi ve Abbasi halifelerine paral asker olarak alan Trkler bu devletin Anadolu snrlarna nc olarak yerletirilmiler ve bir Trk nfus kolonisi oluturmulard.89

lk g hareketlerinden itibaren Anadoluya gelen Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda hogrye dayal bir sayg ve sevgi ortam olumutur. Trklerin Orta Asyadan getirdikleri slm cilas altndaki sevgi ve saygya dayal inanlar, misafirperverlikleri, yardmseverlikleri ve eitli mesleki hnerleri, en nemlisi taasuptan uzak derviane yaaylar Hristiyanlarn hayranlna kazanyordu. Bu arada Trkmen babalar halka hitap ederken, din veya kltrel yorumlarn, gerektiinde onlarn holarna gidecek bir ekil altnda sunmakta hi tereddt gstermiyorlard. Bu yaam tarz 13. yzyln ortalarna kadar devam etmitir. E. Ruhi Flal bu sre iinde temelde Snni-Hanefi,ama tezahr itibaryla melmi tasavvuf ve tarikatlarn, Ahi ocak ve zaviyelerinin hakim olduu bir din hayat teekkl ettiini belirtir.90

Bektlii kuruluu ve tarih geliim zellikleri gz nne alndnda iki aamada deerlendirme zarureti vardr. Hac Bekt- Veli dnemi de diyebileceimiz ilk dnemde 12 mam, Mehdi, Kerbel, Hz. Ali gibi ii-btn motiflerden ziyade eski Trk inanlarnn izlerini tayan kltlerin ana temay oluturduu bir inan erevesi vardr.

87 Ocak A.Y., Alevlik-Bektlik Hakknda Son yaynlar zerine Genel Bir Bak ve Baz Gerekler I Tarih ve Toplum, stanbul, 1991, s 20-24

88 Flal E.R., age, s 95-117

89 Yldz H. D., slmiyet ve Trkler, stanbul, 1976, s 59

90 Flal E..R., age, s 95-117

31

Balm Sultann tarikatn bana getii 15. yzyldan sonra ise -btn akideler giderek artan bir biimde tarikatn inan iklimine girmeye balamtr.

Bektlik XIII. yzyln ortasndan itibaren Anadolunun Mool istilasna urad, halkn kendi kurumlarn kurmaya ve ayakta kalmaya alt bir dzlemde Ahi rgtyle ve dier btn zmrelerin taban zerinde kurulmutur.

Kurucusu Hac Bekt- Velinin, menkabe-anlatlarla rlm olan bu klt kiiliin tarihsel kimliini ve mcadelesini, retisini yeterli derecede aydnlatacak bilgi ve belgeler eksiktir. Melikoff ihtiyatl bir slpla ada kaynaklarda iz brakmamasn kendi dneminde yeteri kadar tannmam olmasndan ileri gelebileceini syler.91

Doduu corafyay ve dnemi dikkate alrsak Hac Bekt- Velinin Trk olmas daha arlkl bir ihtimaldir. J. Kingsley Birge stanbul niversitesi Ktphanesinde bulduu bir Yunus Emre Divannn i kapanda dlen tarihten hareketle Hac Bekt- Velinin 1248de doduunu, 1281de Horasandan Anadoluya geldiini, 92 yl yaayarak 1337 ylnda vefat ettiini sylemektedir.92 Flal bu tarihlerin Osmanl resmi kaytlaryla uyumsuzluk gsterdiini belirterek, Ankara Ktphanesine Hacbektatan gelen bir yazma risalenin ba tarafndaki kayttan 1209-1210 ylnda doup 1271 ylnda 63 yanda vefat ettiine dair kaydn daha doru olduu kanaatindedir.93

Kaynaklarn azl ve birbirine atfen sylenilen hususlar birbirinden ok farkl deildir. Mevcut tarihsel verilerden ve szl tarih formasyonundan gelen bilgileri birletirdiimizde Hac Bekt- Veli Horasanda doup yrenin inan ikliminde nemli bir faktr olan Yesevlii ve Horasan Melmiliinin atmosferini tandktan sonra Anadoluya, Sivasa gelmi, Amasyaya giderek Baba lyasa halife olmutur. Bir sre Krehir ve Kayseride kalm, Sulucakarahyke (Hacbekta) yerlemitir. 13. yzyl Anadolusunun ylgn Trkmen kitlelerini bir araya toplayarak yeni bir ruh ve heyecanla bir ideal etrafnda birletirmitir. k Paazdenin ve Mevlevi kaynaklarnn zikrettii gibi meczup ve donanmsz bir kiinin bylesi bir cazibe ve liderlik gsterebilmesi pek inandrc gzkmemektedir. Fakat zerine geldii dnemin toplumsal ve kltrel durumuna baktmzda durum biraz daha berraklar.

