environmental governance: meaning, level and mechanism of ... ·...

วารสารดานการบรหารรฐกจและการเมอง ปท 4 ฉบบท 1 (2558) DOI: 10.14456/papo.2015.2

การบรหารปกครองสงแวดลอม: ความหมาย ระดบ และรปแบบกลไกการบรหารปกครอง

Environmental Governance: Meaning, Level and Mechanism of Governance

สพจนตรศกด หนขาว1 Suphottarasak Nookhao2

บทคดยอ บทความมวตถประสงคเพอส ารวจลกษณะส าคญและ ขอถกเถยง เช งวชาการเก ยวกบแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอม (Environmental Governance) ใน 3 ประเดนหลก คอ 1 ) การนยามความหมาย 2) ระดบของการบรหารปกครองส งแวดลอม และ 3) รปแบบกลไกท ใช ในการบรหารปกครองสงแวดลอม การศกษาพบวา แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมมความหลากหลายในแงของการใหความหมาย แตภาพรวมมจดรวมกนในลกษณะเนนการบรหารจดการหรอก าหนดนโยบายดานสงแวดลอมทสงเสรมใหทกภาคสวนของสงคมเขามามสวนรวมใน

1 นกศกษาปรญญาเอก มหาวทยาลยธรรมศาสตร อเมล: [email protected] 2 Ph.D. student, Thammasat University E-mail: [email protected]

วารสารดานการบรหารรฐกจและการเมอง ปท 4 ฉบบท 1 (2558)

- 31 -

กระบวนการดานสงแวดลอม ส าหรบระดบของการบรหารปกครองสงแวดลอมทคนพบในงานทางวชาการปจจบนอาจแบงไดเปน 4 ระดบ ไดแก (1) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก (2) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาค (3) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศ และ (4) การบรหารปกครองพหระดบ ทงน การบรหารปกครองสงแวดลอมแตละระดบมรปแบบกลไกทใชสนบสนนการบรหารปกครองส งแวดลอมใน 3 รปแบบ ไดแก (1) รปแบบกฎเกณฑหรอระบอบ (Regime) (2) รปแบบเครอขาย (Network) และ (3) รปแบบสถาบนหรอองคการ ( Institution or Organization) ทงน เพอสงเสรมการบรหารปกครองสงแวดลอมใน แตละระดบใหมประสทธภาพสงสด ค าส าคญ: การบรหารปกครองสงแวดลอม/ ปญหาสงแวดลอม/ ความรวมมอระหวางประเทศดานสงแวดลอม

ABSTRACT This article is to primarily explore the nature and academic argument of Environmental Governance concept in 3 main questions: what is its meaning definition, how many level of governance and what mechanism of governance are. The study found that although Environmental Governance concept has a diversity of meaning definition, there are common position in term of supporting all actors in process


- 32 -

of environmental policy-making and management. About level of governance, there are 4 levels such as: (1) Global Environmental Governance (2) Regional Environmental Governance (3) National Environmental Governance and (4) Multi-Level Environmental Governance. Each level of Environmental Governance has 3 mechanism forms for supporting their governance to address environmental issues effectively: (1) regime (2) network and (3) institution or organization. KEYWORDS: Environmental Governance/ Environmental Problems/ International Cooperation on Environment

บทน า ปจจบน ปญหาสงแวดลอมเปนปญหาส าคญททวโลกสนใจและใหความส าคญในเชงการเมองการก าหนดนโยบายมากขน ตางจากชวงกอนทศวรรษท 1980 ทปญหาสงแวดลอมไมคอยถกใหความส าคญทางการเมองมากนก การทปญหาสงแวดลอมไดสงผลกระทบตอการด ารงชวตของมนษยอยางรนแรงและขยายวงกวางกลายเปนภยคกคามของมนษย (Environmental Threat) ท าใหชวงครงหลงของทศวรรษท 1980 ปญหาสงแวดลอมของโลก อาท ปญหา


- 33 -

รรวของชนโอโซน และปญหาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศเรมถกตระหนกจากประเทศตาง ๆ วาเปนปญหาสงแวดลอมทสงผลกระทบในลกษณะขามพรมแดน (Transboundary) และเปนปญหาทเกยวโยงทงในระดบทองถนและระดบโลก ภาครฐของประเทศตาง ๆ ไมสามารถแกไขปญหาไดโดยล าพง ยงกวานน นบวนมนษยและประเทศตาง ๆ ท วโลกยงตองเผชญปญหาท เกดขนจากการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมของโลกมากขน โดยเฉพาะอยางยง ภยพบตธรรมชาตทเกดขนบอยครงและทวความรนแรงกวาอดตทผานมา ไมวาจะเปนวาตภย อทกภย และแผนดนไหว ในชวงทปญหาเกยวกบการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมของโลกมความเปนพลวตสงขนดงกลาว ในแวดวงวชาการจงเรมตระหนกและใหความส าคญอยางจรงจงกบค าถามทวา มนษยจะสามารถรบมอกบการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมในอนาคตไดอยางไร (Chhotray & Stoker, 2009, p. 191) ดงนน แนวคดการบรหารปกครอง (Governance) ซงเนนการมสวนรวมในการตดสนใจจากทกภาคสวนของสงคม ในการบรหารจดการกจการสาธารณะ จงกลายเปนแนวคดทอาจไมสามารถหลกเลยงไดและเรมไดรบการยอมรบอยางกวางขวางมากขนส าหรบการน ามาใชในการรบมอกบปญหาการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมของสงคมยคใหม


- 34 -

ความเคลอนไหวระดบโลก3 เพอแสวงหาแนวทางในการแกไขปญหาสงแวดลอมของโลกเปนปรากฎการณส าคญทสงผลใหการบรหารจดการปญหาสงแวดลอมโลกเปนรปธรรมและไดรบความสนใจจากประชาคมระหวางประเทศมากขน ปรากฏการณส าคญระดบโลกเหลานนาจะเปนองคประกอบส าคญทมสวนผลกดนใหแนวคดการบรหารปกครองส งแวดลอมในระดบโลก (Global Environmental Governance) ก าเนดขนและใหไดรบการยอมรบอยางกวางขวาง โดยพบวาในการประชมระหวางประเทศดานสงแวดลอมตาง ๆ กลมบรรษทขามชาต องคการพฒนาเอกชน และภาคประชาสงคมไดเขามามบทบาทส าคญในการประชมและมสวนรวมในกระบวนการตดสนใจดานนโยบายสงแวดลอมรวมกบภาครฐ (Chhotray & Stoker, 2009, pp. 193-194) 3 ความเคลอนไหวของประชาคมระหวางประเทศในการแกไขปญหาสงแวดลอม เรมปรากฎใหเหนอยางชดเจนในชวงทศวรรษท 1980 โดยความเคลอนไหว ส าคญ เชน การจดการประชมสหประชาชาตวาดวยสภาพแวดลอมของมนษย (United Nations of Conference on the Human Environment) ครงท 1 ท สตอกโฮลม สวเดน ในป ค.ศ.1972 การเผยแพรรายงานเรอง “Our Common Future” ของคณะกรรมาธการวาดวยสงแวดลอมและการพฒนา (Brundtland Commission on Environment and Development) ในป ค.ศ.1987 และการประชมสดยอดวาดวยสงแวดลอมและการพฒนา (United Nations of Conference in Environment and Development) ทกรงรโอ บราซล ในป ค.ศ.1992 รวมถงการประชมสดยอดโลกวาดวยการ พฒนาอยางยงยน (World Summit on Sustainable Development) ในป ค.ศ.2002


- 35 -

Chhotray and Stoker จ ง เ หนว า การบรหารจ ดการสงแวดลอมในชวงเวลาดงกลาวมลกษณะพนฐานส าคญ 4 ประการ ไดแก (1) ตระหนกถงปญหาสงแวดลอมวาเปนปญหาทสรางความวตกตอสงคมระหวางประเทศ และบงชถงความสมพนธทสลบซบซอนระหวางปญหาสงแวดลอมระดบโลกและผลกระทบตอเนองทเกดขนในระดบทองถน จงถอวาปญหาดานสงแวดลอมเปนประเดนปญหาทจะท าใหการบรหารจดการมความยากล าบาก (2) ยอมรบวารฐเปนตวแสดงหลกส าคญในการบรหารปกครอง แตภาครฐด าเนนการล าพงไมเพยงพอ การบรหารจดการสงแวดลอมตองมตวแสดงอน ๆ อาท ภาคประชาสงคม ภาคเอกชน เขามสวนรวมในกระบวนการตดสนใจ (3) การบรหารปกครองสงแวดลอมตองการการอภปรายถกเถยงกนอยางจรงจงระหวางภาครฐ ภาคธรกจเอกชน และภาคประชาสงคม ในประเดนเกยวกบความสมดลขององคประกอบตาง ๆ ในการรบมอกบการเปลยนแปลงของสภาพแวดลอม และ (4) ตระหนกวาการบรหารปกครองสงแวดลอมยงไมสามารถหลกเลยงปญหาความขดแยงเรองผลประโยชนได เหนไดวา ลกษณะพนฐานของแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมขางตนไดแสดงใหเหนถงพฒนาการของการบรหารจดการสงแวดลอมทเรมเนนใหความส าคญกบตวแสดงทกภาคสวนของสงคมในการเขามามสวนรวมด าเนนการและตดสนใจนโยบายสงแวดลอม รวมทงการแสวงหาความสมดลรวมกนระหวางตวแสดงตาง ๆ ทเกยวของในบรบทของการบรหารปกครองสงแวดลอม อยางไรกดแมปจจบนในทางปฏบต แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมจะไดรบ


