ekmeleddin İhsanoğlu - osmanlılar ve batı teknolojisi

7/21/2019 Ekmeleddin hsanolu - Osmanllar Ve Bat Teknolojisi

1/149

S T A N B U L N t V E R S T E S E D E B Y A T F A K L T E S Y A Y I N L A R I N o . 3 6 0 2

O S M N L L R

v e B T I T E K N O L O J S

Y E N R T I R M L R Y E N G R L E R

Ekmeleddin

NS NOLU

E D E B Y A T F A K L T E S B A S I M E V

S T A N B U L 1 0 9 2


2/149


3/149

S T A N B U L N V E R S T E S E D E B Y A T F A K L T E S Y A Y I N L A R I N o . 3 6 0 2

O S M N L L R

v e B T I T E K N O L O J S

Y E N R T I R M L R Y E N G R L E R

Ekmeieddin

NS NOLU

E D E B Y A T F A K L T E S B A S I M E V

S T A N B U L 1 9 9 2


4/149

I S B N : 9 7 5 4 0 4 2 7 0 5


5/149

N D E K L E R

NSZ 5

RHOADB MURPHEY

Osmanl lar n Bat Teknoloj i s in i Benimsemedeki

Tutumlar : E fren c i Tek nisyenler in S iv i l ve

Asker Uy gulam alard aki Rol 7-20

HALL SAHLLOLU

Mihanik i Darp Usu lnn Kab ul 21-36

EDWARD C. CLARK

Osmanl Sana yi Dev r imi 37-52

WOLFGANG MLLER'WIENER

15-19.

Yzy l lar Aras nda i s tanbul 'da malat

hane ve Fab rika lar 53-120

EKMELEDDN HSANOLU

Osm anl larn Ba t 'da Ge l ien Baz Tek noloj ik

Yeni l ik lerden Etk i l enm eler i 121-139

NDE K S 1 4 1 - 1 4 7


6/149


7/149

N S Z

Osmanl tarihi bugne kadar birok ynyle incelenmi ol

makla birlikte, Osmanl bilim, teknoloji ve sanayi tarihi yeteri

kadar

ele

alnmamtr.

Bu

mey anda, zellikle B at bilim

ve

tek

nolojisi ile olan ilikiler, bu tarihin en nemli safhalarndan oldu

u gibi bugn Trkiye Cumhuriyetinin modernleme ve Bat bi

lim ve teknolojisini aktarm a teebbslerinin alt yalpsn olu

turur.

Osm anllarn Bat bilim

ve

teknolojisi karsndak i tavr

ve

tutumlarn, onlarn Bat'ya kar olan genel tavrlarndan ayr

mak mm kn deildir.

Bu

sebeple, Osm anllarn bilim

ve

tekno

loji sahasnd a Bat ile olan mnasebetlerini, Osm anl'nn genel

olarak Bat karsndaki tutumunu

gz

nnde bulundurarak

de

erlendirmek gerekir. Elinizdeki bu kitap, Osm anl teknoloji ve

sanayi konusunda

son

yllarda yaplan almalar Trk okuruna

tantma gayesiyle hazrlanm olup, bu konu ile ilgili daha nce

Trke kitaplarda yaynlanmam baz makalelerin tercmelerini

iine almaktadr. Bu ma kaleler, Osm anllarn Bat bilim ve tekno

lojisi karsndaki tavr ve tutumlarn yeni bir bak as altnda

ele almakta ve konuya yeni yaklamlar getirmektedir.

Osmanl tarihinin deiik

bir

vehesini sunmay hedefleyen

bu kitap iinde makalelerinin tercme edilerek baslmas husu

sunda msaadelerini esirgemeyen Dr. Rhoads Murphey, Prof. Dr.

Wolfgang Mller-Wiener ve Dr. Edm ard Clark'a, ayrca makalesi

ni yaynlanma msaadesini ltfenden Prof. Dr. Ha lil Sahilliolu'-

na teekkrlerimi sunarm. Bu vesile ile bize makalesinin yayn

msaadesine veren mektubunu imzaladktan bir gn sonra ara

mzdan ayrlan byk bilim adam

ve

Trk dostu

Prof. Dr. Wolf-

gang M ller-Wiener'in kaybndan duyulan teessr ifade etmek

ve kendisini sayg

ile

anmak istiyorum.

Ona aid

fotoraflarn


8/149

kopyalarn hu kitapta yaynlamak zere veren Alman Arkeoloji

Enstitsne de ayrca mteekkirim.

Mak alenin tercmesinde byk desteklerini grdm Salih

aban ve Peyami Erm an' rahmetle anarken, yardmlarn esirge

meyen deerli mesai arkadalarm Dilek Orbay ve M ihin LugaVa

teekkr bir bor bilirim.

Eserin baskya hazrlanmasnda, her zaman olduu gibi de

erli katklar bulunan slm Tarih Sanat ve Kltr Aratrma

Merkezi (IRCIA) ve stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bi

lim Tarihi Blm mensuplarna, zellikle gen meslekdam M us

tafa Kaar'a ve nihayet, btn zorluklara ramen kitabn ksa

srede baslmasn gerekletiren stanbul n iversitesi Ede biyat

Fakltesi M atbaas mensuplarna kranlarm sunarm.

Ekmeleddin hsanolu


9/149

O S M A N L I L A R I N B A T I T E K N O L O J S N B E N M S E M E D E K

T U T U M L A R I : E F R E N C T E K N S Y E N L E R N S V L V E

A S K E R U Y G U L A M A L A R D A K R O L

Rhmds Murphey

Dier s lam toplumlar g ib i Osmanl mparator luu'nun da , s

lam dininin yaps ndan dolay , yeni f ikirlere ve tekniklere kapal o l

duu zannedi l i r . Halbuki , Osmanl mparator luu'nun dev le t ve ce

miyet yaps nn padiaha, ulemann ibirl i i o lsu i o lmasn, devlet in

ve ha lk n yarar na o lacana inand her tr l tasarruf ta mut lak

yetk i veren ze l l i i , Osmanl lar d ier s lam toplumlar ndan ay r -

m a k t a y d \ B y l ece m s l m a n t o p l u m u n a f a y d a l i l i m v e b i l g i l e r i n

des tek ley ic i s i ro ln s t l enen padiah , yen i f ik ir ler in ara t r lmas

ve denen mes i i in des te in i ve h ima yes in i sa lam ak ta ta m bir . s er

bes t i sah ib iydik Osmanl tar ih in in erken dnemler inden i t ibaren ,

* k i n c i U l u s l a r a r a s T?>k k t i s a d v e S o s y a l T a r i h i K o n g r e s i ' n d e ( S t r a s -

b o u r g 1 9 8 0 ) s u n u l a n t e b l i . T h e O t t o m a n A t t i t u d e T o w a r d s (the

Ado tion

o f

W e s t 6 r n T e c h n o l o g y : T h e R o l e o f - th e E f r en c i T e c h n i c i a n s n C i v i l a d M i l i t a r y

A p p l i c a t i o n s , Contrihutions a Vhistoire economigue et sciale de VEm pire Ot-

tornan

( c o U e c t i o n T u r c i c a I I I , L o u v a n , B e l g i q u e , 1 9 8 3 . .

1 M e s e l , o n d o k u z u n c u a s r d a p a d i a h t a r a f n d a i s t e n e n o k n e m l i a s

k e r r e f o r m l a r , b a z u l e m a t a r a f m d a n k a n u n a a y k r y e n i ' k l e r ( bid *a t) o l a r a k

t a b i r e d i l m i l e r s e de , d ig^er d i n l i d e r l e r t a r a f n d a n i m p a r a t o r l u u n y a l a m a s

i i n g e r e k l i o l d u u d n c e s i y l e , d e s t e k l e n m i l e r d i r . B k z . U r i e l H e y d T h e o t t o

m a n U l e m a a n d W e s t e r n i z a t i o n in t h e t i m e o f S e l i m m a n d M a h m u d n Serip-

ta Hierosolymitana, 9 , 1 9 6 1 , s . 6 3 - 9 6 v e z e l l i k l e s . 7 4 - 7 7 ' d e k i t e ka b l v e y a m u

k a b e l e b i ' l n m i s l . p r e n s i b i n e d a y a n a r a k , d m a n l a k e n d i s i l a h l a n n k u l l a n a r a k

h a r b e t m e i m k n v e r e n b i r t e o r i n i n fo r m ' le e d i l m e s i n i a n l a t t ' b l m .

2 R f k M e l l M e r i c ' i n s a n a t v e z a n a a t s a h a s m d a h im i ay e ^i . a h a n e n i n

n e m i i l e i lig ll i a l m a l a r o k a y d n l a t c d r . M e r i , e i t l i d e v i r l e r d e p a d i a h

t a n t e v i k g r e n v e y a g r m e y e n s a n a t k r l a r n . r e ti m i n i v e h n e r l e r i n i k a r

l a t r m a k t a d r . S a n a t d a l n d a , d u r a k l a m a p a d i a h m i l g i g s t e r m e d i i v e s a

n a t l a r h i m a y e e t m e d i i d e v i r l e r e r a s t l a r . z e l l i k l e b k z . R . M . M e r i B a y r s m -


10/149

8

l a r d a P a d i a h l a r a H e d i y e e d i l e n S a n a t E s e r l e r i ve K a r l k l a r Trk Sanat

Tarihi Arattrma

ve

ncelemeleri, I,

1963,

s.

764-786.

Pek

t a b i , p a d i a h n

hi

m a y e s i n i n - " e k on o m i k e t k i l e r i , s a r a y m z e l f a b r i k a l a r n d a n b a k a , bi rg r u p s a r a y

m e n s u b u n a y k s e k k a l i t e l i e y a y a p a n d a r d a k i s a n a t k r l a r a da y a n s d .Me

s e l a , h i m a y e - i a h a n e n i n t e k s t i l e n d s t r i s i n i n g e l i m e s i n d e e t k i s i o l m u t u r :

o n h e i n c i a s r m s o n l a r m a d o r u Y e n i e r i l e r e k l k p a l t o k u m a d o k u m a k z e r e

S e l a n i k ' t e k u r u l a n f a b r i k a ( p l a n t ) b u n u n r n e i d i r .

Bu

f a b r i k a d a h a s o n r a l a r

d a h a g * en i b ir p a z a r i i n b y k a p t a a r t t r l a n r e t i m i n n v e s i o l m u t u r .Bkz .

H . S a h i l l i o | : l u Y e n i e r i u h a s ve II. B a y e z i d i n Son Y l a r m d a Y e n i e r i u h a

M u h a s e b e s i : ^

Gney-Dou Avrupa Aratrmalart Dergisi,

2-3, 1973-74,

s.

415-466.

3 G n e K r a l XIV. L o u i s (1643-1715) y n e t i m i n d e k i F r a n s z k r a l l

i l e O s m a n l v a y e t l e r i n d e Y e e n O s m a n P a a g 'ib i d i n a m i k , k e n d i b a l a r m a

h a r e k e t e d e n a s k e r i l id e r l e r i z a p t e t m e k t e g l k e k e n A v c S u l t a n IV. M e h -

m e d (1648-1687) ve h a l e f i n. S l e y m a n (1687-1691) m d u r u m u n u k a r a t r n .

M e r k e z i d a r e n i n d a l m a s h a k k m d a bkz . H. i n a l c k , C e n t r a l i z a t i o n and De-

c e n t r a l i z a t l o n i n O t t o m a n A d m i n i s t r a t i o n (T. N a f f v e R. O w e n , eds.) Studies

in Eighteenth Century Islamic H istory, S o u t h e r n I l l in o i s U n i v e r s i t y P r e s s ,

C a r b o n d a l e , 1977, s. 27-52. V i l a y e t l e r d e Y e e n O s m a n P a a g i b i k u v v e t l i a-

h s l a r m o r t a y a k m a s ile g i b i l ig i i i n bkz . H. n a l c k M i t a r y and F i s c a l

T r a n s f o r m a t i o n in the O t t o m a n E m p i r e , Archivum ottomanicum 6, 1980, s.

283-337.

