een gewoon leven of een behandeling? - wordpress.com · in beide benaderingen zijn relaties met de...

Een gewoon leven of een behandeling? J.W. de Zeeuw (29 april 2013)Pagina 1

Een gewoon leven of een behandeling?

Dit is een deel uit mijn thesis ‘Het gewone leven georganiseerd’ (Zeeuw 2013). De gehele thesis is te

downloaden op http://jwdezeeuw.wordpress.com/?s=thesis.

Inleiding Het gaat in gezinshuizen om kinderen die ‘anders’ zijn en hulp nodig hebben om een zo normaal

mogelijk leven te leiden. Door Ter Horst en Hermanns is dit omschreven als ‘herstel van het gewone

leven’ (Horst 2006) (Hermanns 2009). In het tweede deel van dit hoofdstuk komt een meer

(interventie) technische benadering aan de orde. Wat zijn werkzame factoren in de jeugdzorg en

welke daarvan zijn relevant in de opvang van kinderen in gezinshuizen? In beide benaderingen zijn

relaties met de ‘omgeving’ of netwerken aan de orde, als ‘werkzame factor’ of als ‘infrastructuur’

voor ‘herstel van het gewone leven’.

‘Herstel van het gewone leven’ Welke ideeën liggen ten grondslag aan het opvoeden en opgroeien in gezinshuizen? Wat is de

theoretische onderbouwing? Er is door de Rudolphstichting en Gezinshuis.com een aantal

invalshoeken genoemd: duurzaamheid, herstel van het gewone leven, het Sanctuary model van

Sandra Bloom, Salutogenese en Eigen Kracht (Conferentie). Alle invalshoeken gaan uit van een

(noodzakelijke) nauwe verwevenheid van Gezinshuis en omgeving. De genoemde invalshoeken zie ik

als perspectieven op de relatie gezinshuis en omgeving. Er zijn andere invalshoeken toe te voegen,

zoals de presentiebenadering van Andries Baart (Baart 2009). Lilian Linders gaat in haar recente

proefschrift uitgebreid in op informele zorg (in de buurt) en de relatie met professionele zorg. Zij

geeft in haar proefschrift een uitgebreid overzicht van verschillende theoretische benaderingen

(Linders 2010).

Hoe verhouden deze invalshoeken zich tot elkaar? Wat is de bruikbaarheid van deze invalshoeken

voor het ontwikkelen van een samenhangende visie of model? Wijffels noemt elementen voor

duurzaamheid, zoals een duurzame relatie aangaan met je omgeving en zoveel mogelijk

zelfvoorzienend zijn. Dat impliceert waar mogelijk de professional de regie geven. Ter Horst hanteert

het begrip ‘de volheid van de omgeving’ (Horst 2006). De omgeving is ‘vol’ als er voldoende mensen

zijn, God aanwezig is, er dieren en planten en de elementen aanwezig zijn. De omgeving moet

geordend zijn in ruimte en tijd. Het handelen moet kloppen evenals het programma en er moet niet

teveel ordening zijn. De omgeving moet uitdagend zijn: groeiprikkels bieden en kinderen uitdagen

om hun eigen gaven te ontdekken.

De Amerikaanse psychiater Sandra Bloom (Sanctuary, preventie, trauma en geweld) hanteert het

principe van de therapeutische gemeenschap, dat uit gaat van een helende werking. Wat uit elkaar is

gevallen, kan weer tot eenheid worden door de werkzaamheid van het overstijgende geheel (het

geheel is meer dan de som der delen) (Bloom 1997). Sandra Bloom gebruikt het begrip ‘creating

sanctuary’, waarin zowel het aspect van de veilige haven als de heilzame werking van de geest

(Sanctus = heilig) zo treffend wordt aangeduid. Zij onderscheidt primaire, secundaire en tertiaire

preventie. De primaire preventie betreft de levenshouding, de secundaire o.a. de rechten van het

http://jwdezeeuw.wordpress.com/?s=thesis


kind, de ondersteuning van het gezin e.d. en de tertiaire preventie betreft Integratie, veiligheid en

mimicry (nabootsing). Haar centrale begrip is SAGE: safety, affect management (leren omgaan met

(heftige) gevoelens / veranderingen), grieving (rouwen / treuren) en emancipation (Abramovitz and

Bloom 2003). Zij legt nadruk op sociale condities. Sociale omgeving als helende kracht.

Bloom behandelt verschillende therapeutische benaderingen en zoekt naar een integrerend kader.

Het model integreert: trauma theorie, sociaal leren theorie, geweldloosheid en complexiteitstheorie.

Deze laatste schetst een manier om complexe adaptieve systemen te begrijpen en hun natuurlijke of

aangeboren (innate) capaciteit voor verandering te benutten. Sanctuary vereist complexe

beslissingen en conflictoplossing. Daarvoor is het noodzakelijk om verschillende gezichtspunten tot

een samenhangend geheel te integreren. Dat vereist een sfeer van sociaal leren. Dit is gecompliceerd

en pijnlijk: het afleren van oude patronen en leren van nieuwe. Een dergelijke omgeving kan alleen

floreren in een atmosfeer die democratische processen en consensus promoot (de Winter 2011).

Mijn vertrekpunt is het concept ‘herstel van het gewone leven’, een benadering die zowel door Wim

ter Horst als door Jo Hermanns wordt gebruikt. De vraagstelling van Ter Horst is: Wat kan er in het

leven van alledag gedaan worden om het vastgelopen opvoedingsgebeuren weer vlot te krijgen? Wat

kunnen opvoeders doen voor het herstel van het gewone leven (Horst 2006)? In het tijdschrift

Zorg+Welzijn geeft Jo Hermanns zijn visie op de jeugdzorg. “ Jeugdzorgprofessionals moeten hun visie

op hulp aan gezinnen omdraaien. Zij moeten meer kijken haar het herstel van het gewone leven dan

naar de probleemdefinities van gezinnen.” (Stam 2010). Duidelijk is dat een eenduidige theoretische

benadering van opgroeien en opvoeden in gezinshuizen (nog) niet voorhanden is.

De benadering ‘herstel van het gewone leven’ is aansprekend en eenvoudig. De vraag is echter

welke concepten hieraan ten grondslag liggen en welke uitwerking deze hebben op de praktijk van

gezinshuizen. Annelies Heijst merkt op dat zorgen niet uitsluitend zakelijk is en niet uitsluitend het

plegen van verrichtingen en interventies is. Zorgen is een medemenselijke betrekking, praktisch

inspelen op iemands behoeftigheid of afhankelijkheid, professionaliteit op basis van menslievendheid

(Heijst 2008). Zorgen is een manier van doen, in op unieke mensen afgestemde betrekkingen, waarbij

de zorgdrager ook afstemt op zichzelf. De zorgontvanger is geen passieve consument en evenmin een

autonome cliënt. Dit is niet voorbehouden aan gezinshuisouders, maar juist in gezinshuizen is er

aanvankelijk sprake van bewust niet-interveniëren.

Bij de plaatsing van een kind legt een gezinshuisouder regelmatig het soms centimeters dikke dossier

terzijde en richt zich op het eenvoudigweg structuur aanbrengen in het dagelijks leven en het

observeren van de veranderingen die optreden in de daaropvolgende maanden. Dit betekent niet dat

gezinshuisouders bewust niet interveniëren of methodisch handelen uitsluiten. In overleg met de

gedragswetenschapper wordt een behandelplan opgesteld. Het ‘terzijde schuiven’ van het dossier

zegt twee dingen: een gezinshuisouder wil onbevooroordeeld omgaan met het nieuw geplaatste kind

en een eigen oordeel vormen en ten tweede zie ik hier de benadering ‘herstel van het gewone leven’

direct in de praktijk gebracht. Nieuw geplaatste kinderen zullen relaties met de andere gezinsleden

(moeten) gaan opbouwen en later in een wijdere omgeving. Die relaties ontwikkelen zich in

dagelijkse interacties, tijdens het eten, wassen, helpen in de keuken, spelen op straat, op school. Een

behandelplan en de ’dossierkennis’ lijkt daarop belemmerend te werken. Een duidelijke (dag)

structuur daarentegen, ondersteunt de opbouw van nieuwe relaties.