- 36 -

การยอมรบและน ามาใชในการรบมอกบการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมมากขน แตเมอพจารณาในเชงแนวคดทฤษฎทางวชาการแลวพบวา แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมในทศนะของนกวชาการยงเปนแนวคดทมความหลากหลายและไมไดเปนหนงเดยว ทงในแงของการใหนยามความหมาย (Meaning of Environmental Governance) ร ะ ด บ ข อ ง ก า ร บ ร ห า ร ป ก ค ร อ ง ( Level of Environmental Governance) รวมทงมมมองตอรปแบบหรอกลไกสนบสนนกระบวนการบรหารปกครองสงแวดลอม (Mechanism of Environmental Governance) ดงนน ลกษณะและขอถกเถยงเชงแนวคดทฤษฎทางวชาการเกยวกบแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมจงเปนประเดนทนาสนใจและน าเสนอในบทความน เพอแสดงใหเหนถงลกษณะและขอถกเถยงเชงแนวคดทฤษฎในประเดนขางตน บทความแบงการน าเสนอออกเปน 4 สวน ประกอบดวย (1) น าเสนอการนยามและใหความหมายแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมของนกวชาการ (2) น าเสนอระดบการบรหารปกครองสงแวดลอมทนกวชาการใหความสนใจ ตงแตระดบโลก ระดบภมภาค ระดบประเทศ และพหระดบ (3) น าเสนอมมมองการบรหารปกครองสงแวดลอมตามกลไกหรอรปแบบทสนบสนนกระบวนการบรหารปกครองสงแวดลอม และ (4) บทสรปเกยวกบลกษณะและขอถกเถยงทางวชาการเกยวกบแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอม


- 37 -

การบรหารปกครองสงแวดลอม: ความหมาย การนยามหรอใหความหมายแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอม (Environmental Governance) ยงเปนประเดนทมความหลากหลายและแตกตางกนในรายละเอยด โดยศาสตราจารย Miranda A. Shreurs แหงมหาวทยาลยแมรแลนด สหรฐอเมรกา ไดใหความหมายของการบรหารปกครองสงแวดลอมไววา การบรหารปกครองสงแวดลอมเปนเรองเกยวกบสงคมจะจดการกบปญหาสงแวดลอมอยางไร การบรหารปกครองสงแวดลอมจงเปนแนวคดเกยวกบการปฏสมพนธระหวางสถาบนทเปนทางการและไมเปนทางการของตวแสดงตาง ๆ ทเกยวของในสงคม และมอทธพลตอการตดสนใจวา ปญหาสงแวดลอมใดควรถกก าหนดวาเปนปญหาและจดการแกไขอยางไร รวมทงประเดนปญหาสงแวดลอมนนจะเขาสวาระทางการเมองอยางไร นโยบายจะถกสรางขนมาอยางไร และทายสดการด าเนนการแกไขประเดนทเกยวของกบเรองสงแวดลอมจะด าเนนการอยางไร (Shreurs, 2009) ขณะท Frances Seymour และ George Faraday (2001) ไดใหความหมายของแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมในลกษณะใกลเคยงกบ Shreurs แตใหความส าคญกบการใชอ านาจ (Power) ในการบรหารจดการสงแวดลอม โดย Seymour และ Faraday ใหความหมายของการบรหารปกครองสงแวดลอมไววา การบรหารปกครองสงแวดลอมเปนพฤตกรรมทมการใชอ านาจด าเนนการตางๆ เหนอทรพยากรธรรมชาต โดยการบรหารปกครองสงแวดลอมทดตองประกอบดวยลกษณะส าคญ 2 ประการ ไดแก


- 38 -

1) การใชอ านาจด าเนนการเหนอทรพยากรธรรมชาตนนควรมความโปรงใส สรางการมสวนรวม และมความสามารถรบผดชอบได และ 2) ระดบของอ านาจทด าเนนการเหนอทรพยากรธรรมชาตนนควรท าใหเกดความสมดลระหวางจ านวนทรพยากรทมอยและจ านวนประชากรผใชทรพยากรธรรมชาต (Seymour & Faraday, 2001, p. 1) ขณะทอกมมหนง Adger (cited in Paterson, Humpheys, & Pettiford, 2003, p. 3) กลบใหความหมายของการบรหารปกครองสงแวดลอมในแงการแกไขปญหาทเกยวของกบสงแวดลอมเปนส าคญ โดย Adger มองวา การบรหารปกครองสงแวดลอมเปนแนวทางการแก ไขความขดแย งด านส งแวดลอมผ านการจดต ง หร อการเปลยนแปลงการจดการเชงสถาบนซงอาจเปนทงดานการใชอ านาจเพ ออ านวยความสะดวกและใชอ านาจเพอการจ ากดการใชทรพยากรธรรมชาต ด งนน ความหมายการบรหารปกครองสงแวดลอมตามแนวคดของ Adger กมลกษณะคลายกบ Seymour และ Faraday แตในความหมายของ Adger ไดพยายามครอบคลมการใหความหมายของแนวคดการบรหารปกครองทครอบคลมทงเชงบวกและเชงลบ กลาวคอ การบรหารปกครองสงแวดลอมอาจเปนทงการอ านวยความสะดวกและจ ากดการใชทรพยากรธรรมชาตเขาไวดวยกน นอกจากน นกวชาการบางสวนยงพยายามใหความหมายของการบรหารปกครองสงแวดลอมวา เปนหลกการทก าหนดพฤตกรรมของภาครฐและภาคเอกชนเพอใหมความรบผดชอบตอสงแวดลอม โดยการบรหารปกครองสงแวดลอมอาจด าเนนการไดใน


- 39 -

หลายระดบตงแตระดบปจเจกบคคลจนถงระดบโลก พรอมกบเรยกรองใหตวแสดงตาง ๆ แสดงความเปนผน าและความรบผดชอบรวมกนในการรกษาและสรางสภาพแวดลอมใหยงยน เนองจากการบรหารปกครองสงแวดลอมเปนสงส าคญอยางมากส าหรบการพฒนาอยางยงยน รวมทงการแสวงหาเครองมอหรอกลไกตางๆ ส าหรบการปกปองสงแวดลอม (Lead, 2006) หากพจารณาแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบโลก (Global Environmental Governance) ซงเปนระดบทมการน าแนวคดการบรหารปกครองมาใชในการบรหารจดการสงแวดลอมแรกเรมนนพบวามการใหความหมายแนวคดการบรหารสงแวดลอมทความแตกตางกนอย เชนกน (Peterson, 1999, p. 1) โดย Lamont Hempel (1996) เหนวา การบรหารจดการสงแวดลอมโลกเปนประเดนทเกยวของกบลกษณะโครงสรางการใชอ านาจทงในระดบโลก ระดบภมภาค และระดบทองถน เนองจากรฐอาจมอ านาจไมเพยงพอในการจดการกบการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมอยางมประสทธภาพ สวน Oran Young (1997) มความเหนเกยวกบการบรหารปกครองระดบโลก (Global Governance) ในประเดนสงแวดลอมวารฐยงเปนตวแสดงหลก แตบทบาทขององคการพฒนาเอกชนไดเพมมากขนเพอสนบสนนและผลกดนความรวมมอระหวางประเทศในการบรหารปกครองสงแวดลอมโลก โดยภาพรวม ความหมายของแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมยงมความหลากหลายในทางวชาการซงในทศนะของผเขยนมองวา แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมของนกวชาการ


