INTERNACIONALNI UNIVERZITET TRAVNIK Akademska 2011/2012.EKOLOŠKI FAKULTET-ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE-

SEMINARSKI RAD Endemske vrste Prokoškog jezera

Student : Predmetni nastavnici:Zlatić Emina Ass.Nedžada Tolja

Travnik, , 2012.godine

Sadržaj :

1. Uvod ...................................................................................................................................32. Prokoško jezero - opis zaštićenog dobra ………………………………………………4

3. Biodiverzitet i stanje ugroženosti ....................................................................................53.1. Živi svijet Prokoškog jezera ......................................................................................53.2. Stanje ugroženosti biodiverziteta .............................................................................5

4. Ekosistemski diverzitet i stanje ugroženosti ..................................................................64.1. Vegetacija i ekosistemi ...............................................................................................64.2. Stanje ugroženosti postojećih ekosistema ................................................................64.3. Staništa spomenika prirode Prokoško jezero ..........................................................8

5. Zaključak .........................................................................................................................10

6. Literatura .........................................................................................................................11

7. Popis slika/tabela .............................................................................................................12

2

1. Uvod

Pedesetak kilometara zapadno od Sarajeva nalazi se Fojnica, živopisni bosanskohercegovački gradić na istoimenoj rijeci. Svud uokolo okružena planinama, prije svega Vranicom koja dominira cijelim krajem, ali i Motorcem, Zahorom, Pogorelicom, Bitovnjom i Jasikovicom, kompletna ova regija predstavlja raj za ljubitelje brdskog biciklizma. Glavnu atrakciju fojničkog kraja čini Prokoško jezero dvadesetak kilometara udaljeno od Fojnice. Malo koji posjetilac će, naime, ostati ravnodusan kad se uspne makadamskim putem i izbije na vidikovac odakle puca pogled na jezero i krajolik oko njega. Baš kao što iz Lukomira posjetioca fascinira pogled na kanjon Rakitnice, tako i dolazak na vidikovac prije Prokoškog jezera predstavlja pravu nagradu biciklistima za uloženi napor. Prokoško jezero je glečerskog porijekla smješteno u prirodnom amfiteatru na nadmorskoj visini od 1635 metara. Ono obuhvata prostor od 4,77 hektara, dugo je 317, široko 189 i duboko 13 metara. Ovdje se nalaze jedinstvena flora (vraničko zvono) i fauna (triton), međutim, sve su prilike da ce čovjek svojom nepažnjom promijeniti sliku ovog kraja. Poribljavanjem jezera pastrmkom, tritonu, toj endemskoj vrsti repatog vodozemca, prijeti potpuno istrebljenje. Motorizovani izletnici koji automobile parkiraju uz samo jezero narušavaju ljepotu krajolika, a nije rijedak slučaj da iza njih ostaju plastične boce i drugi otpad. O ovome bi nadležni svakako trebali povesti računa i barem zabraniti prilaz samom jezeru automobilima. Ipak, živopisno okruženje koje uz brojne potočiće stvara idiličnu sliku, autentično stočarsko naselje i bogata gastronomska ponuda (prokoški sir i pita ispod sača) i dalje su pravi izazov za sve ljubitelje prirode. Svakako, i za istinske zaljubljenike u brdski biciklizam kojima toplo preporučujemo ovu turu kao neizbježnu u popisu najljepših destinacija u Bosni i Hercegovini.

Slika 1. Jedna od gastronomskih ponuda Prokoškog jezera – pita ispod sača

3

2. Prokoško jezero - opis zaštićenog dobra

Prokoško jezero je locirano na Vranici na prostoru između Debelog brda (1858 m), Glavičice (1691 m), Trebevića i Ćosa (1864 m). Jezero leži na nadmorskoj visini od 1485 m (prema ranijim podacima 1635 m). Kotlina jezera leži u zoni magmatita. Metodom planimetrijskog snimanja površine Prokoškog jezera sa austrijskog plana iz 1881. godine u razmjeri R = 1:6.250 dobijen je na 325 m, a maksimalna širina 203 m. Jezero se vodom hrani iz brojnih pištoljina i izvora lociranih u podnožju Debelog brda, topljenjem snijega sa okolnih padina i atmosferskim talozima. Vodu gubi otokom veličine manjeg riječnog toka, procjeđivanjem i isparavanjem. Tokom ljetnjih mjeseci nivo jezera se smanji i za 60 cm.

Slika 2. Izgled Prokoškog jezera

4

3. Biodiverzitet i stanje ugroženosti3.1. Živi svijet Prokoškog jezera

U Prokoškom jezeru na planini Vranici egzistira endemična bosanskohercegovačka podvrsta Triturus alpestris reiseri, koji se od tipične vrste razlikuje proporcionalno većom glavom. Ovaj triton je krupniji od tipske vrste planinskog tritona, koji je široko rasprostranjen u alpskim i ledničkim jezerima. Pronašao ga je 1891. godine ornitolog Zemaljskog muzeja u Sarajevu Othmur Reiser, a opisan je 1902. godine od strane Wernera koji mu je dao ime po pronalazaču. Spada u red repatih vodozemaca, a doseže dužinu do 12 cm. Prezimljuje blizu vode, ali često i u vodi. Hrani se vodenim insektima i vodenim puževima.

