istem • Yıl:7 • Sayı:14 • 2009 • s. 79- 100

ENDÜLÜS'TE TARiH VE KEHHALE'YE GÖRE

ENDÜLÜSLÜ TARiHÇiLER

Yrd.Doç.Dr. Şaban ÖZ Kahramanmaraş Sütçü imam Üniversitesi ilahiyat Fakültesi

ÖZET

Bu makalede Endülüslü tarihçiler kısa biyografileri ve eserleri ile beraber kronolojik olarak Kehhale'nin eseri baz alınarak derlenmiştir. Makalenin amacı; söylem olarak sık sık vurgulanan Endülüs'teki islam ilim ve kültür seviyesinin ulaşt@ seviyeye müşahhas bir örnek vermektir. Başlangıçta Doğu kaynaklı bes­lenen Endülüs tarihçiliği zamanla kendi kendine yeter hale gelmiş, artık Doğuya seyahat yapılmaksızın da kendi ilim çevresinden yetişen tarihçiler çıkmıştır. En­dülüs'te tarihçiliğin gelişmesinde etkin olan bir diğer önemli husus da; siyasi erk­lerin en sıkıntılı dönemlerinde dahi, ilme büyük bütçeler ayırmış olmalarıdır. En­dülüs ilim dünyasının en başta gelen sıkıntısı ise; günümüzde islam dünyasının yaşadığı "beyin göçü" olgusunun Endülüs kültür çevresinde yoğun bir şekilde ya­şanmış olmasıdır. Zira doğuya giden birçok tarihçi geri dönmemiştir.

Anahtar Kelimeler: Endülüs, Tarih, ispanya, Tarihçi, ilim, Medeniyet, Tarihçilik.

ABSTRACT

History in Andalusia and the Anda/usian Historians according to Kahhale In this article, short biographies and works of the Andalusian historians were

compiled in chronological order based on Kahhale's book. The purpose of this article is to give a concrete example canceming the very frequently emphasized level of lslamic science and culture reached in Andalusia. At the beginning fed from of the East-source Andalusian historicism has become self-sufficient without travel to the East and have grown historians from their environments. Arıother factor which was active in the development of historiography in Andalusia is that the political power devoted huge budgets to science even in the most troubled periods. In this co n text, the faremost hardship of the scientific circle in Andalusia is that the "brain drain" phenomenon which the lslamic world is experiencing taday has been heavily experienced in the vicinity of the Andalusian culture. For the historians who went to the East did not return their country.

Key Words: Andalusia, History, Spain, Historian, Science, Civilization, Historiography.

GiRiŞ

islam'ın Endülüs'teki siyasi varlıgı 1492 senesine kadar tam 791 sene, başka b.ir ifade ile yaklaşık sekiz asır sürmüştür. ı Sekiz asırlık bu dönem siyasi

ı Özdemir, Mehmet, "Endülüs'ün Yıkılış Süreci Üzerine Mülahazalar", Endütüs'ten ispanya'ya, TDV Yay., Ank. 1996, 25-48, 25-26.

80

i s T E M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

tarih açısından iç savaşlar, iktidar mücadeleleri, siyasi parçalanmalarla dolu gi­

bi gözükse de olayın bir diğer boyutunda sanat, kültür ve ilmin, altın çağını ya­

şadığı inkar edilemez. Şüphesiz bunda Müslümanların kendi bilgi ve kültür biri­kimlerinin rolü olduğu kadar, mevcut kültürel unsurlarla -siyasi unsurların aksi­

ne- çatışmamasının da ciddi katkısı olmuştur. Abbadi'nin de ifade ettiği gibi,

Müslümanların ispanya'yı fethi sadece askeri bir hareket değil, aynı zamanda

Roma, Vizigot gibi eski kültürle yeni kültürün imtizac ettiği bir hareketti.2

Fethadilen bir bölgenin, siyasi, kültürel, iktisadi ve bayındırlık gibi altyapıla­

rının oluşturulmasının o bölgede ilmi gelişmenin önünü açma veya kesme ile

doğrudan alakah olduğu muhakkaktır. Dolayısı ile Endülüs'ün bu süreci tamam­

layıp ilme yönelmesi, kendi ilim adamlarını yetiştirmesi belli bir zaman almıştır.

Doğudaki mevalinin ilmi oluşumda katkısı ile karşılaştırdığımız zaman Endü­

lüs'ün bu konuda geri kaldığını söyleyebiliriz. Bunun en büyük nedeni de, Do­

ğuda Müslümanlarla karşılaşan yerel unsurların tek bir siyasi güçle karşılaşma­

sına mukabil batıda yerel unsurların tek cephe halinde Müslümanlan görmesi­

nin oldukça bir zaman alması, kabile savaşları ve dış baskıların Müslüman ida­

renin sağlam bir zemine yerleşmesini geciktirmesidir.

Endülüs Emevi halifelerinin ilme ve ilim çevrelerine büyük bütçeler ayırdık­

larını, ilim erbabına ayrı bir önem verdiklerini öncelikle belirtmeliyiz. Nitekim 111.

Abdurrahman (912-961), edebiyat ve bilimi himaye etmiş, devlet gelirlerinin

önemli bir meblağını eğitim ve kültürün gelişmesine harcamıştır.3 Aynı şekilde ll. Hakem de bir ilim adamı ve ilmin hamisiydi.4 ll. Hakem ve kardeşi Abdullah,

babalannın zamanında kendilerine ait büyük kütüphaneler kurdurmuşlardı.

Hakem bu iki büyük kütüphaneyi babalarından kalanla birleştirerek kıymetli ve

nadir kitapların satın alınması için büyük miktarlarda paralar harcadı.5 11. Ha­

kem'in Kurtuba'daki sarayının yanında yaptırdığı kütüphanedeki kitapların sa­

yısının 400 bin6 olması dahi ilirnde ulaşılan seviyeyi göstermesi bakımından başlı başına yeterli bir kayıttır.

Endülüs'te sadece siyasi iktidarlar değil, vakıflar ve toplumun her kesimi

güçleri nispetinde ilmi çalışmalara destek vermişlerdir.7 Bu destek ve himayeler

ise, aralannda hekimler, filozoflar, tarihçiler, coğrafyacılar, astronomlar ve ma­

tematikçiler de olmak üzere birçok bilim adamını Kurtuba'da yaşamaya sevk

etmiştir.8 Endülüslülerin özellikle ünlü olduklan incelemeler tıp alanındaydı. Ay-

? . -- Abbadi, Ahmed Muhtar, "eHslam fıArdi'~Endelüs", Mecelletü Alemi'J.Fikr, X/ 2, (Kuveyt 1979), 59-110,59. 3

imamüddin, S. Muhammed, Endü/üs Siyasi Tarihi, çev: Yusuf Yazar, Rehber Yay., An k. 1990, 185. 4

imamüddin, 204. 5

imamüddin, 206. 6 Bunların kayıtlı bulunduğu kataloglar 44 cilt idi. Bkz., Karlığa, Bekir, is/am Düşüncesinin Bat1 Dü­

şüncesine Etkileri, Litera Yay., ist 2004, 190; ayrıca bkz., Bebel, 165. 7

Bkz., Özdemir, Mehmet, Endü/üs Müslümanlan-ilim ve Kültür Tarihi-, 1-111, TDVYay., Ank.1997, ın, 7-8. 8

imamüddin, 210; Ourant, Endülüs ilmini anlatırken, "ilim adamları Müslüman ispanya'da büyük hürmet görüyorlardı. Gramerciler ve ilahiyatçılar sayısızdı. Dilciler, tarihçiler, antoloji tertipçileri, belagatçılar ve lügatçiler onlarcaydı." [Durant, Will, islam Medeniyeti, çev: Orhan .Bahaeddin, E lips

Endülüs'te Tarih ve Kehhiile'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler

nca astronomi, kimya, botanik, mineraloji alanlarının yanı sıra dilbilgisi, mate­

matik, tarih, felsefe ve hukuk inceleme ve araştırmaları Endülüs medreselerin­de, islam idaresinin herhangi bir yerinden hiç de farklı olmayan bir biçimde

sürdürülüyordu.9

ilk dönemlerde Endülüs ilminin tabir-i caizse Doğunun ipoteği altında oldu­

ğunu söyleyebiliriz. Nitekim fetihten Emirlik dönemi sonuna kadar (711-929)

olan süre içerisinde Endülüs nesri, Doğuyu büyük ölçüde örnek almıştır. 10 Edebi ilimierin yanı sıra diğer ilim dallarında da Doğunun etkisi şüphesiz oldukça be­lirgindi.ıı Endülüs ilminin kendisini taparlaması ve kendi ayakları üzerinde

durmasını sağlayan ise Abdurrahman'ın oğlu ll. Hakem'in bu alandaki yatırımla­

ndır. ız Her ne kadar il me düşkünlüğü konusunda bir takım abartılı aniatılar var

ise deı3 bir gerçek var ki o da, sayesinde Endülüs'ün Doğu ilim çevreleri ile ya­

rışır hale geldiğidir. Bununla beraber Endülüs'ün Doğu ile kültürel alışverişi kesil­

memiş, Şam, Irak, Hicaz, Mısır'la olan kültürel-ilmi ilişkisi devam etmiştir. 14 Özellikle

de seyahatler (rıhletu'l-ilm) neticesinde Doğu islam dünyası ile Endülüs arasında

sürekli işleyen bir kültür köprüsü mevcudiyetini her zaman korumuştur. 15

Arapça'nın dönemin ilim lisanı olması hasebiyle, bu coğrafyadaki diğer un­

surlar ve hatta Batılı ilim çevreleri Arapça öğrenimine özen göstermişlerdir. En­

dülüs düştükten sonra dahi Musta'ribler, Arapça'yı iki asırdan fazla kullanmaya

devam etmişlerdir. 16

ENDÜLÜS'TE TARiH

Endülüslülerin tarihe olan ilgilerinin boyutlarını, onların tarih ilmini en şeref­

li ilim olarak kabullerinden anlamak mümkündür. 17 Şekil ve metod bakımından umumiyetle Doğunun örnek alındığı tarih çalışmaları çerçevesinde ağırlığın En­

dülüs'e ve Endülüslülere verildiği genel tarihler, mahaiiT tarihler, şehir tarihleri,

tabakat kitapları ve edebiyat tarihleri telif edilerek, çok geniş ve zengin bir lite­

ratür oluşturulmuştu. Ancak bu literatürün önemli bir kısmı yangın, yağmala ma, --Yay., Ank. 2004, 141] demektedir. Durant'ın "onlarca" ifadesini "yüzlerce" kelimesi ile değiştir­mek kaydıyla son derece haklı olduğunu söyleyebiliriz.

9 Bebel, August, Hz. Muhammed ve Arap-İslam Kültürü Dönemi, çev: Veysel Atayman, Bordo-Siyah Yay., ist 2004 (ilk baskı1883), 166-167.

10 Aydın, Mustafa, "Endülüs Edebiyatında Orüinallik Meselesi", Endü/üs'ten İspanya'ya, TDV Yay., Ank. 1996,7-23,20. ·

ll Aydın,9.

12 Hunke, Sigrid, Avrupa'nm Üzerine Doğan islam Güneşi, çev: Servet Zengin, Bedir Yay., II. Bsk., ist 1975,402.

13 Hakem'in sarayının kütüphanesinde biriktirdiği 400 bin kitabı tek tek okuyup, her kitabın kenarlarını müellifın.in şahsına ait mufassal bilgiler ve kendi mütalaalarıyla süslediği anlatılmıştır. Bkz, Hunke, 404.