- 40 -

ตาง ๆ เหลานตางมลกษณะส าคญรวมกนใน 4 ประเดน ไดแก (1) แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมนาจะเปนผลจากการน าแนวคดการบรหารปกครอง (Governance) เขามาใช ในการกระบวนการบรหารจดการและการก าหนดนโยบายดานสงแวดลอม (Environmental Policy) (2) การบรหารปกครองสงแวดลอมเปนการใชอ านาจทางการเมองในการพฒนาหรอจดการปญหาส งแวดลอมและทรพยากรธรรมชาต (3) การบรหารปกครองสงแวดลอมเนนการมสวนรวมจากทกภาคสวนของสงคมทเกยวของกบปญหาหรอทรพยากรสงแวดลอมนน ๆ และ (4) วตถประสงคหลกของการบรหารปกครองสงแวดลอมคอเพอท าใหเกดความสมดลในการบรหารจดการสงแวดลอมและทรพยากรธรรมชาต ดงนน การบรหารปกครองสงแวดลอมจงเปนแนวคดทเกยวของกบกระบวนการและสถาบนทงทเปนรปแบบอยางเปนทางการและไมเปนทางการทมตวแสดงตาง ๆ ทงทเปนทงพลเมอง องคการ ภาคประชาสงคม และกลมผลประโยชนไดเขามามสวนรวมในการก าหนดมาตรฐาน คานยม กฎเกณฑ นโยบาย แนวทางการปฏบต และสรางสถาบนทเกยวกบการจดการสงแวดลอมในทกรปแบบทงดานการอนรกษ การปกปอง การแกไขปญหา และการใชประโยชนจากทรพยากรสงแวดลอม


- 41 -

การบรหารปกครองสงแวดลอม: ระดบของการบรหารปกครอง การบรหารปกครองสงแวดลอมจงเปนแนวคดทมความหลากหลายของระดบในการบรหารปกครอง นกวชาการทใหความสนใจศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมตางเนนศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมในแตละระดบแตกตางกนออกไป ซงสามารถแบงออกไดเปน 4 ระดบ ไดแก (1) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก (Global Environmental Governance: GEG) (2) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาค (Regional Environmental Governance: REG) (3) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศ ( National Environmental Governance: NEG) แ ล ะ ( 4) ก า รบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบ (Multi-Level Environmental Governance: MLEG) ทงน การบรหารปกครองสงแวดลอมในแตละระดบมรายละเอยดดงตอไปน 1. การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก (Global Environmental Governance: GEG) แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก เปนแนวคดทนกวชาการใหความส าคญและศกษากนอยางกวางขวาง โดยนกวชาการทสนใจศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบโลกสวนใหญมองวา ปญหาความเสอมโทรมของสงแวดลอมมลกษณะขามพรมแดนประเทศ (Patterson, 1999, p. 793) ดงนน ความพยายามรบมอกบปญหาสงแวดลอมทมลกษณะดงกลาวไมสามารถด าเนนการเฉพาะรฐไดเพยงล าพง รฐมศกยภาพไมเพยงพอทจะรบมอ


- 42 -

กบปญหาสงแวดลอมลกษณะนไดอยางมประสทธภาพ ดงนน Oran Young (1997) จงมความเหนวา การบรหารปกครองในระดบโลก (Global governance) เปนปรากฏการณการบรหารปกครองระหวางรฐทยงเปนตวแสดงส าคญ แตกลม NGOs หรอตวแสดงอนๆ สามารถเขามามสวนรวมเพอสรางเสรมประสทธภาพของการบรหารปกครองใหมากขน Frank Biermann (2007, pp. 141-144) ไดขยายแนวคดการบรหารปกครองระดบโลกเขากบการด าเนนนโยบายสงแวดลอม โดยระบถงแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลกทประกอบดวยลกษณะส าคญ 3 ประการ ไดแก 1) การแบงแยกเปนภาคสวนขยายมากขน ( Increased Segmentation) กลาวคอการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลกมลกษณะของการก าหนดนโยบายทงในลกษณะหลายระดบ (Multilevel Governance) และหลายภาคสวนของสงคมมสวนรวม (Multi-Polar Governance) นนคอ การก าหนดนโยบายสงแวดลอมระดบโลกตองอาศยการก าหนดนโยบายในระดบประเทศและทองถนไปพรอมกน ท าใหการก าหนดนโยบายสงแวดลอมในระดบโลกเกยวของกบภาคสวนตาง ๆ ทงในระดบภายในประเทศ ระดบประเทศ ระดบภมภาค และระดบโลก 2) การมส วนรวมของภาคสวนตาง ๆ ในส งคมเพมข น (Increased Participation) กลาวคอ การบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบโลกไมไดเปนเพยงเรองการเมองสงแวดลอมระหวางประเทศ ทมลกษณะของการมสวนรวมระหวางรฐเทานน แตการบรหารปกครองส งแวดลอมระดบโลกมตวแสดงอน ๆ ทหลากหลาย


- 43 -

นอกเหนอจากรฐเขามามสวนรวมในลกษณะระบบการบรหารปกครองท ม ต วแสดงหลากหลาย ( Multi-Actor Governance System) ตวแสดงเหลาน อาท เชน กลม NGOs กลม Lobbyist กลมนกวทยาศาสตร ภาคธรกจเอกชน องคการระหวางประเทศ องคการเหนอรฐอยางศาลยตธรรมระหวางประเทศ เปนตน และ 3) ภาคธ ร ก จ เ อกชน เข า ม าม ส ว น ร ว มม ากข น ( Increased Privatization) กลาวคอ การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก ไมจ ากดเพยงแคความรวมมอระหวางรฐ แตภาคธรกจเอกชนสามารถรวมก าหนดบรรทดฐาน (Norms) หรอกลไกส าหรบการบรหารปกครองสงแวดลอมไดดวยตนเอง รปแบบการบรหารปกครองจะเปนการเคลอนจากกฎเกณฑระบอบระหวางประเทศ (International Regime) ไปส ความร วมมอระหวางภาครฐ -ภาคเอกชนหรอภาคเอกชน-ภาคเอกชน เพอก าหนดนโยบายหรอด าเนนการดานสงแวดลอมในระดบโลก อาทองคการอยาง Forest Stewardship Council หรอ Marine Stewardship Council ซ งจดต ง โดยกลมบรษทเอกชนเพอรวมมอกนสนบสนนการด าเนนการดานสงแวดลอมระดบโลก โดยภาครฐไมไดมาเกยวของโดยตรง ขณะท Karkkainen (2004, pp. 75-77) เหนวาแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลกมลกษณะการเปนการบรหารปกครองหล งอ านาจอธปไตย (Post-sovereign Governance) กลาวคอมลกษณะส าคญ 3 ประการ ไดแก (1) ไมมอ านาจเฉพาะหนงเดยว (Non-Exclusive) ซงหมายถงรฐไมไดมอ านาจอธปไตยอยเหนอสงแวดลอมและทรพยากรในเขตอ านาจของรฐอยางสมบรณอกตอไป


- 44 -

หรอตามความคดเดมทรฐเปนศนยกลางในการก าหนดนโยบายสงแวดลอมและน านโยบายสงแวดลอมไปปฏบต แตการบรหารปกครองสงแวดลอมหลงอ านาจอธปไตยตองอาศยความรวมมอจากหลายภาคสวน (Multi-Party Collaboration) ทงตวแสดงทเปนรฐและตวแสดงทไมใชรฐทตองเขามารบผดชอบเกยวกบนโยบายส ง แ วดล อมร ว มก น (2) ไ ม ม ส ายกา รบ ง ค บบญช า ( Non-Hierarchical) โดยการบรหารแบบเดม รฐจะมอ านาจในการออกค าสงบงคบบญชาทมผลผกพนตอตวแสดงทกภาคสวนทอยภายใตในเขตอ านาจอธปไตยของรฐ แตลกษณะของการบรหารปกครองหลงอ านาจอธปไตย Post-sovereign Governance จ าเปนตองใหทกภาคสวนของสงคมมสวนรวมในกระบวนการของการบรหารปกครอง โดยอยบนพนฐานของความเสมอภาคในการมสวนรวมตดสนใจดวยหลกฉนทามต (Consensus) และไมมการใชอ านาจยบยงหรอวโต และ (3) การบรหารปกครองอยนอกอาณาเขตดนแดน (Post-Territorial) กลาวคอ การบรหารปกครองไมมอาณาเขตดนแดนทงในระดบรฐและภายในรฐ ความรวมมอจงกาวขามออกจากความรวมมอระหวางรฐไปยงภาคประชาสงคม ตวแสดงทไมใชรฐมอทธพลตอกระบวนการเชงนโยบายทงในระดบภายในประเทศและระหวางประเทศผานการปรกษาหารอระหวางกน จากแนวคดการบรหารปกครองส งแวดลอมระดบโลกขางตน เหนไดวาแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบโลกใหความส าคญกบการมสวนรวมของทกภาคสวนในการบรหารหรอด าเนนการเกยวกบประเดนสงแวดลอมโลก อาท ปญหารรวของชน


