esk‹ tÜrk edeb‹yatina g‹r‹ﬁ: sÖz sanatlari · sÖz sanatlari yazar prof.dr. m.a. yekta...

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2366

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1363

ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi:SÖZ SANATLARI

YazarProf.Dr. M.A. Yekta SARAÇ (Ünite 1-4)

EditörProf.Dr. Abdülkadir GÜRER

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend K›l›ç

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Ö¤retim Tasar›mc›s›Prof.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Ölçme De¤erlendirme SorumlusuÖ¤r.Gör. ‹lker Usta

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›

ISBN 978-975-06-1040-0

3. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 4.000 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Kas›m 2013

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ v

Eski Türk Edebiyat›nda ‹fade fiekilleri ve Anlam Sanatlar›na Girifl....................................................................... 2

G‹R‹fi ............................................................................................................. 3ÎCÂZ VE ‹TNÂB............................................................................................. 3Îcâz................................................................................................................. 3‹tnâb ............................................................................................................... 5HAfi‹V............................................................................................................. 6BEYÂN ........................................................................................................... 9Delâlet ............................................................................................................ 9Laf›z-Mana ‹liflkisinde Hakikat ve Mecâz..................................................... 11

Hakîkat..................................................................................................... 11Mecâz ............................................................................................................. 13Teflbîh ............................................................................................................ 16‹stiâre.............................................................................................................. 24Teflhîs ve ‹ntâk .............................................................................................. 26Kinaye ............................................................................................................ 28Ta’rîz .............................................................................................................. 29Özet ............................................................................................................... 30Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 32Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 33S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 33Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 33

Anlam Sanatlar›........................................................................ 34G‹R‹fi ............................................................................................................. 35Bedî’ ............................................................................................................... 35ANLAM YAKINLI⁄I VE KARfiITLI⁄INA DAYALI SANATLAR .................... 36Anlam Yak›nl›¤›na Dayanan Sanatlar........................................................... 36

Tenâsüb ................................................................................................... 36Îhâm-› Tenâsüb ...................................................................................... 37Leff ü Neflr ............................................................................................... 37

Anlam Karfl›tl›¤›na Dayanan Sanatlar .......................................................... 38Tezâd ....................................................................................................... 38Îhâm-› Tezâd .......................................................................................... 40

Di¤er Anlam Sanatlar› .................................................................................. 40Mukabele ................................................................................................ 40Cem’-Tefrîk-Taksîm ................................................................................ 41Tensîkü’s-S›fât (=sürekli niteleme) ......................................................... 42Rücû’ ....................................................................................................... 43Tecrîd ....................................................................................................... 44‹ltifât ........................................................................................................ 44Tevriye ..................................................................................................... 45Müflâkele ................................................................................................ 46Mübâla¤a ................................................................................................ 47‹dmâc ....................................................................................................... 48

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Tecâhül-i Ârif (=bilmezlikten gelme)..................................................... 49Hüsn-i Ta’lîl ............................................................................................ 50Te’kîdü’l-medh Bimâ Yüflbihü’z-zemm ve Te’kîdü’z-zemm BimâYüflbihü’l-medh ...................................................................................... 51Mezheb-i Kelâmî .................................................................................... 53Tekrîr (=yineleme) ................................................................................. 54

Özet................................................................................................................ 56Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 58Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 59S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 59Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 59

Ses ve Kelime Tekrar›na Dayal› Söz Sanatlar›..................... 60G‹R‹fi .............................................................................................................. 61SES TEKRARINA DAYALI SÖZ SANATLARI ............................................... 61Cinâs............................................................................................................... 61‹fltikak............................................................................................................. 67Seci ................................................................................................................. 69‹rsâd ............................................................................................................... 71KEL‹ME TEKRARINA DAYALI SANATLAR................................................... 73Reddü’l-acüz ale’s-sadr.................................................................................. 73‹’âde ............................................................................................................... 73Akis ................................................................................................................ 76Özet................................................................................................................ 78Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 79Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 80S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 80Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 80

Müflterek Malzemeyi Kullanmaya Dayal› Sanatlar ve Belâgate Dahil Edilen Hünerler....................................... ...... 82

G‹R‹fi ............................................................................................................. 83SER‹KAT-‹ fi‹’R‹YYE ..................................................................................... 83Nazîre ve Nakîza .......................................................................................... 84MÜfiTEREK MALZEMEY‹ KULLANMAYA DAYALI SANATLAR ................. 85‹ktibâs ........................................................................................................... 85Îrâd-› mesel .................................................................................................. 87Tazmîn .......................................................................................................... 88Telmîh ........................................................................................................... 89BELÂGATE DAH‹L ED‹LEN HÜNERLER .................................................... 93Muammâ ....................................................................................................... 93Lügaz ............................................................................................................. 94Telmî’ ............................................................................................................ 96Sihr-i helâl .................................................................................................... 97TAR‹H DÜfiÜRME ........................................................................................ 98Özet .............................................................................................................. 102Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 103Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 104S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 104Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 104