Ik heb al vaker opgemerkt dat het gezin gezien wordt als de beste plek om op te groeien. Cardol gaat

in zijn oratie dieper in op de functies van een gezin (Cardol 2012). Hoewel onderzoek uitwijst dat het

percentage gezinnen in ons land in de afgelopen decennia is gedaald van 44% in 1981 naar 28% in

2010, bestaat nog steeds tweederde van de huishoudens in de leeftijdsfase van 35 tot 50 uit een

gezin met kinderen. De vorm van het gezin is als het ware elastisch geworden; de nadruk ligt op de

functie van het gezin. De eerste functie van het gezin is dat het een plek is waar kinderen

grootgebracht en opgevoed worden. Het gezin is de plek waar overtuigingen, beelden, waarden en

normen worden geleerd aan jeugdigen. Een tweede functie van het gezin is dat het de bakermat is

voor goed burgerschap. Zelfontplooiing en autonomie, en afhankelijk van het opleidingsniveau van

ouders, ook adaptatie worden gezien als belangrijke waarden. Ten derde: jongeren leren in het gezin

sociale relaties aan te gaan; de eerste affectieve band wordt binnen het gezin ontwikkeld en deze

dient als basis voor de wijze waarop jongeren in de toekomst relaties zullen aangaan. Tenslotte: het

gezin biedt emotionele en affectieve geborgenheid, weliswaar in een veeleisende sociale omgeving.

Cardol verwijst naar Green en Parker (Green en Parker 2006). Die bundelen de bovengenoemde

aspecten in hun visie hoe zij de functies van het gezin zien. Zij benoemen vier aspecten:

1. Het bieden van basisbehoeften (hygiëne, gezondheid, onderdak, voeding).

2. Het leren van emotionele veerkracht (vertrouwen en controle, veiligheid en zelfontplooiing).

3. Het aanleren van sociale relaties binnen en buiten het gezin (liefde, vertrouwen, ouderschap

en burgerschap).

4. Het leren zich aan te passen (educatie, gedrag, werk, levensvaardigheden).

Cardol haalt Vansieleghem aan, die meent dat de ouder is geworden tot een persoon ‘without

content, that is as someone who is permanently in need of information, knowledge, competencies

and advice’ (Vansieleghem juni 2010). Opvoeden is vele malen meer technologisch geworden: het

gaat om vaardigheden en technieken van de opvoeder, het gaat om de juiste informatie op het juiste

moment. Gezinshuisouders lijken die vaardigheid, in tegenstelling tot de ouders van de uit huis

geplaatste kinderen, goed te beheersen. Ik heb gezien dat gezinshuisouders zich intensief en

uitgebreid op de hoogte stellen van kennis en informatie. Via trainingen en coaching werken zij

regelmatig aan hun vaardigheden (Gezinshuis.com, Gezinshuisacademie). Er is ook veel aandacht

voor de omgeving van het gezinshuis en specifiek voor de kinderen. De sociale context is expliciet

aanwezig, getuige ook de belangstelling voor de Community Scan, het instrument dat ik samen met

anderen heb ontwikkeld om de relaties tussen gezinshuis en omgeving in beeld te brengen en te

waarderen.

Onderzoek wijst ook uit dat verbindingen in (gewone) gezinnen zijn afgenomen en dat de sociale

context minder expliciet aanwezig is waardoor het informele pedagogische netwerk van ouders is

uitgedund (Bucx 2011). Opvallend is dat buren nauwelijks worden gezien als ondersteuningsbron.

Voor de jeugdzorg heeft dit geleid tot een professionalisering van de caritas, waardoor onder meer

de vrijwillige inzet van burgers verdwenen is. De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling spreekt in

dit verband over het verdwijnen van burgerkracht. Cardol wijst erop dat individualisering en

solidariteit elkaar niet per definitie uitsluiten en dat er in de loop van de tijd andere vormen van

solidariteit zijn ontstaan, niet per definitie bepaald door geografische of fysieke grenzen (Cardol

2012). Komter meent eveneens dat individualisering en solidariteit elkaar niet uitsluiten.

‘Individualisering moet veeleer beschouwd worden als een nieuwe sociaal-culturele context,


waarbinnen nieuwe typen afhankelijkheidsrelaties tussen mensen ontstaan en nieuwe vormen van

solidariteit tot ontwikkeling komen’.

Solidariteit in de samenleving is in haar visie een multi-dimensionaal begrip, een conglomeraat van

diverse uiteenlopende sociale verschijnselen die niet zonder meer bij elkaar gevoegd kunnen worden

om vervolgens te concluderen hoe het gesteld is met de solidariteit in de samenleving (Komter,

Bugers and Engbersen 2004). Wel is door de individualisering de vanzelfsprekendheid van het

ontwikkelen van solidariteit veranderd. Met als gevolg dat alleen dan binding kan ontstaan indien

men daarvoor de juiste vaardigheden bezit. Dat zou onder meer de focus moeten zijn van de

jeugdzorg: het versterken van vaardigheden waardoor de eigen kracht van de opvoeder wordt

versterkt. En dat is nu juist waar gezinshuisouders heel goed in zijn. Interessant is dat bij gezinshuizen

een ‘mengvorm’ is ontstaan tussen professionaliteit en vrijwillige inzet, die zowel zichtbaar is in de

functie en persoon van de gezinshuisouder en in de personen (of actoren) in het netwerk. Deze

mensen hebben vaak naast hun professionele functie, ook een persoonlijke en vrijwillige inzet voor

kinderen uit het gezinshuis of de –ouder. Ik constateer een grote mate van solidariteit in het systeem

van het gezinshuis die niet eenzijdig is, maar van betekenis kan zijn voor de zogenaamde

pedagogische civil society.

Aangenomen wordt dat een duidelijke structuur en (het opbouwen van duurzame) relaties, de basis

leggen voor het herstel van het gewone leven en de zorg voor de kinderen, ook voor het volwassen

leven van kinderen in de periode na het gezinshuis. Daarom is het voor gezinshuisouders zo van

belang om hun netwerk te kennen, te ordenen, zich bewust te zijn van de mogelijkheden en gaten

van dat netwerk. Enerzijds omdat het bijdraagt aan de veel genoemde structuur (ook voor de

gezinshuisouder zelf), anderzijds omdat het een voorwaarde is voor het herstel van het gewone

leven. Het herstel van het gewone leven, inclusief Sanctuary, solidariteit, wederkerigheid, is een

aansprekende benadering, maar geeft voor gezinshuisouders nog te weinig concrete handvatten. Een

meer (interventie) technische benadering is die van ‘werkzame’ factoren in de jeugdzorg. Mogelijk is

deze kennis een manier om meer grip te krijgen op genoemde benaderingen in de specifieke situatie

van een gezinshuis.

Werkzame factoren Er is een actuele discussie gaande over de effectiviteit van interventies in de jeugdzorg (en andere

sociale terreinen). In deze paragraaf ga ik kort in op deze discussie en maak ik een keuze om het

Integratieve Werkzame Factoren (IWF) model van Pijnenburg te benutten, om de voor gezinshuizen

relevante factoren te identificeren (Pijnenburg 2011). Vooral de discussie over algemene en specifiek

werkzame factoren doet er toe, omdat gezinshuisouders zo sterk de nadruk leggen op herstel van het

gewone leven. In die benadering is meer aandacht voor aspecten die te maken hebben met

algemeen werkzame factoren en minder voor factoren die heel specifiek werkzaam (zouden) zijn. Zij

leggen, kortom, minder de nadruk op ‘behandeling’ van kinderen.