- 45 -

โอโซน ปญหาการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ โดยตวแสดงทเปนองคประกอบส าคญในการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก ไดแก (1) รฐซงเปนตวแสดงหลกในการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก (2) องคการระหวางประเทศทมบทบาทโดยตรงดานสงแวดลอม (3) องคการระหวางประเทศทไมเกยวของโดยตรงกบปญหาสงแวดลอม (4) ตวแสดงทไมใชรฐ (Non-State Actors) เชน NGOs ภาคธรกจเอกชน กลมผเชยวชาญดานสงแวดลอมตาง ๆ เชน นกวชาการ นกวทยาศาสตร และสอมวลชน (5) กลมพลงทางการเมองทมความวตกและพยายามกดดนทางการเมองภายในประเทศ (Najam, Christopoulou & Moomaw, 2004, pp. 23-24) โดยสรป แมนกวชาการตาง ๆ จะมความคดเหนหลากหลายเกยวกบแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก แตแนวคดการบรหารปกครองระดบโลกมลกษณะส าคญสอดคลองกนคอ การใหความส าคญกบการมสวนรวมของตวแสดงในระดบระหวางประเทศทกภาคสวนเพอด าเนนการหรอจดการปญหาสงแวดลอมระดบโลกรวมกน 2. การบรหารปกครองส งแวดลอมระดบภมภาค (Regional Environmental Governance: REG) แมการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคยงมงานทางวชาการไมมากเชนเดยวกบการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลกซงมการศกษาอยางกวางขวาง แตมนกวชาการจ านวนหนงทไดใหความสนใจเกยวกบการบรหารปกครองระดบภมภาค ซงตองการก าหนดขอบเขตการศกษาใหแคบลงจากการศกษาการบรหาร


- 46 -

ปกครองในระดบโลก โดยเนนใหความส าคญกบการก าหนดนโยบายและบรหารจดการสงแวดลอมภายในภมภาคเปนส าคญ โดย Jorg Balsiger แ ล ะ Stacy D. Van Deveer ไ ด ใ ห เ ห ต ผ ล ว า ท า ไ มการศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมจงควรใหความส าคญกบการศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคไวในบทความเ ร อ ง Navigating Regional Environmental Governance ว า (1) ขอตกลงระหวางประเทศทใชในการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบโลกมประสทธภาพนอย มปญหาเรองความเสมอภาคและความยตธรรม (Equity and Justice) การมขอตกลงระหวางประเทศในระดบภมภาคจงอาจมประโยชนและประสทธภาพมากกวา เนองจากมตวแสดงไมมากนกและสามารถรบรถงปญหารวมกนไดดกวา และ (2) ปจจบน การศกษาประเดนมตทางเศรษฐกจและความมนคงระหวางประเทศไดใหความส าคญกบการศกษาในระดบภมภาคอยางมาก ไมเหมอนกบประเดนมตทางสงแวดลอมทยงไมไดรบความสนใจมากนก ดงนน การศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบภมภาคอาจสรางกรอบแนวคดส าหรบการศกษาความรวมมอดานสงแวดลอมระดบภมภาคไดมากขนในอนาคต (Balsiger & VanDeveer, 2012, pp. 2-3) ในทศนะของ Balsiger และ VanDeveer เหนวาการศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบภมภาคสามารถพจารณาไดใน 3 มต ไดแก (1) มตขององคการ (Agency) ซงจะเกยวของกบการสรางสถาบนเพอการประสานงานและก าหนดบญญตกฎเกณฑตาง ๆ (Coordinating or Rule-Making) อาจเปนสถาบนท เปนทางการ


- 47 -

เชน อาเซยน หรอสถาบนอยางไมเปนทางการอยาง เครอขายของรฐและตวแสดงทไมใชรฐ NGOs (2) มตของเนอหาสาระ (Substance) ซงเกยวของกบประเดนสงแวดลอมวาตองด าเนนการภายใตการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบภมภาค เชน ปญหาเกยวกบการจดการสารเคมหรอคณภาพน า เปนตน และ (3) มตของอาณาเขต (Territoriality) ซ ง เก ย วกบการก าหนดขอบเขตรปแบบ เช งสภาพแวดลอมและการเมองทตองการใชในการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาค โดยอาจอยในรปแบบของคณะกรรมาธการ เ ช น คณะกรรมาธ ก า รแม น า ไนท และแม น า ด าน บ ( River Commission for Rhine and the Danube) ในภมภาคยโรป หรอการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคอาจอยภายใตรปแบบของขอตกลง อาท ขอตกลงเรองสารเคม หรออยในรปแบบของสถาบนองคการระหวางประเทศระดบภมภาค เชน สหภาพยโรปหรออาเซยน เปนตน (Balsiger & VanDeveer, 2012, pp. 7-8) อยางไรกด แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคยงมขอโตแยงจาก Dua และ Esty ทมองวาแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคเปนแนวคดทเกดขนระหวางการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลกและระดบประเทศ (Dua & Esty,1997) ซงบางครงรฐด าเนนการแกไขปญหาสงแวดลอมรวมกนไดภายในประเทศ ขณะทปญหาสงแวดลอมทมลกษณะขามพรมแดนทอยในระดบภมภาคกอาจด าเนนการไดโดยการบรหารปกครองในระดบโลก อยางไรกด ในทศนะของ Kimball ก เหนวาปญหาสงแวดลอมระดบภมภาคนน ประเทศใดประเทศหนงไมสามารถแกไข


- 48 -

ไดโดยล าพง การบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบภมภาคจงเปนกลไกจ าเปนเบองตนส าหรบการแสวงหาขอตกลงเพอการแกไขปญหาสงแวดลอมทมลกษณะเฉพาะในระดบภมภาค ยกตวอยางเชน ปญหามลพษหรอปญหาหมอกควนในภมภาคอาเซยน หรอปญหาการสรางเขอนกนแมน าระหวางประเทศในภมภาคตางๆ (Kimball, 1999) ตวอยางทเหนไดอยางชดเจนเกยวกบการศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคทมลกษณะเฉพาะในภมภาคหนง คอ ผลงานของ Koh Kheng Lian และ Nicholas A.Robinson ในบทความเรอง “Regional Environmental Governance: Examining the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) model ซง Koh และ Robinson ไดพ จาณาลกษณะการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคในบรบทของอาเซยน และไดสรปวา การบรหารปกครองส งแวดลอมระดบภมภาคในอาเซยนประสบความส าเรจระดบหนงในการก าหนดกรอบนโยบายสงแวดลอมรวมกนและเสรมสรางขดความสามารถทสามารถท าใ หการด าเนนการจดการสงแวดลอมในอาเซยนรวมกนในอนาคตใหมประสทธภาพมากขน แตการบรหารปกครองสงแวดลอมของภมภาคอาเซยนยงมจดออนเรองคานยมและผลประโยชนทแตกตางกนอย อยางไรกด การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคในทศนะของ Koh และ Robinson ยงมความเหนแตกตางจากทศนะของ Dua และ Esty ขางตน โดย Koh และ Robinson เหนวา แนวคดการบรหารปกครองในระดบภมภาคยง เปนแนวคดส าคญทจะเชอมโยงและสงเสรมการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบประเทศ


- 49 -

และระดบโลก โดยเฉพาะในกรณอาเซยน การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาคเปนกลไกความรวมมอดานนโยบายส าคญทอ านวยความสะดวกใหกบการน านโยบายไปปฏบตทงในระดบระหวางประเทศและภายในประเทศ 3. การบรหารปกครองส งแวดลอมระดบประเทศ (National Environmental Governance: NEG) ส าหรบการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศเปนแนวคดทใหความส าคญกบการบรหารจดการสงแวดลอมภายในบรบทของประเทศ และใหความส าคญกบการมสวนรวมของตวแสดงตาง ๆ ภายในประเทศในการบรหารปกครองสงแวดลอม การศกษาเกยวกบการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศยงเปนแนวคดทไมไดมขอโตแยงมากนก สวนใหญเนนการน าแนวคดการบรหารปกครองส งแวดลอมไปวเคราะหการก าหนดนโยบายและการด าเนนการเกยวกบสงแวดลอม Yohei Harashima (2000) ไดศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศในเอเชยจ านวน 3 ประเทศ ไดแก จน ไทย และอนเดย ซงพบวาในชวงทศวรรษ 1970-1990 การบรหารปกครองสงแวดลอมใน 3 ประเทศนมแนวโนมเปนไปในเชงบวกตอการจดการสงแวดลอมภายในประเทศ โดยแตละประเทศไดด าเนนการบญญตกฎหมายดานสงแวดลอมทมความเขมแขงมากขน แมวาการกอรปและการด าเนนนโยบายดานสงแวดลอมยงมลกษณะจากบนลงลาง (Top-Down) แตรฐยงใหหนวยงานระดบทองถนและภาคประชาสงคมเขามาสวนรวมในการจดการสงแวดลอมมากขน อยางไรกด การบรหารปกครองสงแวดลอม