14 Endülüs'ün buralarla kültürel değişimi 1 etkileşimi konusunda bkz., Hallak, Hassan, Dirasetün fi Tarihi'I-Hadarati'l-islamiyye, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, ll. Bsk., Beyrut 1999, 282-312.

15 Şeyban, Lütfi, Reconquista -Endü/üs'te Müs/üman-H1risUyan İlişkileri-, iz Yay., ist 2003, 412. 16

Bkz., Özdemir, Mehmet, "ispanya Tarihinde 'Doğululaşma' ve 'Batılılaşma' Tartışmaları -Tuleytula örneği-", islamiyat, 71 3, (2004), 11-20, 29.

17 Bkz., Abbadi, "el-islam fı Ardi'I-Endelüs", 74.

81

i s T E M

14/2009

82

i s T E M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

kasıtlı tahribat, sürgün vb. sebeplerle maalesef günümüze ulaşamamıştır. 18

Endülüslüler tarihi, hem dini hem de siyasi-idari hayat açısından faydalı ve lüzumlu

bir bilim dalı olarak kabul etmişlerdir. Tarih yazımına olan aşırı ragbet ve ilgileri de

bunu göstermektedir. 19 Şüphesiz, ibn Abdirabbih, SüheyiT, ibnu'I-Hatlb gibi önemli

tarihçileri n çıkt@ bir zeminin derin bir tarihçilik gelenegine sahip oldugu aşikardır.

Endülüs tarihçiliginin birinci dönemi, kapalı bir dönemdir. Bu dönemde is­

panya'da bulunan Müslümanların büyük çogunlugu, savaşçı askerlerdi. Bu bag­

lamda Mısırlıların Endülüs'e verdikleri önemi zikretmemiz gerekir. Mısırlıların

buraya olan ilgilerinin ispanya'nın fethinden önce başladıgı görülmektedir. Her

ne kadar bu aniatıların çogu mevzu olsa dahi, bölge ile ilgili ilk kayıtlar Mısır'da

tutulmuştur.20 Mısır'ın Magrib ve Endülüs'teki savaşlarla ilgili bilgileri toplama

konusunda ileri bir düzeyde olma sebebi ise; orduların buradan geçiyor, bura­

dan gazveye çıkıyor veya buradan ülkelerine dönüyor olmalarıdır. Bu yüzdendir

ki Mısır, kısa bir zaman içerisinde Magrib ve Endülüs tarihinin nakil merkezi oldu.Z1

Mısır'da Endülüs tarihi yazımını etkileyen bir diger unsur da, Endülüs'ün

fethine iştirak ettikten sonra Mısır'a dönen tabiTn tabakasıdır. Onlar dogal ola­

rak fetih haberlerini, şahit olduklarını, işittiklerini ögrencilerine aktardılar. Çok

uzun sürmeden de bu haberler Mısır'da dini ve edebi çevrelerde konuşulmaya baş­

landı. Bu haberleri e fakihler, muhaddisler, tarihçiler meşgul olmaya başladılar.Z2

Endülüs tarih yazımı Mısırlıların eliyle IV. 1 X. asra kadar devam etti. Bu ta­

rihten itibaren ise Endülüs kültürü Dogudan bagımsız hale gelmiş, kendi ilim

çevresini oluşturmuştur. Abdurrahman en-Nasır, oğlu Hakem ve tarunu

Hişam'ın döneminde Endülüslüler kendi ilim çevrelerinde yetiştirdikleri tarihçi­

ler kanalıyla kendi tarihlerini yazmaya başlamışlardır.23

Mevcut bilgiler, ilk tarih çalışmalarının Emirlik döneminde başladıgını, Hali­

felik ve bilhassa MüiOku't-Tavaif dönemlerinde geliştigini göstermektedir.24 lll.

Abdurrahman (912-961) döneminde tarih çalışmalarına diger ilimlerle beraber

yogunlaşılmıştır.25 VII. 1 XIII. Yüzyılda Kuzey Afrika-Endülüs bölgesinde de önem­

li tarihçiler yetişmiştir.Z6 Bize ulaşan Magrib ve Endülüs Tarihi hakkındaki ilk

Arapça eser, Mısırlı Tarihçi Abdurrahman b. Abdilhakem'in Fütühu M1sr ve'/­Magrib ve'/-Ende/üs isimli kitaptır. Hicrl lll. asırda yaşayan ibn Abdilhakem,

ıs - - . . Ozdemir, lll, 60; aynca bkz., Ozdemir, Mehmet, "Endülüs", DlA, Xl, TDV Yay.,lst 1995, 221-224, 222

19 -Ozdemir, lll, 60

20 Abbadi, Ahmed Muhtar, fiTarihi'I-Abbasive'I-Endelüsi, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, Beyrut tz., 521

21 Abbadi, fiTiirihi'I-Abbiisi, 521

22 Abbadi, fi Tarihi'I-Abbasi, 522; Mısır'ın Endülüs tarih yazımına etkisi ve IV. 1 X. Yüzyıl tarihçileri ko­nusunda kapsamlı bir araştırma olarak bkz., Abdulfettah, Abdulfettah Fethi, et-Tarih ve'I­Müerrihün fi Mtsr ve'I-Endelüs -fi Karni'r-Rabi' ei-Hicri-, 1-11, Darü'I-Kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2004

23 Ab bii di, fi Tiirihi'I-Abbiisi, 523

'4 -- Ozdemir, lll, 61 25·

lmamüddin, 186 26 Şeşen, bunlardan üçü hakkında bilgi vermektedir. Bkz., Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih­

Cojtrafya Yaztctltjtt, i sar Vakfı Yay., ist 1998, 170-175

Endülüs'te Tarih ve Kehhiile'ye Göre Endülüslü Tarihçiler

TaberT ve BelazurT'nin çağdaşıdır. Bu eserin bir diğer önemli yanı ise, Mağrib ve Endülüs hakkında yazılanların içerisinde mitolojiden uzak ve en iyisi kabul

edilmesidir.27 Bu yüzden de sonraki Endülüs tarihçileri ondan büyük ölçüde faydalanmışlardır.28

Endülüslülerin ülkelerinin tarihine dair yazdıkları en eski eser ise; TarThu

Abdilmelik b. HabTb ei-İberT'dir?9 180 1 796 yılında Gırnata civarında doğan EbO Mervan Abdülmelik b. HabTb es-SülemT tarafından kaleme alınmıştır. Dozy,

Bodleyn kütüphanesinde korunan bir eserin Abdülmelik'e ait olduğunu iddia etmesine rağmen daha sonra bu iddianın gerçeğe uygun olmadığı anlaşılmıştır.

Ne yazık ki, Abdülmelik'in diğer eserleri gibi TarTh'i de kavga ve gürültüyle dolu

olaylar arasında kaybolup gitmiştir. Yalnızca bir eserinin giriş bölümü zamanı­mıza kadar gelebilmiştir.30

Endülüs'teki tarih yazıcılığında hakim olan üslubun Doğu'ya veya döneme

hakim olan tarih yazıcılığı ile bir farklılık arz etmediğini söylemek mümkündür.

Üslup olarak Endülüs tarihçilerinin de kullandıkları isnad sistemi ve hadiselerin

yıllara göre tasnifi göze çarpan ilk benzerliklerdir. 3 ı Bunda da en büyük etken;

Endülüslü tarihçilerin doğuya yaptıkları seyahat ve buralardaki tarih müellefatı­

nın ellerinde bulunmasıdır.32 ibn Haldun, dönemindeki tarihçileri eleştirirken aslında çevresindeki mevcut tarih yazımı hakkında da ipuçları vermektedir.

Onun eleştirileri bu açıdan Endülüs ve Kuzey Afrika tarih yazıcılığının da tenkidi

gibi olması hasebiyle kayda değerdir; u ... Bu konuyla ilgili bir başka örnek tarih­

çi/erin, devletlerden ve hükümdarlardan bahsederken kullandiklan yöntemdir.

Buna göre bir hükümdardan bahsederken, onun ismini, soyunu, babasını, an­

nesini, eş/erini, /akabını, mührünü, kadısmı, mabeyncisini ve vezirini zikrediyor­

lar. Oysa bunu sadece Abbas/ ve EmevT devletlerindeki tarihçiler böyle ya pt@

için ve onların hangi amaçla böyle yaptıklannı da bilmeden zikrediyorlar. O za­

manki tarihçiler tarihlerini devleti yönetenler için yazıyor/ardı ve devleti yöne­

tenler de, öncekilerden yararlanmak ve on/an kendilerine örnek almak için,

geçmişteki devlet görevlilerinin atamalan ve onlara verilen maaş/ara kadar, se­

/etleri hakkında her şeyi bilmek istiyorlardı ... Ancak devletler değişip aradan

asırlar geçince ve hükümdar/ara sadece devletlerin güç ve kuwet yönünden

karşı/aştmlması kimlerle rekabet edebilecek veya ederneyecek durumda olduk­

lannı bilmek yeterli gelmeye başlayınca, çağımızda tarih yazan biri, çocuk/an,

eşleri, mühürdeki na kışı, la kabı, kadıyı, veziri ve mabeynciyi zikretmekle ne gibi

bir fayda görüyor olabilir? Onları bu şekilde körü körüne taklit etmeye sevk

27 Abba di, fi Tarihi'l-Abbtisi, 522

28 Abba di, fi Tarihi'I-Abbasi, 523

29 Abba di, fi TBrihi'l-Abbasi, 523

30 Günaltay, Şemseddin, islam Tarihinin Kaynaklart -Tarih ve Müverrihler-, haz: Yüksel Ka nar, Endü­lüs Yay., ist 1991, 115

31 Bkz., Abbadi, "el-islam fıArdi'I-Endelüs", 72

32 Nitekim ibn Hayr'ın Fihrist'inde zikrettiği telifler bunun delilidir. Bkz., ibn Hayr, Ebü Bekr b. Hayr b. Ömer el-işbili (575 1 1179), Fihrist, Müessesetü'I-Hanci, Kahire tz., 230-240

83

i s T E M

14/2009

84

i s T E M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

eden şey, eski tarihçi/erin amaçlanndan habersiz olmalan ve tarih ilmindeki

temel hedefi bi/meme/eridir. "33

Endülüs'ün tıp, felsefe, şiir, dil, edebiyat gibi birçok ilirnde Batı'yı etki­lediğini biliyoruz.34 Bununla beraber tarih alanında bu etkileşimin olup ol­

madığı, oldu ise boyutları konusunda herhangi bir fikre sahip değiliz. Bunun

tespiti ancak aynı dönem tarihçilerinin eserlerinin kıyaslanması ile mümkün

olabilecektir ki, bu konuda yeterli alt yapı verisinden mahrum olduğumuz

da açıktır.

ENDÜLÜSLÜ TARiHÇiLER35

lll. 1 IX. ASlR (Endülüs Erneviieri Dönemi: 756-1031)

1-Abdülmelik b. HabTb (180-238 / 796-853): Abdülmelik b. HabTb b. Sü­

leyman b. Ha rO n b. Cahime b. Abbas b. Mirdas es-SülemT el-Abbas! ei-EndelüsT

ei-KurtubT. EbO Mervan. Malik!. Tarihçi, neseb alimi. Tuleytula asıllı. Kurtuba'da

ikamet etti. Mısır'ı ziyaret etti. Sonra Endülüs'e döndü. Orada vefat etti. 1.

