elmİ m8cmu8sİisamveri.org/pdfdrg/d02632/2010_13/2010_13_karasovay.pdf · 2015. 9. 8. ·...
TRANSCRIPT
BAKI DÖVL8T UNİVERSİTETİ İLAHİYY AT F AKÜLT8SİNİN
ELMİ M8CMU8Sİ
N2 13 APREL (NİSAN) 20 I O
Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyaları 167
AZaRBAYCAN va İNGİLİS DiLLaRİNDa İNKARLIQ va QADAGANLIQ KONSTRUKSİYALARI
Yegana QARAŞOVA
BDU İlahiyyat fakültasi
Dildg inkar ilk növbgdg mnmun vg formanın, daha dgqiq desgk, cfunlg
strukturunun vg onun ifadg etdiyi fikrin qarşılıqlı münasibgt}gri planında
ümümi dilçiliyin mühüm probleınlgrindgn biridir. Ümumiyygtlg, inkar hglg
qgdim dövrlgrdgn gvvglcg formal mgntiqin,sonra isg hgm dg dilçiliyin
tgdqiqat obyekti olmuş vg bir çox cghgtdgn kifaygt qgdgr öymnilmişdir.Buna
baxınayaraq,inkarın hglg hgm öyrgnilmgygn, hgm dg tam hgllini tapmayan
mgsglglgri qalmaqdadır. Mgsglgn, inkarın mgntiqi-qrammatik kateqoriya ki
mi mahiyygti, inkar cümlglgrinin hansı meyarlara görg tgsdiq cümlglgrindgn
fgrqlgndirilmgsi, cümlgnin strukturtında vg onun ifadg etdiyi fikirdg inkarın
rol u, bgzi inkar vasitglgrinin leksik vg sintaktik tgrkibing görg eyni olan cümlgnin iki sgviyygdg üzvlgnmgsindg neçg fgaliyygt göstgrmgsi kimi mgsglglgr
bu sahgdg olan çoxsaylı tgdqiqatlara bmrrnayaraq, hglg dg qgti hgllini
tapmamışdır.
hıkar cümlgnin ifadg etdiyi fikrin strokturuna tgsir edgn vg cümlgnin
strukturunun qurulmasında iştirak edgn gsas vasitgbrdgn biridir. Buna görg dg cümlgnin vg mühakimgnin strokturunu mügyygnlgşdirmgk mgqsgdilg
inkarın mgntiqi-qrammatik kateqoriya kimi analizi çox vacibdir. Bu zaman inkarın cümlgnin üzvlgnmgsinin sintaktik vg mgntiqi-qrammatik sgviyyglg
rindg fgaliyygti problemi xususi ghgmiyygt bs b edir.
Bununla yanaşı, gmr konstruksiyalarının inkarla ifadg edilgn xusüsi
forması kimi qadağan konsturksiyalarının da (onlar eyni zamanda inkar konsturksiyalarının :x.'Ususi formasıdır) göstgrilgn sgviyyglgrdg öyrgnilmgsi
inkarla bağlı mgsglglgrg xeyli aydınlıq ggtirg bilgr.
Azgrbaycan vg ingilis dillgrindg inkarlıq gsasgn qrammatik kateqoriya
sgviyygsindg öyrgnilmişdir.İnkar konstruksiyalan, xüsusilg dg qadağan
konstruksiyalan ng bu dillgrdg ayn-ayrılıqda, ng dg müqayisgli şgkildg
168 Yegana QARAŞOf!A
t.ıdqiq edilm.ımişdir. Halbuki ist.ır inkar v.ı qadağan konstruksiyalannda
inkar vasit.ıl.ırinin, onlann xarakterik xüsusiyy.ıtl.ırinin, ismrs.ı d.ı !eksik v.ı sintaktik t.ırkibin.ı gör.ı eyni olan cüml.ınin m.ıntiqi-qrammatik v.ı sintaktik
s.ıviyy.ıl.ırd.ı üzvl.ınm.ısinin qohum olmayan iki dilin materiallan .ısasında öyr.ınilm.ısi yalnız inkarla bağlı sadalanan m.ıs.ıl.ıl.ır.ı aydınlıq g.ıtirmir,
h.ımçinin tipoloji baxımdan .ıh.ımiyy.ıtli faktlar .ıld.ı etm.ıy.ı imkan verir. Bu baxımdan Az.ırbaycan v.ı ingilis dill.ırind.ı inkar v.ı qadağan konstruksiyala
rının öyr.ınilm.ısi çox aktualdır. M.ılumdur ki, müxt.ılif strukturlara malik v.ı müxt.ılif dil ail.ıl.ırin.ı
m.ınsub olan iki dilin qarşılaşdınlması dill.ırin deyil, sistem v.ı yarımsisteml.ırin müqayis.ısind.ın sonra mümkün olmuşdur. Müqayis.ıli tipologiya
genealoji baxımdan müxt.ılif qruplara daxil olan dill.ırin tipoloji oxşarlıq v.ı f.ırqlilikl.ırini mü.ıyy.ınl.ışdirir. O yalnız m.ıhdud sayda dill.ırin sistemind.ı
b.ızi ümürniliyi izomorfluğu üz.ı çıxara bilir. Lakin qarşılaşdınlan dill.ırin sayının m.ıhdudluğu müqayis.ıli tipologiyaya dil universalil.ırini mü.ıyy.ın
l.ışdirm.ıy.ı imkan verm.ıs.ı d.ı, m.ıhdud sayda dillarin sisteml.ırinin öyr.ınilm.ısi .ısasında .ıld.ı olunmuş n.ıtic.ıl.ır dil universalil.ırinin sonrakı m.ırh.ı
l.ıd.ı üz.ı çıxanlması üçün struktur tipologiyaya imkan yaratmış olur. Bu maqsadla da biz Az.ırbaycan va ingilis diliarinda inkar va qadağan konstruk
siyalannı m.ıntiqi-qrammatik va sintaktik saviyyglarda analiz edarak onlann semantika v.ı strukturunda tipoloji baxımdan oxşar va f.ırqli c.ıhatl.ıri
müayyanlaşdiririk.