XIII. yzyl Anadolusunda Mool istilasndan ve i siyas huzursuzluklardan bunalm Trkmen kitlelerini grrz. Kentler ve medrese evresinde bilgilenme ve yaama ans bulan insan says son derece azdr. Nfusun byk bir blm krsalda yar gebe ve tarmla itigal etmektedir. Byle bir toplumsal yapda Trkmen

91 Melikoff I., Yunus Emre le Hac Bekta, TDED, S. XX, stanbul, 1973, s 29-30

92 Birge J.K., Bektailik Tarihi (ev.Reha amurolu), Ant Yay., stanbul-1991, s 36-37

93 Flal E..R., age, s 95-117

32

kitlelerin karmak sofiyane nazariyeleri ve slmn akaid, kelm, fkh gibi yazl kltre dayanan hususlarn renip tam manasyla uygulamas beklenemezdi. Bu kitleler eski dini ve rfyle imtiza iinde saf ve muttaki bir kabullenile slm szl kltr gelenei iinde anlayp yaamaya almlardr. Byle bir kltr ikliminde elbetteki kitab-yazl kltre farkl gelebilecek bir tutumun olumas normaldir. Bu aamada ksmi bir farkllamann olutuu da tarihi bir gerektir.

Bu tarikat Osmanl mparotorluunda yaygnlatktan sonra Hac Bekt ilk Osmanl sultanlaryla ada sayan sylentiler ortaya kt. Bekt geleneine gre Hac Bekt- Veli, Orhan Gazi zamannda Yenieri Ocana dua etmi, Yenierilerce pir tannmtr. Bu sebeple Yenierilere taife-i Bektyan denirdi. Yenierilerin bana giydii brkn arkaya doru sarkan ksm da Hac Bektn hatrasna baldr. Sylentiye gre Hac Bekt kendisine getirilen yenierinin bana elini uzatt zaman, arkaya doru sarkan kol yenini hatrlatmak iin brkn arkasna bu ksm eklenmitir. Yenieri kelimesinin yine bu kol yeni ile ilgili olan yenieri sznden tredii de ileri srlmektedir.

Hac Bekt- Veli Yenieriliin kurulmasndan nce ld iin bu bilgiyi tarihi belgeler dorulamamaktadr. Anadoluda yaygn bir kurulu olan Ahilikte her esnaf snf bir pire dayanyordu. Ahilerin seyfi kolu olan Alperenler de Hac Bekt kendilerine sereme tandlar, bylece Yenierilerle Bektlii birletiren kken sylenceleri tremeye balad.

lk dnem Bekt retisine baktmzda (Cferi), btn tesirin ve motiflerin, kalender slp ve tavrn pek yer almadn grmekteyiz. Bununla birlikte Vilyetnmedeki uygulamalara baktmzda melmet bir tavr ve ritel uygulamalar grlmektedir. Sema, dem, telkin, muhip, tac, era bunlarn en nemlileridir.

Hac Bekt- Veli retisini drt kap krk makam esas zerine kurmutur. Bu ilkeler Yesev gelenekten domu btn tarikatlarda da ayndr. Her kap bir dierine gei iin bir kpr niteliindedir. Biri dierine tercih edilemez. Bu ynyle Hac Bekt- Veli yzyllar boyu btn inan renklerinin kabul, sayg ve sevgisini kazanmtr. Allahn yeryzndeki halifesi (Bakara Suresi. 30) olan insana merkezi bir nem verir. Bu reti XIII. yzyl Trkmen Anadolusunda Trkmen aydnlanmas diyebileceimiz Yunus Emre, k Paa, Ah Evran gibi nemli ahsiyetler tarafndan zenginletirilen bir kltrel iklimin kurulmasnda byk bir neme sahiptir.