HurObu'l-islamiyye, 2. Tabakatu'/-Fukaha ve't-Tabiin,36 3. Tarfh.37

2-YOsuf ei-Meğami (288 1 901): YOsuf b. Yahya b. Yusuf b. Muhammed ei­

EzdT ei-Kurtubi. Ebu Amr. ei-Meğami olarak bilinir. Maliki. Tarihçi, rical alimi.

Meğame (Tuleytula) halkından. Kurtuba'da yetişti. Bir müddet kadılıktan sonra

Mekke ve Sana'ya gitti. Sonra Endülüs'e döndü. Kayrevan'da vefat etti. 1.

Kitabun fi Fedaili ömer b. Abdilazfz, 2. Fedai/u Malik.38

3-Muhammed b. Huceyra (293 1 906): AhbarT, seyyah. Endülüs halkından.

Mısır'da vefat etti. 1. Kitabun fi Ahbari'I-Kudat bi'I-Endelüs, 2. Kitabun fi Ahbari'I-Fukaha ve'I-Muhaddisfn.39

IV. 1 X. ASlR (Endülüs Erneviieri Dönemi: 756-1031)

4-Muhammed b. Hayrün (301/914)40: Muhammed b. Muhammed b.

33 İbn Haldün, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldün ei-Hadrami (1332-1406), Mukaddime, 1·11, çev: Halil Kendir, Yeni Şafak, İst. 2004, ı, 63

34 Bkz., Şeyban, 410-420; Yıldız, Şevket, "Endülüs Yahudileri ve İslam Kültür ve Biliminin Avrupa'ya Geçişinde Oynadıkları Rol", istem, VII 1 13, (2009), 51-68. Burada Endülüslü tarihçilerin kendile­rinden önceki mevcut tarih yazımından -en azından kaynak olarak- etkilendiklerini de belirtmemiz gerekmektedir. Bu konuda bkz., Abbadi, "el-İslam fi Ardi'I-Endelüs", 73-75

35 Biz burada ömer Rıza Kehhiile'nin, Mu'cemu Musannifı'I-Kütübi'I-Arabiyye fi't-Tarih ve't-Teracim ve'I-Cuğrafiyya ve'r-Rıhlat isimli eserinde zikrettiği tarihçileri ve eserlerini kronolojik olarak aldık. Endülüs'ün çöküşünden sonra oraya atfedilen (Ahmed b. Atiyye ei-Endelüsi ei-Fasi (1029 1 1620) gibi) ve doğudan buraya gelmiş olan tarihçileri zikretmedik. Tarihçilerin kısa biyografilerini, Kehhiile'nin tertibine uyarak nesebi, künyesi 1 lakabı, ilmi ve eserleri şeklinde verdik.

36 Kehhale, 3:14

37 Abba di, fi Tfirihi'I-Abbasi, 523

38 Kehhiile, 695

39 Kehhale, 461

40 Aslında bunun lll. 1 IX. asırda zikredilmesi daha uygun olurdu. Ancak kronolojide karmaşaya yer vermemek ve hangi asra aidiyet konusunda herhangi bir tartışmaya neden olmamak için bu tür tarihleri ilgili olduğu asırda zikretmeyi uygun bulduk.

Endü/üs'te Tarih ve Kahhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler

HayrOn. Tarihçi, neseb alimi. Endülüs'te doğdu. Nesebu'I-FatımiyyTne'ş-Şfa ve

Ahbarihim.41

5-Muhammed ei-EfşTn (307 /919): Muhammed b. Musa b. Haşim b. YezTd ei­

Kurtubi EbO Abdilla h. Tarihçi, ri cal alimi. Doğuya seyahat etti. Tabaktitu'I-Küttab.42

6-0sman b. RebTa (310 1 922): Osman b. Rebia ei-EndelüsT. Tarihçi, rical alimi. Tabakatu'ş-Şuara bi'I-Ende/üs.43

7-Abdullah es-Sebbağ (318 1 930): Abdullah b. Huneyn b. Abdiilah b.

Abdilmelik ei-KilabT ei-KurtubT. Rical alimi. 1. Kitabun ff Ma'rifeti'r-Rical, 2.

ite/u'I-Hadfs.44

B-Ahmed b. Abdirabbih (246-328 1 860-940): Ahmed b. Muhammed b.

Abdirabbih b. HabTb b. Hudayr b. Salim ei-KurtubT. EbO ömer. Tarihçi.

Kurtuba'da doğdu ve orada vefat etti. 1. Ahbaru Fukahai Kurtuba, 2. el-lkdu'I­FerTd.45

9-Ahmed ei-KurtubT (338 1 949): Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah b, Yah­

ya ei-KurtubT. EbO Abdilmelik. Tarihçi. TarTh.46

10-Muhammed ei-KurtubT (343 1 954): Muhammed b. AbdirraOf b. Mu­

hammed b. AbdilhamTd ei-EzdT ei-KurtubT. EbO Abdillah. EbO Huneys olarak bili­

nir. Tarihçi, edip. Kitabun ff Şuarai'I-Ende/üs.41

11-Ahmed el-Kenan i (27 4-344 1 887 -955): Ahmed b. Muhammed b. Musa

b. Beşir b. Hammad er-Razi el-Kenan! ei-KurtubT. EbO Bekr. Tarihçi, coğrafyacı.

1. Kitabun fi Ahbari Mü/Oki'I-Endelüs ve Kitabihim ve HıtatihB (hacimli bir eser),

2. Kitabun fi Ensabi Meşahiri Ehli'I-Endelüs (5 cilt), 3. Kitabun fi Sıfati Kurtuba

ve Hıtatiha ve Menazifi'I-Ulema bih8.48

12-ibrahim ei-Baci (277-350 1 890-961): ibrahim b. Muhammed b. ibra­

him b. ishak b. isa ei-BacT ei-Endelüsi. Tarihçi, rical alimi. 1. Kitabun ff Fukahai

Bace, 2. Musannefff Rica/i't-ilm bi-Bace.49

13-Ahmed b. Hazm (284-350 1 897-961): Ahmed b. Said b. Hazm b.

YOnus es-Sadefl ei-Endelüsi. EbO Ömer. Tarihçi. Endülüs'te eğitim gördü.

311 1 923 yılında doğuya seyahate çıktı. Mısır, Mekke ve Kayrevan'da ilim

aldı. Endülüs'e döndü ve Kurtuba'da vefat etti. et-TarThu'/-KebTr ff Esmai'r­Rica/.50'-

41 Kehhale, 568

42 K _ ehhale, 594

43 K - 3 ehhale, 25 44

Kehhale, 294 45

Kehhale, 68-70 46

Kehhale, 71 47

Kehhale, 511 48

Kehhale, 77 49

Kehhale, 15 5° Kehhale, 35

85

i s T t M

14/2009

•

86

i s T f M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

14-Muhammed b. Said ei-Hayr (350 1 961'de yaşıyordu): Muhammed b. Hişam b. Abdilazlz b. Muhammed b. Said ei-Hayr. EbO Bekr. Ahbarl. Kitabun fi Ahbari'ş-Şuara bi'I-Endelüs.51

15-Halid ei-Kurtubl (352 1 963): Halid b. Sa'd ei-Endelüsl ei-Kurtubl. EbO'I­

Kasım. Tarihçi, rica! alimi. Rica/ü'I-Ende/üs.52

16-Mesleme ei-Kurtubl (293-353 1 906-964): Mesleme b. el-Kasım b. ib­rahim b. Abdiilah b. Hatim ei-Maliki. Tarihçi. Mısır, Hicaz ve lrak'a yolculuklar yaptı. Sonra ülkesine geri döndü. 1. et-Tarihu'I-KebTr (muhaddis tabakaianna dair bir eser), 2. Fedai/u'I-Kuds ve'ş-Şam.53

17-0sman ei-EndelüsT (356 1 967): Osman b. Muhammed ei-EndelüsT. EbQ Said. Ahbarl. Tar/hu'd-DuhQr.54

18-Muhammed ei-Huşenl (361 1 972): Muhammed b. Esed ei-Huşenl ei­

Kayrevanf. EbO Abdillah. Kurtuba'ya taşındı. Tarihçi, neseb alimi. 1. Tarihu'I­

Ende/üs, 2. Tarihu itrikiyye, 3. Kitabu'n-Neseb.55

19-Ahmed ei-Ceyyanl (366 1 976'dan önce yaşıyordu): Ahmed b. Muham­

med b. Ferec ei-Ceyyanl ei-Endelüsl. Kitabu'I-Münteziyyfn ve'I-Kaimiyyfn bi'I­Endelüs ve Ahb8rihim.56

20-Hakem ei-Emevl (366 1 976): Hakem b. Abdirrahman en-Nasır li­Dlnillah ei-Emevl (ei-Muntasır Billah). Neseb alimi. Endülüs meliklerinden. Ensabu't-Talibiyyini'I-A/eviyyini'I-Kadimine i/e'/-Magrib. 51

21-Süleyman b. Cülcül (372 1 982'de yaşıyordu): Süleyman b. Hassan ei­

EndelüsT. ibn Cülcül olarak biliniyor. EbO Davud. Tarihçi. Kurtuba halkından

doktor. Kitabun fi Tabakati'J-Etibba ve'I-Hukema.58

22-Muhammed ez-Zübeydl (316-379 1 928-989): Muhammed b. el-Hasan

b. Abdiilah b. Müzhic b. Muhammed b. Abdiilah b. Bişr ez-Zübeydl el-işbllT. EbO Bekr. Ahbarl. Kurtuba'da oturdu. işbiliyye kadısı iken vefat etti. 1. Tabakatu'n­Nahviyyin ve'I-Lügaviyyin bi'J-Meşrik ve'I-Ende/üs, 2. Ahbaru'/-Fukahai'I­

Müteahhirine min Ehli Kurtuba.59

23-Muhammed ei-MeafirT (383 1 993): Muhammed b. Salih ei-KahtanT ei­Meatirl ei-Endelüsl. EbO Abdillah. Malik!. Tarihçi. Kurtuba halkından. Hacca, lrak'a, Horasan'a gitti ve·buralarda karşılaştığı birçok muhaddisten işitti. Buha-

51 Kehhale, 598

52 Kehhiile, 176

53 Kehhale, 621

54 Kehhiile, 328

55 Kehhale, 434

56 Kehhiile, 7 4

57 Kehhale, 170

58 Kehhale, 211

59 Kehhale, 464

Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüs/ü Tarihçiler

ra'ya yerleşti ve orada vefat etti. KiUibun fi Tarihi Ehli'I-Endelüs.60

24-Ahmed ei-Aravl (388 1 998): Ahmed b. Musa ei-Aravl. Tarihçi. Kitabun fi Tarlhi'I-Endelüs.61

25-Abdülmelik b. Şüheyd (323-393 1 935-1003): Abdülmelik b. Ahmed b.

Abdilmelik b. Şüheyd ei-Kurtubl. EbO Mervan. Tarihçi, hadis ve ahbar ravisi. Ve­

zirlerden. et-Tarlhu'I-Keblr.62

26-Abdurrahman ei-Meşşat (397 1 1007): Abdurrahman b. Muhammed b.