In een notitie van het NJi over algemeen en specifiek werkzame factoren, begint de samenvatting

met de volgende tekst: “De effectiviteit van de jeugdzorg is voor verbetering vatbaar. Zo blijkt er nog

weinig met ‘evidence-based’ hulpverleningsmethoden te worden gewerkt. Er is echter discussie over

de vraag of implementatie van dergelijke methodieken verbetering biedt. Een veel geciteerde studie

van Lambert zou uitwijzen dat 40% van de uitkomst wordt bepaald door factoren buiten de therapie,


30% door algemeen werkzame factoren, 15% door placebo-effecten en slechts 15% door specifieke

methodiek.” (Yperen, Steege and Addink, et al. 2010).

De verhouding tussen evidence-based interventies en algemeen werkzame factoren is nog

onvoldoende ontrafeld. Algemeen werkzame factoren (of common factors) dragen bij aan het effect,

ongeacht de soort behandeling en doelgroep. Het routinematig monitoren van de effectiviteit, leidt

tot betere resultaten (Pijnenburg 2011). Dit is ook wel logisch, omdat monitoren leidt tot

(tussentijds) bijsturen en een groter bewustzijn van de effectiviteit. Een ander voorbeeld is de relatie

tussen hulpverlener en cliënt. Een goede relatie maakt de methodiek ‘werkzamer’ en een goede

methodiek doet het vertrouwen in de hulpverlener toenemen (Yperen en Steege 2010). Van Yperen

stelt dat er een verwevenheid is in algemeen werkende en specifieke factoren.

1. Er zijn basistechnieken die het karakter hebben van algemeen werkzame factoren.

Gestructureerd werken is een voorbeeld (zeker in gezinshuizen).

2. Toepassing van technieken die specifiek zijn toegesneden op problematiek, werken door in

de kwaliteit van de algemeen werkzame factoren. De ervaren deskundigheid van de

hulpverlener leidt tot betere beoordeling van de cliënt (alliance).

3. Belangrijk zijn ook ‘geloof’ in de werkzaamheid (allegiance) en het getrouw volgen van de

(specifieke) aanpak (adherence).

Specifieke methodieken kunnen belangrijke effecten hebben, bovenop de algemeen werkzame

factoren. Als methode en doelgroep goed op elkaar zijn afgestemd, dan zou de effectiviteit wel eens

flink kunnen toenemen. Van ‘alliance’ is sprake, als er een emotionele band (persoonlijke alliantie) en

/ of overeenstemming is over het samenwerkingsdoel en de geëigende aanpak (taakalliantie). Van

allegiance is sprake als professionals positieve verwachtingen hebben over de werkzaamheid van een

bepaalde aanpak. Tenslotte is adherence (het getrouw volgen van de specifieke aanpak) ook als

belangrijk genoemd.

De hier gebruikte begrippen (alliance, allegiance en adherence) zijn interessant in relatie tot het

gezinshuis. In gezinshuizen is de persoonlijke alliantie per definitie bijzonder sterk. Sterker nog: het is

een belangrijk uitgangspunt voor de gezinshuisouders ‘ er zijn voor deze kinderen’. Dat is niet alleen

een ideëel uitgangspunt, maar ook een noodzakelijk beginsel of ‘guiding principle’, gezien de

achtergrond en problematiek van de kinderen. Een persoonlijke en taakalliantie draagt bij aan het

herstel van hechtingsrelaties en daarmee aan herstel van het gewone leven. In mijn gesprekken met

gezinshuisouders heb ik gemerkt dat zij in hoge mate geloven in de werkzaamheid van het

gezinshuis, in de werking van de gezinsstructuur als opvoedingsmilieu. Er is geen bewijs dat dit

bijdraagt aan de effectiviteit van het gezinshuis. Er is in ieder geval geen vergelijkend onderzoek

beschikbaar over de effectiviteit van gezinshuizen, groepsopvang of pleegzorg. Ik vermoed wel dat

gezinshuisouders een sterker geloof hebben in hun aanpak, dan de meeste groepsopvoeders. Meer

dan een vermoeden is dat niet. Ook is weinig bekend van de mate waarin adherence aan de orde is

in gezinshuizen. Er is vrijwel altijd een duidelijke (opvoed) structuur, maar juist ook het tegemoet

komen aan de individuele vragen en wensen van kinderen, vraagt om improvisatie. Dat is natuurlijk

eigen aan ‘het gewone leven’.

Het getrouw volgen van een aanpak, verdraagt zich moeilijk tot het dagelijks leven, in tegenstelling

tot ‘therapeutische’ omgevingen. Adherence is overigens niet hetzelfde als een vaststaand protocol

afwerken. Gewoon leven is het hebben en (kunnen) onderhouden van relaties, dichtbij en verderaf.


Kinderen in gezinshuizen hebben vaak problemen met hechting (zij hebben geen hechtingsstoornis).

Er is volgens Juffer geen kritische periode voor het ontstaan van veilige(r) gehechtheid (Juffer 2010).

Een kind kan altijd nog correctieve gehechtheidervaringen op doen. Kinderen horen de kans te

krijgen om zich te herstellen in een veilige omgeving. Instituten en internaten bieden (inderdaad)

minder gelegenheid voor het opbouwen van veilige gehechtheidrelaties en dat is precies waarom

kinderen meer gebaat zijn bij gezinsopvoeding als het gaat om gehechtheid en het verbeteren van

gehechtheid (Bolwby, 1988). Vervangende ouders moeten juist geen afstand bewaren tot kinderen.

De beste zorg die een vervangende ouder kan geven, is een totale inzet, met andere woorden:

‘zorgen voor het kind alsof het een eigen kind is.’ Juffer is van mening dat met het oog op hun

gehechtheidontwikkeling bij jonge kinderen plaatsing in een gezinsomgeving altijd de absolute

voorrang heeft. Plaatsing in een groepsomgeving, instituut of tehuis is zeer schadelijk gebleken voor

de gehechtheidontwikkeling van kinderen. Wat betreft hechting is er nog een ‘voordeel’ van

plaatsing in een gezinshuis of pleeggezin. Kinderen in tehuizen worden ‘schokkend vaak misbruikt’

(Stoffelen 2012). Eén van de voorlopige conclusies in dit artikel is dat juist de aanwezigheid van 24-

uurszorg 'leidt tot gefragmenteerde opvoeding met weinig continuïteit en stabiliteit in de relaties

tussen kinderen en hun professionele opvoeders'. Continuïteit is een kernbegrip, maar wat is het

(Gardeniers and Vries 2012)? Basaal betekent het onafgebroken en voortdurend. Continuïteit is een

vanzelfsprekende voorwaarde voor een veilige (gehechtheid) relatie (IJzendoorn and Hermanns

2008). Er zijn twee vormen van continuïteit. In het hier en nu: een kind hoort er bij, er is

betrokkenheid, sensitiviteit en responsiviteit. Deze vorm is afhankelijk van de tweede vorm. Die gaat

over de levensloop van kinderen: minder ‘verplaatsingen, waardoor kinderen een netwerk kunnen

opbouwen, ook voor na hun 18e jaar. Gardeniers en de Vries concluderen dat het Gezinshuis een plek

is waar continuïteit wordt geboden.1

Herrings en Schreudering hebben een vergelijking gemaakt tussen effectieve elementen van de

orthopedagogische basiszorg in gezinshuizen en leefgroepen (van jeugdzorginstelling De Zuidwester)

(Herrings and Schreudering 2011). Orthopedagogische basiszorg in residentiële opvang kent vijf

werkzame elementen (Boendermaker, van Rooijen and Berg 2010):

1. Aandacht voor en het stimuleren van normale ontwikkeling van jeugdigen: deelname aan

onderwijs, vrijetijdsbesteding, sport en werk, bieden van een zo normaal mogelijk dagelijks

leven.