Hac Bekt- Veli ayn zamanda Osmanl fetih siyasetinde nemli bir g olan Yenieri Ocann manevi nderi konumundadr. Nedenleri tam olarak bilinemeyen bir sre iinde Yenierilerle zdelemi ve onlar vastasyla Balkanlara yaylma imkan bulmutur. Barkan, Kanuni Sultan Sleyman dnemi tahrir defterlerinden

33

hareketle, reti mensuplarnn Rumeli blgesinde bu tarihlerde imar, iskn, asayi ve retim srecine getirdikleri dinamizmden vgyle sz eder.94

Hac Bekt- Velinin lmnden sonra tarikat erbablar Hac Bekt halifeliinin temsili konusunda dtkleri anlamazlk sonucu Dedebabalar ve elebiler olmak zere iki ana kola ayrlmlardr. Dedebabalar Hac Bekt- Velinin evlenmediini, Kadnck Anann onun manevi evlad olduunu ve gelenein Hzr Bli, Resul Bli, Mrsel Bli ve onun olu Balm Sultan izgisinde devam ettiini ve Balm Sultann mcerred olup evlenmedii iin bu kolun burada kesilip kardei Kalender yolu ile devam ettii grndedir.95 elebiler kolu ise Hac Bekt- Velinin evli olduu ve lmnden sonra yerine olu Seyyid Ali Sultann posta oturduu ve silsilenin bu izgide gelitii grndedir.96

Bekt tarikatnda asl kkl dnmler Balm Sultann tarikat nderliine gemesi ile olumaya balamtr. Balm Sultan ikinci pir olarak tarikatn erkn ve teolojisinde nemli yenilikler yapmtr. Dedebabalar ekolne gre mcerretlik erknn koyan ve yenierinin uygulad ritelleri sistemletirip yazl hale getiren Balm Sultandr. Bekt tarikatnda Balm Sultann kendi adna bir ritel ihdas edilmitir.

1826 ylnda Yenieri Ocann kapatlmas ile Bekt tarikat da yasaklanmtr. Sultan Abdlazizin tahta getii 1861 tarihinden itibaren Nak eyhlerin kontrolnde faaliyetlerini srdrmlerdir. Bu tarikat iinde vahdet-i vcd ve vahdet-i mevcd isimlerini tayan iki ana felsefe vardr. Cumhuriyetin ilan, tekke ve zaviyelerin kapatlmas ile bu tarikat da Trkiye iindeki resm faaliyetlerini durdurmutur. Bugn Arnavutluktan Amerikaya kadar eitli lkelerde yasal statde faaliyet gsteren dernekleri vardr.

94 Barkan .L., Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakflar ve Temlikler I. stil Devrinin Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi, C II, stanbul, 1943, s 297-301

95 Noyan B., Bektailik Alevilik Nedir?, Ankara, 1987, s 44

96 Ulusoy A. C , Hnkr Hac Bekt- Vel ve Alev-Bekt Yolu, Hacbekta, 1986, s 67-77

34

B-SZL KLTR GELENE BALAMINDA DN-

TASAVVUF TRK EDEBYATI [ALEV-BEKT TAVIR]

Kltr kavramna sosyal bilimlerin farkl disiplinleri kendi alanlarnn ihtiyac, bak as ve ortaya kt zaman, mekn ve dayand felsefeye gre farkl anlamlar yklemilerdir. Yaz ncesi kltrler ncelikli ve arlkl olarak szl ortam ierisinde retilip kuaktan kuaa aktarlagelmitir.

Bir milletin hayatnda kltr meydana getiren gelenekler iki ortam iinde teekkl eder. Bunlardan ilkine szl ortam, dierine yazl ortam adn veriyoruz. Balangta millet hayatnda yer alan btn gelenekler, szl ortam eseridir. Bu ortam iinde meydana gelen gelimeler ve deimeler, yazl ortamn domasna zemin hazrlamtr. Szl ortam ve yazl ortam kaynaklar, toplumda yine gelecee gei kanallar olma ilevini srdrrler. Daha dorusu szl ortam, balangtan bu yana, hibir biimde, yeni ortamlar barndrc, onlar kuatma zelliini yitirmez. Bu gerek hi mi hi gz ard edilemez.97

Yaznn tarihi yaklak olarak 6 bin yl ncesine kadar gtrlebilmektedir. nsanlk tarihi yaklak olarak 50 bin yl ncesine kadar gtrlebilmektedir. Bu aradaki uzun zaman diliminde insanlk iletiim ve estetik retimlerini szl kltr gelenei ierisinde tasarlayp eitli icra formlarnda (sz, gsteri, maddi retim) ifade etmitir.