Ahmed b. Ubeydillah ei-MerTnT ei-KurtubT. ibnu'I-Meşşat olarak bilinir. Ebu'I­

Mutarrif. Tarihçi. Değişik şehirlerde kadılık yapmış, resmi görevlerde bulunmuş­

tur. MansOr Muhammed b. Ebi Amir onu Hisbe teşkilatma getirmiş ve döne­

mindeki tarihi olayları tertip etmekle görevlendirmiştir. Kendisi bu dönemde

olanları toplamış ancak kitap Amirllerin tasfiyesi sürecinde telef olmuştur.63

V./ Xl. ASlR (Endülüs Ernevf/eri Dönemi: 756-1031/ Mü/ükü't-Tavaif Dö­nemi: 1031-10901 Murabıtlar ve Muvahhidler Dönemi: 1090-1227)

27-Hüseyin ei-KuraşT (400 1 1010'da yaşıyordu): Hüseyin b. Abdiilah ei-

Kuraşl ei-Endelüsl. Rical alimi. Mu'cemu's-Sahabe (30 cüz).64

28-Ahmed ei-Kurtubl (401 1 1010): Ahmed b. Abdilazlz b. Ferah b. Ebi'I­

Habbab ei-KurtubT. EbO ömer. Tarihçi. Hadaiku'I-Enes fi't-Tar7h ve't-Teracim.65

29-ibrahim b. Şinzir (352-402 1 963-1012): ibrahim b. Muhammed b. Hü­

seyin Şinzir et-TuleytuiT ei-Endelüsl. Tarihçi, rical alimi. Hacca gitti. Mekke, Medi­

ne, Mısır, Trablus ve Kayrevan'da işitti. Tuleytula'ya geri döndü. Taı1hu Ricali'I­Endelüs.66

30-Abdurrahman b. Futeys (347-402 1 958-1012): Abdurrahman b. Mu­

hammed b. isa b. Futeys b. Esbağ b. Futeys ei-Kurtubl. Ebu'I-Mutarrif. MalikT.

Tarihçi. 1. Kitabu'I-Kasas (üç cilt), 2. Fedailu's-Sahabe (yüz cüz), 3. Fedai/u't­

Tabifn (yedi cilt), 4. A'lamu'n-Nübüwe.61

31-Abdullah b. ei-Feradl (351-403 1 962-1013): Abdullah b. Muhammed b.

YOsuf b. Nasr ei-EzdT ei-EndelüsT ei-KurtubT. Ebu'I-VeiTd. ibnu'I-FeradT olarak bili­

nir. Tarihçi, neseb alimi. Kurtuba'da doğdu. Endülüs, ifrikiyye ve Mekke'de ilim

öğre~di. Belensiye kadılığı yaptı. 1. Riyadu'n-NüfOsi'n-Nakiyye fi Ulemai ve

Meşayihi ifrikiyye, 2. Kitabun fi'I-Muhtelif ve'I-Mu'te/if, 3. Kitabun fi Müştebihi'n-Neseb, 4. ei-İ'Iam bi-A'Iami'I-Ende/üs mine'l-Ulema ve'I-MuhaddisTn

6° Kehhiile, 497 61

Kehhah:i." 82 62

Kehhiile, 314 63

Kehhale, 260 64

Kehhale, 163 65

Kehhale, 42 66

Kehhale, 16 67

Kehhiile, 264

87

i s T E M

14/2009

88

i s T t M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

ve'l-MuttakTn ve'l-Fukaha, 5. Tabakatu'ş-Şuarai'l-Endelüs, 6. TarThu'l-Endelüs.68

32-Ahmed ei-Kurtubi (410 1 1019): Ahmed b. Afıf ei-Kurtubi. EbG ömer. Ta­rihçi, rica ı ali mi. Kita bu 'l-i htilat fi U lema i'l-Ende/üs. 69

33-Abdurrahman b. Şibrak (413 1 1022): Abdurrahman b. Abdillah. ibn

Şibrak olarak bilinir. Şeblak da den ilir. Ahbari. el-Ah bar ve'J-Garaib.70

34-Muhammed el-Hazza (336-416 1 948-1025): Muhammed b. Yahya b.

Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah et-Temimi ei-Kurtubi. EbG Abdilla h. ibnu'I-Hazza ola­

rak bilinir. Tarihçi. işbiliyye ve Saragosa kadılığı yaptı. et-Ta'rTf bi-Ricali'I-Muvatta.71

35-Muhammed ei-Kurtubi (423 1 1032): Muhammed b. Abdirrahman b.

Ma'mer ei-Kurtubi. Ebu'I-VeiTd. Tarihçi. TarThu'd-Devleti'l-Amiriyye.72

36-Ahmed ei-Meafiri (339-429 1 951-1038): Ahmed b. Muhammed b.

Abdiilah b. Lübb b. Yahya b. Muhammed ei-Meafiri ei-Endelüsi. EbG ömer. Ta­

rihçi. Kurtuba'da oturdu. Fedai/u Malik ve Ricalu'J-Muvatta.73

37-Muhsin ei-Kubşi (430 1 1039): Muhsin b. Muhammed b. Müferrec b.

Cemal ei-Kurtubi. EbG Bekr. ei-Kubşi olarak bilinir. Tarihçi. el-ihtilat fi Tarihi A'lami'r-Rica/.74

38-Abdurrahman b. Muhammed (453 1 1061): Abdurrahman b. Muham­

med b. Ma'mer ei-Endelüsi. EbG Muhammed, Ebu'I-Velid. Tarihçi. Tarihu'd­

Devleti'I-Amiriyye. 75

39-Aii b. Hazm (384-456 1 994-1064): Ali b. Ahmed b. SaTd b. Hazm b.

Galib b. Salih b. Halef b. Süfyan b. Yezfd ei-Farisf ei-EndelüsT ei-KurtubT. EbG

Muhammed. Tarihçi, neseb alimi. Aslen Faris'ten. Kurtuba'da doğdu. el-Magrib (Mağrib tarihi hakkında).76

40-Aii b. Siydeh (398-458 1 1007-1066): Ali b. ismail ei-Endelüsi ei-MürsT.

Ebu'I-Hasan. ibn Siydeh olarak bilinir. Fiziki coğrafya ve Eyyamu'I-Arab alimi.

Mürsiye'de doğdu. e/-Muhassas (Bunda dağlar, taşlar, ovalar, vadiler, nehirler,

denizler, zaman, rüzgar, yağmur hakkında bilgi vermektedir).77

41-Saidu'I-Kurtubi (420-462 1 1029-1070): Said b. Ahmed b.

Abdirrahman b. Muhammed et-Tağlibi ei-Endelüsi ei-Kurtubi. Ebu'I-Kasım. Ta­

rihçi. Meriyye'de doğdu. Ölünceye kadar Tuleytula kadılığı yaptı. 1. Cevamiu Ahbari'l-Ümem mine'l-Arab ve'l-Acem, 2. et-Ta'rif bi-Tabakati'l-Ümem, 3.

68 Kehhale, 309-310

69 Kehhale, 47

7° Kehhale, 257 71

Kehhale, 599 72 K hh-e ale, 509 73

Kehhiile, 71 74

Kehhale, 408 75

Kehhale, 267 76 Kehhaıe, 334 77

Kehhale, 336

Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüslü Tarihçiler

Tarfhu'J-islam, 4. Sawanu'l-Hükm ti Tabakati'J-Hükema.18

42-Saidu'I-Esfar (381-462 1 991-1070): Said b. isa b. Ahmed b. Lübb er­

Ruayni et-Tuleytuli ei-Endelüsi. EbO Osman. Tarihçi. Tarihu Tilemsan.19

43-Muhammed b. CuhOr (391-462 1 1001-1070): Muhammed b. CuhOr b.

Muhammed b. CuhOr b. Ubeydillah ei-Kelbi. Ebu'I-Velid. Tarihçi. Kurtuba valile­

rinden. Babasının vefatından sonra bu makama geçmiştir. el-Batşetü'l-Kübra

(Bu eserde, hal' edilmeleri ve Kurtuba'dan çıkartılmalarını anlatmaktadır).80

44-YOsuf b. Abdiiber (368-463 1 979-1071): Yusuf b. Abdiilah b. Muham­

med b. Abdiiber b. Asım en-Nemeri ei-Endelüsi ei-Kurtubi. EbO Ömer. Mal iki. Ta­

rihçi, rica! ve neseb alimi. Kurtuba'da doğdu. Daniye, Belensiye ve Şatıbe'de

oturdu. ei-EşbOn ve Şinterin'de kadılık yaptı. Endülüs'ün doğusundaki Şatıbe'de

vefat etti. 1. e/-Kasd ve'l-Ümem fi't-Ta'rif bi-Usü/i Ensabi'/-Arab ve'l-Acem, 2. e/­

istfab ti Ma'rifeti'I-Ashab, 3. Musannef ti Megazi'n-Nebf (sav), 4. Kitabu'I­

Ma'rutine bi'l-Küna mine's-Sahabe, 5. el-inbah ti Kabai/i'r-Rüvat. sı

45-Hayyan ei-Kurtubi (377-469 1 987-1076): Hayyan b. Halef b. Hüseyin b.

Hayyan b. Muhammed b. Hayyan b. Vehb b. Hayyan ei-Kurtubi. EbO Mervan. 1.

el-Kitabu'I-Mübeyyen ti Tarfhi'l-Ende/üs (60 cilt), 2. ei-Muktebes ti Tarihi'I­

Endelüs (10 cilt).82

46-Abdullah ei-Bekri (432-487 1 1040-1094): Abdullah b. Abdilazfz b. Muham­

med b. EyyOb b. Amr ei-Bekr. EbO Ubeyd. Tarihçi, neseb alimi, coğrafyacı. Kurtuba'da

doğdu. Orada vefat etti. Mu'cem ma lsta'cem min Esmai'I-Bilad ve'I-Mevadi'.83

47-Muhammed ei-Humeydi (420-488 1 1029-1095): Muhammed b. FütOh

b. Abdiilah b. FütOh Humeyd ei-Ezdi ei-Humeydi ei-Endelüsi. EbO Abdillah. Ta­

rihçi. Kurtuba asıllı. Mayorka'da doğdu. Endülüs'te ibn Abdilber, EbO Muham­

med b. Hazm ez-Zahiri' den ders aldı. ifrikiyye, Mekke, Mısır, Şam ve Irak'ta ders

halkalarına katıldı. Bağdat'a yerleşti. Hafıbu'I-Bağdadi'den rivayet etti. Bağ­

dat'ta vefat etti. 1. Cevzetu'l-Muktebes ti Ah bari U/emai'J-Endelüs, 2. Bi-Lügati'I­

Musta'ce/ fi't-Tarih ve Cümeli Tarihi'l-islam. 84

48-Ahmed b. Mütahir (489 1 1096): Ahmed b. Abdirrahman b. Mütahir eı­

Ensari. EbO Cafer. Tarihçi. Tuleytula'da doğdu ve yetişti. Tarihu Fukahai

Tuleytu/a ve Kudatiha. 85

49-Hüseyin ei-Ceyyani (427-498 1 1035-1105): Hüseyin b. Muhammed b.

Ahmed ei-Gassani ei-Endelüsi ei-Ceyyani. EbO Ali. Neseb ve rica! alimi. 1.