Bat t eknoloj i s i ve t eknik ler in in b ir messese ereves inde tan t lma

s , sarayda Tai fe - i E frenc iyan o larak b i l inen grubun a l malar

s a y es i n d e g erek l e m i t i r . P a d i a h n em r i n d ek i bu cret l i h izm et

l i ler gurubunun yeleri , Bat i le temas kurup,

en

son i lm gel im eleri

Osmanl lard n menfaat ler i dorul tusunda s iv i l ve aske r projelerde

uygular lard . 15. ve 16.as r lardaki t eknik yeni l ik lere o sma nl mu

ci t lerinin

ve

m htedi e frenc i ler in nclk ya pt k lar sy lenem ezse

de, bu dnemin byk b ir b lmnde Osmanl imparator luu i l e Bat

aras nda b i lg i ak ve kar l kl f ikir tea t is in in ke s int is iz olarak

srm o lduu grlmektedir .

17.

as rda Osm anl e nd s tr i s in in

ge

l i m es i n i n

ve

Osm anl lar m Bat ldaki t ekn ik ge l i meler i gem i te

o l d u u k a d a r y a k m d a n t a k i p ed em em el er i n i isek s m en , iki s ebebe

b a l a m a k m m k n d r:

1.

Avrupa dev le t l er inde merkez idarenin hakimiyet in i sa lam

la t rmak zere b i lg i ak n n k s t lanmas n n Osmanl mparator lu-

u'nda merkez idarenin kmes iy le ayn zamana ras t lamas ^

2. Osmanl ends tr i s i i in gerekl i o lan t emel madde g ird i l er in in

tabiat art lar veAv ru p a ' d a u y g u l a n m a y a b a l a y a n m erk a n t i l is t p o -


11/149

9

4 C . I s s a w i ( e d . ) , TJe Econom ic History of the Mlddle E ast, lS00'191I,

U . O f C h i c a g o P r e s s , C h i c a g o , 1 9 6 6 . s . 3 - 7 ' d e k i e d i t r n g i r i y a z s v e C . I s s a w i ,

T h e d e c l i n e o f M i d d l e E a s t e r n T r a d e 1 1 0 0 - 1 8 5 0 , islam and the Trade of Asia,

( e d . D . S . R i c h a r d ) , O x f o r d 1 9 7 0 , s . 2 4 5 - 2 6 6 . B r a u d e l , {Civilisation Ma terielle,

economie et capitalisme XV-XV IIIem siecles,

P a r i s 1 8 7 9 , c . 3 s . 4 1 5 ) O s m a n l T a

r i h i a r a t r m a c l a r n i m p a r a t o r l u a n k v e b a t h a k k n d a g e n e l l e m e l e r e

k a m a k e i m i n d e o l d u k l a r n b e l i r t m e k t e d i r . B u b i r b a k m a d o r u d u r . O n a l -

t m c v e o n d o k u z u n c u a s r l a r d a h a f a z l a i n c e l e n d i k l e r i i i n , b u d e v i r l e r i c a n l

v e m i t v e r i c i , 1 6 0 0 - 1 8 0 0 a r a s n d a k i d e v i r h a k k n d a d a h a a z a l n m a y a p l d

v e d a h a a z t a n n d i i n b u d e v i r l e r i i s e , i lk b a k t a , n n e g e i l m e z b i r k

n o l d u u d e v i r l e r o l a r a k n i t e l e n d i r m e k e i l i m i v a r d r . O s m a n l t a r i h i n i n o r t a

a l a r d e t a y l o l a r a k in c e l e n d i k e , g e m i t e k i g e l e c e i n k y a m e t h a b e r c i l e r i n in

i d d i a l a r z a y f l a y a c a k t r .

l i t ikalar net ices inde azalmas , 1680' lerden i t ibaren gel imeyi yava

la tm hat ta enge l l emi t i r .

Bu iki faktrn zerinde durmaktaki amacmz, 18. as rda Os

manl i lm , asker ve endstriyel gcnde bir geri leme olduuna ia

ret eden Ortadou uzmanlarnn gr lerini rtmek dei l , bu du

rumun sebeplerini kltrel faktrlerden ziyade ekonomik faktrlerle

a k lamakt r .

Charles Issawi yaynlarnn ounda-^ Orta Douda 1100-1800

y l lar aras nda grlen ekonomik duraklamaya ve ger i ka lm l a

sebep olan en byk faktrn, s lm lkelerindeki yarat c l k eks ik

l i i ve teknoloj ik i lerlemeleri benimsemedeki yava l k olduuna ba

lamakt r .

Bu dev irdeki ekonomik ger i l eme hakknda vard gene l sonu

phe gtrmemekle beraber , bu makalede Osmanl larda behrl i t ek

nik alanlard a hakiki bir alak a ve ya rat c l n var l n g ster en

baz del i l ler sunmak is t iyorum. Osmanl cemiyet i genel l ikle kapal

bir cemiyet olarak gsteri l ir . Bat i le i lg i lenmenin, yalnzca portre

lere mstesna bir i lg i gsteren II . Mehmed (1451-1481) gibi bel irh

Padiahlar veya Lle Devr i (1718-1730) o larak b i l inen ve Bat zevk

lerinin toplumun byk bir ksmnda Trk musikis ini , mimaris ini

ve dier kltr alanlarn etki ledii ksa dnemlerle s nrl o lduu

i ler i srlr . As l nda bu dev ir lerdeki Bat k l trne yaklama e i

l imler i b irer sapma o lmayp , Osmanl top lumunun esas ve devaml

bir zel l i inin herzamankinden daha fazla hissedi ldii durumlardr .

Zira 15. yzy l n ba larndan i t ibaren Osmanl lar, Balkan memleket-


12/149

10

5 B i r r n e k o l a r a k , I I . M e i h m e d ' i n R u m t o p l u m u n a y a k l a m v e r i l e b i l i r .

B k z . H . n a l c i k T h e P o l i c y o f M e h m e d I I T o w a r d s t h e G r e e k P o p u l a t i o n o f

i s t a n b u l a n d t h e B y z a n t i n e B u i l d i n g s o f t h e C i t y , Dunharton Oaks Papers,

2 3 - 2 4 ,

1 9 6 9 - 7 0 , s . 2 2 9 - 2 4 9 . O s m a n l l a r m t i c a r p o l i t i k a l a r v e k e n t s e l g e l i m e

v e e k o n o m i k k a l k m m a d a a z m l l d a r m r o l i i n b k z . H . n a l c k , T h e O t t o m a n

E c o n o m i c M i n d a n d A s p e c t s o f t h e O t t o m a n E c o n o m y , M . A . C o o k ( e d . ) , Stu-

dies in the Economic History of the Middle East, L o n d o n 1 9 7 0 , s . 2 0 7 - 2 1 8 .

6 Y a h u d i l e r ' i n s p a n y a ' d a n k o v u l m a s m m o l u m s u z i k t i s a d e t k i s i i in b k z .

I m m a n u e l W a l l e r s t e i n , The Modem -World system, N e w Y o r k , 1 9 7 4 , s . 1 9 4 - 1 9 5 .

Y a h u d i l e r i n m p a r a t o r l u u n a i l k m a t b a a n m g i r m e s i n d e k i k a t k l a r v e p a d i

a h l a r n z e l h e k i m l e r i o l a r a k r o l l e r i i i n b k z . A b r a h a m G a l a n t e , Trkler ve

Yahudiler, s t a n b u l 1 9 4 7 , s . 9 8 - 1 0 2 v e U r i e l H e y d , M o s e s H a m o n , C h i e f J e w i s h

P h y s i c i a n t o S u l t a n S l e y m a n t h e M a g n i f i c e n t , Oriens, 1 6 , 1 9 6 3 , s . 1 5 2 - 1 7 0 .

l er in in hudut lar nda yaayan top lumlar vas tas y la Macar ve Orta

Avrupa kl tr ve medeniyet i i l e d irekt t emasa gemi t i r . Bu durum

Rumel i ve Anadolu 'nun b ir lemes inden sonra da devam etmi mpa

rator luun coraf konumu dolay s y la tab i i o larak o luan temas lar

Osmanl top lumumm f ik ir ve kl tr bakmndan zengin lemes in i sa

lamt r . Bu tabi i ei l imler, Osmanl larn yerl i etnik nfus la i lg i l i

pol i t ikas i le de f i i len desteklenmit ir . Onbe inci yzy l n sonu i le

onal tmc yzy l n ba lar nda spanya ve ta lya 'dan srgn ed i l en

Yahudi ler ve Marranolar Osmanh mparator luu taraf ndan kabul

ed i lmi ler ve bu k i i l er in Avrupa teknik ler i konusundaki b i lg i ve

tecrbeler inden faydalan lm t r^ Yzy l i l er led ike , Osmanl lar Av-

rupa'daki d in bask dan kaan d ier gruplara , mese la Macari s tan '

dan ge len Kalv in i s t l ere s nma hakk tan maya devam etmi lerd ir .

Osmanl top lumunun d in az n l k lara hogr i l e davranmas ve on

lar korumas Bat 'nm teknik b i lg i s in in ko layca ta nmas na ve en

ge l grmeden kabul ed i l ip uygulanmas na sebep o lmutur^ Yabanc

teknik e lemanlar la kendi z mm t ebas n h izmet ler ine a lan padiah

lar, tutucu ulemann i t irazlarn ou zaman tes irs iz brakyorlard .

Aa da , O smanl lar taraf mdan teknik yeni l ik ler in benim sendi i

ayr ends tr i ve imalat sahalarm ince lemek ve 17 . asr n son 20

senes inde bu a landa aa yukar ayn zamana ras t layan ger i l e

menin ortak de i kenler in i ara t rmak i s t iyorum.

Osmanl lar n , ge lenekse l s lamiyet ' in yasaklar ndan kaynakla

nan b ir top lum ps iko loj i s iy le yen i l ik lere kar koymu o lduklar na


13/149

11

7 B u o k t e k r a r l a n a n m g a h a d e l e r , O s m a n l m p a r a t o r l u u t o p r a k l a r m

k e n d i h r is t iy a n b a n a z l k l a r n d a n d o a n a r p k l k l a r d a n s t r a p e k e n i l k A v

r u p a l s e y y a h l a r n r a p o r l a r n d a y e r a l r .

8 V . J . P a r r y , B a r u d ,

Encycopedia of islam,

N e w E d i t i o n , c . 1 , s . 1 0 6 4 .

dair s k s k i leri srlen gr lerin aks ine' , Osmanl endstris inin

ger i l eme s inde en neml i faktr ler in ekonom ik faktr ler o lduuna

inanyorum.

Aada be l i r tece imiz sahadaki ge l i meyi srekl i des tek

leyen mterek faktr malzeme ve insan gc tedar ik i o lmutur :

I . Askeri a landaki yeni l ikler , I I . Madenci l ik , III . Saat yapm ve

dier i l erde mekanik hareket ler in uygulanmas .

Ends tr i i in gerek o lan malzemenin ikmal i ik i ana k s t lama

dan e tk i l enmi t i r : nsanlar taraf ndan sun o larak uy gulan an am

bargo, merkant iris t ekonomi ve t icaret pol i t ikalar ve dier ks t la

malar ve jeoloj ik evre ve dier tabi i sebeplerden ortaya kan k

s t lamalardr . Osmanl lar bu iki ks t lamann ekonomilerine ayn

zamanda tes ir e tmes iy le baa kamad lar . nsan gc eks ik l i in in

tes ir leri ksa vadel iydi ve Osmanl larn yay lmasnn sonu olan 1606'-

dan sonra dahi pek ok al ternat i f kaynaklar mevcuttu. Onun i in

biz dikkat imizi , Osmanl teknoloj ik ve endstriyel gel imesini tayin

eden bir faktr olarak, hammadde eks ikl iklerinin ekonomik tes ir leri

zerinde toplayacaz .

I. Aske ri alandak i yenilikler

Bu sahadaki incelememizde bel ir lenecek en kri t ik nokta, Osman

l lar n Bat ldaki de i ik l ik lere ayak uydurmakta g lk ekmeye ne

zaman ba lad k lar d r . Avrupa'da asker i l imler sahas ndaki t ekno

loj ik devrim 1550-1650 aras ndaki yz y l l k devirde olmutur ve Os

manl lar bu devr imin i lk sars nt s n muvaf fakiyet l e a t la tm lard r .

Gerek wa genb urg vey a tabur aske ri dzenini benim sedikleri

gemi yzy l larda, gerek ar toplar ok avantajh eki lde kul lanp

gel i t irdikleri 15. ve 16. as r larda olduu gibi , 1550 ve 1650 y l lar

aras nda da tfekle tehiz edi lmi piyade birl iklerini Avrupa'da ol

duu gibi baar i le kul lanm lardr . Gerekten de Mars igl i^ dahi l

birok ada Avrupal gzlemci taraf ndan kaydedi ldii g ibi , 17.