Eski alarda Trkler arasnda cemiyetin btn fertlerinin katld sr (umum srgn avlar), len/toy (kurban ziyafetleri) ve yular (matem yinleri) yaplmaktayd. slmiyet ncesi dnemde bu trenlerde nemli grevler yapan, szl gelenein taycs ve yeniden yaratcs olanlar, amanizm inanc erevesinde grev if eden amanlard. amanlarn seilme ve meslee kabul trenleri ile klarn k olarak seilmeleri arasnda sk benzerlik olmas, eskiden amanlarn amanlk grevlerinin yan sra klarn grevlerine benzer grevler de stlendiklerini ortaya koymaktadr. nk, amanlarn grevini daha sonralar devam ettiren algc hikayecilerin alp rmak ve sihirbaz amanlk grevlerini birlikte yrtmeleri, bunu gstermektedir.98

Szl kltr olay szl (verbal), gelecee ballk (tradition), eitlenme (variant), anonimlik (anonymous), kalplama (formularization) zelliklerine sahip bir karakteri vardr.99

97 Yldrm D., Trk Bitii, Aka Yay., Ankara, 1998, s 82-94

98 Gnay U., Trkiyede Aklk Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Aka Yay, Ankara, 1992, s 169-175

99 Yldrm D., age, s 68

35

Trk kltrnn ve Trkenin bu anlamda ok eski bir szl gemii vardr. Bu konuya Prof. O. Nedim Tuna Smer ve Trk Dillerinin Tarih lgisi le Trk Dilinin Ya Meselesi isimli eserinde Smer tabletlerinde bulunan birok kelimeyi ses denklikleri asndan deerlendirerek Smerce ve Trke arasnda tarihsel bir ba bulunduunu sylemekte ve bugn dnyada yaayan diller arasnda en eski yazl belgeye sahip dilin Trk dili olduu hkmn vermektedir.100

Trk diline ait ilk yazl belgelerin (bugnk bilgilerimizle) VII., VIII. yzyllara ait olduu kabul edilmektedir. Trk sznn yazyla mekna balanmas bu dnemdedir. lk yazl metinler zerinde yaplan incelemeler bu dilin szel dnemi zerinde bir fikir yrtme olana sunmaktadr. O. Nedim Tuna, Muharrem Ergin Landsberger, Kemal Balkan gibi ilim adamlarnn almalarTrkenin en az 5000 yllk bir szel dnem aamasndan evrimleerek geldiini gstermektedir.101 Bu dneme ait dilsel malzemeye kadim in ve n Asya milletlerinin kroniklerinde ve eitli belgelerinde tesadf etmekteyiz.

Trk dilinin yazyla bulumasnn dilin zenginlemesi ve gelimesi asndan nemli etkileri olmutur. Fakat bu yaz ile buluma dier btn milletlerde olduu gibi yaygn bir iletiim ortamn beraberinde getirmemitir. lk Trke szl edeb rnlerde msra ba kafiye ve asonans ritm ve ahengi salayan unsurlardr. Kafiye ve hece kalplamas daha sonraki dnemlerin (zellikle slmiyete gei dnemi) rndr.

Trkler slmiyeti kabul etmekle yeni bir medeniyet dairesine katldlar. Yeni dinin terminolojisi ve teolojisi Trk kltrne birok bakmdan eklemlenebilecek bir sosyal dokuya sahipti. slmiyetle gelen kurum, deer ve normlar (styap kurumlar) Trk szl kltrn estetik, kavramsal ve kuramsal adan yeniden ekillendirmeye balamtr.