Slika 3. Triturus alpestris reiseri (endemična bh podvrsta)

3.2. Stanje ugroženosti biodiverziteta

Proučavanja diverziteta područja Prokoškog jezera datiraju iz prošlog vijeka. Više autora proučavalo je kako živi svijet jezera tako i njegovu okolinu, tako da za ovo područje postoji dobra bibliografska građa o biodiverzitetu, na osnovu koga je i stavljeno pod režim zaštite. Danas je ovo područje, iako obuhvaćeno programima zaštite, pod izraženim antropogenim uticajem. Osnovni faktori ugrožavanja Prokoškog jezera i njegove okoline su divlja izgradnja na obali samog jezera, njegovo poribljavanje i nelegalna sječa šume. Detaljniji opis antropogenih uticaja dat je u odgovarajućim poglavljima. Prokoško jezero naseljava stenoendemična podvrsta alpskog tritona Triturus alpestris reiseri (Werner, 1902). Kao prirodna rijetkost je na listi zaštićenih vrsta još od 1954. godine, kada je kao dio prirodne baštine zaštićeno i samoProkoško jezero. Danas je Prokoško jezero poribljeno kalifornijskom pastrmkom (Parasalmogairdneri). Postoji bojazan da će ova riba istrijebiti zaštićenu vrstu tritona.

5

Slika 4. Kalifornijska pastrmka (Parasalmo gairdneri)

4. Ekosistemski diverzitet i stanje ugroženosti4.1. Vegetacija i ekosistemi

Na planini Vranici imamo prisustvo deset tipova ekosistema na vertikalnom profilu planine, idući od podnožja ka vrhu: ekosistem poplavnih šuma lužnjaka, vrba i joha, ekosistem mezofilnih hrastovo-grabovih šuma, ekosistem montanih bukovih šuma, ekosistem mješovitih bukovo-jelovih šuma sa smrčom, ekosistem subalpinskih bukovih šuma, ekosistem subalpinskih smrčevih šuma, ekosistem subalpinskih šikara bora krivulja i zelene johe, ekosistem planinskih vriština, ekosistem planinskih rudina i ekosistem snježanika. U ovim ekosistemima utvrđeno je preko 50 biljnih zajednica (asocijacija), koje su svrstane u 16 vegetacijskih klasa.

4.2. Stanje ugroženosti postojećih ekosistema

Na području planine Vranice, koju karakteriše bogata hidrološka mreža, javljaju se ekosistemi higrofilnih lišćarsko-listopadnih šuma. Zajednice sa crnom i sivom jovom prisutne su u brdskom, i planinskom pojasu, dok se u subalpinskom pojasu ove planine sreću i zajednice zelene jove . Ekosistem subalpinskih šibljaka sa zelenom johom (Alnus viridis) predstavlja rijetkost na području Dinarida. Ove zajednice, iako rijetke i vrijedne, do sada od strane nadležnih institucija nisu stavljene pod režim zaštite. Prirodni i slatkovodni ekosistemi u BiH, kao i njihova prateća vegetacija, ugroženi su prije svega zagađivanjem - u najvećem broju slučajeva u pitanju je promjena diverziteta izazvana različitim stupnjevima saprobnosti i eutrofizacije. Namjerna ili slučajna introdukcija vrsta riba rasprostranjena je pojava u gotovo svim vodama BiH . Visokoplaninske oblasti BiH smatraju se centrima biodiverziteta. Na području planine Vranice ekosistemi planinskih vriština se razvijaju na nadmorskim visinama između 1.600 i 2.100 m. Ovdje dominiraju grmići iz rodova borovnica (Vaccinium), vrijes (Calluna), crnjuša (Erica), i

6

sleč (Rhododendron). Pored grmića , ovdje se razvija i veliki broj zeljastih biljaka. U današnjim uslovima ovi ekosistemi ugroženi su: degradacijom gornje šumske granice, krčenjem i paljenjem bora krivulja (Pinus mugo), ekstenzivnim stočarstvom, neplanskom izgradnjom turističkih i drugih naselja i objekata infrastrukture iznad gornje šumske granice. Ekosistemi planinskih rudina zauzimaju najviše silikatne i karbonatne vrhove Vranice. Biljne zajednice ovih ekosistema imaju duži vegetacijski period od zajednica ekosistema oko sniježanika, a obzirom na razvijenije tipove zemljišta koji se ovdje javljaju, produkcija biomase je mnogo veća nego u subnivalnom ekosistemu. U okviru ovih ekosistema razvija se veliki broj endemičnih vrsta Dinarida i Balkanskog poluostrva. Visokokvalitetne trave i leguminoze, kao i druge pašnjačke i livadske vrste čine ovaj ekosistem značajnim sa aspekta stočarstva. Zbog toga se ovaj ekosistem danas nalazi pod vrlo izraženim uticajem čovjeka, odnosno ugrožen je ekstenzivnim pašarenjem.