2. Oog hebben voor de fysieke gezondheid van jeugdigen (roken, maar ook internetgebruik).

3. Aandacht voor jeugdigen als individu en niet alleen als groepslid. Jongeren vinden luisteren,

betrokkenheid en ‘echt’ praten belangrijk.

4. Bieden van een veilige omgeving, voorkomen van pesten en onderling verbaal en fysiek

geweld. Dit draagt bij aan een positieve cultuur (zie ook (Abramovitz and Bloom 2003).

5. Aandacht voor gezin van herkomst en de relatie tussen jeugdigen en hun ouders.

Herrings en Schreudering trekken o.a. de volgende conclusies. Bij een leefgroep worden op

verschillende gebieden meer regels gesteld m.b.t. gezondheid terwijl gezinshuisouders meer

bespreken met de jeugdigen. In gezinshuizen is er meer controle op internetgebruik, dan in

1 Het gaat hier over uit huis geplaatste kinderen. Een tijdelijk verblijf in een gezinshuis in de buurt, voor formeel

niet uithuis geplaatste kinderen, is ook een vorm van continuïteit. Kinderen blijven binnen hun bestaande sociale systeem.


leefgroepen. Het element ‘individu’ wordt bij gezinshuizen meer toegepast dan bij leefgroepen.

Binnen leefgroepen is te weinig tijd voor individuele aandacht (blijkt uit kwalitatieve analyse).

Gezinshuisouders hebben regelmatig individuele gesprekken of ondernemen samen iets met de

jeugdige. Herrings en Schreudering merken op dat groepsleiders te veel andere taken hebben. Niet

duidelijk is welke taken dat zijn. Het element ‘normale ontwikkeling’ wordt in gezinshuizen meer

toegepast dan bij leefgroepen. Buiten de groep zijn er vaak minder sociale contacten. Pestgedrag en

gewelddadig gedrag komen in hogere mate voor in de leefgroepen. De algemene conclusie is dat

twee elementen in grotere mate toegepast worden binnen de gezinshuizen, namelijk aandacht voor

het individu en normale ontwikkeling. De vraag die blijft is of gezinshuizen moeten worden gezien als

specifieke methode of interventie. Ik denk van niet. In navolging van Van Yperen is er eerder sprake

van een leefomgeving (met algemeen werkzame factoren), waarbinnen specifieke methodieken

(kunnen) worden toegepast. De discussie over effectiviteit moet dus niet gaan over de gezinshuizen

zelf, maar over de interventies binnen die context. De argumentatie rond (nut en effectiviteit van)

gezinshuizen heeft meer te maken met andere overwegingen, zoals ethische, politieke of financiële.

Integratief Werkzame Factoren model Pijnenburg gaat in op de discussie algemeen en specifiek werkzame factoren (Pijnenburg 2011). Hij

wil af van de in zijn ogen schijnbare tegenstelling. Liever spreekt hij van een familie van

‘beïnvloedende’ factoren. Hij heeft daartoe het Integratief Werkzame Factoren model (IWF model)

ontwikkeld (zie volgende pagina). Er wordt volgens Pijnenburg intensief gezocht naar wegen waarop

de zorg voor de jeugd effectiever kan. Actuele ontwikkelingen in de jeugdzorg maken het wenselijk

om een pas op de plaats te maken. De werkzame factoren vormen een grote en kleurrijke familie.

Een manier om al die factoren samenhangend in beeld te brengen is het Integratief Werkzame

Factoren Model. Het hart van dit model is de concrete samenwerking tussen jeugdigen, gezinnen en

hulpverleners. Het IWF model gaat uit van een wisselwerking tussen factoren op drie niveaus, die

(in)direct invloed hebben op de resultaten van jeugdzorg: microniveau (directie invloedsfeer cliënten

en professionals), mesoniveau (instituties) en macroniveau ( beleidskaders en maatschappelijke

ontwikkelingen). Factoren op microniveau hangen niet alleen onderling samen, ze zijn ook verweven

met factoren of meso en macroniveau in de domeinen Kennis & Kwaliteit en Beleid & Praktijk.

Beleid & praktijk De visie van de overheid, beroeps- en brancheorganisaties en opleidingen heeft invloed op de

inrichting van de zorgpraktijk. De factor sectorimago is een veronachtzaamde factor. Er is volgens

Pijnenburg onderzoek nodig naar het verband tussen verwachtingen van cliënten en beeldvorming in

de media. Er zijn belangrijke ‘buitentherapeutische’ steunbronnen te vinden in de leefomgeving.

Pijnenburg vindt dit overigens een ongelukkige term. Ze weerspiegelt de klassieke opvatting van

intramurale hulp. De mate waarin instellingen en professionals op steunbronnen gericht zijn verschilt

sterk. De zorgorganisatie zelf en zijn fysieke verschijningsvorm zijn relevant. De eerste indruk is

belangrijk. Hoe presenteren jeugdzorginstellingen zich aan cliënten, zowel in contactueel als in

bouwkundig opzicht. Juist in hun meest problematische perioden zijn mensen ontvankelijk voor de

eerste indrukken.


Figuur 1 Model integraal werkzame factoren


Bij complexe problematiek komt effectieve samenwerking vaak nog onvoldoende tot stand.

Pijnenburg verwijst naar het concept van Wrap around care (Hermanns), dat structurele

voorwaarden schept voor effectieve samenwerking. Volgens Hermanns is de meeste effectieve

hulpverlening– ongeacht de doelgroep - community-based (Hermanns 2009). Een interventie zal

effectiever zijn naarmate:

1. Deze beter doordacht, gestructureerd, gestandaardiseerd en geëvalueerd is.

2. Er een beter evenwicht is tussen de omvang van de problematiek en de intensiteit van de

beschikbare inzet.

3. Deze beter aansluit op ervaring van problemen door ouders en kinderen.

4. Deze beter gericht is op het weer grip krijgen op het eigen leven.

5. Deze beter beschikbaar is in verschillende leefsituaties.

6. Deze meer werkt met overeengekomen concrete doelen.

7. Deze sociale netwerken meer activeert.

Kennis & Kwaliteit Kennisontwikkeling en –ontsluiting wordt in toenemende mate samengebracht in digitale

kennispakhuizen. Twee vragen zijn relevant: hoe kunnen professionals nieuwe inzichten toepassen in

hun werk (Evidence Based Practice, EBP) en hoe kunnen professionals zelf een actieve gelijkwaardige

bijdrage leveren (Practice Based Evidence, PBE)? Professionalisering en kwaliteitsbeleid van

jeugdzorginstellingen (lerende organisaties) zijn van invloed op de effectiviteit. Er is in de praktijk van

gezinshuizen een begin gemaakt met kennisontwikkeling en –ontsluiting.2

Interactie cliënten en professionals Onderzoek naar cliëntfactoren is in de jeugdzorg nog steeds schaars. Jeugdigen zijn actieve spelers

en een effectieve krachtbron voor verandering. Veel verandering komt al heel vroeg in het

hulptraject op gang. Verschillende cliëntkenmerken zijn betrouwbare voorspellers van een positieve

uitkomst van het hulpverleningstraject: hechtingsstijl, vermogen relaties aan te gaan, motivatie voor

verandering, contactuele vaardigheden, e.d. De rol van veerkracht (resilience) is nog weinig

onderzocht. Er komt wel – in het kader van contextuele hulpverlening – meer onderzoek op gang

naar de invloed van steunbronnen in de omgeving van cliënten. Een belangrijke vraag is natuurlijk of

gezinshuisouders de veerkracht van kinderen versterken. Effectieve hulpverleners blijken steevast

bepaalde basiscompetenties te bezitten. Open, warm, niet oordelend, vriendelijk, geïnteresseerd en

betrokken. Duidelijk, opmerkzaam, flexibel, bevestigend, stimulerend en betrouwbaar. Reflectief,

vragen om feedback (Pijnenburg 2011).