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

Önsöz“Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü” adl› ders kitab›n›z›n “önsöz”ün-

de, Türk edebiyat›n›n, baz› edebiyat tarihlerinde “‹slâmiyet öncesi Türk edebiya-t›”, “‹slâmî dönem Türk edebiyat›” ve “Bat› etkisindeki Türk edebiyat›” olmak üze-re üç ana döneme ayr›ld›¤›n›; “‹slâmiyet öncesi Türk edebiyat›”n›n bugün elimiz-de bulunan yaz›l› ürünlerinin VII-IX. yüzy›llara ait Köktürkçe ve Uygurca metinleroldu¤unu; ‹slâmî dönem Türk edebiyat›n›n ise, XI. yüzy›lda “‹slâmî dönem ‹ranedebiyat›”n› örnek alarak do¤up geliflmifl ve varl›¤›n› kesintisiz olarak XIX.; hatta,XX. yüzy›l bafllar›na kadar devam ettirmifl bir edebî dönem oldu¤unu belirtmifl vebugün “eski Türk edebiyat›” olarak adland›rd›¤›m›z dönemin “‹slâmî dönem Türkedebiyat›”n›n, “‹slâmî dönem Do¤u Türk Edebiyat›” ve “‹slâmî dönem Bat› Türkedebiyat›” fleklinde ikiye ay›rabilece¤imiz “‹slâmî dönem Türk edebiyat›”n›n Bat›kolunu oluflturdu¤unu söylemifltik. Yine bu “önsöz”de “‹slâmî dönem Bat› Türkedebiyat›” metinlerinin O¤uzlar›n konuflma dilinden do¤an ve “Bat› Türkçesi”,“Bat› O¤uzcas›” ve “Türkiye Türkçesi” gibi adlar verilen bir yaz› diliyle meydanagetirildi¤ini ve bu yaz› dilinin ilk dönemine “Eski Osmanl›ca”, “Eski Türkiye Türk-çesi” ve “Eski Anadolu Türkçesi”; ikinci dönemine de “Osmanl›ca” ya da “Osman-l› Türkçesi” gibi adlar verildi¤ini; zaman olarak bu ilk dönemin Anadolu Selçuk-lular› ve Beylikler ça¤› ile Osmanl› Devleti’nin XV. yüzy›l ortalar›na; yani, ‹stan-bul’un fethine kadar uzanan kurulufl y›llar›n›; ikinci dönemin de XV. yüzy›l orta-lar›ndan XX. yüzy›l bafllar›na kadar uzanan yaklafl›k befl yüz y›ll›k uzun bir zamandilimini içine ald›¤›n› belirtmifltik. Bu “önsöz”de üzerinde önemle durdu¤umuzbir baflka önemli nokta da gerek ‹slâmî dönem ‹ran, gerekse ayn› dönem Türkedebiyat›n›n naz›mda ve nesirde Arap edebiyat› örnek al›narak meydana getiril-mifl edebiyatlar oldu¤u ve bu dönem ‹ran ve Türk fliirinde büyük ölçüde Arapedebiyat›n›n naz›m biçimleri ile vezin ve kafiye sisteminin kullan›ld›¤› ve bu ede-biyatlar›n di¤er estetik esaslar›n›n da yine Arap belâgatince belirlendi¤idir.

Bir önceki yar›y›lda okudu¤unuz “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü”adl› ders kitab›n›zda, eski Türk edebiyat›nda kullan›lan naz›m biçimleri ve buedebiyat›n vazgeçilmez ahenk ögeleri olan vezin ve kafiye konular› üzerinde ay-r›nt›l› olarak durmufl; bir sonraki yar›y›lda okuyaca¤›n›z “Eski Türk Edebiyat›naGirifl: Söz Sanatlar›” adl› kitab›n›z›n konusunun ise, klasik dönem naz›m ve nesri-nin di¤er estetik esaslar›n› meydana getiren söz ve anlam sanatlar› olaca¤›n› ifadeetmifltik. Söz ve anlam sanatlar›n›n klasik dönem fliir ve nesrindeki ifllevleri üze-rinde ilgili ünitelerde ayr›nt›l› olarak durulmufltur. Söz konusu ifade biçimleri hak-k›nda bu ünitelerde verilecek bilgileri iyice ö¤renerek ve örnek metinleri yeterin-ce inceleyerek, bafllang›ç aflamas›nda eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup an-layacak ve bu metinler üzerinde s›n›rl› da olsa birtak›m de¤erlendirmeler yapabi-lecek bilgi birikimine sahip olabilirsiniz. Ancak “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Bi-çim ve Ölçü” ve “Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Söz Sanatlar›” adlar›n› tafl›yan ve bi-ri di¤erinin devam› olan bu iki kitapta verilen bilgilerin bir önceki kitab›n›z›n “ön-söz”ünde de belirtti¤im gibi, eski Türk edebiyat› metinlerini okuyup anlamak vebu metinler üzerinde baz› de¤erlendirmeler yapabilmek amac›na ulaflmak için tekbafl›na yeterli olmad›¤›n›, program›n›zdaki di¤er derslerle birlikte ilk dört yar›y›l-daki dersleriniz aras›nda yer alan Osmanl› Türkçesi derslerine verece¤iniz öneminve gösterece¤iniz ilginin bu amaca ulaflabilmekteki en büyük yard›mc›n›z olaca¤›-n› tekrar hat›rlat›r, baflar›l› bir ö¤renim dönemi geçirmenizi dilerim.