Bu maqs.ıda nail olmaq üçün maqalad.ı inkar v.ı qadağan konstruksiyalannda inkar v.ı qadağanın eksplisit va implisit ifada vasital.ıri,söylamin maqsadina göra cüml.ı tiplarinin-naqli, amr va sual cüml.ıl.ırinin strukturunun qurulmasında bu vasitalarin rolu,inkann köçürülm.ısi,inkari inkar
konstruksiyalan, inkar v.ı qadağanı intensivlaşdir.ın vasit.ıl.ır,inkar v.ı qadağan konstruksiyalannda cümlanin konstruktiv .ısası olan fell.ırin işianmasina
qoyulan m.ıhdudiyyatlar va s. masalalar öyranilir. Azarbaycan va ingilis dill.ırinda inkar va qadağan konstruksiyalan
müqayis.ıli şakilda t.ıdqiq edilir. Bu iki dilin materiallan asasında inkar v.ı qadağanın ifada vasitalari sistemlaşdirilir, onlann cüml.ınin strukturunun
qurulmasına tasir göstarmasi va inkişa:findakı ümümi meyll.ır, inkann köçürülma imkanlan hartarafli araşdınlır, inkar konstruksiyalan ç.ırçivasinda
harnin dillarin tipoloji xüsusiyy.ıtlari müayyanlaşdiril.ır.ık msnif edilir.
Azorbaycan Vo ingilis dillorindo inkarlzq vo qadağanlzq konstruksiyaları 169
Dilçil~ri inkar ilk növb~d~ fonna v~ m~zmunun,y~ni inkann daxil olduğu cüml~ strokturunun v~ bu cüml~nin ifad~ etdiyi fikrin qarşılıqlı
münasib~tl~ri planında maraqlandınr. Lakin inkar t~kc~ dilçiliyin t~dqiqat obyekti deyildir, o daha ~vv~ll~r fonnal m~ntiqd~ öyr~nilirdi. Odur ki, mövcud elmi ~d~biyyatda bu sah~y~ d~ diqq~t yetirilir.
Dilçil~rin böyük bir hiss~si bel~ hesab edir ki, qrammatik kateqoriya kimi inkarlıq kateqoriyasının ~sas m~zmunu m~ntiqi inkardır. Bu fikir ist~rist~m~z m~ntiqi v~ dil inkarının bir-birin~ hansı münasib~td~ olmaları,
onların bir-biri il~ hansı oxşar v~ bir-birind~n hansı f~rqli c~h~tl~rinin olması suallarını ortaya çıxarır.
M~ntiqi inkarlıq kateqoriyası dil inkarlığı kateqoriyasının ~sas m~zmununu t~şkil ets~ d~, onu tam ~hat~ etmir. Çünki m~ntiqi inkarlıq kateqoriyasından f~rqli olaraq, dil inkarlığı kateqoriyası bir çox başqa funksiyalar da yerin~ yetirir, nisbi müst~qilliy~ v~ özün~ xas olan m~na tutumuna malikdir. M~s~l~n, inkar göst~ricisin~ malik olan cüml~l~rin heç d~ hamısı inkar mühakim~sin~ müfaviq g~lınir, onlar t~sdiq mühakim~sin~ d~ uyğun g~l~ qadağan v~ sualın ifad~ vasit~si kimi d~f~ çıxış ed~ bil~rl~r.