Naast de buitentherapeutische factoren zouden de kenmerken van de professional de meest krachtige

van alle werkzame factoren zijn. Er is geen samenhang met het opleidingsniveau. Succesvolle

professionals scoren hoog op alliantie. Hiermee samenhangend kenmerk is het vermogen om

constructief te kunnen reageren op verslechteringen of breuken in de alliantie. Dit kwam al eerder

aan de orde onder de noemer serendipiteit. Een positieve alliantie is een van de beste voorspellers

van een goed resultaat. Alliantie kan zich richten op ouders of het kind. Veranderingen in het gedrag

van ouders beïnvloeden het gedrag van kinderen.

2 Het NJi draagt hier aan bij en de Alliantie Kind in Gezin stimuleert kennisontwikkeling. ZonMw heeft in 2012

een nieuw programma gestart (Effectiviteit in de jeugdzorg).


Hoop en verwachting – tenslotte - zijn de belangrijkste stuwkracht voor verandering. Positieve

bejegening en een uitnodigende omgeving kunnen dit versterken. Hoop op verandering en positieve

verwachtingen van professionele hulp is mogelijk de grootste troef van elke behandelvorm. Het is het

broertje van allegiance: het geloof van hulpverleners in de voorgestelde aanpak.

Bespreking IWF model Een eerste opvallend punt van kritiek bij het model van Pijnenburg is dat de factor ‘steunfactoren’

wel wordt opgevoerd vanuit de context van de cliënt (de kinderen) en niet vanuit de context van de

professional (de gezinshuisouder). De professional wordt in het model niet gezien als een actor in

een eigen sociaal netwerk, terwijl bij gezinshuisouders wel degelijk sprake is van een sociaal netwerk,

dat van grote waarde is voor het functioneren van het gezinshuis, dat is althans mijn stelling (en zal

later ook blijken uit mijn onderzoek). Ook in de methodiekbeschrijving Gezinshuizen is er nauwelijks

aandacht voor de betekenis of mogelijkheden van het informele en het lokale professionele netwerk

(Jongepier 2012). Het dominante perspectief is ‘zorg’ of hulpverlening en behandeling en

‘zorgprofessional’. Het maximale perspectief is ‘onderhouden van contacten met relevante partijen

voor het dagelijks leven van het kind (school & vrijetijd)’.

Een tweede punt dat mij opvalt, is dat aan de ‘professionele’ kant nadrukkelijk het feedbackproces

een factor van betekenis is, terwijl deze factor niet aanwezig is in de relatie cliënt en het meso

niveau. Speelt feedback in dit deel van het systeem geen rol, of wordt dit ondervangen door de

routinematige proces- en resultaatmonitoring, als onderdeel van het professionele systeem? De

vraag is wat de invloed van de cliënt dan (nog) is. Om het belang van het sociale en professionele

netwerk, in het kader van werkzame factoren beter te kunnen begrijpen, ga ik hierna dieper in op dit

model en spiegel deze factoren aan de praktijk van de gezinshuizen, om zo te ontdekken welke

factoren voor gezinshuizen relevant zijn. Dit is ook van belang voor het ontwerp van interventies.

Beleid en praktijk De mate waarin instellingen en professionals op steunbronnen gericht zijn, verschilt volgens

Pijnenburg sterk. Uit mijn vooronderzoek en de ontwikkeling van de Community Scan blijkt dat

gezinshuizen over het algemeen sterk op die omgeving en steunbronnen gericht te zijn en in veel

gevallen daar ook in meer of mindere mate van afhankelijk zijn. De kwaliteit van het sociale netwerk

van jeugdigen en opvoeders is een sterke voorspeller van de effectiviteit van hulpverlening.

Hermanns onderbouwt het standpunt dat versterking en mobilisering van het netwerk rond gezin,

school en/of buurt een belangrijke werkzame factor is (Hermanns 2009). Hoe sterker mensen in hun

omgeving ingebed zijn en actief deelnemen, en hoe meer zij de opvoeding weer zelf effectief ter

hand kunnen nemen, des te groter de kans op blijvende positieve effecten van jeugdzorginzet.3 Dat

geldt ook voor de gevoeligheid van professionals voor het benutten van serendipiteit: gebeurtenissen

of ontwikkelingen rond wonen, werk, school, vrije tijd en hobby’s die zich onverwacht aandienen.4

3 Uit mijn onderzoek blijkt dat de het netwerk van de jeugdzorg nauwelijks in verbinding staat met de andere

(sociale) netwerken. Onduidelijk is in hoeverre de jeugdzorginzet gebruik maakt van deze netwerken om haar eigen inzet te versterken. 4 Serendipiteit is het vinden van iets onverwachts en bruikbaars terwijl je op zoek bent naar iets totaal anders.


Onvoorziene incidenten kunnen in positieve zin cruciaal blijken te zijn voor cliënten (critical life

events). Ik merk daarbij op dat voor kinderen, de aanwezigheid van een vertrouwd persoon in een

dergelijke situatie van belang is. Gezinshuizen voldoen mijns inziens meer aan deze voorwaarde dan

tehuizen. De gezinshuisouder is een continue factor. Deze benadering vind ik onvoldoende terug in

het model van Pijnenburg.

Pijnenburg merkt op dat de fysieke verschijningsvorm relevant is. Dit geldt ook voor het gezinshuis. Ik

voeg daar aan toe, dat ook de indruk van de woonomgeving, de locatie van het gezinshuis voor

kinderen (maar ook hun ouders) van invloed is. Belangrijke eisen zijn (sociale) veiligheid,

bereikbaarheid en aanwezigheid van (speciale) voorzieningen. Hermanns noemt een aantal

structurele kenmerken van effectieve samenwerking. De meeste zijn een pleidooi voor een

contextuele benadering, waarbij het herstel van zelfregulatie en het activeren van netwerken

essentiële onderdelen zijn. Gezinshuisouders organiseren een professioneel netwerk om ieder kind

en om het gezinshuis als totaal.

Kennis en kwaliteit Professionalisering en kwaliteitsbeleid van jeugdzorginstellingen (lerende organisaties) zijn van

invloed op de effectiviteit. De vraag is in hoeverre gezinshuisouders lerende professionals zijn? Ik heb

gemerkt dat gezinshuisouders veel tijd besteden aan reflectie. Hutschemaekers noemt een dergelijke

professional een ‘practicus-onderzoeker’ of ‘scientist-practioner’ (Jacobs, et al. 2008). Rene Brohm

gebruikt in zijn nieuwste boek de term onderzoekende professional (Brohm and Jansen 2010).

Zonder betrouwbare feedback kunnen professionals de uitkomsten van hulpverleningstrajecten niet

goed voorspellen. Voortgangsfeedback versterkt wezenlijk de resultaten. Feedback over de alliantie

tussen cliënt en behandelaar (zie hierna) en over steunbronnen in de omgeving van cliënten

verdubbelt het positief resultaat.