Slika 5. Borovnica i crnjuša

7

4.3. Staništa spomenika prirode Prokoško jezero

Zakonom o proglašenju Prokoškog jezera spomenikom prirode (Sl. Novine SBK 12/05) pod zaštitu su djelimično stavljeni sljedeći tipovi staništa :

Tabela 1. : Tipovi staništa djelimično stavljeni pod zaštitu u području Spomenika prirode Prokoško jezero

Nasuprot tome, sva šumska staništa (i ostali tipovi staništa od brdskog do subalpinskog vegetacijskog pojasa) iako obuhvataju čak i tipove sa prioritetom, do danas nisu obuhvaćeni nikakvim konzervacijskim programom.

8

Tabela 2. : Tipovi staništa koji nisu stavljeni pod zaštitu u području Spomenika prirode Prokoško jezero

Iz gornje tabele proizilazi da se, pored zajednica sa crnom i sivom jovom, na dijelu koji nije zaštićen nalaze još dva tipa staništa koji imaju prioritet u konzervacijskim programima prema međunarodnoj i nacionalnoj legislativi (Nardus livade i Tilio-Acerion šume).

9

5. Zaključak :

Možemo sa sigurnošću da kažemo da je Prokoško jezero jedan od bisera naše prirode.Privlači veliki broj turista kako svojim izgledom tako i svojom raznovrsnom ponudom hrane ali i ljekovitih šumskih plodova. To je područje koje je itekako podobno za ispašu stoke. S toga je stanovništvo iz Fojnice počelo sa izgradnjom objekata (vikendice i staje za stoku)na obalama ovog bisernog jezera. Nisu ni svjesni toga koliko oni štete nanose ovome jezeru, jer samom izgradnjom dolazi do narušavanja samog ekosistema. Ali to nije jedini problem koji je stanovništvo prouzrokovalo. Skoro svake godine poribljavaju jezero sa kalifornijskom pastrmkom (Parasalmo gairdneri) i na taj način dovode u opasnost endemsku bosanskohercegovačku podvrstu tritona Triturus alpestris reiseri. Ova podvrsta se prizemljuje blizu vode ali često i u vodi. Hrani se vodenim insektima ali i vodenim puževima. Postoji opasnost da će u narednom periodu zbog ovog poribljavanja doći do potpunog istrjebljenja endemske bh. podvrste tritona. Moramo tome posvetiti jako dosta pažnje kako nam se to ne bi dogodilo. Također moramo posvetiti pažnju nekontrolisanoj sječi šume kao i masovnoj divljoj izgradnji objekata na obalama jezera. Jer sve ono što danas imamo zbog našeg nemara i nesavjesnosti vrlo lako sutra nećemo imati. Moramo malo misliti i na buduće generacije, jer mi prirodu nismo naslijedili od predaka već smo je posudili od naših potomaka.

10

6. Literatura :

Redžić S., (2007): Syntaxonomic diversity as an indicator of ecological diversity – case study Vranica Mts. In the Central Bosnia. Biologia 62(2): 173-184. Springer Vrlag.

Spahić M (2001): Prirodna jezera Bosne i Hercegovine – limnološka monografija. Harfo – Graf. Pp. 1-170. Tuzla.

Gašparević R., Kapel T., (1975): Ekspertska studija Prokoškog jezera. Fond stručne dokumentacije Republičkog centra za zaštitu prirode. Str. 1-23, Sarajevo.

Đug S. (2005): Diverzitet i konzervacija vegetacije pretplaninskog pojasa planine Vranice. Doktorska disertacija, Prirodno-matematički fakultet Univerziteta u Sarajevu. Sarajevo.

Podaci sa Interneta:

*** www.ekozona.com/opsirnije.php?id=45&cat=home_page : Razvoj mrežeeko sela u Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Srbiji,Zabljak, 2006.*** www.bihribolov.com/index.php?Itemid=31&id=785&option=com_content&task:Prokoško jezero bi moglo nestati*** www.uskoplje.blog.hr/2007/10/1623326065/zabranjena-gradnja-na-vranicii-radovanu.html : Zabranjena gradnja na Vranici i Radovanu*** www.organskiproizvodi.ba/?section=proizvodjaci&id=18&lang=en : z.z

Vranica bilje

11

7. Popis slika/tabela

Slika 1. Jedna od gastronomskih ponuda Prokoškog jezera – pita ispod sača …………………3

Slika 2. Izgled Prokoškog jezera ………………………………………………………………...4

Slika 3. Triturus alpestris reiseri (endemična bh podvrsta) ........................................................5

Slika 4. Kalifornijska pastrmka (Parasalmo gairdneri) ..............................................................6 Slika 5. Borovnica i crnjuša ..........................................................................................................7

Tabela 1. : Tipovi staništa delimično stavljeni pod zaštitu u području Spomenika prirode Prokoško jezero ..............................................................................................................................8

Tabela 2. : Tipovi staništa koji nisu stavljeni pod zaštitu u području Spomenika prirode Prokoško jezero ..............................................................................................................................9

12