M~ntiqi inkarlıq bütün dill~rd~ öz ~ksini tapdığından, dil universalisi hesab edilir. Dil inkarlığı kateqoriyasının m~ntiqi m~zmununu mövcud olmamaq, m~nfilik, m~hrumluq, f~rqlilik v~ s. t~şkil edir. Lakin dil inkarlığının m~zmununa etiraz, imtina, qadağan v~ s. m~nalar da daxil ola bil~r. İnkar forması müsb~t semantikaya da malik olur. Bu, ist~r ayn-ayn leksik vahidl~ri, ist~rs~ d~ bütöv sintaktik konstruksiyaları ~hat~ ed~ bil~r.
Dil forması kimi q~bul etdiyimiz inkar t~sdiq il~ birlikd~ fikrin iki formasının-anlayış v~ muhakim~nin t~zahürüdür. Müqayis~ et: An quş
deyildir. Görüş baş tutdu-Görüş baş tutmadı. Bu baxımdan inkarı bütün dill~r üçün ümümi olan fonnal universali kimi q~bul etm~k olar. O, fikrin v~ onu ifad~ ed~n cüml~nin komponentidir. Odur ki, inkarı leksik m~nanın v~ cüml~ strokturunun (fonnasının) onun sintaktik s~viyy~sind~ struktursemantik modifikatoru hesab etm~k olar.
T~sdiq v~ inkarın semantikası cüm1~-mühakim~nin m~ntiqi xass~sidir.
Lakin o eyni zamanda cüml~nin d~ qrammatik xass~sidir, çünki t~sdiq v~ inkarı bildinn~k üçün cüml~l~rin xüsusi fonnaları mövcuddur. Cüml~
strokturunun qurulmasında inkann xüsusi rolu vardır. İnkar v~ t~sdiq
cüml~l~rinin bir-birin~ qarşı qoyulması bütün dill~rd~ mövcuddur,lakin
170 Yegan<J QARAŞOVA
inkann ifada yollan mü."\.ialif dillarda mü:x.ialifdir. İnkann hamçinin cümla
strokturunun onun mantiqi-qrammatik v<ı sintaktik üzvl<ınma saviyyalarinda
qurulmasında da rolu mühümdür. Cümlada inkann olub-olmaması cümlanin
ifada etdiyi mühakirnanin keyfiyyatini mü<ıyyanlaşdirir. Mantiqd<ı isa t<ısdiq
v<ı inkar mulıakirnalarinin farqi onlann keyfiyyatca formal farqi kimi
mü<ıyyanlaşdirilir. Bununla b<ırab<ır, inkar onun işiandiyi cümlada ifada
edilan fikrin strokturuna da tasir göstarir. Bela ki, inkardan mantiqi
predikatın fikrin subyekt-predikat strokturunun komponenti kimi dil
elementiari ila nişaıılanması vasitasi olaraq istifada edilir. 1
Bazi dilçilar inkan onun ifadasi baxımından sintaktik kateqoriya hesab
edirlar. Lakin inkann ifad<ı vasitalarini sintaktik sinif kimi, elementlarİn
qapalı toplusu kimi tasavvür etmak mümkün deyildir. İnkar heç da harnişa
inkar vasitalari ila reallaşmır,o,implist şakilda va ya digar dil vasit<ılari ila da
ifada edila bilar. aslinda inkar dild<ı ham leksik, ham da qrammatik, o
cümladan sintaktik vasital<ırla ifada edilir.Odur ki, onu leksik-qrammatik
kateqoriya adlandırmaq daha doğru olardı.Sintaktik kateqoriya aynlıqda
götürülmüş bir sözü deyil, bütöv cümlani xarakteriza etdiyindan, ona tasdiq
v<ı inkar konstruksiyalannın oppozisiyası müvafiq galir. Mahz bu baxımdan
inkan sintaktik kateqoriya hesab etmak olar.
Belalikla, inkar dil universalisi kimi an müxtalif saviyy<ılarda mzahür
edir. İngilis va Azarbaycan diliari müxtalif tipli dillar olduğundan, onlarda
inkarlarm ifadasi da mü."\.ialif vasitalarla reallaşır.
Har bir inkar tasdiqdan irali galir.İnkar cümlasi eynila t<ısdiq cümlasi
kimi qurulur. Onlar arasındaki farq yalniz inkar cümlasinda inkar
göstaricisinin olmasındadır. Belalikla har bir dilda İstanilan naqli cümlanin
aks manalı korrelyatı vardır. O, inkar cümlasi adlanır.
İfada edilma baxımından inkar standart va qeyri-standart olur. Standart
inkar mafhumu altında biz eksplisit inkan, qeyri-standart inkar dedikd<ı isa
impilisit inkan naz<ırda tuturuq. O, birincida bilavasita inkar göstaricilari ila,
ikincida isa dolayıcı ila, semantikasında inkar manası, inkar çalan olan va
bazan da olmayan müxt<ılif leksik va sintaktik vasitalar ila reallaşır.