Interactie cliënten en professionals Succesvolle professionals scoren hoog op alliantie. Hiermee samenhangend kenmerk is het vermogen

om constructief te kunnen reageren op verslechteringen of breuken in de alliantie. De vraag is in

hoeverre de aanpak van gezinshuisouders effectief is. Het zijn vooral de cliënten die ons daarover

moeten informeren. Hun oordeel voorspelt beter dan zelfbeoordeling door professionals. In een

recent onderzoek van de Stichting Alexander die kinderen naar hun ervaringen in een gezinshuis

vroeg, kwam het volgende naar voren (Sarti and Neijboer 2011). Jeugdigen vinden dat een gezinshuis

bij hen past omdat ze daar een zo gewoon mogelijk leven kunnen leiden en zich (daardoor) goed

kunnen ontwikkelen. Jongeren die hiermee ervaring hebben (ten opzichte van verblijf in

leefgroepen), geven aan hiertoe in een gezinshuis meer ruimte en vrijheid te ervaren, tot of soms

ook tot na hun achttiende (zie nazorg). Een ander positief punt van het verblijf in een gezinshuis is de

mogelijkheid contact te onderhouden met familie. Een positieve alliantie is een van de beste

voorspellers van een goed resultaat. Als zich geen alliantie ontwikkelt tussen gezinshuisouder en

kind, moet het kind dan naar een ander gezinshuis? Het is de uitdaging om meervoudige allianties te

vormen, met jeugdigen en opvoeders. Hulpverlening is een dialogisch proces. Voortdurend

investeren en evalueren van de alliantie blijkt nodig. Dat lijkt mij overigens een sterk punt van het

gezinshuis: kinderen verblijven lang(er) in een gezinshuis, een dergelijke investering heeft dus zin. En

meervoudige allianties zijn mogelijk, juist in de informele setting van een sociaal netwerk. Hoop en

verwachting – tenslotte - zijn de belangrijkste stuwkracht voor verandering. Het is mij opgevallen dat

gezinshuisouders overtuigd zijn van het concept gezinshuis en zeer geloven in hun aanpak.


Theoretische reflectie Ik heb vanuit twee verschillende benaderingen, een conceptueel-normatieve benadering ‘herstel van

het gewone leven’ en de meer interventie technische benadering ‘ werkzame factoren’, het

gezinshuis nader bekeken. Ik heb op de volgende pagina belangrijke elementen van beide

benaderingen naast elkaar gezet. Er zijn duidelijke verschillen, maar tegenstrijdig zijn ze niet (altijd).

Van Yperen merkt op dat basistechnieken (zoals gezinshuisouders die hanteren), het karakter hebben

van algemeen werkzame factoren en dat ‘geloof’ in de werkzaamheid (allegiance) in beide

benaderingen belangrijk zijn (Yperen and Steege 2010).

Tabel 1 De belangrijkste elementen in twee benaderingen

Element

Herstel van gewone leven Werkzame factoren

Oriëntatie Continuïteit. Een duurzame relatie aangaan met je omgeving. Het hebben en kunnen onderhouden van relaties dichtbij en verderaf.

Effectiviteit. Er is een ‘familie’ van elkaar beïnvloedende factoren. Focus op relatie professional en cliënt.

Gezinshuis Is een natuurlijk en georganiseerd systeem. Functioneert als een complex adaptief (deel) systeem. Noodzaak van sociaal leren.

Is residentiële opvang (‘therapeutische setting’) waarin algemene en specifieke factoren werkzaam zijn.

Omgeving Midden in de samenleving. Wordt als geheel gezien. ‘Volheid’ van de omgeving. Geordend in tijd en ruimte, uitdagend voor kinderen. Veiligheid. Sociale omgeving als helende kracht (Sanctuary).

Meestal buiten de samenleving. Omgeving wordt uiteengerafeld in macro, meso en micro of in beleid, praktijk en kennis.

Zorgen Is een manier van doen, 24 uur per dag, door zelfde persoon. Op unieke kinderen afgestemde betrokkenheid. Zorgen alsof het je eigen kind is.

Relatie professional en cliënt staat centraal. Omgevingsfactoren zijn secundair voor dit proces. Afstand houden is ‘professioneel’.

Interventies Aanvankelijk is er sprake van niet bewust interveniëren. Wel methodisch handelen.

Nadruk op gerichte (effectieve) interventies.

Effectiviteit Behandeling het meest effectief als deze geïmplementeerd wordt door volwassenen die ook in het dagelijks leven met de kinderen optrekken.

Discussie over algemene en specifieke werkzame factoren. Behandeling en verzorging zijn over het algemeen opgesplitst.

Steunfactoren Informele steun belangrijk voor zowel kinderen als de professional (gezinshuisouder)

In model Pijnenburg is steun voor professionals beperkt tot professionele steun. Sociaal netwerk speelt geen rol.

Netwerk Netwerken zijn infrastructuur of drager van de interacties die het gewone leven mogelijk maken.

Actoren en relaties in netwerken worden gezien als werkzame factoren.

Mijn conclusie uit het voorgaande is dat netwerken in de benadering van ‘herstel van het gewone

leven’ een belangrijker plek innemen dan in de werkzame factoren benadering en dat daarin de

persoon of de professionaliteit van de gezinshuisouder een zeer belangrijke rol speelt. Aangezien in

deze benadering ‘socialiseren’ misschien wel de primaire pedagogische taak is, zouden sociale


netwerken van groot belang kunnen zijn voor gezinshuisouders. Ik kom daar in het slothoofdstuk op

terug. Een belangrijke conclusie van Pijnenburg is dat sowieso meer praktijkonderzoek nodig is.

Onderzoek dat meer zicht geeft op invloed en samenhang van uiteenlopende factoren. Het gebruik

van interventies als eenheid van analyse beperkt volgens Pijnenburg het zicht op het totaal. De actor

of de professional komt in deze benadering uitsluitend als uitvoerder van een reeks handelingen in

beeld, handelingen die ook nog eens onafhankelijk lijken te zijn van de context. Relevanter is de

vraag wat (welke techniek) in wiens handen werkt, waarom en wanneer (onder welke condities).

Eeren merkt op dat het uitgangspunt van gezinshuizen is dat kinderen het best opgroeien in een

gezin met één of twee stabiele ouderfiguren en dat behandelingen het meest effectief zijn, als deze

geïmplementeerd worden door volwassenen, die ook in het dagelijks leven met de kinderen optrekken

(Eeren 2006). Kinderen met hechtingsproblemen gaan in gezinshuizen gemakkelijker vriendschappen

aan met leeftijdsgenootjes, dan kinderen in een leefgroep, omdat er minder wisselingen zijn in de

verzorgers. Het wonen in een kleine hechte gemeenschap wordt ook als één van de voordelen gezien

van de opvang van kinderen in gezinsvervangende situaties ten opzichte van opvang in leefgroepen.

Jongepier, Struijk en Van der Helm geven een aantal aanbevelingen om het pedagogisch klimaat in

leefgroepen van residentiële zorg te verbeteren (Jongepier, Struijck en van der Helm 2010).