78 Kehhaıe, 224 79

Kehhale, 207 8° Kehhate, 459 81

Kehhiile, 689 82

Kehhate,174 83

Kehhate, 298-299 84

Kehhale, 557 85

Kehhiile, 41

89

j s T E M

14/2009

•

90

i s T E M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

Takyfdu'I-Mühmel ve Temyfzü'l-Müşkil fi Ricali's-Sahiheyn (2 cüz), 2. Esmau Ri­ca/i Süneni Ebf Davud. 86

VI. 1 XII. ASlR (Murabıtlar ve Muvahhidler Dönemi: 1090-1227)

50-Muhammed b. ei-Lebbane (507 1 1113): Muhammed b. isa b. Mu­

hammed ei-LahmT ei-EndelüsT. EbQ Bekr. ibnu'I-Lebbane olarak meşhurdur. AhbilrT. Mayorka'da vefat etti. el-i'timad fi Ahbari Ben/ i'bad.87

51-Muhammed b. Alkame (428-509 1 1037-1116): Muhammed b. ei-Halef

b. el-Hasan b. ismail es-SadefT. EbQ Abdilla h. ibn Alkamediye bilinir. Tarihçi. Be­

lensiye halkından. Tarfhun fiTagallübi'r-ROm ala Belensiye kab/e Hamse Mie.88

52-Abdulcebbar b. Esbağ (450-516 1 1058-1122): Abdulcebbar b. Abdiilah

b. Ahmed b. Esbağ b. ei-Mutarrif b. Abdirrahman b. el-Hakem b. Hişam ei-Emevi

ei-Kurtubi. UyOnu'l-imame ve Nevaziru's-Siyase fi't-Tar7h. 89

53-Muhammed b. FethQn (520 1 1126): Muhammed b. Halef b. Süleyman

b. FethGn ei-Mürsi. EbQ Bekr. Tarihçi, rical alimi. Mürsiye'de vefat etti. 1. el­istilhak ale'I-İsttab fi Ma'rifeti'I-AsMb li-İbn Abdiiber (iki ci lt), 2. Evhamu Kitabi'l­ist/ab li-İbn Abdilber, 3. Islah u EvMmi'I-Mu'cem li-İbn Kani'. 90

54-Muhammed et-TurtQşi (451-520 1 1059-1126): Muhammed b. el-Velid

b. Muhammed b. Halef b. Süleyman b. EyyQb ei-Fihri. EbQ Bekr. eHurtQşi ola­

rak bilinir. Maliki. Tarihçi. Endülüs Tartuş'ta yetişti. Bağdat, Basra, Şam ve

Beytu'I-Makdis'e gitti. Birçok kişiden ilim aldı. iskenderiye'de vefat etti. Siracu'/­Mü/Ok ve'I-Hulefa ve Minhacu'I-Vülat ve'I-Ümera.91

55-Abdullah b. YerbQ' (444-522 1 1052-1128): Abdullah b. Ahmed b. Said

b. Süleyman b. Yerbu' eş-Şenterini el-işbili. Ebu Muhammed. Kurtuba'da otur­

muştur. Tarihçi, rical alimi. 1. el-İklfd fi Beyani'l-Esanid, 2. Tacu'l-Htlye ve Siracu'I-Buğye fi Ma'rifeti Esanidi'I-Muvatta, 3. el-Minhac fi Rica/i Müslim.92

56-Abdurrahman b. es-Sakr (454-523 1 1062-1129): Abdurrahman b. Mu­

hammed b. Abdirrahman b. Muhammed b. es-Sakr ei-Ensari. Ebu Zeyd. Tarihçi.

Endülüs halkından. Kendisi Kurtuba, işbiliyye, Malaka ve Sebte ulemasından

işitmiştir. Merrakuş'a gitmiş ve orada vefat etmiştir. 1. Muhtasar es-Siyer ve'I­Megazi (bir cüz), 2. Müntehab Siyeri'l-Mustafa.93

57-Ümeyye b. Ebi's-Salt (460-529 1 1068-1135): Ümeyye b. Abctilaziz b.

Ebi's-Salt ei-Endelüsi. Ebu's-Salt ei-Endelüsi. Tarihçi. Doğu Endülüs'te

86 Kehhale, 166

87 Kehhale, 554

88 Kehhale, 476

89 Kehhiile, 224

9° Kehhale, 476 91

Kehhale, 598 92

Kehhale, 290 93

Kehhale, 262

Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler

Daniye'de doğdu. işbiliyye'de yirmi yıl, bir o kadar da ifrikiyye'de kaldı. Kahire

ve iskenderiye'de oturdu. Mağrib'e döndü ve ei-Mehdiye'de vefat etti. 1. er­

Risa/etü'l-Mısriyye, 2. ei-Hadikatü fi Şuarai'I-Asr.94

58-RezTn es-SerakustT (535 1 1140): Rezfn b. Muaviye b. Arnmar ei-Abderf

ei-EndelüsT. Ebu'I-Hasan. Tarihçi. Mekke'ye gitmiş ve orada işitmiştir. Kitabun fi Ahbari Mekke.95

59-ei-Feth b. Hakan (535 1 1141): ei-Feth b. Muhammed b. Ubeydillah b.

Hakan b. Abdiilah el-Kaysi el-işbTIT. EbQ Nasr. Tarihçi, edip. 1. Matmahu'I-Enfus ve

Mesrahu't-Te'nis fi Mil hi Eh/i'I-Ende/üs, 2. Kataidu'I-Ukyan ve Mehasini'I-A 'yan.96

60-Muhammed b. Ebi'I-Hısal (465-540 1 1074-1146): Muhammed b.

MesQd b. Halisa b. Ferec b. Mücahid b. Ebi'I-Hısal ei-Gafikf. Ebu Abdillah. Tarih­

çi, neseb alimi. Vezirlerden. Kurtuba ve Gırnata'da oturdu. Kurtuba'da öldürül­

dü. Mi'racu'I-Menakıb ve Menahicu'I-Hasebi's-Sakıb fi Nesebi ResO/illah (sav). 97

61-Abdulhak b. Atiyye (481-541 1 1088-1147): Abdulhak b. Galib b.

Abdirrahman b. Galib b. Temmam b. AbdirraQf b. Abdiilah b. Temmam b. Atiyye

ei-MuharibT ei-GırnatT. EbQ Muhammed. MalikT. Tarihçi, rica! bilgini. Meriyye ka­

dılığı yaptı. Doğuya seyahat etti. Merviyatında izlediği yöntem ve şeyhlerinin

isimlerini kapsayan bir eseri vardır.98

62-Abdullah er-RuşatT (466-542 1 1074-1147): Abdullah b. Ali b. Abdiilah

b. Halef b. Ahmed b. Ömer ei-LahmT ei-EndelüsT. er-RuşatT olarak bilinir. Tarihçi,

neseb alimi. 1. iktibasu'I-Envar ve iltimasu'I-Ezhar fi Ensabi's-Sahabeti ve

Ruvati'I-Asar, 2. et-hamu bima fi Kitabi'I-Muhtelif ve'I-Mu'telif li'd-Darakutnf

mine'/-Evham.99

63-Aii b. Bessam (477-542 1 1048-1147): Ali b. Bessam eş-ŞenterTnT ei-EndelüsT.

Ebu'I-Hasan. Tarihçi. ez-ZahTra fi Mehasini Ehl-i'I-CezTra (CezTratü'I-Endelüs).ıoo

64-iyad el-YahsubT (496-544 1 1103-1149): iyad b. Musa b. iyad b. Amr b.

Musa b. iyad b. Muhammed b. iyad ei-YahsubT es-SebtT. Ebu'I-Fadl. KadT iyad

olarak bilinir. MalikT. Tarihçi, eyyamu'I-Arab ve neseb alimi. Endülüs asıllı. De­

desi Fas'a taşınmıştır. Sebte'de oturdu. Gırnata kadılığı yaptı. Merrakuş'ta vefat

etti. 1. eş-Şifa bi-Ta'rTfi HukOki'I-Mustafa, 2. e/-UyOnu's-Sitteti fi Ah bari Sebte, 3.

Tertfbu'I-Medarik fi Tabakati'l-Malikiyye, 4. Muhtasar Meşariku'I-Envari'n­

Nebeviyye min Sıhahi'I-Ahbari'I-Mustafaviyye. 101

65-YQsuf b. ed-Debbağ (481-546 1 1088-1151): Yusuf b. AbdilazTz b. Yusuf

94 Kehhaıe, 105 95 Kehhaıe, 191 96

Kehhille, 381-382 97

Kehhille, 586-587 98

Kehhille, 24 7 99

Kehhale, 301 10° Kehhiile, 337 101

Kehhiile, 375-376

91

i s T E M

14/2009

•

92

i s T 'E M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

b. ömer b. Feyra ei-Lahmi ei-Endelüsi. Ebu'I-Velid. İbnu'd-Debbag olarak bilinir.

Neseb alimi, muhaddislerden. Mürsiye ve diger Endülüs şehirlerinde rivayet et­

ti. Kitabun fi Müştebihi'I-Esma ve Müştebihi'n-Neseb. 102

66-Muhammed eş-Şatıbi (547 1 1153): Muhammed b. Yahya b. Muham­

med b. Halife eş-Şatıbi ei-Endelüsi. Ebu Amir. Tarihçi. Gırnata'ya gitti. Tarlhu Mü!Oki'I-Endelüs ve'I-A'yan ve'ş-Şuara bihB. 103

67-Muhammed es-Salimi (550 1 1155 yılında yaşıyordu): Muhammed b.

Ahmed b. Ömer es-Salimi ei-Endelüsi. Ebu Amir. Tarihçi. Vezirlerden. ei-Ahbar ve't-Tar/h. 104

68-Ahmed ei-EşarT (550 1 1155): Ahmed b. Muhammed b. İbrahim ei-EşarT ei-Yemeni ei-KurtubT. Ebu'I-Hasan. Hanefl. Kendisine et-Ta'rifu bi'I-Ensab isimli

bir eser n is pet edilmiştir. ıo5

69-Ahmed ei-UklişT (550 1 1155): Ahmed b. Muid b. İsa b. V ekTI et-Tucibi ei­

Vafı. Maliki. ei-Uklişi olarak bilinir. ŞihabuddTn, Ebu'I-Abbas. Tarihçi. Endülüs

şehirlerinden UkiTş'te dogdu ve orada yetişti. Doguya seyahat etti. 1. Envaru'I­Asar fi Fad/i'n-Nebiyyi'I-Muhtar, 2. Hilyetü'l-Evliya. 106

70-Yahya es-Sayrafı (467-557 1 1074-1179): Yahya b. Muhammed b. Yu­

suf ei-EnsarT ei-GırnatT. Ebu Bekr. İbnu's-Sayrafl olarak bilinir. Tarihçi. ei­

Envaru'I-Celfyye fi Ahbari'd-Devleti'I-Murabitiyye. 107

71-Ahmed ei-HazrecT (492-559 1 1108-1164): Ahmed b. Abdirrahman b.

Muhammed b. Abdirrahman b. Muhammed b. es-SağTri'I-EnsarT ei-Hazreci ei­

EndelüsT. Ebu'I-Abbas. MalikT. Meriyye'de dogdu. Merrakuş'ta öldü. 1. Şihabu'I­

Ahbar, 2. Envaru'I-Eftar fimen Daha/e Cez/rate'I-Endelüs mine'z-Zühad ve'I­Ebrar (bu eseri tamamlayamadı). 108

72-Muhammed ei-Mürsi (496-564 1 1102-1169): Muhammed b. Yahya b.

Suacte ei-Mürsi. Ebu Abdillah. Tarihçi, rica! alimi. Kadılık yapmıştır. Fihristü Esmai'ş-ŞuyOh. 109

73-ei-Yesa' ei-Gafiki (575 1 1179): ei-Yesa' b. isa b. Hazm b. Abdiilah b.

ei-Yesa' b. Abdiilah ei-GafikT ei-CeyyanT. Ebu Yahya. Tarihçi. Ceyyan'dan.