1 IIaıı:ıjıiDIOB B.3. fHoceonorn:qecKHe acrreKT.br ıjıiDiocoıjıcKHX rrpo6neM 5!3hiK03HaHIDI. M.,1982,c.180-181
Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlzq va qadağanlzq konstruksiyaları 171
İnkar göst:::ıricisi miL-xt:::ılif mövqel:::ırd:::ı-prepozisiyada v:::ı ya postpazisiyada çıxış ed:::ı bil:::ır. Prepozitiv inkar göst:::ıricisi analitik dill:::ırd:::ı, postpozitiv inkar göst:::ıricisi is:::ı daha çox sintetİk moıfoloji baxımdan iltisaqi quruluşlu dill:::ırd:::ı işl:::ınir.
Az:::ırbaycan dili sintektik quruluşa malik olduğu üçün eksplisit inkar daha çox sintetik yolla- fell:::ır;::ı qoşulan -ma affiksi v:::ı onun allomorfları vasit:::ısi il:::ı
ifad:::ı edilir. Bundan başqa,inkar vasimsi kinıi -sız affiksind:::ın d;::ı istifad:::ı
olunur. Bu affiks yalnız adiara v:::ı z:::ırfl:::ırin bir qismin:::ı qoşula bilir v:::ı
konstruksiyaya m:::ınfilik m:::ınası verir. 8mb v:::ı fars dilind:::ın alınmış sözl:::ırd:::ı
bu fuııksiyanı fars m:::ınş:::ıli na-, bi- v:::ı :::ır:::ıb m:::ınş:::ıli la- pre:fiksl:::ıri yerin:::ı yetirir. M:::ınfilik m:::ınası yaratmaq üçün :::ır:::ıb m:::ınş:::ıli qeyri t:::ırkibli konstruksiyalardan da istifad;::ı olunur. Lakin bu sözün birl:::ışm:::ı imkanları çox m:::ıhduddur.
İngilis dilind:::ı inkar m:::ınası analitik yolla düz:::ılir v:::ı bu m:::ıqs:::ıdl:::ı :::ısas:m not inkarı v:::ı onun do not (don't), does not (doesn't), did not (didn't) birl:::ışm:::ıl:::ırind:::ın v:::ı no inkar :::ıv:::ızliyind:::ın istifad:::ı olunur: It was not possible to change her room ... (J.B.Priestley) "Onun otağını d:::ıyişm:::ık mümkün deyildi."
Not inkarı bütün operatarlar il:::ı - köm:::ıkçi fel kimi çıxış ed:::ın do v:::ı have, el:::ıc:::ı d:::ı am, is, are, was, were, shall, should, will, would, can, could, may, rnight, must v:::ı ought sözl:::ıri il:::ı d:::ı birl:::ış:::ı bilir v:::ı konstruksiyada onlardan soma işl:::ınir. Bu sözl:::ır :::ısas fel il:::ı birl:::ışdikd:::ı, not inkarı modal v:::ı ya köm:::ıkçi feld:::ın soma işl:::ınir. Ümuıniyy:::ıtl:::ı, not inkarı qoşulduğu köm:::ıkçi sözl:::ı birlikd:::ı cüml:::ıd:::ı mübt:::ıdadan soma g:::ılir.
Not inkarı"can+infinitiv" birl:::ışm:::ısi il:::ı işl:::ındikd:::ı, konstruksiya h:::ır:::ıbt:::ı dair t:::ı:::ıccüb, şübh:::ı bildirir: He can not finish his work tomorrow. "Ola bilm:::ız ki, o, işini sabah qurtarsın".
Bu inkar "may+infinitiv"birl:::ışm:::ısi il:::ı işl:::ındikd:::ı, konstruksiya h:::ır:::ıbt haqqında f:::ırziyy:::ı, gürnan bildirir: He may not have been come to Moscow yesterday "0, ola bil:::ır ki, dün:::ın Moskvaya g:::ılm:::ıyib."
Mü:::ıyy:::ın bir h:::ır:::ıbtin İcrasına z:::ırur:::ıt olmaması not inkarının need modal feli il;::ı birl:::ışdiyi konstruksiyalara ifad:::ı edil:::ı bil:::ır: You needn 't have sent the telegram yesterday "Dün:::ın siz:::ı teleqram gönd:::ırm:::ık lazım deyildi".
Not inkarı "ought+Peıfect İnfinitive" birl:::ışm:::ısi il:::ı işl:::ındikd:::ı,
konstruksiya keçmişd:::ı icra edilmiş h:::ımbtin qınandığını bildirir: This question ought not to have been discussed witlıout me "Bu m:::ıs:::ıl:::ı m:::ınsiz
müzakir:::ı edilm:::ım:::ıli idi".