Editör

Prof.Dr. Abdulkadir GÜRER

Önsöz v

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Îcâz ve itnâb›n edebî dildeki ifllevlerini belirleyebilecek, Sözle anlam aras›ndaki iliflkinin s›n›rlar›n› çizebilecek,Gerçek anlamla mecâzî anlam›n ayr›m›na varabileceksiniz.

‹çerik Haritas›

• Îcâz• ‹tnâb• Delâlet• Hakîkat• Mecâz

• Mecâz-› mürsel• Teflbîh• ‹stiâre• Kinâye• Ta’rîz

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

Eski Türk Edebiyat›naGirifl: Söz Sanatlar›

• G‹R‹fi• ÎCÂZ VE ‹TNÂB• BEYÂN• DELÂLET• LAFIZ MANA ‹L‹fiK‹S‹NDE

HAK‹KAT• MECÂZ• K‹NÂYE• TA’RÎZ

1ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi: SÖZ SANATLARI

Eski TürkEdebiyat›nda ‹fadefiekilleri ve AnlamSanatlar›na Girifl

G‹R‹fi Eski Türk Edebiyat›na Girifl: Biçim ve Ölçü kitab›n›z›n birinci ünitesinde belâgatinme’ânî, beyân ve bedî’ olmak üzere üç ana bölümden meydana geldi¤ini belirt-mifl ve her bölümün içeri¤i hakk›nda k›saca bilgi vermifltik. Söz konusu ünitedede belirtti¤imiz gibi Divan fliirinde “anlam sanatlar›” ve “söz sanatlar›” bafll›klar› al-t›nda ikiye ayr›lan edebî sanatlar bu üç bölümden bedî’in alan›na girer. Beyan›nkonusu ise en k›sa ifadeyle “sözle anlam aras›ndaki iliflki ve bu iliflkiden do¤an ifa-de flekilleri” olarak özetlenebilir. Teflbîh, mecâz ve kinâye adlar› verilen ve günlükdilde de önemli bir yer tutan bu ifade flekilleri edebî amaçla kullan›ld›klar› zamanbirer anlam sanat›na dönüflür ve edebî eserlerin üslûbu üzerinde büyük etki yapar-lar. Bu ünitede ele al›nacak konular teflbîh, mecâz ve kinâye adlar› verilen ifadeflekilleriyle ilgilidir. Ancak bu ifade flekillerinin iyice anlafl›labilmesi için “îcâz ve it-nâb” konusunun bilinmesinde büyük yarar vard›r. Bu nedenle elinizdeki ünitedeönce asl›nda me’ânîye ait bir konu olan “îcâz ve itnâb” üzerinde durulacak, dahasonra söz ve anlam aras›ndaki iliflki, bu iliflkiden do¤an ifade flekilleri ya da anlamsanatlar› ele al›nacakt›r.

ÎCÂZ VE ‹TNÂB

ÎcâzBelâgatte bir cümlede kullan›lan sözcüklerin ifade edilmek istenen maksada göreazl›k ya da çoklu¤unu veya cümlenin uzunluk ya da k›sal›¤›n› belirlemek için üçölçüt vard›r: Îcâz, itnâb ve müsâvât. “Îcâz”›n as›l anlam› “sözü k›saltmak”, “it-nâb”›nki ise “sözü uzatmak”t›r. Bir maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kul-land›klar› ifadelere göre daha az sözle ifade etmeye ya da onu ifade için yeterli enaz sözle söylemeye “îcâz”, daha çok sözle ifade etmeye de “itnâb” denir. Sözü gü-zel ve maksada uygun olarak ifade edebilen biri, muhatab›n›n durumunu gözönünde bulundurarak maksad›n› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›klar›sözlerle ifade ederse buna da “müsâvât” denir. Îcâz ya da itnâb oldu¤unda belir-sizlik bulunan sözler genellikle “müsâvât” olarak de¤erlendirilir. Ancak bir sözünuzunlu¤undan ya da k›sal›¤›ndan söz edebilmek mümkün oldu¤u hâlde, bu konu-da üçüncü bir boyut belirlemenin güç oldu¤unu ileri sürenler de vard›r. Belâgatteîcâza büyük önem verilmifltir. Îcaza verilen bu önemi onun özellikle ayr› bir bilimdal› hâline gelmeye bafllad›¤› ilk dönemlerde belâgat ile özdefl tutulmufl olmas›n-dan da anlamak mümkündür. Îcâz bazen bir kusur olabilece¤i gibi itnâb da birmeziyet olabilir. Nitekim Nef’î,

Eski Türk Edebiyat›nda ‹fadefiekilleri ve Anlam

Sanatlar›na Girifl

Du’âyile sözü hatm idelüm zîrâ hakîkatdeSözün gevher olursa yegdür itnâb›ndan îcâz›

beytinde söz inci gibi de¤erli olursa, yani ifadede bu baflar›lm›flsa “îcâz”›n “it-nâb”dan daha iyi oldu¤unu söylemektedir.