- 50 -

ในทง 3 ประเทศยงขาดการบรณาการระหวางนโยบายสงแวดลอมและการวางแผนพฒนาเศรษฐกจ รวมท งประสบปญหา ทภาคอตสาหกรรมภายในประเทศไมยอมปฏบตตามกฎระเบยบตาง ๆ (Harashima, 2000) ขณะท Narayanan and Chourey (2007) ไดศกษาการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศในอนเดย โดยเลอกกรณพนทชมน า 3 แหงในอนเดยซงเปนพนทส าคญในดานเกษตรกรรม การท าประมง และพนททองเทยว ไดแก พนทชมน า Kondakarla Ava, Vembanad และ Chilika ซงผลการศกษาดงกลาวไดแสดงใหเหนถงพฒนาการของการใชแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมเขามาใชในระดบประเทศ แมการน ามาใชยงไมสามารถแกไขปญหาไดอยางสมบรณ แตสามารถแกไขปญหาสงแวดลอมในพนทชมน าทง 3 พนทไดในระดบหนง ทงน พนทชมน าทง 3 แหงเปนพนททประสบปญหาเกยวกบความเสอมโทรมและการบรหารจดการทผดพลาดดานสงแวดลอม อนเปนผลมาจากผลประโยชนทขดแยงกนของตวแสดง ตาง ๆ ทเกยวของกบพนทชมน านน ๆ โดยตวแสดงหลกทเกยวของกบพนทชมน าทง 3 แหงเปนตวแสดงจาก 3 สวน ไดแก ภาครฐ ภาคประชาสงคม และภาคเอกชนธรกจ อาท กระทรวงสงแวดลอมและปาไม กระทรวงทรพยากรน า กระทรวงเกษตร กระทรวงพาณชยและอตสาหกรรม กระทรวงวทยาศาสตรและเทคโนโลย กระทรวงการทองเท ยว กรมชลประทาน กรมสรรพากร กล ม NGO ด านสงแวดลอม เชน WWF อนเดย กลมอนรกษวาฬและโลมา (Whale and Dolphin Conservation Society-WDCS) ภาคประชาสงคม


- 51 -

อาท สมาพนธชาวประมง กลมอนรกษนก สมาพนธเยาวชน ขณะทภาคเอกชน ไดแก บรษทคาขาว บรษทคากงและสนคาประมง รวมถงบรษทสงออกน าตาล เปนตน เดมโครงสรางของการบรหารจดการพนทชมน าทง 3 มลกษณะทรฐเปนศนยกลางและภาคประชาสงคมมสวนรวมในกระบวนการตดสนใจไมมากนก โครงสรางเชงสถาบนทใชในการบรหารจดการพนทชมน าในอนเดยประกอบดวย 3 กลไกหลก ไดแก กฎหมาย นโยบายส งแวดลอม และการจดการของฝายบรหาร ซง Narayanan and Chourey มองวาแมจะมกฎหมายและนโยบายสงแวดลอมมากมายในการดแลและจดการพนทชมน าในอนเดย แตปญหากยงเกดขนเนองจากขอบเขตอ านาจททบซอนกนของผมสวนไดสวนเสยทใชประโยชนจากพนทชมน า โดยในกรณพนทชมน า Kondakarla Ava ผมสวนไดสวนเสยประสบความยากล าบากในการก าหนดสทธและความรบผดชอบตอผมสานไดสวนเสยกลมอน ๆ ในการใชพนทชมน า ไมมกลไกในการประสานงานระหวางหนวยงานตาง ๆ ของรฐและภาคประชาสงคมในรปของสถาบน และไมมหนวยงานทเขามาตดตามตรวจสอบการใชพนทชมน าในทางปฏบต ซงสงผลในชาวประมงลกขนมาตอตานการสรางเขอนในพนทชมน าของรฐ เนองจากกงวลวาการสรางเขอนจะท าใหพวกเขามน าไมเพยงพอในการใชด ารงชวต สวนกรณพนทชมน า Vembanab ซงมการสรางเขอนกนน าทะเล เพอปองกนน าเคมจากทะเลเขามาในพนทการเกษตร แตการสรางเขอนกนน าทะเลดงกลาวสงผลกระทบตอความหลากลายทางชวภาพในพนทชมน า สงผลกระทบตอการขยาย


- 52 -

พนธของสตวน า และสงผลกระทบตอชาวประมงดงเดมในพนทชมน า ท าใหเกดการเคลอนของสมาพนธชาวประมง สวนกรณพนทชมน า Chilika กมการชมนมของชาวประมงเพอตอตานการออกกฎหมายและนโยบายเกยวกบการประมงในพนทชมน าซงสงผลตอการท าประมงพนบานของชาวบาน ซงตอมาไดมการน าแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมเขามาใช เชน กรณของพนทชมน า Chilika รฐบาลทองถนรฐ Orissa ไดจดตง Chilika Development Authority: CDA เพอเปนองคการทท าหนาทประสานงานประนประนอมระหวางประชาชน โดยการใหภาคประชาชนเขามามสวนรวมกบหนวยงานของภาครฐทเกยวของกบการจดการพนทชมน ามากขน สวนกรณพ นท ช มน า Kondakarla Ava และ Vembanab ร ฐบาลจดต งคณะกรรมาธการเพอเขามาส ารวจผลกระทบทเกดขน ขณะทกลม NGOs อยาง WWF อนเดยกเขามามสวนรวมในการเสนอแผนโครงการในการแกปญหารวมกบหนวยงานของภาครฐ ซงสงผลใหการบรหารจดการพนทชมน าเหลานประสบความคบหนามากขนและสามารถแกไขปญหาไดในระดบหนง แตยงไมประสบความส าเรจสมบรณ 4. การบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบ (Multi-Level Environmental Governance: MLEG) การบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบ (Multi-Level Environmental Governance: MLEG) เปนแนวคดทไมไดมองการก าหนดนโยบายหรอจดการสงแวดลอมในระดบใดระดบหนงดงไดกลาวถงการบรหารปกครองสงแวดลอมขางตน แตการบรหาร


- 53 -

ปกครองสงแวดลอม พหระดบเนนการก าหนดนโยบายและจดการสงแวดลอมทมความเชอมโยงกนตงแตระดบทองถนถงระดบโลก นกวชาการทใหความสนใจเกยวกบการบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบมองวา ปญหาสงแวดลอมสวนใหญมลกษณะปญหาทขามพรมแดน (Transboundary) ระหวางหนวยทางการเมองทเปนรฐ ภมภาค และทองถน ดงนนแนวทางการใชอ านาจทางการเมองในกระบวนการตดสนใจนโยบายดานสงแวดลอมจงตองมการกระจายอ านาจจากรฐบาลไปสการบรหารปกครองทภาคสวนตาง ๆ (Government to Governance) และขามระดบทตางกน (Ekerberg & Joas, 2004, p. 409) Shpresa Halimi (2008) ไ ด มองกา รบร หา รปก คร อ งสงแวดลอมพหระดบในลกษณะทคลายกนไวในวทยานพนธเรอง Multi-Level Environmental Governance: A Comparative Case Study Of Five Large Scale Natural Resource Management Programs ซง Halimi ก าหนดคณลกษณะส าคญของ MLEG ไว 3 ประการ ไดแก (1) มความเชอมโยงทงในระดบแนวตง (Vertical) และแนวนอน (Horizontal) (2) มความสมพนธเชงสถาบนทก าหนดโดยขอบเขตของปญหาและมลกษณะการเชอมโยงทไมมสายการบงคบบญชาของตวแสดงตาง ๆ ท ง ในระดบภายในประเทศ (Subnational) ระดบประเทศ (National) และระดบเหนอชาต (Supranational) โดยความสมพนธนนจะถกก าหนดโดยชดของกฎ เกณฑ (Rule) บรรท ด ฐ าน ( Norms) และกระบวนกา ร (Procedure) ซงเกดจากการเจรจารวมกน และ (3) การบรหาร


- 54 -

ปกครองด า เนนการด วยผ มส วนไดส วนเสยทหลากหลาย มกระบวนการจดสนใจรวมกนบนพนฐานของหลกการความเสมอภาค (Equity) ความสามารถรบผดชอบได (Accountability) ความโปรงใส (Transparency) การมสวนรวม (Participation) และการเขาถงขอมล (Access to Information) ส าหรบตวอยางความส าเรจของการน าแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบมาใชในการบรหารปกครองสงแวดลอมสามารถพจารณาไดจากการศกษาของ Kristine Kern และ Tina Loffelsend (2004) เ ร อ ง Sustainable Development in the Baltic Sea Region Governance beyond the Nation State ซ ง Kern และ Loffelsend ไดแสดงใหเหนถงความส าเรจในการน าแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบมาใชในการจดการสงแวดลอมในภมภาคทะเลบอลตค4 (Baltic Sea Region: BSR) โดยระบวา กอนสงครามเยนยต การก าหนดนโยบายสงแวดลอมในภมภาคทะเลบอลตคมลกษณะใหความส าคญกบการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบประเทศเทานน แตละประเทศสามารถบรหารจดการสงแวดลอมในพนทอาณาเขตของตน อยางไรกด หลงสงครามเยนยตลงการก าหนดนโยบายสงแวดลอมใน BSR ไดปรบรปแบบมาใชการบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบมากขน โดยมลกษณะการบรหารปกครองทเชอมโยงความสมพนธระหวางสหภาพยโรปซงเปน