172 Yegana QARAŞOVA
Lakin need v~ ought modal fell~ri vasit~sil~ ~m~l~ g~l~n bel~
konstruksiyalarda h~r hansı ş~kild~ (ist~r qrammatik, ist~rs:::ı d~ leksik yolla)
g:::ıl~c~k zaman ifad~ edil~rs:::ı, o zaman konstruksiya qadağan bildirir.
Xususi sual :::ıv~zliyi olmayan inkarlı sual cüınl~l~rind:::ı inkar göst~ricisi
qoşulduğu köm:::ıkçi v:::ı ya modal söz il:::ı birlikd~ cüınl~nin :::ıvv~lin:::ı
keçirilir,:x.'Üsusi sual :::ıv~zliyi olan inkarlı sual cüınl~l~rind:::ı is~ inkar
birl~şm~si bu ~v:::ızlikd:::ın sonra g:::ıl~ bil:::ır: Didn't you meet him while you
were in London? (C.Dickens) "Siz onunla Londonda olduğunuz müdd~td~
görüşm~dinizmi? "Haven't you seen him? "M~g~r siz onu görm:::ımisiniz?"
Not inkan only "yalnız, t~kc~"bağlayıcısı il:::ı birl~ş~r~k not only ... but
[als o]... konstruksiyasını yaradır. Bel~ t~rkibli inversiv cüınl~l~rd~
keyfiyy~tin, iştirakçının v~ ya h:::ımbtin sayca bir olması inkar edilir: Not
only her face, but her whole body, gave a sense of alacrity
(S.Maugham) "Onun yalnız sif~ti deyil, sanki bütün b:::ıd~ni buna c~hd
göst~rirdi". Az~rbaycan dilind~ bu konstruksiyanın eyni m:::ınalı d~qiq
qarşılığı vardır.
Az~rbaycan dilind:::ı cüml~d:::ı inkar m:::ınası yaratmaq üçün ona bir inkarın
daxil edilm~si kifay~tdir. Eyni bir üzv~ aid olan iki inkar göst:::ıricisi cüml~y:::ı
t~sdiq m:::ınası verir. Lakin müşahid~l~r göst:::ırir ki, Az~rbaycan danışıq
dilind:::ı bu normaya heç d:::ı h:::ııniş~ riay:::ıt edilmir v:::ı bir çox hallarda ikiqat
inkar cüml~d~ t~sdiq deyil, inkar bildirm~k üçün işl~dilir: N:::ı dinınir, n:::ı
danışmır.
İngilis dilind:::ı konstruksiyada inkar m:::ınası h:::ımçinin inkar ~v~zlikl~ri,
z~rfl~ri v~ bağlayıcılan vasit~si il:::ı d~ ifad:::ı edilir. H~min vasit~l~r~ nobody,
nothing, never, nowhere, no one, none, neither, neither .... nor.. .. v~ s. aiddir.
Bu sözl~r vasit:::ısi il:::ı reallaşan inkar cüml:::ıl~rind:::ı fel yalnız t~sdiq
formasında işl~nir,çünki ingilis dilind~ cüml~d~ yalnız bir inkar göst:::ıricisi
ola bil:::ır: Oh, nobody reads him now ... (E.Hemingway) "Eh, indi onu heç
kim oxumur ... "; But you've never been to South Aınerica
(E.Hemingway) "Axı siz heç vaxt C~nubi Amerikada olmamısıniz".
No inkarının köm:::ıyi il~ h:::ımçinin no sooner ... than ... konstruksiyası ~m~l~
g:::ılmişdir. Bu konstruksiyanın işl~ndiyi cüınl~l:::ırd~ inversiya t~tbiq edilir:
No sooner had we reached the town than we learned the news "Ş~h~r~ çatar
çatmaz bu x~b:::ıri eşitdik". Az:::ırbaycan dilind:::ı bel:::ı cüınl:::ıl:::ır daha çox t~sdiq
formasında verilir: Ş:::ıh:::ır:::ı yenic~ çatmışdıq ki, bu x~b~ri eşitdik.
Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyaları 173
Azgrbaycan dilind;;ı inkar konstruksiyalan deyil inkar m;;ınalı sözünün köm;;ıyi il ;;ı d;;ı ;;ım;;ıl;;ı g;;ılir. Bu söz isim va dig;;ır nitq biss;;ıl;;ıri il;;ı birl;;ışarnk işlanir,
y;;ıni -ma affiksinin işl;;ın;;ı bilmailiyi bütün hallarda bu sözd;;ın istifad;;ı olunur: O, s;;ın;;ıdl;;ıri sabah deyil, bu gün tGhvil verm;;ıli idi. M;;ıni deyil, s;;ıni axtanrlar.