Bir ibarenin uzunluk ve k›sal›¤›n› belirlemenin ölçütü, ortalama kültür düzeyi-ne sahip s›radan insanlar›n genellikle dilde haz›r malzeme olarak bulunan sanatl›,mecazl› ifadeler de dahil olmak üzere hakikat düzleminde iletiflim kurduklar› gün-lük dildir. Sözün “muktezâ-y› hâl(=sözün gere¤i)”e uygun olarak ifade edilmiflolup olmamas› da bu konuda esas al›nan ikinci derecede baflka bir ölçüttür. Bun-dan dolay› îcâz “az sözle çok anlam ifade etme”nin yan› s›ra, “ifadesi amaçlanananlam›n gere¤i ne ise o kadar sözle ifade etmek” diye de tan›mlanabilir.

fiiir dilinin en önemli özelliklerinden biri, k›sa ve eksiltili anlat›md›r. Bu, fliirdegereksiz kelimeleri kullanmamak, ifadede anlamlar› ve ça¤r›fl›mlar› zengin sözcük-leri seçmek ve cümlenin unsurlar›nda eksiltmeye gitmekle sa¤lan›r. K›sa ve eksil-tili anlat›m ayn› zamanda metnin kal›c›l›¤›n› da sa¤layan önemli bir etkendir. An-cak k›sa fliir ve m›sralarla îcâz› birbirine kar›flt›rmamak gerekir; çünkü, îcâz biçim-de de¤il, ancak ifadede olabilir. E¤er îcâz biçimde olsayd› her k›sa cümle ya dam›sra îcâz olarak nitelenebilir, bu vasf› alabilirdi. Bu yüzden îcâz niteli¤i kazanma-ya en uygun ifadeler kelimelerin temel anlamlar›n›n de¤il, daha çok ça¤r›fl›mlar›,yan anlamlar› zengin olan mecazî anlamlar›n›n kullan›ld›¤› ifadelerdir. Bir düflün-ceyi ifade etmek için kullan›lan az say›da kelime ya da k›sa bir ibare as›l söylen-mek isteneni ifadeye yetiyorsa bu îcâz söze güzellik katar; yetmiyorsa, îcâz-› mu-hill (=anlam› bozan îcâz) ya da ihtisâr-› muhill (=anlam› bozan k›saltma) ad›n›al›r ve bir meziyet de¤il kusur say›l›r.

Îcâz her ne kadar söze de¤er katan bir özellik olsa da bunu belirleyen ölçü, îcâ-z›n yerinde ve durumun gere¤ine uygun olarak yap›lm›fl olmas›d›r. Bu nedenleîcâz, her durum ve zamanda makbul say›lan bir fley de¤ildir. Îcâz, îcâz-› hazif veîcâz-› k›sar olmak üzere ikiye ayr›l›r:

1. Îcâz-› hazif (=eksiltmeyle yap›lan îcâz): Sözden kelime ya da cümle ç›karmaile yap›lan îcâzd›r. Bu tür îcâzda, ibarede eksiltme yap›ld›¤›n›n belli olmas›, anla-fl›lmas› gerekir. Eksiltme ile yap›lan îcâz›n baz› örnekleri dilbilgisindeki k›saltmagruplar›na girer. Bu yolla yap›lan îcâza genellikle bilinen ya da tahmini kolay hu-suslar› söyleyerek ibareyi uzatmamak, dikkati as›l önemli olan noktaya çekmek yada karine(=ipucu)yle anlafl›labilecek fleyleri dile getirmeden bunlar›n anlafl›lmas›n›muhatab›n yorumuna b›rakarak anlam zenginli¤i kazand›rmak amac›yla baflvuru-lur. Bu yolla meydana gelen îcâzlar, estetik kayg›lar ve benzeri nedenlerle yap›la-bilece¤i gibi, vezin gere¤i de yap›lm›fl olabilir. Cümle yap›s›nda genellikle mant›k-sal s›ralaman›n egemen oldu¤u darb-› mesel(=atasözü)ler, îcâz›n bu türünün en iyiörnekleridir. Örnek olarak “Kâh nal›na, kâh m›h›na, sonunda becerdi.” cümlesin-de “vurarak” gibi bir zarf-fiil ya da “vurdu” gibi bir fiil, “Hay›rl› ifller!” dile¤inde de“dilerim” ya da “olsun” gibi bir fiil hazfedilmifltir.

Seviyorum... Goncalar senin on befl yafl›nd›r.Faruk Nafiz

m›sra›nda da estetik amaçlarla böyle bir ifadenin kullan›lm›fl oldu¤unu görüyoruz.Bir sözde hazif yap›ld›¤›n›n anlafl›lmas›n› sa¤layan üç fley vard›r: “Ak›l”, “cüm-

lenin kendisi” ve “geleneksel üslûp”.

4 Eski Türk Edebiyat ›na Gi r ifl : Söz Sanat lar ›

Okutmad›lar ortadan sonra Tahsilim de kald› yar›m

Behçet Necatigil

dizelerindeki “orta” kelimesi “orta okul” ibaresinin k›salt›lm›fl›d›r. Burada hazfin ol-du¤unu gösteren “geleneksel üslûp”tur.