14/149

12

9 P e t e r J a e k e l , D i e A u s r s t u n g u n d B e w a f f n u n g d e r T r k i s c h e n H e e r e ,

H . G l a s n e r ( e d . ) , Kurfrst Max Emmanuel : Bay em und Europa um 1700,

M n c h e n 1 9 7 6 , c . 1 , s . 3 7 3 - 3 5 6 .

1 0 A . T i e t z e a n d H . v e R . K a h a n a , The Lingua Franca in the Levant :

Turkiah nautica terms of Italian and Greek Origin, U . o f I l l i n o i s P r e s s , U r

b a n a 19 5 8 , s . 2 9 - 3 0 . 1 6 8 3 ' n O s m a n l O r d u s u n u n a n s m m d n d y l o l a r a k

b e l i r l e n m e s i B r a u d e l t a r a f n d a n d a d e s t e k l e n m e k t e d i r ( a . g . e . s . 3 , s . 4 0 5 ) .

1 1 O s m a n l d e n i z g c n n k m e s i m e s e l e s i k o n u s u n d a , C a r i o C ip o l l a ' m n

O s m a n l l a r ' n m o d a s g e m i t e k n i k l e r z e r i n d e y o u n l a a n i d d i a l a r n a {Guns,

Sails and Empires, N e w Y o r k 1 9 6 5 , s . 1 0 1 - 1 0 2 ) r a m e n , k a n m c a b u m e s e l e

y i n e m a l z e m e p r o b l e m i n e d a y a n m a k t a d r . M e v c u t k e r e s t e s t o k u n u n g i t t i k e

a z a l m a s , O s m a n l l a r k t b i r . k a y n a m u y g u n e k i l d e t a h s i s i i i n , d e n i z k u v v e t

l e r in i n i s t e k l e r i i le a s k e r v e s i v i n a a t l a r d a k i k u l l a n m l a r a r a s m d a z o r s e i m l e r

y a p m a y a m e c b u r b r a k m t r . N e t i c e d e , a k d e n i z e k m a y a e l v e r i l i f o g e l i

t i r m e k y e r i n e k a d r g a l a r d a n o l u a n f i lo l a r n n b a k m m m s a ^ l a n m a s m a k a r a r

v e r i l m i t i r . K y l a r s a v u n m a a m a c m a u y g u n o l a n b u k a r a r bi r A k d e n i z d e n i z

g c o l a n O s m a n l l a r ' m k n g e t i r d i . OBu g e l i m e d e m a l z e m e y e t e r s i z l i i

e n n e m l i r o l o y n a d . B a t ' d a h a r p

gemeriDe

a i t t e k n i k l e r d e g r l e n le r le

m e l e r i b e n i m s e m e d e k i b a a r s z l k k o n u d v e y a o l s a o l s a t e s a d f i b i r f a k t r d .

as rda Osmanl lar yen i s i lah lar , mermi g ib i mhimmat kul lanmay

abuk renmi ler ve ince l ik ler in i benimseyerek b mlar ge l i t i r

mi lerd ir . 1680 Avus turya harpler inde Trk asker ler i taraf ndan kul

lan lan tfek ler in , Avus turya ordus mdaki tfek ler le ayn ka l i t ede

hat ta baz ynlerden , mese la a t menzi l indeki t es i r i bakmndan

dah a stn olduklar gr lm tr Osm anl deniz ve asker gc

nn azalmaya ba lad tarihin tespit inde Tietze^'^'nin verdii tarih

ler , en kabul edi lebi l ir tarihlerdir . 1645 ve 1669 tarihleri aras nda

Venedik' le Giri t adas sebebiyle yap lan uzun harpte Osmanl kuv

vet ler i e i t savam ve net icede berabere ka lm lard" . Viyana'n n

1683'deki ik inc i kuatmas nda , Trk kara kuvvet ler in in ans n n

dnd daha da a ikrd .

Bu ger i l emenin , Avrupa'daki t eknoloj i devr iminin ba lamas n

dan sonra , yzy l gec ikmeyle ortaya kmas n n sebepler in i , Trk

ler in uyguladk lar takt ik ler in zay f l nda veya yeni l ik lere kar

ps ikoloj ik engel lerde dei l , imparat luu tes ir i a l t na alan malzeme

tedar ik indeki de i ik l ik te aramak gerekir .

Vermor Parry 'n in , Osmanl lard n t emel mhimmat ve harp mal

zemesi bakmndan kendi lerine yeterl i o lduklar f ikri genel o larak


15/149

dorudur'-^ fakat 1520 ve 1807 seneleri arasnda malzeme tedarikinde

mhim bir dei ikl ik olmad ekl indeki iddias pek kolay kabul

edi lemez^\ Bizzat Parry taraf ndan veri len, Osmanl larn mhim.mat

ve en iyi kal i te kalay i le barut temininde Avrupa'ya baml o lduk

larna d a i r deli l ler^' yannda, bir de Trk kaynaklarndan aldmz

de l i l l ere bakahm. Naima, 1630 (H. 1040) 'daki Badat kuatmas nda

kt kal i te baruttan dolay , toplarn falya del iklerinde a lan yum

ruk kadar yar k lardan bahseder '^ Hsey in Hezarfen 1660 (H.1070)

ylmd-^; Girit harbi s rasnda donanmaya yollanan malzemenin ara-

Bmda bulunan ve Ms r barutun ok harafs z ( terbiyes iz) o lduunu

ve mermileri uzaa atmak yle dursun ar toplar mahvett i

in i anlatr^''. O sm anllar bar ut tem inin de kend i ka yn ak lar yan n

da,

ngi l tere ve Hol landa i le a l -veri yol larnn ak olmasna da

baml yd lar . Daha nce ler i Papa'nm ve Avus turya mparatoru'nun

Trkiye i le yap lan harp malzemeleri a l -veri inin ks t lanmas hak

kndaki i s teklerine aldrmayan bu memleket lerin ak pazar pol i t i

kalar , 17. asrn sonunda din inanlardan dolay deil , mill ekono

mik pol i t ikas ndan dolay daha az serbest hale gelmit ir . Avrupa'da

merkant i l i s t pol i t ikann dnm noktas o larak u iki tarihten birini

a lab i l i r i z ; 1664'de Frans z Dou Hindis tan irket in in (French Eas t

India Company) kuruluu veya 1688'deki ng i l t ere 'deki anayasa dev

rimi . Bunlar, 1669'da Osmanl deniz kuvvet lerinin ve 16S3'de kara

1 2 V . J . P a r r y M a t e r i a l s o f W a r i n t h e O t t o m a n E m p i r e M . A . C o o k

( d . ) Studics in the Economic History of the Middle East, L o n d o n 1 9 7 0 ^. 2 1 9 - 2 2 9 .

1 3 V . J . P a r r y L a M a n i e r e d e C o m b a b t r e V . J . P a r r y v e M . E . Y a p p ( e d s . )

War, Technology and Hociety in the Middle East, L o n d o n 1 9 7 5 , s . 2 5 3 - 2 5 4 .

1 4 V . J . P a r r y B a r u d Encylopedia of islam, N e w E d i t i o n , c . 1 , s . 1 0 3 3 .

O s m a n l l a r ' m t o p v e c e p h a n e k o n u s u n d a B a t t e k n o l o j i s i n e - b i l h a s s a n g i l iz -

g i t t i k e b a m l o l d u k l a r m g s t e r e n o n s e k i z i n c i y z y l a a i t b i r b e l g e H . n a l c k

t a r a f n d a n V . J . P a r r y v e M . E . Y a p p ' m e d i t r l n y a p t k l a r War, Technology

and Society in the Bliddlc East ( L o n d o n 1 9 7 5 ) i s i m l i k i t a p t a b u l u n a n T h e S o -

c i o - P o l i t i c a l E f f e c t s o f t h e D i f f u s i o n o f F i r e a r m s in t h e M i d d l e E a s t a d l m a

k a l e s i n e e k o l a r a k ( A p p e n d i x V , s . 2 1 5 - 1 6 ) y a y n l a n m t r .

1 5 M u s t a f a N a i m a , Tarih, s t a n b u l 1 8 6 5 ( H . 1 2 8 2 ) , c . 3 , s . 5 2 : B a r u t u n

a l a k l n d a n t o p f a l y a l a r o m l e a p y u m r u k s a r m e r t e b e s i v a s i o l m u

id i .

1 6 H e z a r f e n H s e y i n , Telhis al-Beyav. ( B a r k a n ' m 1 0 7 0 - 7 1 / 1 6 6 0 - 6 1 t a r i h l i

O s m a n h B t e s i v e b i r M u k a y e s e , iktisat Fakltesi Mecmua s, 1 7 , 1 9 5 5 - 5 6 , s .

3 4 2 ' d e k i m a k a l e s i n d e n i k t i b a s ) : v e b a r u t u n e k s e r i s i M s r ' d a n g e l ir , l k i n t e r

b i y e s i z o l m a k l a d a n e ' y i o k s r m e z v e t o p f a l y a s n s a k a t e d e r .


16/149

14

z A k e l e b i , Menazr al-Avalim, T o p k a p S a r a y K t p h a n e s i III. A h -

m e d Y a z m a l a r N r . 1 5 7 8 , v a r a k 3 5 7 a - 3 5 8 b .

1 8 A g r i c o l a ( C . N . B r o m e h e a d M i n i n g a n d Q u a r y i n g t o t h e S e v e n t e e n t h

C e n t u r y C . S i n g e r ( e d . )

A History of Technology

O x f o r d , c . 2 s . 1 5 ' d e n i k t i b a s )

o r t a l a m a d e r i n l i i 2 0 0 a d m v e y a 1 2 0 0 f i t o l a r a k v e r m e k t e d i r .

kuvvet ler in in kmeye ba lama tar ih ler ine yakm tar ih lerd ir . By

lece , Osman i larm harp kabi l iyet in in aza lmas , ger i t eknoloj in in ya

da zay f takt ik ler in de i l , malzeme teminindeki s kmtmn sebep o l

duu tez i kuvvet len iyor . Bu tez in a k lanmas i in ara t r lmas ge

reken konu 1660 ve 1700 y l lar aras ndaki Levant t i caret inde mey

dana gelen dei ikl iklerdir , ki bu da bu makalenin sahas d nda

kalr.

II.

Madencilik

Osmanl lar maden teknoloj i s in in , Agrico la 'nm De Re M etaUica'-

da (1557) an lat t ge l i me durumundan haberdardr . 1580 y l lar na

doru Trakya'da S idrekaps 'ndaki (S iderokas tron) be l l i ba l Os

manl mad enler inden b ir in i geze n se yy ah ve cora fyac M ehmed

Ak'm ayrnt l b ir tari f inden, Osmanl lardn Bat l larla ayn tek- ,

nikleri uyguladklarm anl yoruz. A k elebi 'nin tari f ine gre^^ Sid-

rekaps 'ndaki maden kuyusu ancak 115-155 metre (150-200 z ira)

der in l ie inmekteydi . Bu Orta Avrupa'daki maden ocaklar n n or

talama derinl iinin yars kadard^^. Bununla beraber, arkla dnen

kovalarla ve i lave el pompalaryla su boaltma metodlar , drenaj i in

toprak sath nda yera l t su lar na para le l o larak a lan hava de l ik

l er ine bal mekanik o larak a l an arklar i l e havalandrma s i s t emi ,

heps i Agrico la taraf ndan detay l o larak tar i f ed i l en metodlara ok

benzemekteydi .

Maden cevherinin eri t i lmes ine gel ince, A k elebi , genel l ikle

ga len ve d ier kurun s l fr e i t l er in in tas f iyes i i in , maden ocak

larnda kul lan lan f r nlarn krklerini al t ran su arklarnn -z i -

raat te kul lan lan esk i ran su arklar ndan ay rdetmek i in- f renk

ark olduklarn zel l ikle bel irtmit ir . Srbis tan'daki Osmanl g

m madenler i ba tan ber i Saxon maden kanunlar na uygun o larak

i le t i lmekle ve buna uygun hukuk ve t eknik t erminoloj i ku l lan lmak

la ka lmam , madenler ou zaman, Deyle t taraf ndan i s t ihdam edi

l en ve madenler in kr ndan b ir h i s se a lan Sakson madenci l ik uzman


17/149

15

1 9 1 5 3 0 c i v a r n d a O r t a A v r u p a ' d a k i m a d e n . o c a k l a r n d a s e n e d e t o p l a m

3 . 0 0 0 . 0 0 0 o n s i l e g m r e t i m i n i n e n s t n o k t a s i i n b k z . J . N e f S i l v e r P r o -

d u c t i o n i n C e n t r a l E u r o p e Journal of PoUtical Economy, 4 9 , 1 9 4 1 , s . 5 7 5 - 5 9 1 .