Deyil inkannı konstruksiyada yox inkan da ;;ıv;;ız ed;;ı bil;;ır (onun cüml;;ınin x;;ıb;;ıri kimi çıxış etm;;ısi halı istisna olmaqla). H;;ır iki inkar onların cüml;;ıd;;ı x;;ıb;;ır rolunda çıxış etm;;ısi halı istisna olmaqla, bütün dig;;ır hallarda mür;;ıkk;;ıb konstruksiya t;;ışkil edir va iki obyekt, ;;ılam;;ıt. Kamiyyat v;;ı s. -d;;ın birinin inkar, dig;;ırinin is;;ı t;;ısdiq edildiyini bildirir.
Y ox sözü semantik baxımdan çox mür;;ıkkabdir. M;;ıs;;ıl;;ın, t;;ıkrar
formasında işl;;ın;;ırbn onun semantikası daha d;;ıriııl;;ırd;;ı olur, ön plana is;;ı
tGxmiıılik bildir;;ın bmiyy;;ıt m;;ınası keçir: Onun yox-yox yetmiş yaşı vardır (Onun ;;ın azı yetmiş yaşı vardır// Onun yaşı yetmişd;;ın az deyildir).
Dialoji nitqd;;ı bu söz ham inkar, h;;ım d;;ı t;;ısdiq (aid olduğu söz inkar formasında olduqda) m;;ınasında işl;;ın;;ı bilir. Müqayis;;ı et: -S;;ın ged;;ıc;;ıks;;ın?
Y ox! - H;;ıs;;ın d;;ı getm;;ıyac;;ık? - Y ox! İkinci halda cüml;;ı, z;;ınnimizc;;ı, iki cür başa düşül;;ı bil;;ır: a)Y ox, ged;;ıcak; b )Y ox, getm;;ıy;;ıc;;ık.
Yuxanda göst;;ıril;;ın bu bir neça xüsusiyy;;ıt Az;;ırbaycan dili üçün xarakterikdir v;;ı oıılan bu dilin tipoloji ;;ılam;;ıtl;;ıri sırasına daxil etm;;ık olar. H;;ımin xüsusiyy;;ıtl;;ır ingilis dilinda müşalıid;;ı edilmir.
Dild;;ı inkarlıq xüsusi inkar göst;;ıricisi olmadan tasdiq manalı söz forması v;;ı ya bütöv bir sintaktik konstruksiya ç;;ırçiv;;ısinda d;;ı ifad;;ı edil;;ı bil;;ır. Bu, inkarlığın implisit ifada yoludur. İnkarlığın implisit ifad;;ı vasit;;ısi kimi inkar semantikalı ayn-ayn leksik valıidl;;ır,söz birl;;ışm;;ıl;;ıri, intonasiya v;;ı bütöv cüml;;ı d;;ı çıxış ed;;ı bil;;ır. Az;;ırbaycan dilind;;ı konstruksiyada inkar m;;ınası yaradan bu sözl;;ır;;ı ;;ıc;;ıb, yaman, pis, ay, el;;ı va s. sözl;;ıri aid etm;;ık olar. M;;ıs;;ıl;;ın: Bc;;ıb g;;ıldi! (= G;;ılm;;ıdi.) Yaman kitabdır! (Y axşı kitab deyildir.) İmplisit inkann ifad;;ısind;;ı h;;ımiş;;ı xiisüsi intonasiya iştirak edir: Ona yen;;ı borc vernc;;ıks;;ın?- Tez ver;;ır;;ım! (=Verm;;ıy;;ıc;;ım).
B;;ızi dilçil;;ırin :fikrinc;;ı, inkar bildirm;;ık üçün istifad;;ı edil;;ın inkar semantikalı leksik valıidl;;ır, söz birl;;ışm;;ıl;;ıri v;;ı frazeoloji birl;;ışm;;ıl;;ır
müvafiq t;;ısdiq formasma malik olmurlar. Z;;ınnimizc;;ı, mü;;ıyy;;ın istisnalar da mövcuddur. M;;ıs;;ıl;;ın, Azarbaycan dilind;;ı yaman v;;ı pis sözl;;ırinin yaxşı
t;;ısdiq manalı antonimi vardır. Digar t;;ır;;ıfdan, yaxşı sözü özü d;;ı ironik intonasiya il;;ı deyildikd;;ı,inkar bildirir: Y axşı düz;;ıltdin! (İşi dolaşdırdın).