4 ภมภาคทะเลบอลตคเปนพนทครอบคลมพนทใน 9 ประเทศ ไดแก เดนมารก แอสโตเนย ฟนแลนด เยอรมน แลตเวย ลธวเนย โปแลนด รสเซย และสวเดน


- 55 -

องคการเหนอรฐกบเครอขายตวแสดงตาง ๆ ทงในระดบประเทศและทองถนของแตละประเทศในภมภาคบอลตค อาท สหภาพแหงเมองบอลตค (Union of Baltic Cities) โดยพฒนาการการบรหารปกครองสงแวดลอมดงกลาวท าใหประเทศตาง ๆ ทเกยวของตองถายโอนอ านาจบางสวนไป 3 ทศทางไดแก (1) ถายโอนอ านาจขนไปยงสถาบนระหวางประเทศหรอสถาบนเหนอรฐ (Upward) และ (2) ถายโอนอ านาจออกไปใหตวแสดงท เปนภาคประชาสงคมภายในประเทศ (Sideways) และสดทาย (3) รฐบาลไดถายโอนอ านาจบางสวนไปยงระดบลางใหแกตวแสดงตาง ๆ ในระดบทองถน (Downwards) โดย Kern และ Loffelsend สรปวา ผลการเปลยนรปแบบแนวทางการบรหารจดการสงแวดลอมทไมเนนการด าเนนการของแตละประเทศแบบเดม สงผลใหการพฒนาอยางยงยนในพนทบรเวณภมภาคทะเลบอลตคประสบความส าเรจ และท าใหเครอขายอยาง Balti 21 และ Union of Baltic cities สามารถพฒนาขดความสามารถและเครองมอเพอด าเนนการตาง ๆ ซงไมสามารถด าเนนการไดผานกลไกความรวมมอระหวางรฐบาลตามการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบประเทศแบบเดม โดยการบรหารปกครองสงแวดลอมพหระดบในภมภาคบอลตคนไดสงผลใหเกดเครอขายนโยบายระหวางประเทศท ใชเปนแนวทางใหมส าหรบสรางความรวมมอระหวางประเทศในการบรหารปกครองสงแวดลอมไดเปนอยางด (Kern & Loffelsend, 2004, p.466)


- 56 -

การบรหารปกครองสงแวดลอม : กลไกและรปแบบในการบรหารปกครอง ส าหรบรปแบบกลไกทน ามาใชเพอสนบสนนการบรหารปกครองสงแวดลอมในแตละระดบดงไดกลาวขางตน นกวชาการตางมมมมองตอรปแบบกลไกการบรหารปกครองส งแวดลอมท ใหความส าคญแตกตางกนไป และยงเปนประเดนขอถกเถยงวาการบรหารปกครองสงแวดลอมควรมรปแบบกลไกอยางไร โดยผเขยนพบวาขอถกเถยง เก ยวกบรปแบบกลไกการบรหารปกครองสงแวดลอมสวนใหญใหความส าคญสามารถแบงออกไดเปน 3 รปแบบ ไดแก (1) รปแบบการใชระบอบหรอกฎเกณฑ (Regime) (2) รปแบบเครอขาย (Network) และ (3) รปแบบสถาบนหรอองคการ (Institution) 1. รปแบบระบอบหรอกฎเกณฑ (Regime) อยางทไดกลาวไวขางตน ขอถกเกยงเกยวกบรปแบบกลไกทน ามาใชกบแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมสวนใหญจะเปนขอถกเถยงทเกดขนในระดบของการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก การน าเสนอในสวนนจงขออนญาต องกบการบรหารปกครองสงแวดลอมในระดบโลกเปนส าคญ ส าหรบการบรหารปกครองส งแวดลอมท ใ หความส าคญกบการใชกฎเกณฑ หรอระบอบ (Regime) เปนลกษณะการบรหารปกครองสงแวดลอมทเกดขนในยคแรก ๆ ของการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก โดยแนวคดนใหความส าคญกบการจดท าขอตกลงระหวางประเทศในการบรหาร


- 57 -

จดการสงแวดลอม มองวาในระบบการเมองโลกทประกอบดวยรฐอธปไตย (Sovereign States) ตองมกลไกทจะท าใหรฐรวมมอกนเพอรบมอกบปญหาสงแวดลอมนนกคอ ขอตกลงระหวางประเทศ (International Regime) ซงจะเปนกลไกทมการก าหนดบรรทดฐาน (Norms) กฎเกณฑ (Rule) และกระบวนการ (Procedure) รวมกน การใชกลไกการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบนจงมขอสมมตฐานหลกคอ รฐ เปนศนยกลางในการบรหารปกครองสงแวดลอม (Patterson, 1999, p. 794) รปแบบของระบอบหรอกฎเกณฑสวนใหญอยในรปของขอตกลงพหภาคระหวางประเทศทมผลผ กพ นหร อ ไม ม ผลผ กพ นทางกฎหมาย เช น อน สญญา (Convention) พธสาร (Protocol) และกรอบอนสญญา (Framework Convention) เปนตน กลไกลการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบของระบอบจงมขอโตแยงจากนกวชาการบางสวนในประเดนทยง ใหความส าคญกบรฐเปนศนยกลางในการด าเนนการบรหารปกครอง อกทงความกงวลวาการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบระบอบอาจจะไมประสบความส าเรจ หากรฐมผลประโยชนทแตกตางกนในการเจรจาจดท าขอตกลงระหวางประเทศนน ประกอบกบการจดท าขอตกลงบางครงยงถกก าหนดทศทางโดยประเทศมหาอ านาจ นอกจากน David Victor Kal Raustiala และ Eugene Skolnikoff ยงไดวจารณถงประเดนประสทธภาพของน าขอตกลงดานสงแวดลอมไปปฏบตวา ในระบบระหวางประเทศ การตดตามตรวจสอบ การด าเนนการตามขอตกลงยงไมสามารถด าเนนการไดอยางจรงจง


- 58 -

และย งมประสทธภาพนอย (Patterson, 1999, p. 794) ดงนน การบรหารปกครองสงแวดลอมทใหความส าคญกบกลไกหรอรปแบบระบอบหรอกฎเกณฑในการบรหารปกครองและยงมองรฐเปนตวแสดงส าคญจงถอเปนจดออนของการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบน นกวชาการบางสวนจงมองวา การจดท ากฎเกณฑหรอระบอบส าหรบการบรหารปกครองสงแวดลอมยงไมไมเพยงพอ จ าเปนตองมการบรหารปกครองในรปแบบเครอขายจงไดเสนอแนวคดสงคมพลเมองโลก (Global Civil Society) ในการบรหารปกครองสงแวดลอม (Lipschutz & Mayer, 1996) 2. รปแบบเครอขาย (Network) ส าหรบการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบเครอขายมลกษณะความสมพนธระหวางตวแสดงตาง ๆ ในสงคม ไมวาจะเปนภาครฐ องคการพฒนาเอกชน และบรรษทเอกชนทจะเขามารวมมอและประสานงานในกระบวนการตาง ๆ ท เก ยวกบนโยบายสงแวดลอม ความรวมมอในการบรหารปกครองสงแวดลอมจงไมไดจ ากดอยแคความรวมมอระหวางรฐบาล (Intergovernment) เทานน แต ไดขยายขอบเขตไปยง เครอขายภาคประชาสงคมท ว โลก (Karkkainen, 2004, pp. 75-77) การบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบเครอขายจงสอดคลองกบขอเสนอของ Bener et al. (2004) ท เหนวา เปนเครอขายนโยบายสาธารณะพหภาคสวน (Multi-Sectoral Public Policy Networks) ซงมตวแสดงหลากหลายเขาร ว ม ( Bener et al., 2004, pp. 191-192) ข ณ ะ ท Betsill และ Bulkeley (2004) มองวาเครอขายแบบขามชาต (Transnational


- 59 -

Networks) เปนองคประกอบส าคญตอการสนบสนนการบรหารปกครองสงแวดลอม โดยเครอขายทส าคญประกอบดวย (1) ชมชนผเชยวชาญ (Epistemic Communities) ทมความเขาใจเกยวกบธรรมชาตดานวทยาศาสตรและการเมองเกยวกบปญหาสงแวดลอมรวมกน (2) พนธมตรเพอการสนบสนนขามชาต (Transnational Advocacy Coalition) ซงเปนกลมตวแสดงตาง ๆ ทอย ในระดบระหวางประเทศทมคานยม การแลกเปลยนขอมล และบรการระหวางกน พนธมตรในลกษณะนจงประกอบดวยตวแสดงทเปนทงภาครฐและไมใชภาครฐ และ (3) สงคมพลเมองโลก (Global Civil Society) ซงจะเปนเครอขายทประชาชนของทกประเทศในฐานะพลเมองของโลกสามารถน าเสนอขอมล แนวคด และคานยมรวมกนตอสาธารณชนทวโลก กลาวคอมองวาโลกเปนของพลเมองทกคนไมมขอบเขตดนแดนของร ฐขวางก น (Betsill & Bulkeley, 2004, pp. 474-475) ขณะท Paul Wapner และ Ronnie Lipschutz ยงมองการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบเครอขายทเกยวของกบการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบกฎเกณฑหรอระบอบวา การบรหารปกครองส งแวดลอมในรปแบบเครอขาย เปนสวนผสมผสานระหวางขอตกลงระหวางประเทศและการเปนพนธมตรระหวางภาคประชาสงคม โดย Wapner และ Lipschutz เนนวา การบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบเครอขายเรมใหความส าคญวา รฐเปนจดศนยกลางนอยลงและสนบสนนการมสวนรวมจากตวแสดงทไมใชรฐในการพฒนานโยบายและขอตกลงดานสงแวดลอมมากขน