1 6 4 0 'a k a d a r O s m a n l m a d e n o c a k l a r n d a , A v r u p a m a d e n o c a k l a r m m t o p l a m

h a c m i n i n y a k l a k y a r s k a d a r o l a n y k s e k r e t i m i n d e v a m h a k k m d a b k z .

R . M u r p h e y , S i l v e r P r o d u c t i o n in R u m e l i a A c c o r d i n g t o a n O f f i c ia l R e p o r t

c i r c a 1 6 0 0 Sdost-Forschungen, 3 9 ( 1 9 8 0 ) , s . 7 5 - 1 0 4 v e b i l h a s s a s . 7 8 - 8 0 .

2 0 K o l a y u l a l a b i l e n d a m a r l a r m t k e n m e s i n d e k i t a b u s e b e p l e r b i r y a n a

d ai ha d e r i n m a d e n l e r k a z d m a s m d a d a h a y k s e k r e t i m m a l i y e t i i le k a r k a r

y a k a l n m a s , i i n s r d r l m e s i n i n y a r a r l o l u p o l m a y a c a n b e l i r l e y e n b i r

f a k t r d . K u l l a n l a b i l e n e ld e m e v c u t t e k n o l o j i A v r u p a ' d a k i v e T r k i y e ' d e k i r e

t i c i y e s m r l a m a l a r g e t i r i y o r d u . T r k i y e ' d e o l d u u g i b i A v r u p a ' d a d a , o n s e k i z i n c i

Etsrm

i k i n c i y a r s n d a b u h a r m a k i n a s m n g e l i t i r i l m e s i n e k a d a r k u l l a n l a n t e k

n o l o j i , r e t i c i y e k s t l a m a l a r g e t i r i y o r d u . B u s r e c i n n g i l t e r e v e F r a n s a ' d a b e

y a v a e k i l d e i l e r l e d i i h k . B k z . F . B r a u d e l , a . g . e ., c . 1 , P a r i s 1 9 7 9 , s . 3 8 1 .

larnn nezaret i a l t nda i let i lmi lerdir . Bu tedbir , maden ii lerinin

ret imi yksek tutmalar n t ev ik mahiyet indeydi ; gerekten de ,

1 6 4 0 l a ra k a d a r O s m a n l Ru m el i s i n d ek i g m m a d en l er i n d e k a r

t lan maden miktar sabit kalmt r^^. Bu tarihten sonra Sidrekaps

g ib i daha nce ler i nem ta yan madenler in verg i k ymet ler in in aza l

mas , ret imde b ir d o lduuna i aret eder . Bu d i s e , daha

ziyade er i i l eb i l en maden damarlar n n tkenmes i g ib i tab i i s ebep

lere dayanr^^ Bylece, hayat nem ta yan cephane i in lzumlu

kurunun temininde 16801erdeki Osmanl asker kr iz i esnas nda g i t

t ike artan s k nt y a k lamak mmkndr. Bu tab i i k t l a b ir de

suni olarak tatbik edi len ambargolar ve merkant i l i s t pol i t ikalar

i lave edersek , top lam tes ir in nemi artar . T icaret in t es ir in i saymaz

sak , ya ln z malzeme kaynaklar n n aza lmas na bakarak b i l e , Osman

l lar n mhimmat konusunda kendi kendine yeter l i l i in in ondoku

zuncu asr n ba lar na kadar de i medi in i ne sren tab loyu b ir de

receye kadar yeniden izmel iy iz .

in

Saat ya/pm ve dier ilerde me kanik hareke tlerin

uygulanmas

Osmanl lardaki yaratma gc eks ik l i in in ekonomik ger i l eme

nin en byk sebeplerinden biri o lduu tezine dnecek olursak, me

kanik hareket ler ve saat yapm bakmndan ok i lg i ek ic i b ir du

rum ortaya kar . Ms lmanlar esk i Yunanl mhendis ler in unutu-


18/149

16

lan baar lar n Ortaa Avrupa's na yeniden tan tmalar na ve saat

tay in inde nc o lmalar na ram en, 1300' lerde mek anik saat ler in

imalat n n ba lamas y la , Avrupal lar

bu

ends tr ide

ne

g e m e y e

ba-

lamlard^^ Bu, Osm anl lar n i cat lara i lg i duym adk lar an lamna

gelmez . Mhendis , zanaatkarve yap m tehass s lar n n Osm anl m

parator luu

ile

R nesa ns ta lya ' s aras nda devam l g id i -ge l i ler in i

ince leyen Franz Babinger ve d ier ler i , m uhacirya da m a v i r k o n u

m u n d a k i buka l i f iye za naatkar lar saye s ind e Osm anl lar n , devr inen

yeni gel imelerinin ounu iz leyebi ldiklerini gstermi lerdir^^

Fa

kat Osmanl lar n katk lar n n ya ln z tak l i t l erden ya da haz r , ge l i

t i r i lmi t eknik ler in benimsenmes inden ibaret ka lmad , Takiyddin

(1525-1585) g ib i rasat lar n a l malar ndan anla lmaktadr . Ot to

Kurz taraf ndan yap lan yeni bir a l m aya gre , Tak iyddin a r

lk ve zemberekle al an saat ler hakknda 1550' lerde yazd i lm

m a k a l e o n a l t m c a s r Av ru p a s m d a

bu

k o n u h a k k n d a y eg n e

ma-

kaedir'-^ Bu t eknoloj in in sa at yapm ndak i prat ik uyg ulam as , s

tanbul 'un Galata semt inde 1630-1700 tar ih ler i aras nda ge l i en bir

saat i loncas taraf ndan gerekle t i r i lmi t i r . Kurz ,

bu

saat i l er in

rnlerinin, bu sana t rend ik ler i sv ire l i ve n g i l iz u s t a l a n n n k i

k a d a r

iyi

olduuna iaret eder^^ Galata'daki saati ler loncas nn

k tar ih in in onyedinc i asr n

son

b i rk a o n y l m a ra s t l a m a s

ise, as

ker a landaki problemlere yol aan malzeme k s t lamalar n n bu sa

h a d a da e tk i l i o lduunu gs ter ir . Bu tar ih lerde sv ire l i ve ngi l iz

2 1 otto K u r z ,

European Clocks ad Watches in the Near East,

S t u d i e s

o f the AV a rb u rg - I n s t i t u t e Nr. 34, L o n d o n 1975, s. 101.

22 F. B a b i n g e r , M e h m e d II der E r b e r e r und I t a l i e n Byzantion, 21,

1 9 5 1 ,

s. 127-170; F .

B a b i n g e r V i e r B a u v o r s c h l g e L e o n a r d o

da

V i n c i ' s

an

S u l

t a n B a j e z i d n (1502-03) G t t i n g e n , Nachrichten der Academie der Wissens-

chaften,

P h i l . - H i s t . K l a s s e

1952, Nr . 1.

B a b i n g e r

bu

m a k a l e s i n d e L e a n a r d o ' n u n

H a l i z e r i n d e bir y z e r k p r v e y a b a k a p r o j e l e r i in s r t n m e y i a z a l t m a k

m a k s a d ile z e l o l a r a k d i z a y n e d i l m i di g l i t a k m m a s a h i p bir yel d e f i r m e n i

i i n i z d i i t a s l a k l a r a n l a t r .

23 Bu a h m a n n n g i l i z c e t e r c m e s i i i n Bkz. S e v i m T e k e l i ( e d . ) , Clocks

in the Ottoman Empire in the 8ixteenth Century: Taqi al-Din's The Brightest

Stars for the Construction of Meclanical Clocks', A n k a r a

1966.

24 O. K u r t z ( a . g . e . , s. 54-60), d r t y l r a k l k y a p t k t a n s o n r a pek

o^u g e r i d n m e y e n s t a n b u l ' d a k i K a l v i n i s t g m e n l e r i n b y y e n k o l o n e r i n i

a n l a t m a i k t a d r . T o p l u l u g : u n r e f a h n d a n da a n l a l m a k t a d r ki, b u n l a r y a l n z

s a r a y d a k i h i z m e t l e r i y l e d i k k a t i e k m e k l e k a l m a y p , u l e m a n n i t i r a z l a r n a rag:-

m e n k e n t i n g i d e r e k a r t a n

bir

k e s i m i n e

de

p r a t i k h i z m e t l e r v e r m i t i r .


19/149

17

2 5 o . K u r z , a . g . e . , s . 1 01 .

26 I m m a n u e l W a l l e r s t e in , The Modern World System, N e w Y o r k 1974, A y

r c a b k z . a y n y a z a r , T h e O t t o m a n E m p i r e a n d t h e O a p i t a l i s t W o r l d - E c o n o m y :

S o m e Q u e s t i o n s f o r R e s e a r c h , O . O k y a r a n d H . n a l c k ( e d s . ) , The Social and

Econom ic History of Turkey 1071-1920, A n k a r a

1980,

s .

117-122;

I . W a l l e r s t e i n

b u m a k a l e s i n d e d a h a n c e k i a l m a l a r n n n e t i c e l e r i n i d e e r l e n d i r i r . K a p i t a l i s t

s i s t e m l e t a m b t n l e m e n i n o n s e k i z i n c i y z y l m s o n u n d a n n c e o l m a d s o

n u c u n a v a r r . B r a u d e l g i b i b a k a l a r i s e , B a t ' n m k e s i n i k t i s a d i h a k i m i y e t i n i n

d a h a g e b i r t a r i h t e b a l a d n i le r i s r e r l e r : B r a u d e l a . g .e . , c . 3, s . 4 08 : D o n e ,

s i l e s p o r t e s d e T c o n o m i e o t t o m a n e s o n t f o r c e s d e p u i s l o n g t e m p s , c e t t e

c o n o m i e , a u

X V i n

s i ^ c l e e n c o r e , n ' e s t n i c o n q u i s e n i a b s o l u m e n t m a r g i n a l i s e

( E e r O s m a n l e k o n o m i s i n i n k a p l a r u z u n z a m a n d a n b e r i z o r l a m y o r i s e , d e m e k

k i b u e k o n o m i

X V i n .

y z y l d a n e e l e g e i r i l m i n e d e t a m a m e n s i s t e m d e n d

l a n m t r . B r a u d e l a . g . y e r , s . 4 15 : A m^on a v i s , i l n ' y a u r a i t e u d e c a d e n c e

f r a n c h e d e l ' E m p i r e t u r c q u ' a v e c l e s p r e m i r e s a n n ^ e s d u X I X e s i e c l e ( B e n i m

f i k r i m e g r e , T r k m p a r a t o r l u u n u n a s l g e r i l e m e s i a n c a k X I X . y z y l m i lk

s e n e l e r i n d e b a l a m t r ) .

saat yapmc lar , Trklerin saat lere olan i lg i lerini farkederek, zel

l ikle Trk pazar i in saat ler imal etmee ba lad lar. Ayrca, 17. as r

sres inde yer l i imalat lara komple saat mekanizmas ve para lar

satan Avrupa devlet leri , bu tarihlerden sonra merkant i l i s t pol i t ika

yznden bunlar t emin e tmekten ka nd lar . Yzy l n ba lar nda

saat tekniinde pandl l saat ler ve zemberekl i kol sat leri g ibi i ler

lemelerin olduu inkr edi lemez^^, fakat Takiyddin rneinin is -

bat et t i i g ibi bu dei ikl iklerin Galata'daki atlyelerde tatbik edi l

mes i i in h i b ir nem sebep yoktu . Ancak merkant i l i s t z ihniyet ,

bi tmi rnn ihracn ngryor ve yeni teknoloj inin kontrolsz

o larak yay lmas n i s t emiyordu.