2. Îcâz-› k›sar: Az ve öz söz söyleyerek yap›lan îcâzd›r. Cümlede bir eksiltmeyapmadan k›sa bir söze çok anlam s›¤d›rmak; herkesçe kullan›lan yayg›n tan›m›-na göre de “sözün az, anlam›n çok olmas›”d›r. Buna Nam›k Kemal’in,

Bârika-i hakîkat müsâdeme-i efkârdan ç›kar

sözünü örnek olarak gösterebiliriz. Burada gerçek dünyada bulutlar›n çarp›flma-s›yla meydana gelen flimflek ve bu flimfle¤in etraf› ayd›nlatmas›, teflbih ve mecazl›bir üslûpla soyut bir alana tafl›nm›fl; fikirlerin çarp›flmas›yla gerçe¤in ortaya ç›kma-s› birtak›m ça¤r›fl›mlarla zihinde canland›r›larak “gerçe¤in karanl›klar› ayd›nlatanbir flimfle¤e benzedi¤i ve bu flimfle¤in farkl› görüfllerin çarp›flmas›ndan meydanageldi¤i, böylece insanlar›n zihinlerini ayd›nlatt›¤›...” söylenmifltir.

Güli yok gülsitanda n’eylersin Emrî

m›sra›nda da bu tür bir îcâz vard›r.fiartlar›na uygun olarak yap›lan îcâz›n her türünde belâgat vard›r. Fakat bunla-

r›n en de¤erlisi “îcâz-› k›sar”d›r. “Îcâz-› hazif” derece itibar›yla “îcâz-› k›sar”dan son-ra gelir; veciz söz nitelemesi de genellikle “îcâz-› k›sar” için kullan›l›r.

Îcâz konusu Türkçe belâgat kitaplar›nda Arapça belâgat eserlerinin çizdi¤i çer-çeve içinde ele al›nm›flt›r. Recaizade Mahmud Ekrem (öl. 1913) ise bu konudafarkl› bir yol izleyerek îcâz› “münakkahiyyet (=özlü söz söyleme)” konusu içindeele alm›fl ve sadece “îcâz-› k›sar” üzerinde durmufltur. Ona göre îcâz en çok f›k›hya da kanun ile ilgili hükümlere, atasözlerine ve hikmetli (=felsefî) sözlere yak›fl›r.

Îcâz, belâgatte söz ve anlam iliflkisinin konu edildi¤i i’tilâf ve haflvin yan› s›rasanatl› ifade yollar› olan mecâz ve kinâye ile de ilgilidir.

‹tnâbÎcâz her zaman olumlu bir durumu nitelemedi¤i gibi, itnâb da mutlaka olumsuz birdurumu ve kullan›m› ifade etmez. Maksad› ifadede al›fl›lagelen ibareden fazla ke-lime kullan›ld›¤›nda, e¤er bu kelimelerin cümledeki anlama katk›s› varsa ya damuhatab›n durumu bunu gerektiriyorsa, bu itnâb kusur de¤ildir; söze güzellik ka-tar. Fakat bu fazlal›k bir yarar sa¤lam›yorsa tatvîl (=sözü uzatma) kabul edilerekitnâb-› mümill (=b›kt›r›c› uzatma) ad›n› al›r ve bir kusur say›l›r. Anlama olumlubir katk›s› olmayan tekrîr (=yineleme)ler de bu aç›dan tatvîl say›l›r.

‹tnâb›n bafll›ca türleri flunlard›r:a) Geneli ifade eden sözden sonra özeli ifade eden bir söz söylemek:

“Bu sözüme herkes dikkat etsin; Ahmet sen de dikkat et!” cümlesinde“herkes” kavram›n›n kapsam›na Ahmet de girdi¤i hâlde onun özellikledikkatini çekmek için ismini ayr›ca belirtmek bu tür itnâb için bir örnek-tir.

b) Özeli ifade eden bir sözden sonra geneli ifade eden bir söz söylemek:“Okullar, bakanl›klar bütün resmî daireler kutlamalara kat›ld›.” cümlesinde

51. Ünite - Eski Türk Edebiyat ›nda ‹ fade fieki l ler i ve Anlam Sanat lar ›na Gi r ifl

F›k›h (<f›kh), ‹slamhukukunda anakaynaklardan yararlan›larakkonulmufl olan din ve dünyaiflleriyle ilgili kurallar›nbütünüdür.

‹’tilaf sözün sözle, sözünanlamla, sözün vezinle veanlam›n anlamla uyumluolmas› anlam›nda bir edebîterimdir.

Tekrîr hakk›nda 7. ünitedebilgi verilecektir.