Meriyye ve Malaka'da oturdu. Sonra Mısır'a taşındı. İskenderiye ve Kahi­

re'de ikamet etti. Kahire'de vefat etti. ei-Magrib fi Ahbari Mehasini Eh/i'I­Mağrib.110

102 Kehhaıe, 689 103 Kehhaıe, 600 104 Kehhaıe, 428 105 Kehhaıe, 59-60 106

Kehhale, 81 107

Kehhale, 676 108

Kehhale, 41 109

Kehhale, 599 11° Kehhale, 677

Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüs/ü Tarihçiler

7 4-Abdurrahman b. ei-Kasir (576 1 1181): Abdurrahman b. Ahmed b. Ahmed b. Muhammed ei-Gırnati ei-Ezdl. ibnu'I-Kasir olarak bilinir. Ebu Cafer. Tarihçi. Endülüs'te dolaşmış ve Fas ile Afrika'ya seyahat etmiştir. Merviyatını kapsayan yöntemi ve döneminde yetiştiklerinin menkıbeleri ile ilgili olmak üze­

re iki eser nispet edilir. 111

75-Halef b. Beşkuval (494-578 1 1101-1182): Halef b. Abdilmelik b.

Mesud b. Musa b. Beşkuval b. Yusuf ei-Hazreci ei-Ensari ei-Kurtubi ei-Endelüsi. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Kurtuba'da doğdu ve orada vefat etti. 1. es-Sı/a (ibnu'I­FeradT'nin Tarihu'I-Uiemai'/-Ende/üs isimli eserine zeyldir), 2. Ahbaru Kudati'I­Endelüs.112

76-Abdurrahman es-Süheyli (508-581 1 1114-1185): Abdurrahman b. Abdiilah b. Ahmed b. Esbağ es-Süheyli ei-Endelüsi. Ebu'I-Kasım, Ebu Zeyd, Ebu'I-Hasan. Maliki. Tarihçi. Süheyl'de doğdu. Malaka'da doğdu da denilir. 1.

et-Ta'rTfve'I-İ'Iam ffma Ebheme fi'I-Kur'an mine'I-Esma ve'I-A'Iam, 2. er-Ravdu'I­

Unuf (i b n Hişam'ın Sire'sinin şerhi). 1 ı 3

77-Abdurrahman Hubeyş (505-584 1 1111-1188): Abdurrahman b. Mu­hammed b. Ubeyd b. Yusuf ei-Ensari ei-EndelüsT. ibn Hubeyş olarak bilinir. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Kadılık yapmıştır. Mürsiye'de vefat etti. 1. Kitabu'I­

Gazevati'd-Damineti'I-Kafile ve'/-FütOhi'I-Camiati'I-Hafile, 2. İktidabu Stlati İbn Beşkuvtil, 3. Lakaplar hakkında bir eser. 114

78-Abdullah ei-Hıcari (584 1 1188): Abdullah b. ibrahim ei-Hıcari ei­

Endelüsi. Ebu Muhammed. MalikT. Tarihçi. ei-Müsehhebu ff Ahbari Ehli'I­Magrib.115

79-Abdurrahman ei-EşarT (585 1 1189): Abdurrahman b. Ahmed b. er-RebT'

ei-Eşari ei-Kurtubi. Ebu'I-Hasan. Tarihçi, rical alimi. Merrakuş'ta vefat etti. Meşiha (tek cüzde). 116

80-Ahmed ed-Dabbi (599 1 1203): Ahmed b. Yahya b. Ahmed b. Umeyra ed-Dabbi. Ebu Cafer. Tarihçi. Endülüs'te Beluş şehrinde doğdu. Kuzey Afrika'ya Sebte, Merrakuş ve Becaye'ye yolculuklar yaptı. Sonra iskenderiye'ye geldi.

Bugyetü'/-Mültemis ff Tarihi Rica/i Ehli'I-Endelüs. 117

VII. 1 XIII. ASlR (Murabttlar ve Muvahhldler Dönemi: 1090-12271 Nasriler Dönemi: 1231-1492)

81-Ahmed ei-HazrecT (601 1 1205): Ahmed b. Mesud b. Muhammed el-

111 Kehhaıe, 250

lıı KehMıe, 177 113

Kehhale, 256 114

Kehhale, 263 115 Kehhaıe, 289 116 Kehhaıe, 251 117

Kehhale, 83-84

93

i s T 'E M

14/2009

94

i s T E M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

KurtubT ei-HazrecT. Ebu'I-Abbas. Tarihçi. Doğuya seyahat etti. el-ihtiyar fi ilmi'I­Ahbar.118

82-Abdülmünim ei-CilyanT (531-602 1 1137 -1206): Abdülmünim b. Ömer b. Abdiilah b. Ahmed b. Ahmed b. Hıdr b. Malik b. Hassan ei-Gassan1 ei­EndelüsT ei-CilyanT. Ebu'I-Fadl. Tarihçi, rical alimi. Endülüs'ten Şam'a geldi.

Dimeşk'te ikamet etti ve orada vefat etti. Münfidihu'I-Memadih ve Ravdatu'I­

Measir ve'I-Mefahir fi Hasaisi'I-Meliki'n-Nastr. 119

83-Muhammed Ayyad (544-603 1 1149-1207): Muhammed b. Yusuf b. Abdiilah b. SaTd b. Abdiilah b. EbT Zeyd. EbO Abdillah. ibn Ayyad olarak bilinir. Tarihçi. Belensiye bölgesindeki Meriyye'den. Orada vefat etti. Onun, alfabetik sıraya göre tanzim ettiği babasının şeyhlerine dair bir eseri vardır. 120

84-Muhammed ei-HadramT (609 1 1212): Muhammed b. ibrahim ei­HadramT. Tarihçi, rical alimi. Kurtuba bölgesinden. Kadılık yapmıştır. ed­Dürretü'I-Vüsta fl's-Seleki'I-Manzüm fi Ricali'I-Muvatta.ı2 ı

85-Muhammed et-TucTbT (540-610 1 1145-1213): Muhammed b.

Abdirrahman b. Ali b. Muhammed b. Süleyman et-TucibT. EbO Abdillah. Tarihçi,

rical alimi. Mürsiye'den. Endülüs'te dolaştıktan sonra doğuya seyahat etti. Hac­

cını yaptıktan sonra Mekke'de .uzun süre kaldı. Birçok kişiden ilim yazdı.

Tilemsan'a döndü. Orada rivayet etti. Tilemsan'da vefat etti. 1. Mu' cem (şeyh le­rinin isimleri, büyük bir cilt), 2. Fedailu'I-Eşhuri's-Selase: Receb, Şa'ban ve Ramadan, 3. Menaktbu's-Stbteyn el-Hasan ve'I-Hüseyin. 122

86-Abdullah b. Havt (549-612 1 1154-1215): Abdullah b. Süleyman b. Davud b. Havt ei-EnsarT ei-HarisT ei-EndelüsT. EbO Muhammed. Tarihçi, rical alimi. işbiliyye ve Kurtuba'da kadılık yaptı. Gırnata'da kadı iken vefat etti.

Kitabun fi Tesmiyeti Şuyühi'I-Buharf ve Müs/im ve Ebf Davud ve't-Tirmizf ve'n­Nesaf (tamamlanmadı). 123

87-Muhammed ei-LahmT (538-614 1 1144-1218): Muhammed b. Mu­

hammed b. AyşOn b. ömer b. Sabbah ei-LahmT ei-MürsT. Ebu Amr. Tarihçi, rical

alimi. Takyfd fi'I-Vefeyat. 124

88-Muhammed ez-ZührT (617 1 1220): Muhammed b. Ahmed b. Süleyman

b. Ahmed b. ihrahim ez-ZührT ei-EndelüsT. EbO Abdillah. Neseb alimi. Malaka'da doğdu. Mısır, Şam ve CezTra'ya gitti. Bağdat'ta birçok hadis işitti. Moğollar tara­

fından öldürüldü. el-Beyan ve't-Tebyfn fi Ensabi'I-Muhaddisfn (altı cüz). 125

118 Kehhaıe, 80 119 Kehhaıe, 316 12° Kehhaıe, 604 121

Kehhale, 409 122

Kehhale, 508 123

Kehhale, 295-296 124

Kehhale, 575·576 125

Kehhale, 422; Kehhale sayfa 492'de de yine aynı şahsın biyografısini vermektedir. "Muhammed

Endü/üs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler

89-Ebu'I-Kasım ei-MellahT (549-619 1 1154-1222): Ebu'I-Kasım b. Abdirrahman ei-MellahT. Tarihçi. Kitabun fi Teracimi Ehli'I-Endelüs ve'I­Magrib.126

90-Muhammed ei-MellahT (549-619 1 1154-1222): Muhammed b. Abdilvahid b. ibrahim b. Müferrec ei-GafikT ei-EndelüsT. ei-MellahT olarak bilinir.

Tarihçi, neseb alimi, edip. Gırnata bölgesinden ei-Mellaha'da vefat etti. 1. eş­Şecer (Arab ve Acem milletlerinin neseblerine dair), 2. Tarih u Ulemai e/-Bfra. 127

91-ismail el-işbTIT (620 1 1223'te yaşıyordu): ismail b. Muhammed el-işbTIT. Ebu'I-VeiTd. Tarihçi. Menakılu'd-Dürer fi Menakıbi'z-Zehr fi Tarihi'I-Ümeviyyin

ve'/-Abbasfyyfn. 128

92-Davud ei-EnsarT (522-621 1 1157 -1224): Davud b. Süleyman b. Davud

b. Abdirrahman b. Süleyman b. Ömer b. Halef b. Abdiilah b. Abdirauf ei-EnsarT

ei-HarisT. Rica! alimi. Bande'de doğdu. ei-CezTratu'I-Hadra ve Belensiye kadılığı

yaptı. Malaka'da vefat etti. Şeyhlerinin isimleri ile ilgili bir kitap yazdı. 129

93-Abdullah ez-ZührT (623 1 1226): Abdullah b. Abdilazim b. Abdilmelik ez­

ZührT. Ebu Muhammed. Malaka halkından. Kitabu Ricali'I-Muvatta. 130

94-ismail eş-ŞekundT (629 1 1232): ismail b. Muhammed eş-ŞekundT.

Ebu'I-VeiTd. Endülüs halkından tarihçi. Şekund e' de doğdu. işbiliyye'de vefat etti.

Risaletün fi Fadli'I-Ende/üs. 131

95-isa er-RuaynT (581-632 1 1185-1234): isa b. Süleyman b. Abdiilah ei­

EndelüsT. Ebu Musa. MalikT. Tarihçi. Malaka'da oturdu ve orada işitti. 1.

Mu'cemu'ş-ŞuyOh, 2. Kitabun fi's-SaMbe. 132

96-Süleyman ei-KelaT (565-634 1 1170-1237): Süleyman b. Musa b. Salim

b. Hassan b. Süleyman b. Ahmed b. Abdiselam ei-HımyerT ei-KelaT ei-BelensT.

Ebu'r-RebT'. Tarihçi. Mürsiye'de doğdu. 1. el-iktifa fi Megazi'I-Mustafa ve's­

Selaseti'I-Hulefa (4 cilt), 2. Kitabu'I-Erbafn an Erbafne Şeyhen an Erbafne

Sahabiyyen, 3. Kitabun fi Ma'rifeti's-Sahabe ve't-Tabifn (tamamlanmadı), 4.