Net ice o larak bu makalede an latmak i s t ed i im, tar ih in in en er

ken dnemler inden ber i Osmanl top lumunun esas yaps i t ibar iy le

yeni f ik ir ler i benimsemeye , ta tb ik e tmeye ve yabanc t eknoloj iy i m-

kemmel le t i rmeye heves l i a k b ir top lum o lduu, fakat ekonomik

ve teknoloj ik al -veri ve temas yol larnn onyedinci asrn sonlarna

doru tedr ic o larak kapand d r . Bu kapanma k smen, ekonomik

gel i menin devamhi i in gerekl i minera l l er in , keres te ve d ier

maddeler in tab i i kaynaklar n n g i t t ike aza lmas ndan domutur . Fa

kat kaynaklardaki bu eks i lmenin t es ir ler i , mparator luunun Kuzey

At lant ik ekonomi ler i taraf ndan kas t i o larak d lanmas y la daha da

artm t r . Immanuel Wal lers te in 'e gre , bu baml ha le get i rme ve

tedr ic o larak s i s t emle btnle t i rme srec in in ba langc , onal t nc

asrn sonlarna dayanmaktadr^^.


20/149

18

E K

TifeA Efrenciyn hakknda notlar

leri teknoloj inin tatbikini gerekt iren e i t l i s iv i l ve askeri pro

je ler de Osmanl lara h izmet ler in i sunan yabanc t eknisyenler in k im

l ikleri ve f a l iyet leri ok i lg i e kici o lm ak la berab er bunlar hakk nda

kes in b i lg i bu lmak zordur . Osmanl kaynaklar nda T'ife-i Efren ci

yn d iye b i l inen yabanc t eknisyenler padiahn saraynda a l an

cret l i h izmet l i l erd i ve d ier mahere-harn kul lar g ib i maa lar n

drt ayl k taks i t lerle al r lard . Devlet hazines inin senel ik btes inde

bazen ayr l i s te hal inde grnrler, bazen de saray zenaatkrlar

(ehl- i hiref t' i fes i )^ i le birarada kaydedi l ir lerdi . Mesel 1527 (H.

933) btes inde ehl- i hiref t' i fes i aras nda onbe ki i l ik hris t iyan

ar s i lah mtehass s ve raklar grubu bulunmamaktadr . Fakat

1629 (H. 1038)^ btes inde e frenc iyn sa y s n n k rkdrt ve sene l ik

maalarnn 770.832 ake olduu bel irt i lmektedir . Ayn y l ehl- i hiref

ta ' i f es i say s 961 o lup heps in in top lam 1005 k i iy i bu lmaktadr . k i

grubun ayr o larak gsteri ldii zel bir durum olmadka, bel ir l i b ir

zamanda padiahn h izmet indeki yabanc t eknisyenler in say s n tah

min etmek zordur. Ancak, bunlarn bel ir l i b ir i i yapmak zere m

av ir o larak veya benzer b ir grev le k sa b ir sre i in i s t ihdam edi l

d ik ler i a kt r . 1670 (H. 1080) btes inde padiahn maa l h izmet

kr lar aras nda tek b ir t eknisyenin bulunmas buna b ir rnekt ir ,

fakat ne i i in tutu lduu be l i r t i lmemi t i r^ Bu g ib i t eknisyenler pa

d i ahn h imayes indeki herhangi b ir projen in yap lmas nda kul lan

l rd fakat bulduumuz b i lg i l er gene l l ik le bunlar n Osmanl topu

kuvvet ler ine mavir o larak h izmet verdik ler ine i aret e tmektedir .

Bunlar n en tan nm lar ndan b ir i Macar s s lh Urban'd r ; nce top

dkmcs o larak B izans mparatoruna h izmet e tmi , daha sonra

taraf de i t i rerek k inc i Mehmed' in s tanbul kuatmas nda kuUan-

1 .

L t f i B a r k a n ,

933-934 (1527-1528)

m a y l m a a i t b i r b t e r n e i

iktisat Fakltesi Mecmuas,

15, 1953-54,

s .

310,

N r .

35;

t o p c u y n - t o p - h e n

v e g e l b r a n - to> m a ' a k i r d e , s e f e r 15.

2 B a b a k a n l k A r i v i , M a l i y e d e n M d e v v e r D e f t e r l e r i , N r . 794.

3

B a r k a n , alO

9 1980 (1667-1670)

m a l y u m a a i t b i r O s m a n l B t e s i ,

ktisat Fakltesi Mecmuas,

17, 1955-56,

s .

228:

m e v a c i b - i t a ' i f e - i e f r e n c : n e f e r

1, f i y e v m 30 a k a .


21/149

19

4 B u t o p E d i r n e ' d e d k lm g t v e e l l i i f t k z t a r a f m d a n e k i l e r e k i k i

a y d a s t a n b u l ' a g e t i r i l m i t i . R i v a y e t e g r e , k u l l a n l a n g l l e 2 0 K a n t a r ( q u i n t a l )

v e y a i k i t o n d a n d a h a a r d : A . D e r e k o , Q u e l q u e s m o t s s u r l e s p l u s a n c i e n s

g r o s c a n o n s T u r c s

Armi Antiche, 1,

1 9 6 3 , s . 1 6 9 - 1 7 8 .

d byk topun dkmn yapm t r^ Bunlar g ib i Bat 'da tan n

mayan ve i s imler i b i l inmeyen daha b irounun Padiaha kuatma

teknii hakknda f ikir verip yardmc olduklar tal imin edi lmekte

d ir . Bu k imse ler in b iyograf i l er i ve h izmet ler in in tar i f i hakkmdaki

en zengin ka3nak]ar, tavs i f i izahat vermeden yalnz rakam ve maa

lar bi ldiren ar iv belgelerinden ziyade, seyahatnameler ve grg

ahit lerinin anlatt klarn iht iva eden Osmanl sefer gnlkleridir .

Bunlarn aras nda menzi lnmeler ve baz seferlerin tariheleri , Os

manl ba l i s t ik ve kuatma teknik ler in i ara t ranlar i in h l yete

r ince ince lenmemi kaynaklardr .


22/149


23/149

M H A N K D A R B U S U L N N K A B U L *

Halil SahilUolu

Nu m i s m a t i k k a t a l o g l a r v e b e l g e l er t a ra n d n d a O s m a n l l a r a d

na yakla k seksen yerde para darbedi ld i i an la l ra Darphne sa

y s ndaki okluk , maden para rej imler in in gere i o lan ham maddeye

baml l k tan kaynaklamyordu. Para deer i , yap ld madenden

i ler i ge l iyordu. deme ara lar n oal tmak, banka s i s t eminin yok

luunda, deer l i madenin t edr ik ine bal yd . Ka t para rej iminde

olduu g ib i maden parann zer ine rakamla deer in i be l i r l emek ge

lenek o lmam t r . Bu yzden ancak bol maden o lursa bo l para dar-

bedi l i r . s te l ik madenin para ve p iyasa deer i aras nda sapma o lun

ca para p iyasasmdan maden p iyasas na kaabi l i r^ . Yani para lardan

ziynet eyas ve kul lanma eyas yapmna g id i l eb i l i r . Aks i de var i t

tir . Madenin bo l o lmas y la deme ara lar n n oalmas arasmda

bir mnasebet varsa da bu mnsebet in e las t ik iyet i byk de i ld ir .

Z ira burada ik inc i b ir enge l o larak kar mza darb tekni i kmak

tadr . Darb yk merkezdeki t ek darphneye b rak lmamak i in ta

rada uygun yer lerde darphaneler a lm t r . Bu tara darphneler i

* B u m a k a l e , U l u s l a r a r a s M o d e m B i l i m v e i s l a m D n y a s s e m p o z y u m u

2 - 4 E y l l 1 98 7 ' d e ( R C l C A ) t e b l i o l a r a k s u n u l m u t u r . M e t n i n n g i l i z c e s i i i n

b k z . H a l i l S a h i l l i o l u , T h e n t r o d u c t i o n o f M a c h i n e r y i n t h e O t t o m a n M i n t ,

Transfer of Modem Science and Technology to the Mslim World. E d . E k m e l e d

d i n h s a n o l u R C C A - s t a n b u l , 1 9 9 2 ,

1 H . S a h i l U o l u , K u r u l u t a n X V I I . a s r m s o n u n a k a d a r O s m a n l P a r a T a

r i h i t i z e r i n d e b i r d e n e m e , y a z m a d o k t o r a t e z i m i z d e d a r p h a n e l e r i n s t e s i n i v e

b u n l a r n h a n g i h k m d a r z a m a n n d a a l t k l a r m g s t e r e n t a b l o v a r d r .

2 D e e r l i m a d e n l e r d a r p h a n e l e r i in o l d u u k a d a r , y a l d z , k u y u m c u l u k ,

s i m k e l i k v e s r m a k e l i k i in d e b i r h a m m a d d e d u r u m u n d a d r l a r , A v d a n l c -

l a r e r i t i p p a r a b a s m a k z e r e d a r p h a n e y e s a t m a k o l a s l k a d a r g m t i g v e a l

t n p a r a , a v a d a n l k , s s e y a s v e y a y a l d z i i n d e k u U a m l a b i l i r s i k k e t a s h i h l e r i n

d e g m k u l l a n a n s a n a y i d a l l a r m s m r l a m a , y a s a k l a m a u y g u l a n r d .


24/149

2 2

3 B k . N o t b i r d e k i t e z i m i z i n d a r p h a n e b a h s i .

4 H , S a l h i l l io l u , B i r m l t e z i m z i m e m d e f t e r i n e g r e 1 5 . y a y l m s o n u n d a

d a r p h a n e m a k a t a a l a n ,

ktisat Fakltesi Mecmuas,

C . 2 3 , s a y 1 - 2 ( 1 9 6 5 ) .

5 K a h t r e * d e f r a n s z k o n s o l o s u D a v i d M a g y , 4 T e m . 1 6 8 6 t a r i h l i b i r r a p o

r u n d a : Su q u in O h e r i f d u C a i r e : S o n p o i ( f c e s t d e 1 8 c a r a t e t s u r l e s 2 4 c a r a t d e

l i e d ' a r g e n t ( K a h i r e e r i f i a l t n : 1 8 k a r a t a r l g : v a r d r v e i i n d e 2 4 k a r a t t a

2 k a r a t g m a y a r v a r d r ) , t s t a n b u l e r i f i s i n d e 2 4 k a r a t t a 1 k a r a t k a d a r g

m ,

a y a r o l a r a k v a r d r . A . N . A f f . E t r . B . V r k 5 1 .

ya ham madd enin bo l o lduu m ade n ocaklar yakn lar n da veya

neml i t i cret merkez ler inde kuruluyordu. Osmanl imparator luu

nun at s a l t nda toplanan devlet ve beyl iklerin merkezleri uzun

veya k sa sre i l e Osmanl ynet iminde darphaneler i i l emee devam

et t i . T icret merkez ler inde bulunan darphneler in deer l i maden

iht iya lar t i caret yo luy la kar lan yordu. Dviz durumundaki ya

banc paralar bu darphneler i in nemli bir ham madde kayna

tek i l ed iyordu^

Darp Teknii

Onyedinc i yzy l n son lar na kadar darb tekni i o lduka ba

s i t t i . Btn i l emler zanaat ve kk esnaf z ihniyet i i inde yrt

lyordu. Be lk i byk i l e tme h i s s in i verecek kadar ok i i a l t

ran darphneler bulunuyordu. Bu yoldan zel l ikle eski ake yasak

lar ve clus hdiseleri dolays yla s ikke tecdidi gereklet ir i l ince,

lkedeki para s toku yeniden darphaneden geerek yeni hkmdar

adna s ikkes i de i t i r i l iyordu. Bu yzden i hacmi ok art yordu. An

cak bu olaylar, paray toplamak ve yeniden s ikkelemek i ini iki , veya

i l t izam sres ine, yani 6-9 y la yayyorduk

Maden, ocaktan, yabanc paradan, kul lan lm eya ve yerl i pa

ra d a n s a l a n y o rd u . E rg i t m e ( k a l ) y n t em i v ey a t i z b a ( s u y a v u r

ma) sonucunda ar t l yor . Saf veya ayar l o larak (zamanma gre)

para bas l yordu. Ayar konulduu zamanlarda saf madene ayar o la

rak kul lan lan bakr kat l yordu. Bakr hem a l t na hem gme ka

t l yordu. Al t n paraya onyedinc i yzy l n sonunda b ir ara l k gm

kar t r lm t rk

Para kes i lmek zere , sa f veya ayar l o larak , madenin erg i t i ld i i

blme kefe ad veri l iyordu. Maden ubuk ekl indeki kal plara


25/149

2 3

6 - 7 H . S a h i l U o l u , T r k p a r a t a r i h i b a k m n d a n e s k i h e s a p k i t a p l a r n n

d e e r i . Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, s t . , s a y 7 ( M a r t 1 9 6 8 ) .