Ahmed Yesev ile beraber bir tasavvuf edebiyat olumaya balamtr. Yazl kltr ortam ile temas olmayan konar-ger Trk toplumunda yeni dinin anlatmnda edebiyat (szl kltr) hayati bir konuma sahip olmutur. Kent ve medrese yazl kltr ortamn etkisindeki blgelerde zhde dayal bir tasavvuf cereyan gelimitir. Trk milletinin slmiyet ncesi inanlar yeni dinin kabulyle birlikte ona eklemlenerek devam edegelmitir. Samimi bir imn ve hogrye dayanan fakat biimsel ve teorik pratik erevenin zayf olduu bu yap yeni bir tarzn ekillenmesine,

100 Tuna O.N., Smer-Trk Dillerinin Tarihi lgisi ve Trkenin Ya Meselesi, TDAY, Belleten, 1989,TDK Yay., Ankara, 1994, s 257-293

101 Balkan K., Eski nasyada Kut (Veya Gut) Halknn Dili le Eski Trke Arasndaki Benzerlik Erdem, C VI, S 16, AKDTYKY, Ankara, 1992, s 1-57

36

gelimesine nayak olmutur. Karmak sofiyane nazariyeler indirgemeci bir tavrla informal eitim sreci diyebileceimiz bir ortamda ritm, iir, ahengin arm ve hatrlama kolaylnda faydalanlarak icra edilmeye balanmtr.

Anadolunun Trk muhaceretine ald XI. yzyldan itibaren Trkler kitleler halinde bu yeni corafyaya yerlemeye balamtr. Bu kitlelerle beraber gelen baba, ata lakapl suf nderler Anadolunun Trklemesi, corafyann vatanlatrlmas srecinde Trk sznn bu sihr karakteristiinden hep istifade etmilerdir.

Anadolu sahasnda tekke ve derghlarn kurumsallamaya ve yaygnlamaya balamasyla bu din ve tasavvuf atmosfer bulunduu muhite ve anlaya gre bir zmreler edebiyatnn teekklne zemin hazrlamtr.102

Din-tasavvuf Trk edebiyat ierisinde Alev-Bekti tavr btn zellikleri ile Yunus Emreyi kaynak edinmi ve onun etkisiyle domu bir halk edebiyatmzdr.103 Ayn kaynaktan beslenen Alevlik ve Bektlik uyguland corafyann, muhitin sosyal ve kltrel artlar iinde farkllama/deime safhalar geirmitir. Alevlik daha ok konar-ger Trkmen yaamnn karakteristiine uygun, szl icra ve aktarm nosyonuna bal olarak varln, geliimini ve devamlln srdrmtr. Bektlik kent gibi yazl kltrle daha ok temas etme imkn bulan muhitlerde yaylma ve gelime imkan bulmutur.

Bir edebiyat geleneinin st kltrden ve edebi gelenekten bamsz olarak ortaya kp gelimesi teorik olarak olduka gtr. Bu gelenein oluumunda Trk milletinin Anadolu tesi Trkistan corafyasndaki zengin yaam, kltrel birikim ve tecrbesi nemli bir altyap oluturmutur.

Edhem, Cam, Rum Abdallar, Torlak, Ik, Haydr, Kalender gibi topluluklarn Alev-Bekt st kimliinde toplanmasyla bu edeb gelenek bir btn zmreler edebiyat104 grnmn almtr. Bu edebi gelenek Yunus Emreden feyz alarak gelimeye balad iin iledii konular Horasan melmetyesinden kalan tasavvuf telkkler, Muhiddin bn-i Arabnin tesiri ile yerleen panteizmin ok kaba ve basit bir anlay, eski Trk amanlnn ve Tanr dininin gebe Trk kabileleri arasnda yaayan bakiyeleri ile Hint, ran, Trk mitolojilerinden alnan temalar, din bykleri ve peygamberler etrafnda teekkl eden menkabeler, vilyetnameler, kssalar, fkralar,

102 Glpnarl, A., Halk Edebiyatmzda Zmre Edebiyatlar, Trk Dili Trk iiri zel Says, S 207, TDK Yay., Ankara, 1968, s 357-359

103 agy, Alev-Bekt Halk Edebiyat, Trk Dili Trk iiri zel Says, S 207, TDK Yay., Ankara, 1968, s 362

104 Ergun S. N., Bekt airleri ve Nef