174 Yegano QARAŞOVA
H;;ım yaman, h;;ım d;;ı ;;ıc;;ıb sözü intonasiyadan asılı olaraq t;;ısdiq v;;ı ya inkar bildir;;ı bil;;ır, y;;ıni potensial ş;;ıkild;;ı onlarda h;;ım t;;ısdiq, h;;ım d;;ı inkar m;;ınaları vardır. (enantiosemiya).
İnkar konstroksiyası sual intonasiyası v;;ı sual ;;ıdatından istifad;;ı
edilm;;ıkl;;ı formaca t;;ısdiq cüml;;ısi ş;;ıklind;;ı d;;ı qurula bil;;ır: -Bu gün bu ;;ışyaları yeni binaya daşımaq lazımdır.- Buna vaxt var? (= Yoxdur).
İngilis dilind;;ı inkarlığın imlisit ifad;;ısinin leksik vasit;;ıl;;ırin;;ı misal olaraq to fail "baş tutmamaq" felini göst;;ırm;;ık olar: He failed to appear "O göıünm;;ıdi". Bu fel inkarın qranımatik formasını da q;;ıbul ed;;ı bil;;ır: Don't fail to let me know "M;;ın;;ı x;;ıb;;ır verm;;ıyi unutma".
Hesab edirik ki, hardly "ç;;ıtin (ki),az qala, gücl;;ı"sözünün d;;ı
semantikasında inkar çaları var. Bu çalar özünü xüsüsil;;ı nisbi ;;ıv;;ızlikl;;ır il;;ı birl;;ışdikd;;ı büruz;;ı verir: They have hardly any money "Onların ç;;ıtin ki pulu olsun" (=Onların, çox gürnan ki, pulu yoxdur).
Guya ,sanki, el;;ı bil (ki) sözl;;ırind;;ı aynlıqda inkar m;;ınası o q;;ıd;;ır d;;ı hiss olunmur, lakin konstruksiya daxilind;;ı h;;ımin sözl;;ırd;;ı inkar m;;ınasl11lll, inkar çalarının olması şübh;;ı doğurmur: Guya bilir (=Bilmir). Bu fikir onunla da t;;ısdiql;;ınir ki, h;;ımin sözl;;ırin inkar m;;ınalı dig;;ır söz il;;ı birl;;ışm;;ısi t;;ısdiq
bildirir: Guya bilmir (=Bilir). H;;ım Az;;ırbaycan dilind;;ı, h;;ım d;;ı ingilis dilind;;ı inkar cüml;;ısi formaca
sual cüml;;ısi ş;;ıklind;;ı d;;ı qurula bil;;ır: Bütün bunlara göm biz özümüz m;;ısuliyy;;ıt daşımınqmı? Aren't we all human beeing? "Biz hamımız b;;ış;;ıri varlıq deyilikmi? Buradakı sual ;;ıslind;;ı ritorik sualdır v;;ı inkar cüml;;ısin;;ı ekspressivlik verm;;ıy;;ı xidm;;ıt edir. Lakin inkar cüml;;ısi ümürni v;;ı xüsüsi sual cüml;;ısi ş;;ıklind;;ı d;;ı qurula bil;;ır: Qonaqları h;;ıl;;ı yola salmamısınız? Don't you think I'm right, Jake? (E.Hemingway) "Ceyk, s;;ın hesab etmirs;;ınmi ki, m;;ın haqlıyam ?"
Sual v;;ı inkarın iştirakı il;;ı qurulmuş cüml;;ıl;;ırin bir tipi nida intonasiyası il;;ı deyildikd;;ı, ekspressiv s;;ıkild;;ı t;;ısdiq bildirir: Bu sözl;;ıri eşitdikd;;ı, qan onun beynin;;ı vurmadımı?! (= ... qan onun beynin;;ı vurdu).
Göründüyü kimi, ifad;;ı planı bir çox hallarda uyğun g;;ılınir, y;;ıni
funksional d;;ıyişiklik baş verir. Odur ki formaca inkar cüml;;ıl;;ıri t;;ısdiq
m;;ınasına v;;ı ;;ıksin;;ı, formaca t;;ısdiq cüml;;ıl;;ıri inkar vasit;;ıl;;ırind;;ın istifad;;ı
edilm;;ıd;;ın, inkar m;;ınasına malik olurlar.
Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyalarz 175
8D8BİYYAT
1. Müasir AzQrbaycan dilçiliyi VQ tipoloji tQdqiqatlar. - Dil VQ QdQbiyyat.
NQzQri, elmi, metodikjurnal, ı998, N 2 (20), c.ı73-ı74.
2. İngilis VQ AzQrbaycan dillQrİndQ inkar konstruksiyalan. - EA Dilçilik
İnstitunun dissertantlannın elmi konfransının tezislQri. 13-ı4 sentyabr ı999-
cu il, c.4-5.
3. AzQrbaycan VQ ingilis dillQrindQ qadağan konstruksiyalan. -
TQdqiqlQr. N 5, ı999, c.272-277.