8 E s k i s i k k e k a l p l a r y e n i l e r i y l e d e i t i r i l d i i n d e , 3 . 5 . 9 8 4 / 2 9 . V I H . 1 5 7 6 t a

r i h i n d e E d i r n e d a r p h a n e s i n e 4 0 k r s v e 8 0 e l i k g n d e r i l m i t i r . M M . 7 5 3 4 A h

k a m D e f t e r i s f . 6 9 4 .

9 B u r s a D a r p h a n e s i H e s a p l a r , B e l e d i y e K t p . M . C e v d e t y a z m a l a r 0 . 5 9

M s r d a r p h a n e s i n d e b u p a r l a t m a i i n e c i l a v e b u i l e u r a a n i i y e c l v e y a

c a c d e n i y o r d u . A l t n s i k k e l e r . g h e r i le , n i s a d r , j e n k r v e t u z d a n i b a r e t b i r

k a r m l a ; g m s i k k e l e r t o r t u ( t a r t a r ) , u p v e t u z d a n ib a r e t b i r k a r m l a

c a l a n y o r d u . T S A E . 1 6 9 .

1 0 S a a t i a s l n d a k a z l a n s i k k e k a l b n n c i l a s n ( p e r d a h t m ) y a p a n i i

o l d u u s t a n b u l d a r p h a n e s i k a y t l a r n d a n a n l a l y o r . C e v d e t , D a j p i h a n e 2 7 5 7 .

dklerek yass layacak us ta lara ver i l i r . Parann ka l n l mca yass

lanan maden bas lacak parann apnda kare ler ek l inde makas la

doranr . Buna

kehle

denird i . Kare ler yuvar lat lacak ek i lde kenar

lar kes i l i r bas lacak yuvar lak madene pul denirdi . Pul temizlenir ,

sikkezen

den en usta lara tes l im edi l irdi . Sikke zen bunlar bir k t e

sapl krs ad ver i l en ve zer inde parann b ir yzn deki ek i l ve ya

yaz lar bulunan kal b t ek in in zer ine koyarak e l inde tut tuu ubuk

ekl indeki

elik

ad veri len kal bn ikinci tekini koyarak ekilerdi .

el i in pul zer ine ge len taraf nda parann ik inc i yzndeki yaz ve

ya eki l ler bulunurdu^

Sikke ka l p lar n kaz yana

Sikkegen

denird i . A m m a yanl l k la

s ikke-zen de deniyordu. Genelde s ikkegen ba darphnede de i l sa

rayda , denet im a l tmda a l rd . Zamanma gre res sam, mhrger ,

hakkak da deni lmi t i r . S ikke ka l p lar e l ik ten yap l rd . Evl iya e

leb i bu e l i i Polad- Nahcivn d iye tan ml yor . Buna Nahcivn

i i eUk diyor^

S i k k eg en h er krs i in iki elik kaz yordu. Tara darphneler i

n in s ipar i l er i merkeze ge ld i inde , merkez in tara darphnelere s ik

ke ka l p lar gnderdi inde , bu mnsebet le yaz lan f ermanlarda hep

bir krsye iki el ik gnderi ldii bel irt i l iyordu^. Sebep el iin eki-

lemeden dolay daha abuk a nmasdr .

Tedavle kacak par lak para lar bu ha le get i ren lere aartmac

veya ruglc ad veri l iyorduk

Ypranm s ikke ler merkeze iade ed i l i r . Bunlar bazan onar la

rak yerine geri gnderi l irdi . Ms r darphnes inde, s ikke kal plarm

onaran saati d iye an lan k imse ler va rd "


26/149

2 4

M o d e r n d a r p a l e t l e r i k u l a n ld g ^ n d a s i k k e k a l p l a r a i f t s a y l y o r . e k i l e m e d e

b i r e l i e ik i k r s i m a l e d i l i y o r d u . M s r d a r p h a n e s i i i n d e ( 4 . 3 , 1 1 5 4 / 3 0 . V .

1 7 4 0 ) 3 0 i f t z e r - i m a h b b d e n e n a l t m p a r a s k a l b i m a l e d i l m i t i r . H e r i f t

i i n 3 . 5 o k k a d e m i r v e 1 .3 o k k a e l i k k u l l a n l d . S i k k e g e n h a k ( k a z m a ) c r e t i

o l a r a k b i r i f t s i k k e k a b b b a s m a 3 6 0 a k e v e b u n l a r m c i l a s ( p a r d a h t ) i i n

s a a t i 2 4 a k e c r e t a l y o r d u . S i k k e l e r i n y a p m n g e r e k l e t i r e n d e m i r c i a y n

i ft J c a l b i i n d e 6 0 a k e a l y o r d u .

1 1 N u m i s m a t i k k a t a l o k l a r d a y a y n l a m O a n a n l s i k k e l e r i b u n u d o r u l a r .

1 2 N o t . l ' d e k i d o k t o r a t e z i m i z , s . 2 0 9 - 2 1 2 .

1 3 D o k t o r a v e D o e n t l i k t e z l e r i m i z ( B i r A s r l k O s m a n l P a r a T a r i h i,

1 6 4 0 - 1 7 4 0 ) U e ODT Geliim DergisVmn ( A n k a r a 1 9 7 8 ) k t i s a t t a r i h i z e l

s a y s m d a k i O s m a n l p a r a t a r i h i n d e d n y a m a d e n v e p a r a h a r e k e t l e r i n i n y e r i ,

1 3 0 0 - 1 7 0 3 m a k a l e m i z .

Dojrp Tekniinin lkelliinin Sonu lar

Teknik i lkel o lmakla beraber, arl k zerinde byk duyarl k

vard . Yz d irhem gmten 400 ake bas ld zamanlarda en ok

402 akenin yz d irhem ge lmes ine msamaha vard . Bu i t ibar la to

l erans pay b inde be i gemezdi . Ancak tam yuvarlak o larak p iya

saya kamayan bu para lar n damgalar da her zaman tam orta lana-

myordu, s t ve a l t damgalar kaym o lab ihyordu^\ eki lemede yu

var lak ek i l deforme o lab i l iyordu. Bu yzden kr i t ik dnemlerde , ma

den deer inde farklar , a l t n para kurunda dalga lanmalar o lduu za

m a n ,

maden p iyasas n n gerekt ird i i paray o tomat ik o larak maden

p i y a s a y a s rm ek m m k n o l m a d n d a , y a d a d a l g a l a n m a l a r i z l e

mek zor la t nda parann kenar k rk l yordu. Bu ek i lde kr iz daha

da a r la t n l yordu. Fat ih-Byez id dnemi ve ik inc i Se l im i l e n

c Murad dnemi bunun t ipik rnekleriydi^^

Amerikan Grnleri

Amerikan haz ine ler i dnya p iyasa lar n i s t i l e tmes iy le b ir l ik te

maden deer ler indeki da lga lanma, s tandard ake bas p tutunma o la

na ka lmaynca , darphaneler i d i s ip l in a l t na ahna da kabi l o lma

y nca , k rkma faa l iyet in in de artmas ve dev le t in Iran sava lar y la

uramaktan baka i l ere vaki t ay ramaz hale ge lmes i zer ine darp

hneler ve Rumel i 'nde i l eyen maden ocaklar b irb ir i ard nca ka

pand faal iyet lerini durdurdu^^


27/149

25

1 4 X V I I . y z y l n o r t a l a r n a d o r u O s m a n l e y l e t l e r i b t e l e r i n i y e r l i

p a r a y e r i n e ^bu y a b a n c p a r a l a r l a h a z r l a r o l d u l a r : 1 0 6 1 ( 1 6 5 1 ) ' d e B a d a t K

m i l g u r u l a ( M M . 4 3 8 4 ) , 1 0 6 2 ( 1 65 2 ) ' .d e H a l e p ' t e y l e , 1 0 4 2 ( 1 6 4 1 ) ' d e T r a b l u s -

a m E s e d e ( D . B M . 1 0 4 2 . 6 . 8 ) M t e d z e n l i y o r l a r d .

1 5 J a c q u e s S a v a r y ; Le parfait Nogociant, P a r i s 1 7 1 3 , L o u i s d e c i n q s o u s

m a d d e s i v e J . B . T a b e r n i e r ;

Nouvelle relation de Vinterieur du se rail du Grand

Seigneur, P a r i s 1 6 7 5 .

1 6 H . S a h l i o l u , Sv y l v e O s m a n l m p a r a t o r l u u n d a S v y l B u h

r a n l a r ; ktisat Fakltesi Mecmua s, C . 2 7 , s a y 1 - 2 , 1 9 6 9 .

1 7 A . N . A f f . E t r . B I N o 3 8 1 , F r a n s z s e f i r i n i n 2 6 . X I . 1 6 9 2 t a r i h U m e k

t u b u i l e e k l i F r a n s z t c c a r v e y a s e f a r e t m e n s u p l a r n d a n S i e u r J u g l a s v e D a v i d

M a y n a r d ' m e s e d g u r u h a k k n d a m t a l a a l a r .

Onyedinci yzy l n i lk yars nda Iran sava lar ; ikinci yar

s nda Gir i t ve daha sonra Avus turya sava lar s ikke i l er ine gere

ken nemi vermei zor la t rd . Nadiren para bas l yordu, i spanyol

guru lar (r iyal , kmil veya tm guru) i le Hol landa kurular

(Esed veya Aslanl guru) ml l para gibi geiyordu^^ Fransz

larn ayn yzy l n ortalarnda ark pazarlarna sevk et t ii , Bat 'da

on ikis i , on drd bir r iyal guru eden Louis de cinq sous denen pa

ralar bizde sekizi bir r iyala geiyordu. Bu yzden ad Smn olarak

kondu^\ Bu para Douda adet t edavlden ek i l en gndel ik kul

lanm paras o lan ake ve pre'nin yaratt bo luu dolduruyordu.

Frans z lar bundan muazzam krlar sa l yordu. Para , dzgn iy i

bas lm o lmakla byk skse yapm t . Z iynet o larak da kul lan

l yordu. Ayarn n drlmes i ve bundan haks z kazanlar sa lan

mas na kar l k yasaklanmyordu. Yasaklanmas ha l inde de yasak

pek tutmuyordu. Karar l b ir ek i lde yasaklanp msadere ed i lmes i

ise panik yaratt .

Uyan

Uzun so luklu sava lar , Osmanl Devle t i 'n in haz ine ih t iya la

r n tketmi t ik^ Viyana bozgununa kadar so luklanacak zaman bu

lunamam t . Kprl ler dahi paraya yeter ince zen ve vaki t ay -

ramam lard . Yabanc paralar zerinden ok dolaplar dnyordu.

Devle t , yen i b ir s iyas sorun yaratmamak i in , bu dev le t l er in se f i r

lerinin biribirini ihbara, birbirleriyle para arachyla haks z reka

bet ( t icarette) yapmalar kar s nda ses karmyordu^^. Yeni lgi

zerine i yap dzeni ve i i s t ikrar i le ekonomiye ekidzen verme


28/149

26

1 8 H . S a h i l U o l u ; t l i n c i S l e y m a n v e i k i n c i A h m e d z a m a n l a n n d a B a k r

P a r a z e r i n d e B i r E n f l a s y o n D e n e m e s i , H . 1 0 9 9 - 1 1 0 3 / M . 1 6 87 -1 G 9 1,

Blten

N o 1 0 , ( T r k N u m i s m a t i k D e r n e i y a y m , s t . ) , 1 9 8 2 .

1 9 M M . 1 0 7 8 v e 3 7 2 7 n u m a r a l d e f t e r l e r .

2 0 B k . H . S a h i l U o l u ,

Blten,

1 0 . k i n c i S l e y m a n . . , A s k e r i n g e c i k m i b e

u l u f e s i v e b i r y l l k ( 4 u l u f e ) c u l s b a h i i d e n m e s i c i l d u r u m a g e l d i .

arzusuyla drdnc Mehmed darphaneyi a l t rmak ve paray s

lah etmek projelerini gel i t ir iyordu. Yeni darphne kurmak, on al

t nc yzy l n ortalarndan beri Osmanl lkes inde mil l para gibi

tedavl eden riyal ve ars lanl guru lar gibi ir i gm para basmak,

darb askya alman al t n paray yeniden canlandrmak is t iyordu^^.