- 60 -

(Patterson, 1999, p. 796) ดงนน เครอขายการบรหารปกครองสงแวดลอมจะเกดขนเมอมคานยมรวมกนหรอมเปาหมายรวมกน แมวาบางเครอขายอาจจะไมมอ านาจเลย เครอขายมลกษณะส าคญรวมกนคอ การสนบสนนทรพยากรรวมกนและแลกเปลยนขอมลระหวางกนเพอท าใหเครอขายมอ านาจในการตอรองเพมขน ทงน เครอขายทมบทบาทในดานการบรหารปกครองสงแวดลอมส าคญอาจแบงได 4 รปแบบ ไดแก (1) เครอขายภาครฐ อาท เครอขายของประเทศหมเกาะเลก ๆ ทใชชอวา The Alliance of Small island State (AOSIS) ซงเปนเครอขายทบทบาทในเรองการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ (2) เครอขายภาคเอกชน อาท Combat Climate Change (3C) ซงเปนเครอขายทประกอบดวยบรษทขามชาตจ านวน 40 บรษท โดยมบรษท Vattenfall บรษทพลงงานของสวเดนเปนผประสานงาน และ (3) เครอขายภาครฐ-เอกชน อาท WSSD Climate partnership ซงเปนเครอขายกลมพนธมตรระหวางภาครฐและเอกชนทด าเนนการดานการเปลยนแปลงสภาพภมอากาศ และ 4) เครอขายภาคประชาส งคม อาท Climate Action Networks, Pesticide Action Network, International NGO Network on Desertification and Drought ซงเครอขายเหลานจะเปนเครอขายทเชอมโยงระหวางกลมผลประโยชนทเกยวของกบทงในประเดนสทธผบรโภค สงแวดลอม เกษตรกรรม เปนตน (Winchester, 2009, p. 19)


- 61 -

3. ร ป แบ บ สถ าบ น ห ร อ อ ง ค ก า ร ( Institution or Organization) การบรหารปกครองส งแวดลอมอกรปแบบหน ง ซ งนกวชาการบางสวนใหความส าคญคอการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบของสถาบนหรอองคการ ซงใหความส าคญกบการจดตงสถาบนหรอองคการเพอเขามาชวยสนบสนนการบรหารปกครองสงแวดลอม โดยนกวชาการคนส าคญทใหความส าคญกบการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบนคอ Lorraine Elliott ศาสตราจารยแหงมหาวทยาลยแหงชาตออสเตรเลย โดย Elliott มความเหนวา การบรหารปกครองสงแวดลอมควรมโครงสรางเชงสถาบนทงทเปนทางการและไมเปนทางการส าหรบการเจรจา การก าหนดมาตรฐาน หรอจดการเกยวกบการเปลยนแปลงของสงแวดลอม โดยสถาบนเหลานอาจจะมคณะท างานหรอการประชมของประเทศภาค แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมในรปแบบนจงมเปาหมายส าคญเพอสรางสถาบนหรอปฏรปสถาบนทมอยใหสามารถ เขาไปบรหารปกครองสงแวดลอมไดอยางมประสทธภาพมากขน นกวชาการกลมนสวนใหญเหนวาขอตกลงดานสงแวดลอมยงไมสามารถใชบรหารปกครองสงแวดลอมไดอยางมประสทธภาพ โดยเฉพาะการบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลกเนองจากขาดอ านาจในการบงคบใช และขาดการประสานงานของกลไกตาง ๆ ในการบรหารปกครองสงแวดลอม อกทงการบรหารปกครองในรปแบบเครอขายกจ าเปนตองมสถาบนหรอองคการเพอใชในการเจรจา พดคย ประสานงานระหวางกน ดงนนในความเหนของนกวชาการ


- 62 -

กลมนการบรหารปกครองสงแวดลอมควรใหความส าคญกบการมสถาบนทมประสทธภาพในการบรหารปกครองส งแวดลอม โดยเฉพาะการบรหารปกครองในระดบโลกซงนกวชาการทใหความส าคญกบสถาบนตางพยายามใหมแนวทางการปฏรปกลไกของสหประชาชาตเพอใหสามารถบรหารปกครองหรอจดการกบปญหาสงแวดลอมไดอยางมประสทธภาพมากขน รวมทงมการขยายวสยทศนไปถงความจ าเปนทตองจดตงองคการสงแวดลอมโลก (World Environmental Organization) ขนมาบรหารปกครองสงแวดลอมโลก ในลกษณะเดยวกบองคการการคาโลก (World Trade Organization: WTO) ท รบผดชอบภาระกจดานการค าระหว า งประ เทศ (Paterson, Humpheys, & Pettiford, 2003, p. 1-2)

บทสรป กลาวโดยสรป แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอม (Environmental Governance) เปนแนวคดทเนนการมสวนรวมของตวแสดงทกภาคสวนของสงคมในทกขนตอนของกระบวนการก าหนดนโยบายหรอด าเนนกจกรรมตาง ๆ เกยวกบสงแวดลอม เปนแนวคดทผเขยนมองวาเกดขนจากการน าแนวคดการบรหารปกครอง (Governance) เขามาใชในกระบวนการก าหนดนโยบายสงแวดลอม (Environmental Policy) หรอการบรหารจดการส ง แวดล อม (Environmental Management) แมแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมจะไดรบความสนใจเปนอยางมากในแวดวงวชาการ


- 63 -

ปจจบน แตแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมยงเปนแนวคดทมความหลากหลายและเปนขอถกเถยงทางวชาการใน 3 ประเดนส าคญ ไดแก (1) การนยามใหความหมาย (2) ระดบของการบรหารปกครองสงแวดลอม และ (3) รปแบบกลไกทใชในการบรหารปกครองสงแวดลอม โดยผลการศกษาพบวา แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมยงมความหลากหลายในแงของการใหความหมายของนกวชาการตางๆ อยางไรกด แนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมในมมมองของนกวชาการเหลานยงมจดรวมกนในเชงแนวคดทมงเนนแนวทางการแกไขปญหาหรอการรบมอกบการเปลยนแปลงของสงแวดลอมดวยการใหความส าคญกบความรวมมอจากตวแสดงทกภาคสวนทเกยวของในสงคม เพอท าใหกระบวนการก าหนดนโยบายและแนวทางตาง ๆ ในการรบมอกบการเปลยนแปลงดานสงแวดลอมเปนผลมาจากการด าเนนการของทกภาคสวนรวมกน ขณะทระดบของแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมสามารถแบงไดออกเปน 4 ระดบ ไดแก (1) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบโลก (Global Environmental Governance) (2) การบรหารปกครองสงแวดลอมระดบภมภาค (Regional Environmental Governance) (3) การบ ร ห า ร ป ก ค ร อ ง ส ง แ ว ด ล อ ม ร ะ ด บ ป ร ะ เ ท ศ ( National Environmental Governance) และ (4) การบรหารปกครองพหระดบ (Multi-Level Environmental Governance) ทงน ในการบรหารปกครองสงแวดลอมแตละระดบจะมรปแบบกลไกส าหรบการบรหารปกครองอยางนอย 3 รปแบบ ไดแก รปแบบกฎเกณฑหรอระบอบ (Regime) รปแบบเครอขาย (Network) และรปแบบสถาบน


- 64 -

หรอองค การ ( Institution or Organization) ซ งในการบรหารปกครองสงแวดลอมแตละระดบอาจใหความส าคญกบรปแบบกลไกทผสมผสานกน ขนอยกบวาจะใหความส าคญกบรปแบบหรอมมมมองตอการบรหารปกครองสงแวดลอมนนในรปแบบใดเพอใหการบรหารปกครองสงแวดลอมมประสทธภาพสงสด ดงตารางเปรยบเทยบแนวคดการบรหารปกครองสงแวดลอมตามตารางท 1


- 65 -

ตารา

งท 1

เปร

ยบเท

ยบแน

วคดก

ารบร

หารป

กครอ

งสงแ

วดลอ

ม (En

viron

men

tal G

over

nanc

e)

ตวแส

ดงหล

ก

รฐ, อ

งคกา

รระห

วาง

ประเ

ทศ, N

GOs ร

ะหวา

งปร

ะเทศ

, บรร

ษทขา

มชา

ต, ภ

าคปร

ะชาส

งคม

ระดบ

โลก

กลม

ผเชย

วชาญ

และ

อน ๆ

.