4. İnkan inkarkonstruksiyalan.- TQdqiqlQr. 2000, N ı, c.3ı-39.
5. CümıQnin strukturunun qurulmasında inkann rol u. - TQdqiqiQr. 2000,
N ı, c.39-57.
176 Yegana QARAŞOT~
PE3IOME
OTP~ TEJibHbiE II 3AIIPETIITEJibHhiE KOHCTPYKIJ;IIII B A3EPiiA.fl.LOKAHCKOM M AliT' .JIJIİİCKOM .H3biKAX
B HaeTom:ı::ı;eH: eTaThe BrrepBnıe B il3:EıiK03Ha.:mrn B epaBHHTeJThHO
eorroeTaBH.TeJThHOM mıaHe Heerre.ızyıoTeil OTPHIJ;aTeJThmıe H 3arrpeTHTeJThmıe
KOHeTP~ B a3ep6aii,ı:pKaHeKOM H aHrJIHİieKoM il3:EıiKax.
B eTaThe o6oeHOB:EıiBaiOTeil a.ıcryaJI:EıHOCTh H HayqHM HOBH3Ha TeM:Eır,
orrpe,ı:ı;eJiiliOTeil ı:ı;eJIH H 3a,D;a'!H, TeopeTWieeKM H rrpaKTWieeKM 3HaYIHMOeTh,
MeTO)J;bl H HeTO'IHHKH Heerre,ı:ı;OBaHHil. 3,ı:ı;ee:Eı TaiOKe ,ı:ı;aeTCil KpHTWieeKHİi
o63op HeiTOJTh30BaHHOH Hayqııoii: JIH.TepaTYP:Eıi.
B 3TOH eTaTne H3rraraeTeil OTPHIJ;aTeJThmre KOHeTPyKIJ;Hİi KaK o6oeKTa
epaBHHTeJThHO-eOITOeTaBHTeJThH:EıiX H THITOJIOrHtieeKHX Heerre,ı:ı;oBam:ı:ii,
B:EılilBJiiliOTeil epe,ı:ı;eTBa OTPHIJ;aHHil B OTPHIJ;aTeJThmrx KOHeTPYKı:ı;IDIX H HX
xapaKTepmıe oeo6eHHOCTH, aHaJIH3HpyiOTCil OTPHIJ;aTeJThHOeTh B THITax
rrpe,ı:ı;rro:ıKeHHii no ı:ı;eJiilM B:EıiCKa3:EıiBaHHil, HHTeHeHBHOeTh B OTPHIJ;aTeJThmrx
KOHeTPYKIJ;IDIX, KOHeTPYKı:ı;HH, eo,ı:ı;ep:ıKa.ı:QHe OTPHIJ;aHHe OTPHIJ;aHHil,
rrepeHoe OTPHIJ;aHHil H poJTh OTPHIJ;aHHil B KOHeTPYHpOBa.:mrn eTPYKTYP:Eıi
rrpe,ı:ı;rro:ıKeHHil, KOTopı,ıe rrpe,ı:ı;eTaBJiiliOT THITorrorHtieeKHii HHTepee. Ha
oeHOBaHHH rrorrycıeHHiırx pe3yJThTaTOB 3,ı:ı;eeı, B paMKax xapaKTepmıx ı:ı:epT
OTPHIJ;aTeJThmrx KOHeTPYKIJ;Hii eocTaBJieH HHBeHTapı, THITorrorHIIeeKHX
rrpH3HaKOB a3ep6aii,ı:pKaHeKoro H aHI'JIHİieKOrO il3biKOB.
Azarbaycan va ingilis diliarinda inkarlıq va qadağanlıq konstruksiyaları 177
SUMMARY
NEGATIVE AND PROIDBITIVE CONSTRUCTIONS IN AZERBAIJANI AND ENGLISH
In the present thesis for the first time in linguistics in the comparativecontrastive aspect the negative and prohibitive constructions in Azerbaijani and English are investigated. The thesis consists of two chapters, ex:tensive introduction, conclusion and list of the used literature.
In the Introduction topicality and scientific novelty of the theme are proved, the purposes and tasks, theoretical and practical importance, methods and sources of the research are defined. It includes also a critica! survey of the used scientific literature.
''Negative constructions in Azerbaijani and English". In this the thesis, which begins with the statement of the negative constructions as the object of comparative-contrastive and typological researches, the means of negation in negative constructions and their characteristic features are disclosed, negation in the various types of the sentences, intensity in negative constructions, constructions containing double negation, transfer of the negation, role of the negation in constructing structure of the sentences and many other questions representing typological interest are analyzed. On the basis of received results within the framework of the characteristic features of the negative constructions typological features of Azerbaijani and English are classified.