Ordunun gec ikt ir i l en u lufe ler i , verg i kaynaklar n n faz la zor lan

m o lmas ve i haz inenin mevcudunun tkenmi o lmas , maden

ocaklarnn da hayl idir kapal bulunmas , Drdnc Mehmed' i i

haz inede , k i l erde ve ahur haz ines inde kul lan lmayan s iml i ve ya l

d z l eya lar , a l t ndan ve gmten mamul eya lar erg i t erek bun

lar la para darbedi lerek , uzun zam andr a l m aya n darph aneyi

canlandrmaya ynel t t i . Yak larak erg i t i l en ve para darbedi len bu

madenlerin mikdarlar yle idi (dirhem olarak) :

AUn Gm

09.

IV. 29. VII . 1687 60 65 2 92 24 0

20 .

IV. 1686 40 209 1 83 4 553

05 .

X. 1685 150 73 5 1 956 336

Bu miktar lar 806 kgr . a l t n ve 9 ton 182 kgr . gm ed iyor-

du^k e Drdnc Mehmed zamannda ba lanm ve k inc i S ley

man' n gec ikt ir i l en u lufe lerden baka c lus bah i i deme sorunu

da vard^k

M ihaniki Darb usulnn Benimsenm esi

ngi l iz ve Hol landal tacirler yakn dou t icaret ini esed gu-

ru la yapyor lard . Guru kuru maden deer in in s tnde id i . Bu

nun bakr fazlayd . Bu sebeple bu iki ulusun tacirleri , daha ok

takas t i caret in i ye leyen (z ira Fransa gm , guru ihrac n ya

sakl yordu) , Frans z tac ir ler ine gre pazar l kta daha g l du-


29/149

27

2 1 A . N . , A f f . E t r . B . I I I . N o : 2 3 5 ' t e M e m o i r e s a u s u j e t d e s p i a s t r e s , j o i n t

a u l e t t r e d e M . L o u v i g n y d e 1 5 . V I I . 1 6 8 7 v e b u z a t n a y n k u t u d a 1 5 . I I . 1 6 8 8

t a r i h l i m e m o i r e ' .

2 2 A . N . A f f . E t r . B . I . N o . 3 8 1 , v r k 6 .

2 3 B k . A y n y e r d e 1 3 . I I . 1 6 8 7 t a r i h l i m e k t u b .

2 4 B B A . M M . 4 0 4 7 ( K u y u d - i M h i m m e d e f t e r i ) s f. 2 3 2 v e M M . 2 7 3 5 s f-

1 3 6 v e M M . 2 9 7 5 .

rumda idi ler . Get irdikleri esed veya as lanl guru larm kendi lerine

daha ucuz mal o lmu o lmas ndan f ia t lar n yksekl i ine bakmadan

ipek, baharat ve ir mal lar sat n al yorlard- \ Frans z sef ir i Gi-

rardin , hkmet inden a ld ta l imat zer ine sadrazama bu guru -

lar n mahzurunu anlat yor ve yasaklamas n t lyordu. Sadra

zam ise buna hacet kalmadan, iz lenecek bir pol i t ika i le , bu guru-

larm darphaneye get i r i lmes in i ve yer l i guru larm darbnda ham

madde olarak kul lan lmas i in zendiri leceini bi ldiriyor bunun

iin yeni let lerin hazrlandn haber veriyordu. Mektub 1 Mart

1687 tarihli idi^^ (Hicri takvimle 16.4.1098'e denk gelir) . Girardin,

13 ubat 1687 (H. 30.3 .1098) tarihh mektubunda da, esed lerin ya

saklanmas ndan sa lanacak faydalar as len L ivourne' l i b ir mhte-

di o lan sahib- i ayarla bir ka defa konumu ve bu f ikre taraftar

yapmaa a l t n i fde e tmi t i r . Kaynaklar mz bu zt tan Frenk

as l ndan Cerrah Mustafa diye sz etmektedir . Mhtedi olduun

dan baba ad Abdul lah olmak gerekirdi . Ancak toplumsal mevki i

gere i , emsal l er i g ib i Abdlmennn o lu deniyordu. Zbedfl-vu-

kayi : Frenk tai fes in den , s lama gelm i , san at sahibi , heza rfen

deni lmee sl ih bir dem idi diyordu.

Darphne shib- i ayar l . Sarayn kul lan lm eyas erg i t i -

l i rken Ermiye ad nda b ir z immi zer inde o lduu anla l yor . 5 Re-

ceb 1097 (28 M ays 1686 ) da bu g rev Ye nieri 60. cem aat ' tan,

yevmi 25 ake ulufel i emekl i Yusuf Mustafa bin Abdul laha veri ldi .

Hac Yusuf o larak da be lge lere geen bu zt yevmiyes in i haz ineye

brakarak , darb cret inden sa layaca kazanla yet inmeyi kabul

etti^^

Darphnenin yeni alet lerle donat lmas , Yusuf Mustafa'nn s

h ib- i ayar l zamanma ras t lamaktadr . Cerrah Frenk Mustafa 'n n

devreye nas l bir mnsebet le girdii ak dei ldir . Kendi mi tek

l i f et t i yoksa bu ie angajemi edi ldii bi l inmemektedir . Saray- cedd


30/149

28

2 5 B a k . E k t e k i b e l g e .

2 6 - 2 7 - 2 8 B r o k r a t l a r n b u y e n i a l e t l e r i n m a h i y e t i h a k k n d a f i k ir l e r i o h n a -

b a z f e r m a n k a y t l a r n d a n a n l a U y o r . E s k i u s u l l e d a r b e d i l e n p a r a l e r i n k e

n a r l a r n d a n k e s i l e r e k g m f a r k e d i l m e y e c e k e k i l d e a l n d n b e l i r t e n M s r

v a l i s i M e h m e d P a s a 1 1 1 7 ( 1 7 0 5 ) s e n e s i n d e z u y f p a r e a h z v e i h t a s k l l i y e n

m e n o l u n u p y e r i n e d o r a m a t a b i r o l u n u r a l e t d e n k a r v e a r h t a b i r o l u n u r s i k k e

i le s k k e l e n u r p r e k a t ' m a f e r m a n e m r o l u n d u k d a z i k r o l u n a n p a r e n e f s ' l - e m r

c e d d z e n c i r e k l u a l t u n g i b i m t i d e v v e r v e h e m v r o l u i b . . M h i m m e - i M s r N o 3 ,

h k . 6 3 6 . Z i l h i ce 1 1 3 8 / A . 1 7 2 6 . A y n v a l i y e y a z a n b i r d i e r h k m d e B u n d a n

a k d e m A t y k P r e u b u k t a b i r o l u n u r s i k k e i l e d a r b o l u n u r d u . B u n u n l a k a t i o k

p r e d a r b m m k t a d i . H a l b u k i e l - n f e r m a n e d e n T u r a l u p a r e y i b u n u n l a d a r b

e t m e k i m k n s z d r . R a k k a s d e n e n l e t l z m d r . . . - diy e y a z m a k t a d r . M s r m -

h i m m e s i N o 4 H k . 6 5 ; E v s 5 S af e r 1 1 4 0 / 2 7 E . - 6 B k . 1 7 2 7 . B u h k m l e r i n

i l k i n d e a l e t l e r i n k u l l a n l y a n l t a n t l m o l u p i k i n c i s i n d e i s e d o r u t a n m

l a n m t r .

(Topkap saray ) bahes indeki darphanede i e koyuldu . Alet l er i

iml i in gereken bakr , tun, demir ve el ik temin edi ldi . Cari g i

derler i in denekler veri ldi . En eski kayd 10 Safer 1098 (26.XII .

1686) tarihl i o lub bu tarihte kendis ine 8 kantar bakr tes l im edi l

m itir. Pa ra de ne kler inin en esk isi d e 25.3 .109 8 (8.11,1687) *dir.

Ken dis ine bu y l i inde denen 6 0 00 0 ake l ik ye di tak s i t i n i lki ve

r i lmi t i r . Daha ge b ir tar ihte sh ib- i ayar Yusuf Aa taraf ndan

4 87 5 esed g ur u h av ale edilmitir^^ Bkz . Be lge .

Hazineden a lacan t esb i t e tmek i in yap lan ke i f t e ve daha

baka muhasebe kayt larna gre iml et t i i a let lerin bel l i ba l lar

unlardr :

arh : Bun un para bas lacak kle madenler in y ass lam a i in

de kullanldn sanyoruz^^.

Kesm e, (doram a da denm ektedir ) : me ta l l evhalar n pul ek

l inde doruyan z mba veya de lg i makinas o lduunu sanyoruz^^

Ra kka s : Sa a so la sa l nma ha reket ind en dolay bu ad ver i

l en a le t burgu b ir eksen bah u lar nda kurun top (yuvar lak) ya

tay bir ubuktan ibarett ir . el ik i levini gren s ikke kal bnn teki

burgunun ucunda o lup ko l burguyu ve ucundaki ka l b n t ek in i aa

ya , krs grev i gren parann zer ine konan pul s tne inerek

basky yapyordu. Parann kenarna z inc ir ve t r t l yapacak b ir

letin de yapld keiften anlal yor^^.


31/149

29

2 9 A k e n i n a l a m n d a 1 7 0 5 ' t e % 1 0 b a k r v a r d . i r z a m a n l a r d a s a f g

m t e n b a s l r d . A r l a a d a k i g i b i d e i i k l i k g s t e r d i :

Yllar Arl Dirhem

Mgr.

Kaynak

1 6 8 8

1 / 1 7

2 5 6

M M . 1 0 7 8

1 6 9 2

1 / 2 3

1 3 9

D . B M 1 1 0 2 . 8 . -

1 6 9 6

1 / 1 9

1 6 8

D . B M 1 1 0 8 . 5 . 2 4

1 6 9 7

1 / 1 8 1 7 6

D . B M 1 1 0 9 . 5 . 1 2

1 7 0 5

1 / 1 9

1 6 8

K e p e c i 5 0 2 5

3 0 P r e ' n i n i i n d e % 3 0 b a k r v a r d r . B r t

v e n e t a r l n d a k i d e i i k l i k

y l e d i r :

Yllar Brt (mgr)

Net (Mgr)

1 6 8 5

770

5 3 9

1 6 8 7 7 3 7

5 1 5

1 6 9 6 7 0 5 4 9 4

1 7 0 5 6 4 1 4 3 6

M aden Para Rejiminde Yeni Darp Aletlerinin Bir Enflasyon

Denemesinde KuUamlmam

Drdnc M ehmed Yeni a le t ler in be lk i kuUam lmasm gre

meden tahttan indiri ldi (Ekim 1687) . Yerine geen II . Sleyman,

b ir iken bor larm yanmda ayr ca cu ls bah i i demes i mese les i de

vard . hazineden kar l p ergit i len eya bu ie yetmezdi . Olduk

a ufalan ake zerinden yeni bir devalasyon baarl olamazd'-^

Nitekim deme bir mahal l para olan pre- i Msr 'ye yerini kapt r-

dr^ .

Bu s ikke yi devlet in resm pa ras hal ine get irerek s tanbul 'da

darbett i ler . Sonradan paraya dnen ve deme aracna ad olan

s ikke budur. Ake bundan byle unutulacakt r . Madeni deeri d

k fakat para olarak deeri nisbeten yksek olan bakr mankur'-

dan yarar lanmak dnld .

nce yar m dirhemlik (1 ,603 g) m anku rlarla tedav le kar l

d . Bunun ikis ine bir ake deer takdir edi ldi . Bakrn okkas 80

ake. 800 mankurkes i len bir okka bakrdan, f ire , cret- i res im

kar l nca 400 mankur bir hazine yarar vardr .

Bu karar al ndnda 3 arh, 2 rak kas ve 2 kesm e hazrd . (14

evva l 109 9/1 2 . VIII . 16 88) , 2 arh , 7 rakka s ve 8 kesm e dah a ya

p lmakla daha normal bir al ma bekleniyordu. Bunun i in 1 250

esedi guru gerekiyordu. Peyderpey iml ed i ld ike ret ime kat -


32/149

30

3 1 B k . N o t 1 8 ' d e k i m a k a l e m i z .