Ensabu'I-Mustafa. 133

97-Muhammed b. HalfOn (555-636 1 1160-1239): Muhammed b. ismail b.

Muhammed b. Abdirrahman b. Mervan b. HalfOn ei-EzdT. Ebu Bekr, Ebu --ez-Zühri (617 1 1220): Muhammed b. Süleyman b. Ahmed b. İbrahim ez-Zühri ei-Endelüsi el-işbili. Ebü Abdillah. Maliki. Tarihçi, rical alimi. Malaka'da doğdu. işbiliyye'de oturdu. Mısır, Şam, Cezira, Bağdat, Esbehan, Cebel' e seyahat etti. Moğollar tarafından öldürüldü. 1. ei-Beyanu fima Ebheme mine'I-Esma fi'I-Kur'an, 2. el-Beyan ve't-Tebyin fi Esmai'I-Muhaddisin."

126 Kehhale, 391

127 Kehhale, 526. Bir önceki tarihçi ile isim ve doğum- vefat tarihleri arasındaki benzerlik ikisinin de aynı kişi olduğu izlenimini vermektedir.

128 Kehhale, 98

129 Kehhale, 186

13° Kehhale, 299 131

Kehhale, 98 132

Kehhale, 377 133

Kehhale, 214

95

i s T 'E M

14/2009

•

96

i s T f M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

Abdillah. Tarihçi, rical alimi. işbiliyye'de oturdu. Bazı bölgelerde kadılık yaptı. 1. e/-Münteka ff Rica/i'I-Hadis, 2. Esmau Şuyühi't-Malik. 134

98-Muhammed b. ei-KOtiyye (637 1 977): Muhammed b. Ömer b. Abdilaziz b. ibrahim b. isa b. Müzahim el-işbili ei-Kurtubi (aslen). EbO Bekr. ibnu'I­KuOtiyye olarak bilinir. Tarihçi. Kurtuba'da doğ;du. Orada yetişti. Tarfhu'I­Endelüs. 135

99-ibrahim ei-BetalyOsi (642 1 1244): ibrahim b. Kasım ei-BetalyOsi. Tarih­çi. Tarih u Betalyüs min Biladi'I-Ende/üs. 136

100-Kasım b. et-Taylesani (575-642 1 1179-1244): Kasım b. Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Süleyman ei-Evsi ei-Ensari ei-Kurtubi. Ebu'I-Kasım. ibnu't-Teylesani olarak bilinir. Tarihçi. Malaka'da vefat etti. 1. Zehru'/-Besatf ve Nefhatu'r-Riyad ff Ahbari'I-Uiemai'/-Müsnedine ve Menaktbu Ehli'I-Fadl, 2. et­Tebyfn an Menakıbu men Urife bi-Kurtuba mine't-Tabi/n ve'I-Ufema ve's­

Salihfn. 137

101-Abdullah ei-HarTrT (590-646 1 1195-1248): Abdullah b. el-Kasım b. Abdiilah ei-LahmT el-işbTIT ei-HarTrT. EbO Muhammed. Tarihçi, neseb alimi. 1. ed­Dürer ve'I-Fevaid (şeyhleri ile ilgili), 2. Kitabun ff Ensabi Ulemai'I-Endelüs, 3. Nesru'n-Nür ve'z-Zühr ff Menakıbi ibni'r-Rümiyye. 138

102-Ahmed b. Umeyra (582-658 1 1186-1261): Ahmed b. Abdiilah b. Mu­

hammed b. el-Hasan b. Umeyra ei-MahzOmi ei-Belensi. Ebu'I-Mutarrif. Tarihçi. ŞakOra'da doğ;du. Belensiye'de yetişti. Gırnata'ya taşındı. Birçok yerde kadılık

yaptı. Tunus'ta vefat etti. Kitabun ff Faciati'/-Hayre ve Tagal/ubi'r-ROm a/eyM.ı39

103-Muhammed b. ei-Ebrar (595-658 1 1199-1259): Muhammed b.

Abdiilah b. EbT Bekr b. Abdiilah b. Abdirrahman b. Ahmed b. Ebi Bekr ei-Kudai ei-EndelüsT ei-Belensi. EbO Abdilla h. ibnu'I-Ebrar olarak meşhurdur. Tarihçi. Be­lensiye'de doğ;du. Tunus'a yerleşti. Tekmiletü's-Sılati li-ibn Beşkuval. 140

104-Abdullah b. EbT Cemre (670 1 1276): Abdullah b. Sa'd b. Ahmed b. Ebi Cemre ei-EzdT ei-EndelüsT. EbO Muhammed. Tarihçi. Kitabun fi Tabakati'I­Hukema.14ı

105-Aii b. Said (610-673 1 1213-127 4): Ali b. Musa b. Abdilmelik b. Said ei-Ansi ei-EndelüsT ei-Gırnati. Ebu'I-Hasan. Tarihçi, seyyah. Gırnata'da doğ;du.

Doğuya seyahat etti. Dimeşk, Bağdat ve Mısır'a gitti. Tunus'ta oturdu. 1.

134 Kehhale, 437

135 Kehhale, 551

136 Kehhiile, 14

137 Kehhiile, 391-392

138 Kehhale, 303

139 Kehhale, 45

14° Kehhale, 517 141

Kehhiile, 295

Endülüs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endülüslü Tarihçiler

Lezzetü'I-Ahlam fi Tarihi Ümemi'I-Acem (iki cilt), 2. iddetü'I-Müstenciz, 3. Akletü'/-Müstevfiz. 142

106-Aii ei-Endelüsl (685 1 1286): Ali b. Said ei-Endelüsl. Tarihçi. e/-Meşrik

fi Ahbari'l-Meşrik. 143

107-ibrahim ei-Levzl (614-687 1 1217-1288): ibrahim b. Abdilazlz b. Yahya

er-Ruaynl ei-Endelüsl. EbO ishak. Malik!. Tarihçi. Dimeşk'te kadılık naibliği yap­

mıştır. ibn Hallikan'ın Vefeyatu'I-A 'yan'ının muhtasarını yapmıştır (üç c üz). 144

108-Muhammed ei-KurtubT (693 1 1294): Muhammed b. Ahmed ei­

Kurtubl. Kemaluddln. Tarihçi. Tarih. 145

109-Ahmed el-Amiri (699 1 1300): Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman b. Mesade el-Amiri. EbO Cafer. Tarihçi. Endülüs'te birçok yerde

kadılık yaptı. Kavminin ve soyunun tarihine dair bir eseri vardır. 146

Vlll. /XIV. ASlR (Nasriler Dönemi: 1231-1492)

110-Abdulhak ei-Badisl (722 1 1322'de yaşıyordu): Abdulhak b. ismail b.

Ahmed b. Muhammed b. ei-Hıdr b. Kays b. Sa'd b. Ubade ei-BadisT ei-GırnatT ei­

Hazrecl. EbO Muhammed. Tarihçi. e/-Maksadu'ş-ŞerTf ve'/-Münezzau'I-LatTf fi Zikri Salihai'r-Rff. 147

111-Muhammed b. HanT (733 1 1333): Muhammed b. Ali b. HanT ei-LahmT

. es-SebtT. EbO Abdillah. Tarihçi. işbiliyye asıllı. e/-Gurretü't-Taliat fi Şuarai'I­Mieti's-SabTa. 148

112-Muhammed b. Bekr (674-741 1 1275-1340): Muhammed b. Yahya b.

Muhammed b. Yahya b. Ahmed b. Muhammed b. EbT Bekr b. Sa'd ei-EşarT. EbO

Abdillah. ibn Bekr olarak bilinir. MalikT. Tarihçi. Gırnata'da kadılık yaptı. Mısır ve

Şam'ı ziyaret etti. et-Temhfd ve'I-Beyan fi Makteli'ş-Şehfd Osman b. Affan. 149

113-Muhammed b. Hayyan (654-745 1 1256-1344): Muhammed b. YOsuf

b. Ali b. YOsuf b. Hayyan ei-Gırnatl ei-Ceyyanl ei-EndelüsT. EbO Hayyan. Tarihçi.

Gırnata bölgesinde doğdu. Endülüs, ifrikiyye, iskenderiye, Kahire ve Hicaz'da

yaklaşık 450 şeyhten hadis aldı. Kahire'de vefat etti. 1. Nuhatu'I-Ende/üs, 2.

Mecani'I-Asr fi't-Tarfh. 150

114-Muhammed b. CezyT (693-758 1 1294-1357): Muhammed b. Mu­

hammed b. Ahmed b. Muhammed b. Abdiilah b. CezyT ei-KelbT. EbO Abdillah.

Tarihçi, edip. Gırnata halkından. LisanuddTn ei-HatTb'ten ders almıştır. Fas'ta

142 Kehhale, 364

143 Kehhale, 347

144 Kehhale, 12

145 Kehhale, 428

146 Kehhiile, 62

147 Kehhale, 246

148 Kehhale, 549

149 Kehhiiıe, 600-601 15° Kehhale, 604

97

i s T E M

14/2009

98

i s T t M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

vefat etti. Gırnata tarihi hakkında cüzleri vardır. 151

115-Muhammed b. el-Hac (680-771 1 1281-1370): Muhammed b. Mu­

hammed b. İbrahim b. Muhammed b. Halef b. Muhammed b. Süleyman es­

SülemT. Ebu'I-Berekat. İbnu'I-Hac olarak bilinir. Endülüs halkından. Aslen

BelfıkT. Meriyye'de doğdu ve yetişti. Becaye ve Merrakuş'ta eğitim gördü.

Sebte'ye yerleşti. Malaka ve Gırnata'da kadılık yaptı. ei-İfsah fimen Urife bi'I­

Endelüs bi's-Salah. 152

116-Muhammed b. ei-Hatib (713-776 1 1313-1374): Muhammed b.

Abdiilah b. SaTd b. Abdiilah b. SaTd b. Ahmed b. Ali es-Sel ma nT ei-LevşT ei-GırnatT ei-EndelüsT. EbO Abdillah. LisanuddTn ibnu'I-HatTb, Zü'I-Vizareteyn, Zü'I-Umreyn.

Tarihçi, edip ve vezir. BeiOşe'de doğdu. Gırnata'da yetişti. Vezirlik yaptı. Daha

sonra Endülüs'ü terk etmek zorunda kaldı. Sebte ve Tilemsan'a gitti. Oradaki

siyasi idarenin değişmesi ile zındıklıkla itharn edilerek hapsedildi ve 776 1 137 4 yılında öldürüldü. 1. Tarfetu'I-Asr fi Devleti Beni Nasr (Endülüs'teki Be nT

Ahmer hanedanı, üç cilt), 2. Hedaru'I-Kinayat fi Teracimi'I-Udeb§ bi'I-Mağrib, 3.

ei-İhatatü fi Ah b§ ri Gtrnata. 153

117-Muhammed b. Cabir (698-780 1 1299-1378): Muhammed b. Ahmed

b. Ali b. Cabir ei-EndelüsT. Ebu Abdillah, ŞemsuddTn. ŞemsuddTn b. Cabir olarak

bilinir. MalikT. Tarihçi, şair. Meriyye halkından. Doğuya seyahat etmiş, Mısır ve

Şam'a gitmiş, Halep'te ikamet etmiştir. ilbTra'da vefat etti. ei-Hulletü's-Seyra fi

Mehdi Hayri'I-Vera ve Şerhiha. 154

118-Ebu Cafer el-ilbTrT (780 1 1378'de yaşıyordu): Tarihçi, seyyah. Doğuya seyahat etti. Bediiyyetü İbn Ca bir. 155

IX./ XV. ASlR (Nasriler Dönemi: 1231-1492)

119-Muhammed b. Asım (857 1 1453): Muhammed b. Muhammed b. Mu­

hammed b. Muhammed b. Muhammed b. Asım ei-KaysT ei-EndelüsT ei-GırnatT.