“okullar” ve “bakanl›klar” “bütün resmî daireler”in kapsam›na girdi¤i hâldebunlar› ayr›ca belirtmek bu ifade türüne örnek olarak gösterilebilir.

c) Kapal› bir ifadeden sonra söylenene aç›kl›k getirmek: “‹nsan›n iki fle-yin de¤erini elinden kaçmadan bilmesi laz›md›r. Biri s›hhat, di¤eri gençlik.”örne¤indeki ikinci cümle, ilk cümledeki kapal›l›¤› ortadan kald›rmakta veönceki cümlede kapal› olarak söylenen iki fleyden birinin “s›hhat”, ikincisi-nin de “gençlik” oldu¤u aç›kl›k kazanmaktad›r.

d) Tekrîr-tekrâr: Bir kelime veya kelime grubunu anlam› güçlendirmek, onadikkat çekmek gibi bir amaçla tekrarlamakt›r.

e) Cümle-i mu’terize kullanmak: Bir cümle içinde ara cümle kullanmakt›r.“Kültürlü bir insan›n hâl ve makama -bunun yerine k›saca duruma da diyebi-liriz- en uygun sözü seçip kullanmas› gerekir.” cümlesindeki ara cümle gibi.

f) Ekleme: Cümle tamamland›ktan sonra onunla ilgili ayr› bir cümle daha söyle-mektir: “Ahmet istedi¤i fakülteye girdi. ‹nsan elbette çal›flmas›n›n karfl›l›¤›n›al›r.” örne¤inde oldu¤u gibi. Bu ibarede ikinci cümle “tezyîl”dir.

‹tnâbda muhatab›n durumu ve vurgulanmak istenen husus rol oynar. Bu ihti-yac› karfl›layan itnâb, üslûba güzellik katan bir özelliktir. Bir söze itnâb niteli¤i ve-ren söz ya da sözlere hafliv (<haflv) denir.

ÖrneklerOlmay›nca hasta kadrin bilmez âdem s›hhatin

F›tnat Han›m***

fiâne-i zülf-i sühand›r i’tirâzCevdet Pafla

Bu iki m›sra; sözün az, anlam›n çok oldu¤u, bununla birlikte herhangi bir keli-menin eksiltilmesi ya da düflürülmesi yoluna gidilmeden söylenmifl ifadeler olduk-lar› için “îcâz-› k›sar”a örnek olarak gösterilebilir. ‹lk örnekte, “insan›n sa¤l›¤›n›nk›ymetini hasta olmadan bilemedi¤i”; ikinci örnekte de “saç›n tarand›kça güzellefl-ti¤i gibi, sözün de itirazla kusursuz hâle geldi¤i” ifade edilmektedir.

Ölümlerden ölüm be¤en, be¤endimYük olmadan, b›kt›rmadan kimseyi

Behçet Necatigil‹kinci m›sradaki “Yük olmadan, kimseyi b›kt›rmadan” ifadesinde “ölmeyi” dü-

flürülerek cümlede bir eksiltmeye gidilmifltir.


HAfi‹VAs›l anlam› “yast›k ve yorgan içine t›k›lan yün, pamuk gibi fleyler”dir. Cümlenintemel ögelerinden olmayan, ifade edilmek istenen as›l anlama da katk›s› bulun-mayan kelimelere denir. Baflka bir ifadeyle hafliv, cümlenin kendisi olmadan daanlam yönünden tamamland›¤› sözcüklerdir. Mutlak anlamda, yani bir flarta ba¤-l› olmaks›z›n bir kusuru ifade eden haflvin belli durumlarda söze güzellik kazan-d›rd›¤› da olur. Bu nedenle hafliv, biri haflv-i müfsid (=anlam› bozan fazlal›k) vedi¤eri haflv-i gayr-i müfsid (=anlam› bozmayan fazlal›k) olmak üzere iki k›smaayr›l›r.

“Bu fliirin dikkat edilecek di¤er bir hususili¤i de -ayn› fley nesirde de vard›r- dilhünerlerine verdi¤i yerdir.”

Ahmet H. Tanp›narYazar›n Divan fliirinden söz etti¤i bu cümlede ana cümlenin hükmü tamamlan-

madan ayr› bir hüküm daha ilâve edilmifltir: “Ayn› fley nesirde de vard›r.” bu birara cümle(=cümle-i mu’terize)dir. Ana cümlenin tamamlanmas›n› geciktirmeklebirlikte bu ara cümlenin konu ile dolayl› da olsa bir iliflkisi vard›r ve bu nedenlesöz konusu ara cümle makbul bir itnâb örne¤i olarak de¤erlendirilebilir.

Nerede kasd-› flikâr eyledi¤imDili bî-sabr u karâr eyledi¤im

Recaizâde M. EkremBeytinde her iki m›sra›n sonunda da “günler, zamanlar” gibi bir söz eksiltilmifl-

tir. Bu eksiltme kapal› de¤ildir; cümlenin gelifli bu m›sralarda bir hazfin oldu¤unuaç›kça göstermektedir.

Bir paraya bini âferîninPabuc› at›ld› Gevherî’nin

Ziya PaflaBurada eksiltme yolu ile yap›lan bir îcâz vard›r, cümledeki “dama” sözü ibare-

den ç›kar›lm›flt›r.

Ac›yan har meseldir at› geçer.Atasözü

Bu örnekteki îcâz eksiltme ile yap›lm›flt›r. “Ac›yan har (=eflek)” sözü asl›nda“can› ac›yan eflek” anlam›nda oldu¤undan “can›” sözcü¤ü cümleden ç›kar›lm›flt›r.