3 2 M h i m m e 1 1 5 . H k . 4 3 2 , 8 . 8 . 1 1 1 9 / 4 . X I - 1 7 0 7 t a r i h l i h k m d e s t . k a d -

s m a : A t y k d a r p h n e m e v z i i n d e b in a v e i h y a e y l e d i k l e r i m u a l l i r a h n e v e s e

b i l h a n e i in i y k a f v e i r s d i y l e d i s i m k e h n e k r h a n e s i n d e t i f e - i s i m k e n

i s k n . . . d i y e y a z y o r d u .

lacakt . 75 guru luk ma nk ur (18 000 aded) olan gnlk r et im, 15

gn i inde 120 guru luk (28 800 m ank ura ) , b ir ay b i t iminde gnde

80 000 mankura km as vade di l iyordu. Shib- i ayar lar , mankurun

bete birini cret ve masraf kar l i s t iyorlard .

Bu arada bu mankur messeses in i daha da zor lad lar . Tanes i

bir akeye rai takdir edi ldi . Darphane alet leri oalt ld . . . gnlk

ret im 60 0 000 ma nku run st ne kt . . .

Mankur , Bayez id cami i yannda bulunan esk i darphanede darb

edi l iyordu. ler a ldka, ret im artt ka, darphane mekn olarak

yetmemee ba lad . Baz i l er i bakrc lara ver iyor lard . Darphane

d nda da mankur bas l yordu. Darp i ine ek i dzen vermek i in

yeni b ir darphane yap lma ynne g id i ld i . Esk i Darphane yakn la

r nda bulunan 4400 z ira (ar n) kare a lan nda , Mahmud Bey tasar

rufunda, Hurrem Aa vakf na a i t Tavanta ad y la b i l inen yer

deki arsa sat n al nd zerinde (Kalhane, demirci dkknlar , bey

girler i in ahr ve saire) binalar yap ld . Arsann zirai 60 akeden

hesabedi ldi v e binala r i in 122 4(K) ak e sarfedi ldi . 6 a rh, 15 kes m e

ve 15 rak kas yap m i in demir, el ik , tun ve kuru n veri ldi .

6 . 3 . 1 1 0 0 / 2 9 . XI . 1 6 8 8 ) .

B ir taraf tan r et im srerken d ier taraf tan bu se fer hem

ham madde s k nt s ba lad . P iyasadan, hurda , k r nt , e sk i , hat ta

yeni kap kaak sat n al narak darb i inde kul lan ld .

Bakr n para ve maden deer i aras ndaki fark n bykl i

ve d kalpazanh tevik et t i .

Nihayet 1103 y l nda mankur darb ta t i l ed i ld i . Amma darb

teknii Osmanl lkes inde yerle t i^^

Tavan tamdaki darphane ba kadn EmetuUah su l tana , esk i

darphane arsas da kendis ine t eml ik ed i ld i . Yeni darphane S imke -

hne oldu. Simke esnaf oraya yerle t ir i ldi . Eski darphane ye

r inde EmetuUah kadm bir mekteb ve b ir s eb i l yapt rd . S imkeh-

neyi buna vakfet t i^^. Eski Simkehne arsas n da orlulu Al i Paa


33/149

sat n ald ve zerinde bir medrese i le bir tekke yapt rdr'^ Darphane

1139 (1726-27) Topkap Saray bahes ine Aya rini bi t i iine ta

nd.

Bat l darb tekni in i Trkiye 'ye get i ren Cerrah Mustafa su i s -

t imal i sebeb gsteri lerek, yakaland , s tanbul 'dan Edirne'ye get ir i

lerek idam edildi ve mallar msadere edildi

1108'de zmir, Edirne darphneleri yeni alet lerle donat larak

iletmeye aldr'^".

Para darb Anadolu 'daki madenler in i l e tmee a lmas n t e

vik et t i ve canlandrd . Gmhane, Keban, Ergani madenleri bir ne

zret haline getirilerek iletildi^"^. Erzurum'da da bir darphane a

ltrld Trabzon zerinden aletleri gnderildi^^'. Msr'a da bu yeni

darb let lerinden gnderi ldi ve dzgn para basmas i s tendi . Fer-

man'da al t n rub' iar st ste konduunda dzgn bir ubuk gibi

durmaldr, diye tenbih edil iyorduk^. yi para ortas ukur yazs

az,

ake tahtas zer inde say l rken az yzey gs tererek a nmaya

cak eki lde olmal deniyordu.

Cerrah Mustafa , Osmanl mparator luu'na bat t ekni ine ak

taran nclerden biridir . Ancak devlete baz i lg in ke i f ve icat

larla ba vuran baka bat l lar da vard . Cerrah Mustafa, devlet in

bir teknik eleman s fat yla bunlarn yararl l n s namada is t ih

dam edi l iyordu.

Cerrah Mustafa darp alet leri iml et t i i g ibi top dkm i in

de de is t ihdam edi l iyordu. Kalyonlar i in 11 okka ta atar top d-

3 3 B B A . M M 9 8 6 9 , K u y u d b e r e v t d e f t e r i s f. 3 2 2 , E s k i s l m k e i n e n i n o r

l u l u A l i P a a ' y a t e m l i k i t a r i h i 1 5 M u h . 1 1 2 0 / 6 N i s a n 1 7 0 8 .

3 4 D . B M . 1 1 0 3 . 1 . 3 ( 2 6 E y l . 1 6 9 1 M . ) , M s a d e r e e d e n s e r v e t i 3 m i l y o

n u m a n k u r o l m a k z e r e 8 8 7 1 4 9 0 a k e t u t t u . B a k . D . B M , 1 1 0 3 . 2 . 1 ( 2 4 E k i m

1 6 9 1 ) .

3 5 E d i r n e ' y e y e n i a l e t l e r i n g e n d e r i l m e s i i in D . B M . 1 1 0 8 . 7 . 1 5 ( 7 . H .

1 6 9 7 ) i z m i r E r z u r u m v e K a h i r e i i n D . B M . D R B 1 1 0 9 . 4 . 2 7 ( 1 2 . X . 1 6 9 7 ) .

3 6 M a n k u r d a r b s r a s n d a i l k s h i b - i a y a r o l a n H a c Y u s u f G m h a n e

m a d e n l e r i e m i n i o l d u v e 2 5 M a r t 1 6 9 1 - 5 T e m . 1 6 9 4 f a l i y e t d n e m i n d e 1 9 3 4 0 0

d i r h e m ( 6 2 1 K g r . ) g m r e t e r e k s t a n b u l ' a g n d e r d i . D . B M . 1 1 0 5 . 1 2 . 5

( 2 8 .

T e m m u z 1 6 9 4 ) .

3 7 D . B M . 1 1 0 8 . 7 . 1 8 ( 1 0 u b a t 1 6 9 7 )

3 8 B k . n o t 2 8 , M s r m h i m m e s i 4 H k 6 5


34/149

32

Dipnotlarda kullanilrm ksaltmalar

B B A : B a b a k a n l k A r i v i . B a z e n b u n u a t l a y a r a k r e f e r a n s v e r i l m i t i r . A r

i v i n k u l a n l a n f o n l a r , K e p e c i , M h i r a m e v e ( M M ) i le g s t e r i l e n M a

l i y e d e n M d e v v e r d e f t e r le r i . ( D . B M ) B a b - D e f t e r B a m u b a s e b e

E v r a k v e ( D . B M . D R B ) A y n b l m d e D a r p h a n e y e a i t e v r a k .

A N : P a r i s A r o h i v e s N a t i o n a l e s . B u a r i v i n ( A f f . E t r . ) a f f a i r e s e t r a n g e r e s

s e f a r e t v e k o n s o l o s m n b a b e r a t k o l l e k s i y o n u d u r . B u n u B I v e B H

t a s n i f l e r i .

O D T O r t a D o u T e k n i k n i v e r s i t e s i

g r g r a m

m g r M i l i g r a m ,

s t . s t a n b u l .

T S A T o p k a p S a r a y A r i v i . ( E . E v r a k , D . D e f t e r )

3 9 D . B M . 1 1 0 2 . 6 . C ( 2 1 - 3 0 M a r t 1 6 9 1 )

4 0 D . B M . 1 0 9 9 . - . - ( 1 6 8 7 - 8 8 ) .

4 1 D . B M . 1 1 0 2 . 6 . 7 ( 8 . I I I . 1 6 9 1 ) .

4 2 A . N . A f f . E t r . B I N o 3 8 4 , F r a n s z s e f i r i d e F e r r l o V u n 1 5 H a z i r a n 1 7 0 2

t a r i h l i m e k t u b u .

kmnde hizmet etmit ir^^ Bozuk humbaralardan h toplar i in

yuvalak dkmtr. ki frenk, on sekiz dirhem barut la 150 dirhem

gl le atar, boy tfengi ekl inde kadden bir kar havan icdiyle

ge ld ik ler inde s tanbul kaymakam mer Paa 'ya b ir f ermanla , bu

nun b ir numunes in in yap l p , denemek zere Cerrah Mustafa 'dan

yar arlan lma s i in em ri gnd eri lmit i^^ (D. BM . 1099. - . - ) .

Baka frans z lar yen i b ir bumbara (e l bombas ) i cad y le de

gelmilerdi^^

Gene ayn dnemde saray dokuma atelyelerinde al an iki

fransz esirinden bir uka fabrikas alet leri imal ett iri lmiti^^.


35/149

3 3

FVl-asl Guru - esed

Makbz- M ustafa A a 8 671,75

1. 'An h zne- i 'mire (25 .4 . -20 .10 .1098 arasmda

altm ar bin akel ik 2 d em e) 420 000 ake * 3 500

2. Bery- nafaka bah- i huddm- darbhne- i

'mire der A sit ne , 25 550 ake 296

ake

a) Def^a f 3. 7.98 E y ya m 60 f 15 0 900 0

b) Def 'a f 2 .10.98 E yy am 59 f 150 88 50

c) Def 'a f 26.11.98 E y y am 118 f 150 1770 0

3. 'An i l -havlt*a n cnib- i e l -hc Yusuf shib- i 'ayar 4 875

a) Defa f () b- tezkere- i d ivn , mankur

'aded 300 000 , ake 150 000, guru- rsed 1 25 0

b) Def*a f ehr- i C m d el- h r sene b-tem essk - i

M u s t a fa A a D e f a b - t em es s k 2 1 7 5

* d e m e t a r i h l e r i y l e d i r : 1 ) 2 5 . 4 , 2 ) 1 1 . 4 , 3 ) 1 7 . 6 , 4 ) 2 3 . 6 , 1 0 9 8

B u i d rt d e m e i i n 2 3 . 7 . 1 0 9 8 ' d e a y r t e z k e r e v e r i l m i t i r . 5 ) 2 3 . 7 , 6 ) 2 8 . 8 , 7 )

2 0 . 1 0 . 1 0 9 8 b u d e m e 5 .1 2 . 1 0 9 8 ' d e 1 8 0 0 0 0 a k e o l a r a k b ir k a l e m d e t o p l a n m

v e b a n d a 1 . 1 0 . 1 0 9 8 t a r i h i v e b i r p e n e v a r d r ,

Belge

cml - i muhsebe- i makbuzt ve mesr f t - rakkas ve arh ve

kesme ve lt - ire bery- s ikke- i hmyn der saray- i 'mire

be-ma'ri fet - i Cerrah Mustafa Aa ber-mucib- i def ter- i mfredt-

kef- i kad- i stanbul


36/149

3 4

Minh Gunt'i esed

El-m asraf ber-muceb- i def teri kef - i kad- i s tanb ul 19 52 2

Bery-

1)

Masarif-1 rafekas

2) arh- mankur

3) arh- sar

4) Des tgh- dorama- i

hen nm- d ier kesme

5) Des tgh- dorama- i

tu (kesme)

6) t i - i (?) mankr ve

mesrf - arh- kebr

7) ti- i bel ik lt-

n- tamm

8) N- tamm arh- be l ik

9) Bery- icrt ve beh- i

kmr bery- b i st

zencir den- i kenr-

al tun 510

10) Oluk- yass bery-

r ihten - i s m 4 8 32

11) Bery- i cret - i markabh

ve kmr der h n- i

i tmm kerden- i le th 1 331

12) Beh- i hen ve s tdiyye

an beh- i s ive ve kmr

bery- i meremmet - i

arh- s ive 105

13) cret - i doramac ve

kr k ve naccr der

krhne , 3 nefe r 426

Ez-z iyd e ma t lb- i M usta fa A a 10 850 ,5

Aded

Beher dne f

G.E.

10

704

7 040

3 1 30 3

3 910

4 275

1 100

2 125 250

8 80

640

1

2 487

ekmeleddin İhsanoğlu - osmanlılar ve batı teknolojisi

Documents