Verbeteringen zijn nodig waar het gaat over vakmanschap (opvoeden, communicatie, structurering

van de dag, groepsdynamica) en de leefruimte. Een belangrijke vraag is of het pedagogisch klimaat

niet veel beter tot ontwikkeling komt in de context van een gezin(svorm). Voor gezinshuisouders is

opvoeden vanzelfsprekend de eerste en belangrijkste taak. Dit opvoeden hoeft veel minder te

‘concurreren’ met het beheersen van (probleem)gedrag van kinderen, al is dat ook in gezinshuizen

aan de orde. Communicatie en interactie kunnen mijns inziens beter georganiseerd worden in de

kleinschalige setting van een gezinshuis. Er zijn minder personen bij de opvoeding betrokken, één of

twee volwassenen, die altijd aanspreekbaar zijn. Die vorm van continuïteit is cruciaal voor het

versterken van het pedagogisch klimaat (Gardeniers en Vries 2012). In de context van een leefgroep

is de continuïteit door overdracht en wisseling van groepsleiders minder goed. In het gezinshuis

worden kinderen opgevangen in de eigen wereld van de gezinshuisouder. Zij worden gezien en

behandeld alsof het ‘eigen kinderen’ zijn.5

Jongepier c.s. merken op dat een gevoel van

verbondenheid tot een beter pedagogisch klimaat leidt. Een groep van jongeren van ongeveer

dezelfde leeftijd is echter geen ‘natuurlijke’ situatie en het is niet eenvoudig om met alle

groepsleiders (en jongeren) tot overeenstemmende waarden en normen te komen. Het gezinshuis is

ook wat dit betreft in het voordeel, met minder volwassenen en een kleinere groep kinderen met

meer diversiteit. Dat leidt mijns inziens tot een andere groepsdynamiek, waarbij eerder een gevoel

van verbondenheid kan ontstaan. Tenslotte is het van belang dat er een verzorgde en gezellige

leefsituatie is. Het lijkt me evident dat kinderen zich in de leefsituatie van een gezinshuis veel meer

thuis (kunnen) voelen. Ook de wijdere omgeving (de buurt en de sociale netwerken) levert daaraan

een belangrijke bijdrage.

Kinderen in gezinshuizen hebben meer kans op interactie met kinderen zonder problematisch

gedrag. Het is voor kinderen in een leefgroep moeilijker om vriendschappen op te bouwen buiten de

leefgroep. Kinderen met ernstiger stoornissen (in een leefgroep) hebben meer moeite met hun

terugkeer in de maatschappij. Het gaat met deze kinderen vaker mis in gezinshuizen, omdat zij

minder eenvoudig of vanzelfsprekend integreren in een nieuwe omgeving (of buurt). De omgeving

5 Loyaliteit en samenwerking met oorspronkelijke ouders is overigens wel een probleem dat zich kan voordoen.


kan vaak niet omgaan met het probleemgedrag van het kind en dat kind wordt daardoor snel

verstoten en niet opgenomen in de buurt. Een te grote leefomgeving biedt ook vaak te veel

uitdagingen voor een kind met probleemgedrag, waardoor de kans op nog grotere problemen

toeneemt. Het is niet automatisch zo, dat een ruimere leefomgeving goed is voor het kind. Eeren

suggereert dat het dorpskarakter en de dorpsgemeenschap van groot belang zijn, maar zegt niets

over een stedelijke omgeving. Zij merkt op dat kinderen met probleemgedrag baat hebben bij een

restrictieve omgeving. Aan de andere kant hebben zij vaak moeite met terugkeer in de maatschappij,

waardoor het effect van behandeling verloren gaat, (totale) afzondering lijkt niet goed te zijn. Er is

ook weinig onderzoek gedaan (of bekend) naar vergelijkbare buitenlandse voorzieningen, zoals

'Teaching Family Homes', 'Family Treatment Homes', 'SOS Kinderdorpen' en 'Multidimensional

Treatment Foster Care' (MFTC).

Werkzame factoren kleinschalige opvang Het beschikbare Nederlandse en buitenlandse onderzoek is dus voornamelijk beschrijvend van aard.

In het buitenlandse onderzoek wordt een aantal werkzame factoren genoemd van kleinschalige

vormen van hulpverlening in een gezinssetting die met gezinshuizen vergelijkbaar zijn.

1. een gedegen opleiding, training en bijscholing van gezinshuisouders;

2. een langdurig verblijf van de jeugdige in het gezinshuis; en het creëren van gezinssfeer;

3. een aantal kwaliteiten van de gezinshuisouder, waaronder zich kunnen inleven in de

belevingswereld van de jeugdige;

4. het contact tussen biologische ouders en jeugdigen;

5. de begeleiding en ondersteuning van de biologische ouders;

6. de wederzijdse acceptatie van de biologische ouders en de gezinshuisouders;

7. het stimuleren van het sociale netwerk van de jeugdige;

8. het bieden van nazorg op maat.

Het Jeugdzorgberaad Noord-Brabant komt tot vergelijkbare conclusies over werkzame bestanddelen

in relatie tot gezinshuizen (Jeugdzorgberaad 2010). Het jeugdzorgberaad noemt een aantal

randvoorwaarden, te weten een goede selectie, opleiding en begeleiding van gezinshuisouders en

pedagogisch medewerkers en het ontlasten van de gezinshuisouders. Dat laatste punt is een

belangrijk uitgangspunt voor mijn onderzoek naar het informele sociale netwerk van

gezinshuisouders. Een andere conclusie is dat het belangrijk is om al heel vroeg het sociale netwerk

van de jongeren buiten het gezinshuis (c.q. SOS Kinderdorp) te bevorderen. De volgende factoren

richten zich op de relatie gezinshuis en buurt:

Vestiging van gezinshuizen in nabijheid biologische ouders;

het stimuleren van het sociale netwerk van de jeugdige;

aansluiting op ambulante zorg, voorliggende voorzieningen;

scholing en training m.b.t. aansluiting gezinshuis en omgeving (civil society).

Het sociaal netwerk van kinderen wordt als werkzame factor gezien, die van de gezinshuisouder ten

onrechte niet. In de situatie van groepsopvang is dat begrijpelijk, omdat er een scheiding is tussen

werk en privé. Ongetwijfeld is het eigen netwerk van de groepsleider van invloed op het functioneren

van de hulpverlening, maar in principe is het eigen sociale netwerk van de groepsopvoeder of


begeleider beperkt van betekenis. Bij gezinshuisouders vallen werk en privé grotendeels samen en

speelt het sociale netwerk wel degelijk een rol, sterker nog, het is een voorwaarde voor het

functioneren van het gezinshuis. Sociale netwerken zijn drager of de plek voor interacties (en

interventies) van het gewone leven. Herstel van het gewone leven is het doel van het gezinshuis en in

die zin zijn sociale netwerken van kinderen en van gezinshuisouders – die overlappen - dus werkzame

bestanddelen in het opgroeien van kinderen. In de kenniskring Gezinshuizen (Steege 2012) is

aandacht besteed aan de praktijkkennis van deelnemers over wat wel en niet werkt. Volgens de

deelnemers zijn er methodische en organisationele elementen te onderscheiden, die ingezet worden

ongeacht het gestelde einddoel.

Het kunnen bieden van een normaal gezinsleven staat in het gezinshuis centraal.

Kleinschaligheid en de mogelijkheden tot een individuele benadering van de jeugdige

Deskundigheid van de gezinshuisouders (specifieke opvoedingsvaardigheden als het bieden

van structuur, inzicht in de ontwikkeling van kinderen en reflectieve vermogens

Beschikbaarheid en continuïteit

Ruimte voor de eigen achtergrond en het netwerk van de jeugdigen en biologische ouders

Voor de bedrijfsvoering is het van belang dat een eigen regie gevoerd kan worden door de

gezinshuisouders, er openheid en transparantie is over de financiën van het gezinshuis en dat er

goede arbeidsvoorwaarden en een min of meer zakelijke verhouding tussen werkgever en

werknemer bestaan.

Handelingsadviezen Het NJi geeft op basis van de resultaten van de kenniskring Gezinshuizen, een groot aantal

handelingsadviezen aan gezinshuisouders (Steege 2012). Er worden 16 handelingsadviezen gegeven,

waarvan één advies gericht is op de omgeving: “Ik benut als gezinshuisouder de hulpbronnen om me

heen”. Concrete handelingen bij dit advies:

Ik zorg dat ik tijd en ruimte heb om bij te tanken.