“Âdet muhakkemdir.” Mecelle kural›

Îcâz-› k›sar yolu ile yap›lm›fl bir îcâzd›r. Cümlede az söze çok anlam s›¤d›r›lm›fl-t›r. Söz “toplumda yerleflik örf ve âdetlerin temel esaslarla çeliflmemek flart›yla, ya-sama ve yarg›ya dayanak oluflturabilece¤i”ne iflaret etmektedir.

Sokaktay›m, kimsesiz bir sokak ortas›ndaYürüyorum, arkama bakmadan yürüyorum

Necip Faz›lHer iki m›srada da as›l anlam ilk kelimelerde verilmektedir. Bununla birlikte

“sokakta” olma hâli ile “yürüme” hâli kapal› ifadelerdir, aç›klanmaya ihtiyaçlar›vard›r. Bu iki kelimeden sonra gelen ifadeler bu anlamlar› aç›klamaktad›r. fiairinönce kapal› bir söz söyleyip daha sonra buna aç›kl›k getirmesi (=îzâh ba’de’l-ib-hâm) ise m›sralara etkileyicilik kazand›rmaktad›r. Dolay›s›yla her iki m›srada damakbul bir itnâb›n oldu¤u söylenebilir.

Var m› hele söylenilmedik sözKalm›fl m› me¤er denilmedik söz

fieyh Galib

Beyitte tatvîl türünden bir itnâb vard›r. ‹lk m›sra amac› ifade için yeterli oldu¤uhâlde flair bu m›sra› yaln›z b›rakmamak için olsa gerek ayn› anlamda bir m›sra da-ha söylemifltir. Burada ikinci m›sra›n anlam aç›s›ndan ilk m›sraya bir katk›s›ndansöz etmek mümkün de¤ildir.


Mecelle, Osmanl›dönemindeki ilk medenikanunun ad›d›r.

Ey dil ey dil niye bu rütbede pür-gams›n senGerçi vîrâne isen genc-i mutalsams›n sen

. . .fieyh Galib

“Ey gönül! Ey gönül! Niye bu kadar gamla dolusun sen? Gerçi virâne isen de t›l-s›ml› bir definesin sen.” anlam›ndaki beyitte geçen “Ey dil” ve “sen” sözlerinde an-lam› kuvvetlendiren ve flairin içinde bulundu¤u ruh hâlini yans›tan ve itnâb› “tat-vîl” flekline koymayan bir söz tekrar› (=tekrîr) vard›r.

Âfl›k›m âfl›k-› hayret-zede-i dîdâr›m Sûfîyim sôfî-i beytü’l-harem-i esrâr›m

Öyle bir âfl›k›m ey dil ki hemân ma’flûkum ‹kimizin aras›nda beni sanma var›m

Esrar DedeYukar›daki m›sralarda itnâb vard›r. Ancak bu itnâb, sözü de¤erinden düflürme-

yen, hatta onun edebî de¤erine katk›da bulunan bir itnâbd›r. Bu dörtlükte söylen-mek istenen flairin, âfl›k ve sofi oldu¤udur. “Âfl›k›m” ve “Sûfîyim”le asl›nda cümletamamlanm›flt›r. Fakat bunlar kapal› ifadelerdir. Bu nedenle flair bu iki hükmü ver-dikten sonra, nas›l bir “âfl›k” ve nas›l bir “sûfî” oldu¤unu aç›klamaktad›r. Burada it-nâb›n bir ifade tekni¤i olarak cümleye de¤er katt›¤› görülmektedir.

Sâz u söze kalmad› evvelki gibi meylümüzYa’ni dilden ârzû bafldan hevâ eksilmede

Rûhî-i Ba¤dadîfiair ilk m›srada söyledi¤ine ikinci m›srada aç›kl›k getirmektedir. Bu ilâve edi-

len k›s›m anlama katk›da bulunmakta, hatta edebî bir dille söylendi¤i için estetikde¤er de tafl›maktad›r. Bundan dolay› bu itnâb, kusur olmay›p makbul bir itnabd›r.

Düfldüm belâ-y› aflka h›red-mend-i asr ikenEl flimdi benden aldu¤› pendi bana virür

FuzûlîBeyit, “Zaman›n insanlara ak›l veren ak›ll› kiflisi ben iken aflk belâs›na düfltüm.

Eller flimdi benden ald›¤› ö¤üdü bana veriyor.” anlam›ndad›r. Beyitte anlamla ilgi-siz hiçbir sözcük kullan›lmad›¤› için bu ifade “müsâvât” olarak de¤erlendirilebilir.

Dilâ âfl›klar ölmez ölmedi Ferhâd ile Mecnûn Günün târ idicek gam her biri flebdür diyü yatd›

Emrî“Ey gönül! Âfl›klar ölmez, Ferhad ile Mecnûn da ölmedi! Onlar gam, gündüzle-

rini karartt›¤› için, gece oldu san›p uykuya dald›lar.” anlam›ndaki bu beyitte “âfl›k-lar ölmez” denildikten sonra bu hüküm “Ferhâd” ve “Mecnûn” gibi örneklerle pe-kifltirilmifltir. Bu beyitte itnâb›n türlerinden “geneli ifade eden sözden sonra özeliifade eden bir söz söylemek (=zikrü’l-hâss ba’de’1-âmm)” vard›r.