Ebu Yahya. Tarihçi, rical alimi. Vezir ve kadılardan. er-Ravdu'I-Arid fi Teracimi

zevi's-Suyüf ve'I-Aklam ve'I-Karfd. 156

X./ XVI. ASlR (Nasrfler Dönemi: 1231-1492):

120-Şerefudôın ei-KurtubT (974 1 1466'da yaşıyordu): Şerefudôın b. AbdilalTm

b. Ebi'I-Kasım b. Osman ei-KurtubT. Ebu'I-Kasım. Tarihçi. Kalaidu Ukudi'I-Ukyan fi

Menaktbi'l-imam Ebi Hanffe en-Nu'mfm (97 4'te tamamlandı). 157

151 Kehhaıe, 565

ı 52 Kehhale, 564-565; Kehhiile'nin sayfa 567'de zikrettiği Muhammed b. el-Hac (77 4 1 1373) da muhtemelen aynı kişidir. Bu da Belfıki'dir ve nispet edilen eserler 1. ei-İdahu fimen Zükira fi'I­Ende/üs bi's-Salah, 2. et-Tarihu'/-Mürsiye min Biladi'I-Endelüs olmak üzere iki ta nedir. Birinci ese­rin isim benzerliği ve vefat tarihlerinin yakınlığı bu ihtimali artırmaktadır.

ısJ Kehhale, 519 154

Kehhale, 426 155

Kehhale, 132 156

Kehhale, 580 157

Kehhiile, 219

Endülüs'te Tarih ve Kehhale'ye Göre Endü/üs/ü Tarihçiler

SONUÇ

Endülüs'te ilim konusunda yapılan çalışmalarda, araştırmaların doğasın­

dan olsa gerek, seçilen bir iki alim ile yetinilmek durumunda kalınmış, geniş öl­

çekte değerlendirmelere yer verilmemiştir. Dolayısıyla Endülüs medeniyetinde,

ilmin konumunu tam manasıyla ortaya koyabilmek için diğer ilim dallarında da

Endülüs menşeli ulemanın tespiti hali hazırda bir ihtiyaç olarak durmaktadır.

Burada zikrettiğimiz tarihçilere, fıkıh, tefsir, hadis, felsefe, edebiyat, mantık, ke­lam, coğrafya gibi sosyal, astronomi, tıp, kimya, botanik gibi fen bilimlerinde ye­

tişen alimleri ve eserlerini de ekieyecek olursak kelimenin tam manasıyla bir

"ilim ve kitap medeniyeti" ile karşı karşıya olduğumuz daha net bir şekilde an­

laşılacaktır. Tarih konusunda bu kadar ilim erbabına sahip olan bir bölgenin, di­

ğer alanlarda ulaştığı seviye takdir edilir ki, çok daha ileri boyutlarda olacaktır.

Endülüslü tarihçilerin biyografilerinden hareketle ulaştığımız genel bir ta­

kım sonuçları maddeler halinde sıralamanın faydalı olacağı kanısındayız:

1. Endülüs'ün Doğu ile bağlantısı hiçbir dönemde kopmuş değildir. iık dö­

nemlerden itibaren Endülüs'ten Doğuya ilim yolculukları yapılmıştır. Endü­

lüs'teki ilmi ve kültürel seviyenin yükselmesine bağlı olarak bu yolculuklar za­

manla sadece öğrenme amaçlı olmaktan çıkmış, aynı zamanda kendi kültürel

birikimlerini Doğuya taşımanın da bir aracı olmuştur. Bu bakımdan tarihçiler,

Endülüs bilgi ve birikimini Doğuya aktarmaları açısından kültür köprüsü görevi­

ni yerine getirmişlerdir.

2. Doğuda karşımıza çıkan mezhep tarihçiliğine bir iki istisna dışında Endü­

lüs ilim çevresinde karşılaşılmamaktadır. Bunun nedeni de Endülüs toplum ve

dolayısıyla ulemasının Sünni itikada sahip olmasıdır.

3. ilk resmi tarihçi olup olmadığı konusunda kesin bir bilgimiz olmamakla

beraber, MansOr Muhammed b. Ebi Amir (976-1002) döneminde resmi tarihçi­

lerin görevlendirilmesi dikkat çekicidir.

4. Endülüs'ten Doğuya ilim yolculuklarına çıkanlardan birçoğu geri dön­

memiştir. Günümüzdeki beyin göçünü o dönemde Endülüs yoğun bir şekilde

yaşamaktaydı ve bu da kendi ilmi birikimini koruma konusunda belli bir zafiyet

oluşturuyordu. Bu beyin göçünün en büyük nedeninin de Endülüs'teki bitip tü­

kenmek bilmeyen siyasi mücadeleler olduğunu söylemek mümkündür.

5. Endülüs'te oluşan ilmi geleneğin siyasi çöküşten sonra da devam ettiği

anlaşılıyor. En kötü ihtimalle şunu diyebiliriz ki Endülüslülerin sürülmesinden

sonra da _Endülüs'e nispet edilen veya kendisini Endelüsl olarak ifade eden ta­

rihçiler çıkmıştır. Abdülkadir ei-Belevl ei-Endelüsl (1176 1 1762) gibi.

6. Endülüs tarihçilerinin Doğuya olan ilgileri, orada telif edilen eserleri şerh,

tavzih ve tashih etme konusunda kendisini göstermektedir. Bununla beraber

zamanla orijinal içerikli eserler de verilmiştir.

7. V. 1 Xl. Asırda Endülüs'ün kendi ilmi altyapısını oluşturduğunu artık ule­

manın doğuya gitmeden de ilmi oluşumlarını tamamiayabiidikierini görüyoruz.

99

i s T E M

14/2009

100

i s T f M

14/2009

Yrd.Doç.Dr. Şaban Öz

Rihletu'l-ilm artık Endülüs içinde olmaktadır. Nitekim Abdurrahman b. es-Sakr (454-523 J 1062-1129) Meriyye'de yetişmiş, Kurtuba, işbiliyye, Malaka ve

Sebte ulemasından işitmiştir.

8. Sadece Kurtuba, Gırnata gibi merkezi şehirler değil, sıradan iller dahi

kendi ilim muhitlerini oluşturmuşlardır.

9. Endülüs tarihçilerinin ilgilendiği ana konuları; neseb, rical, siyer şerhleri,

yerel ve genel tarihler olarak zikredebiliriz. Endülüs tarihçileri, bilinçli bir şekilde

islam tarihindeki problemlerle pek fazla ilgilenmedikleri, tartışmalı konulardan

mümkün mertebe uzak durdukları görülmektedir. Özellikle de Doğuda yoğun bir şekilde yaşanan Sünni-Şii ayrışmasının ihtilaflı konularından bilinçli olarak

uzak durmuşlardır. Muhtemelen bunda gerek Şia'nın Endülüs'e girememesinin,

gerekse de Fatimilerle verilen siyasi mücadelede kendi devletlerine zarar ver­

mek istememelerinin etkisi vardır.

10. Endülüs'te siyasi ve ilmi yerleşmenin akabinde tarihçilerin sayısal ola­

rak arttıkları, çöküşe doğru ise yeniden azaldıkları görülmektedir. Bundan ha­

reketle Endülüs ulemasının da diğer islam coğrafyalarında olduğu gibi, siyasi

otoritelerden -en azından ekonomik açıdan- bağımsız olmadıklarını, ilimle siyasi

hayatın yakın ilişki içerisinde olduğunu söyleyebiliriz.

Kaynaklar: » Abbadi, Ahmed Muhtar, fiTarihi'I-Abbasive'I-Ende/üsi, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, Beyrut tz. » --, "el-islam fı Ardi'I-Endelüs", Mecelletü Alemi'I-Rkr, X 1 2, (Kuveyt 1979), 59-110 » Abdulfettah, Abdulfettah Fethi, et-Tarih ve'I-Müerrihün fi Mısr ve'I-Ende/üs -fi Karni'r-Rabi'

ei-Hicri', 1-11, Darü'I·Kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 2004 » Aydın, Mustafa, "Endülüs Edebiyatında Orijinallik Meselesi", Endülüs'ten İspanya'ya, TDV

Yay., Ank. 1996, 7-23 » Bebel, August, Hz. Muhammed ve Arap-İslam Kültürü Dönemi, çev: Veysel Atayman, Bordo­

Siyah Yay., ist. 2004 (ilk baskı 1883) » Durant, Will, İs/am Medeniyeti, çev: Orhan Bahaeddin, Elips Yay., An k. 2004 » Günaltay, Şemseddin, is/am Tarihinin Kaynaklan -Tarih ve Müverrihler-, haz: Yüksel Kanar,

Endülüs Yay., ist. 1991 » Hallak, Hassan, Diriisetün fi Tarihi'I-Hadarati'J-islamiyye, Daru'n-Nahdati'I-Arabiyye, 11. Bsk.,

Beyrut 1999 » Hunke, Sigrid, Avrupa'nın Üzerine Dagan islam Güneşi, çev: Servet Zengin, Bedir Yay., 11.

Bsk., ist. 1975 » ibn Haldün, Abdurrahman b. Muhammed b. Haldün ei-Hadrami (1332-1406), Mukaddime,

HI, çev: Halil Kendir, Yeni Şafak, ist. 2004 » ibn Hayr, Ebü Bekr b. Hayr b. Ömer işbili (575 1 1179), Rhrist, Müessesetü'I-Hanci, Kahire tz. » imamüddin, S. Muhammed, Endülüs Siyasi Tarihi, çev: Yusuf Yazar, Rehber Yay., An k. 1990 » Karlığa, Bekir, is/am Düşüncesinin Batı Düşüncesine Etkileri, Litera Yay., ist. 2004, 190 » Kehhale, Ömer Rıza, Mu'cemu Musannifi'I-Kütübi'I-Arabiyye fi't-Tarih ve't-Teriicim ve'J.

Cugrafiyyii ve'r·Rihlat, Müessesetü'r-Risale, ı. Ssk., Beyrut 14061 1986 » Özdemir, Mehmet, "Endülüs", DİA. Xl, TDV Yay., ist. 1995, 221-224 » --, "Endülüs'ün Yıkılış Süreci Üzerine Mülahazalar", Endü/üs'ten İspanya'ya, TDV Yay.,

Ank. 1996, 25-48 » --, Endülüs Müslümanları-ilim ve Kültür Tarihi·, 1-111, TDV Yay., Ank. 1997 » --, "ispanya Tarihinde 'Doğululaşma' ve 'Batılılaşma' Tartışmaları -Tuleytula Örneği",

is/amiyiit, 7 1 3, (2004), 11-20 » Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Cografya Yazıcı/ıgı, isar Vakfı Yay., ist. 1998 » Şeyban, Lütfi, Reconquista -Endü/üs'te Müslüman-Hıristiyan İlişkileri-, iz Yay., ist. 2003 >> Yıldız, Şevket, "Endülüs Yahudileri ve islam Kültür ve Biliminin Avrupa'ya Geçişinde Oyna­

dtk/an Rol", istem, VII 1 13, (2009), 51-68.