Ik reflecteer op dat wat ik wel en niet kan zeggen tegen de jeugdige.

Ik maak gebruik van begeleiding om mijn emoties en gevoelens te uiten en te bespreken.

Ik creëer hulpbronnen rondom de jeugdige.

Ik deel de zorg voor de jeugdige met hulpbronnen door intensief met hen samen te werken.

Wat merken de kinderen hier van? Het NJi geeft twee antwoorden: ‘Mijn gezinshuisouder kent de

mentor van school en mijn dokter.’ En ‘Ik kan in de weekenden en in de vakanties ook bij anderen

logeren.’ Het doel van de genoemde handelingen is dat de jeugdige zich veilig voelt in zijn

leefomgeving, doordat belangrijke personen om hem / haar heen op de hoogte zijn van de situatie.

We zien hier allerlei functies van het netwerk terug komen, zoals praktische en emotionele

ondersteuning. Het handelingsadvies laat in het midden welke hulpbronnen worden bedoeld.

Ik vermoed dat vooral het professionele netwerk in beeld is. Er is zeer beperkt aandacht is voor

sociale netwerken en netwerken van lokale professionals (Jeugdzorgberaad 2010) (Steege 2012). De

handelingsadviezen blijven heel globaal. Betekent dit dat men de functie en werkzaamheid van deze

netwerken onderschat of bewust een ‘mindere’ werkzaamheid toekent? Net als bij Pijnenburg is er

te weinig aandacht voor de hulpbronnen van de gezinshuisouder.


Bibliografie Abramovitz, Robert, en Sandra L. Bloom. „Creating Sanctuary in residential Treatment for Youth.”

Psychiatric Quarterly, Vol. 74, No. 2, Summer 2003, 2003: 119-135.

Baart, A. Een theorie van presentie. Den Haag: Lemma BV, 2009.

Bloom, Sandra L. Creating Sanctuary, toward the Evolution of Sane Societies. Reprinted 2010. New

York and London: Routledge, 1997.

Boendermaker, L., K. van Rooijen, en T. Berg. Wat werkt in residentiële jeugdzorg? Utrecht: NJi, 2010.

Brohm, R., en W. Jansen. Kwalitatief onderzoeken. Delft: Uitgeverij Eburon, 2010.

Bucx, Freek (red.). Gezinsrapport 2011. Een portret van het gezinsleven in Nederland. Den Haag:

Sociaal en Cultureel Planbureau, 2011.

Cardol, G. Eerst denken en dan doen. Over het versterken van de eigen kracht van gezinnnen en het

versterken vanhet sociale netwerk. rede lectoraat, Sittard: Zuyd Hogeschool, 2012.

de Winter, Micha. Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding. Vanachter de voordeur naar

democratie en verbinding. Amsterdam: Uitgeverij SWP, 2011.

Eeren, L. Gezinshuizen in de Gllind: een meerwaarde? Scriptie doctoraal Orthopedagogiek, Nijmegen:

Rijksuniversiteit Nijmegen, 2006.

Gardeniers, M., en A. de Vries. „Continuiteit in gezinshuizen. Ervaring gezinshuisouders en

onderzoeksgegevens verzameld.” Rudolphstichting. 16 mei 2012.

http://rudolphstichting.nl/actueel/222-kansen-voor-verbetering-continuiteit-in-de-zorg-voor-jeugd.

Green, H., en S. Parker. „The Other Glass Ceiling.” Demos. 2006. www.demos.co.uk.

Heijst, A. van. Iemand zien staan. Zorgethiek over erkenning. Kampen: Uitgeverij Klement, 2008.

Hermanns, J. „Het opvoeden verleerd.” Amssterdam: Vossiuspers, 2009.

Herrings, L., en L. Schreudering. Effectieve elementen in de residentiele zorg. Een vergelijking tussen

effectieve elementen van de orthopedagogische basiszorg in gezinshuizen en leefgroepen. Utrecht:

Universiteit Utrecht, 2011.

Horst, Wim ter. Het herstel van het gewone leven. Houten: Bohn Stafleu van Loghum, 2006.

IJzendoorn, T. van, en J. Hermanns. „‘Eigenlijk is structurele verwaarlozing in tehuizen en internaten

onvermijdelijk.’.” Jeugdbeleid 2(1), 2008: 33-36.

Jacobs, G., R. Meij, H. Tenwolde, en Y. Zomer. Goed werk. Verkenningen van normatieve

professionalisering. Amsterdam: UItgeverij SWP, 2008.

Jeugdzorgberaad, Noord-Brabant. Normprijzenonderzoek jeugd- en opvoedhulp Noord-Brabant.

Advies aan Provincie Noord-Brabant, Utrecht: Nederlands Jeugd Instituut en BDO, 2010.


Jongepier, Netty. Methodiek Gezinshuizen Deel A Methodiekbechrijving Deel B Achtergrond en

verdieping. Woerden / De Glind: Van Montfoort/Collegio / LSG Rentray, 2012.

Jongepier, Netty, M. Struijck, en P. van der Helm. „Zes uitgangspunten voor een goed pedagogisch

klimaat.” Jeugd en Co, 2010.

Juffer, femmie. „Beslissingen over kinderen in problematische opvoedingssituaties.” Research

Memoranda Jaargang 6, 2010.

Komter, A., J. Bugers, en G. Engbersen. Het cement van de samenleving. Een verkennende studie naar

solidariteit en cohesie. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004.

Linders, L. De betekenis van nabijheid. Een onderzoek naar informele zorg in een volksbuurt. Den

Haag: Sdu Uitgevers, 2010.

Pijnenburg, H. Zorgen dat het werkt. Werkzame factoren in de zorg voor jeugd. Amsterdam: SWP,

2011.

Sarti, A., en D. Neijboer. Dat voelt als een thuis voor mi. De Gezinshuizen met de

Kwaliteitsstandaarden Jeugdzorg Q4C getoetst. Rotterdam: Stichting Alexander, 2011.

Stam, C. Jo Hermanns: ‘Professional geeft betere hulp in centrum jeugd en gezin’. 12 april 2010.

http://www.zorgwelzijn.nl/web/Actueel/Nieuws/Jo-Hermanns-Professional-geeft-betere-hulp-in-

centrum-jeugd-en-gezin.htm.

Steege, M. van der. Gezinshuizen in de jeugdzorg. De kennis verzameld en de stand van zaken.

Utrecht: NJi, 2012.

Stoffelen, Anneke. Kinderen in jeugdtehuizen 'schokkend vaak' misbruikt. 1 mei 2012.

http://www.volkskrant.nl/vk/nl/2686/Binnenland/article/detail/3248749/2012/05/01/Kinderen-in-

jeugdtehuizen-schokkend-vaak-misbruikt.dhtml.

Vansieleghem, N. „The residential parent to come: on the need for parental expertise and advice.”

Educational Theory, vol. 60, nr. 3, juni 2010: 341-355.

Yperen, T. van, en M. van der Steege. „Methodiek en hulpverlener tellen allebei. Algemeen

werkzame factoren en specifieke methodieken in de jeugdzorg.” Kennis van Jeugd & Co, 2010: 28 -

37.

Yperen, T. van, M. van der Steege, A. Addink, en L. Boendermaker. Algemeen en specifiek werkzame

factoren in de jeugdzorg. Stand van de discussie. Utrecht: NJi, 2010.

Zeeuw, J.W. de. „Het gewone leven georganiseerd. De betekenis van sociale en professionele

netwerken voor gezinshuisouders.” Thesis LESI, Utrecht, 2013.

een gewoon leven of een behandeling? - wordpress.com · in beide benaderingen zijn relaties met de...

Documents