รฐ, อ

งคกา

รระด

บภม

ภาค,

NGOs

, ภาค

ประช

าสงค

ม แล

ะอน

ๆ

ลกษณ

ะปญ

หาสง

แวดล

อม

ปญหา

สงแว

ดลอม

ระดบ

โลก

(Glo

bal E

nviro

nmen

tal

Issue

s) อา

ท ปญ

หารร

วของ

ชนโอ

โซน

ปญหา

การ

เปลย

นแปล

งสภา

พภมอ

ากาศ

แล

ะอน

ๆ

ปญหา

สงแว

ดลอม

ระดบ

ภมภา

ค (R

egion

al En

viron

men

tal I

ssue

s) อา

ท ปญ

หาหม

อกคว

นใน

อาเซ

ยน ป

ญหาน

า

รปแบ

บ/ ก

ลไกก

ารบร

หารป

กครอ

ง

กฎเก

ณฑระ

หวาง

ประเ

ทศ (R

egim

e),

เครอ

ขาย

(Net

work)

, สถ

าบนร

ะหวา

งประ

เทศ

(insti

tutio

n)

กฎเก

ณฑระ

หวาง

ประเ

ทศ (R

egim

e),

สถาบ

นระห

วางป

ระเท

ศ (In

stitu

tion)

นกวช

าการ

Oran

You

ng, F

rank

Bierm

ann,

Bra

dley

C.

Karkk

ainen

Jorg

Balsi

ger a

nd

Stac

y D.

Van

Deve

er,

Koh

Khen

g Lian

และ

Ni

chol

as A

.Robin

son

ระดบ

การบ

รหาร

ปกคร

องสง

แวดล

อม

ระดบ

โลก

(Glo

bal

Envir

onm

enta

l Go

vern

ance

: GEG

)

ระดบ

ภมภา

ค (R

egio

nal

Envir

onm

enta

l Go

vern

ance

: REG

)


- 66 -

ตวแส

ดงหล

ก

รฐบา

ล, ภา

คเอก

ชน,

ภาคป

ระชา

สงคม

ตวแส

ดงทก

ภาคส

วนทง

ในระ

ดบทอ

งถนจ

นถงต

วแส

ดงใน

ระดบ

ระหว

างปร

ะเทศ

ลกษณ

ะปญ

หา

สงแว

ดลอม

ปญหา

สงแว

ดลอม

ระดบ

ประเ

ทศ (N

ation

al En

viron

men

tal I

ssue

s) อา

ท ปญ

หาปา

ไม ป

ญหา

มลพษ

และ

อน ๆ

ปญหา

สงแว

ดลอม

ทม

ความ

เชอม

โยงใน

ระดบ

ทองถ

นถงร

ะดบโ

ลก

(Mul

ti-En

viron

men

tal

Issue

s)

รปแบ

บ/ ก

ลไกก

าร

บรหา

รปกค

รอง

สถาบ

นในป

ระเท

ศ (N

ation

al Ins

titut

ion),

กฎหม

ายสง

แวดล

อม

(Envir

onm

enta

l Law

)

กฎเก

ณฑระ

หวาง

ประเ

ทศ(R

egim

e),

เครอ

ขาย(

Netw

ork),

สถ

าบนร

ะหวา

งประ

เทศ

(Insti

tutio

n)

นกวช

าการ

Yohe

i Har

ashim

a Na

raya

nan

and

Chou

rey

Jam

e Ro

sena

u an

d

Lam

ont H

empe

l Sh

pres

a Ha

limi

ระดบ

การบ

รหาร

ปกคร

อง

สงแว

ดลอม

ระดบ

ประเ

ทศ (N

atio

nal

Envir

onm

enta

l Go

vern

ance

-NEG

)

พหระ

ดบ (M

ulti-

leve

l

Envir

onm

enta

l Go

vern

ance

-MLE

G)


- 67 -

บรรณานกรม Balsiger, J., & VanDeveer, S. D. (2012). Navigating regional environmental governance. Global Environmental Politic, 12(3), pp. 1-17. Bener, T., Reinicke, W., & Martin, W. J., (eds). (2004). Multisectoral network in global governance: towords a pluralistic system of accountability. Government and Opposition, 29(2), pp. 191-208. Betsill, M. M., & Bulkeley, H. (2004). Transnational networks and global environmental governance: The cities for climate protection program. International Studies Quarterly, 48(2), pp. 471-493. Biermann, F. (2007). Global Environmental Governance. In Thai, V.Khi., Dianne, Rahm., D. Coggburn Jerrell. Handbook of Globalization and the Environment. (pp.137-154). USA: Taylor & Francis Group. Chhotray, V., & Stoker, Gerry. (2009). Governance Theory and Practice: A cross-disciplinary Approach. Great Britain: Palgrave MacMillan.


- 68 -

Dua, A., & Esty, D. C. (1999). Sustaining the Asian Pacific Miracle: Economic Integration and Environmental Protection. Washington D.C.: Institute for International Economics. Elliott, L. (2004). The Global Politics of the Environment. New York: Palgrave Macmillan. Ekerberg, K., & Joas, M. (2004). Multi-level environmental governance: A concept under stress?. Local Environment, 9(5), pp. 405-412. Halimi, S. (2008). Multi-level environmental governance: A comparative case study of five large scale natural resource management programs. Dissertation Doctor of Philosophy in Public administration and policy. Portland State University. Helpel, L. C., (1996). Environmental Governance: The Global Challenge. Washington D.C.: Island Press. Karkkainen, B. C. (2004). Post-sovereign environmental governance. Global Environmental Politics, 4(1), pp. 72-96.


- 69 -

Kern, K., & Loffelsend, T. (2004). Sustainable development in the Baltic sea region Governance beyond the nation state. Local Environment: The International Journal of Justice and Sustainability. 9(5), pp. 451-467. Harashima, Y. (2000). Environmental Governance in Selected Asian Developing Countries. Retrieved from http://enviroscope.iges.or.jp/modules/envirolib/ upload/405/attach/193_207_harashima.pdf. Kimball, L. A. (1999). international environmental governance: A regional emphasis on structured linkages among conventions and intergovernmental organization. Transnational Law Exchange, 2(1), pp. 6-10. Koh & Robinson. (n.d.). Regional Environmental Governance: Examining the Association of Southeast Asian Nations (ASEAN) model. Retrieved from http://environment.research.yale. edu/documents/downloads/h-n/koh.pdf. Lead. (2006). Stakeholder Participation in Environmental Governance. Retrieved from www.leadindia.org/ pdf/workbook-part-1.pdf.

http://www.tandfonline.com/author/Kern%2C+K

http://www.tandfonline.com/author/Kern%2C+K

http://www.tandfonline.com/loi/cloe20?open=9#vol_9

http://www.tandfonline.com/toc/cloe20/9/5

http://www.leadindia.org/pdf/workbook-part-1.pdf.

http://www.leadindia.org/pdf/workbook-part-1.pdf.


- 70 -

Lipschutz, R., & Mayer, J. (1996). Global Civil Society and Global Environmental Governance: The Politics of Nature from Place to Planet. New York: State University of New York Press. Najam, A., Christopoulou, I., & Moomaw, W. (2004). The emergent “System” of global environmental governance. Global Environmental Politics, 4(4), pp. 23-35. Narayanan & Chourey. (2007). Environmental Governance: Concept and Contextual Illustration through Three Indian Wetlands Cases. Retrieved from http://www.ecoinsee.org/fbconf/Sub%20Theme%20 C/N.C.%20Narayanan.pdf>. Patterson, M. (1999). Overview interpreting trends in global environmental governance. International Affairs, 75(4), pp. 793-802. Paterson, M., Humpheys, D., & Pettiford, L. (2003). Conceptualizing global environmental governance: from interstate regimes to counter- hegemonic struggles. Global Environmental Politics, 3(2). pp. 1-10.


- 71 -

Seymour, F., & Faraday, G. (2001). Emerging Environmental Governance. Philippines: Asian Development Bank. Shreurs, A. M. (2009). An Analytic Framework for a Comparative Study of Environmental Governance in Asia. Institute of Global Environmental Strategies. Retrieved from http://enviroscope.iges.or.jp/modules/envirolib/view. php?docid=1713. Young, O. (1997). Global Governance: Drawing Insights From The Environmental Experience. Cambridge: MIT press. Winchester, N. B. (2009). Emerging global environmental governance. Indiana Journal of Global Legal Studies, 16(1), pp. 7-23.

http://enviroscope.iges.or.jp/modules/envirolib/view.%20%20%20%20%20%20%20php?docid=1713

http://enviroscope.iges.or.jp/modules/envirolib/view.%20%20%20%20%20%20%20php?docid=1713

environmental governance: meaning, level and mechanism of ... ·...

Documents