“Îcâz”, “itnâb” ve “müsâvât”› tan›mlayarak türleri hakk›nda bilgi veriniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

1

BEYÂNBeyân›n as›l anlam› “ortaya ç›kmak, görünmek, zâhir olmak, aç›klamak,maksad› ortaya koymak”t›r. Belâgatin ikinci bölümü olarak ise bir maksad› de-¤iflik yollarla ifade etmenin yöntem ve kurallar›ndan bahseden bir bilimdal›n›n ad›d›r. Yazan ya da konuflan›n dile getirmek istedi¤i bir anlam› çeflitli yol-larla ifade etmesi mümkündür. Bir amaç, gerçek anlam›nda kullan›lan sözcüklerleifade edilebilece¤i gibi, benzetmelerle ya da gerçek anlamlar›nda kullan›lmayansözcüklerle de ifade edilebilir. Bunlar “manaya delâletlerinin vuzuhu (=gösterdik-leri anlam›n aç›kl›¤›)” bak›m›ndan birbirlerinden farkl› ifade biçimleridir. Beyan, bufarkl› ifade biçimleri aras›nda sözü söyleyenin ve söze muhatap olan›n durumu iledile getirilen konu ve sözün ba¤lam›n›n gere¤i gözetilerek seçim yap›lmas›n› sa¤-lar. Di¤er bir ifade ile beyan söz ile anlam aras›ndaki ilginin niteliklerini ele al›r vearaflt›r›r. Söz ile anlam aras›ndaki bu ilgiye delâlet denir ve delâlet beyan›n özüdür.

Kullan›lan sözlerin anlafl›labilir olmas› gerekti¤i, beyan›n tan›m›nda özelliklevurgulan›r. Bunun nedeni beyân›n, lafzî-aklî delâlet(=sözel aklî delâlet)in sözleanlam aras›ndaki iliflkisini konu edinmesidir. Lafzî türdeki delâlet-i akliyye(=aklîdelâlet)de gerçekten ayr›lma söz konusu oldu¤u için do¤al olarak k›smî bir kapa-l›l›k vard›r. Amaç bu kapal›l›¤›n, kelimelerin anlamlar›n› belirsizlefltirmemesi, anla-m›n bütünüyle kapal› ve anlafl›lmaz olmamas›n› sa¤lamakt›r. Fakat bu, belâgatinbütünüyle vuzuh(=aç›kl›k)u hedefledi¤i fleklinde anlafl›lmamal›d›r. Beyanda birçokifade özelli¤i ve söz sanat›nda anlafl›l›r mübhemiyyet (=kapal›l›k) bulunmas›, ge-rekli bir flart olarak görülmüfltür.

DelâletDelâlet, herhangi bir söz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hüküm-le ba¤lant›s›n› ifade eden bir kavramd›r. Klâsik eserlerdeki tan›m› ise flöyle-dir: Bir fleyin anlafl›lmas›n›n baflka bir fleyin daha anlafl›lmas›n› gerektir-mesi durumudur. fiu hâlde burada iki unsur söz konusudur: Biri herhangi birsöz, durum veya hareket gibi var olan bir fley; di¤eri de onun gösterdi¤i, iflaretetti¤i anlam, kavram, hüküm gibi baflka bir fleydir. Bu iki unsurdan ilkine dâll(=delâlet eden, gösteren, iflaret eden), ikincisine de medlûl (=delâlet edilen,gösterilen, iflaret edilen) denir.

Delâletin türleri: Dâll anlaml› bir söz olabilece¤i gibi, söz d›fl› bir fley de ola-bilir. Bu nedenle delâleti biri lafzî delâlet (=sözlü delâlet) ve di¤eri gayr-i lafzîdelâlet (=söz d›fl› delâlet) olmak üzere ikiye ay›r›yoruz:

1. Lafzî delâlet: Kendi içinde üçe ayr›l›r:a) Aklî delâlet (=akla dayal› delâlet): Zihnin gösteren/iflaret eden ile gösteri-

len/iflaret edilen aras›nda var olan zorunlu ve do¤rudan bir iliflki arac›l›¤›yla birbilgiye ulaflt›¤› akla dayal› delâlettir: Kendisini görmedi¤imiz hâlde insan sesi-nin onun varl›¤›n› göstermesi gibi.

b) Tabî’î delâlet (=do¤al delâlet) : Zihnin gösteren/iflaret eden ile gösterilen/ifla-ret edilen aras›ndaki psikolojik, fizyolojik bir iliflki arac›l›¤›yla bir bilgiyeulaflmas›d›r: Bir insan›n “Off!” demesinin onun s›k›ld›¤›n›, “Ah!” demesininac› çekti¤ini göstermesi gibi.

c) Vaz’î delâlet (=uzlafl›ya dayal› delâlet): Gösteren/iflaret eden ile gösteri-len/iflaret edilen aras›ndaki -yukar›da belirtilen iliflkiler d›fl›nda- örf, müflte-rek kültür, ortak ve kabul görmüfl bir iletiflim, kullan›m ve bir uzlafl›ya da-yal› iliflki ile zihnin bir bilgiye ulaflmas›d›r: “Kalem” sözünün yaz› yazan ale-ti göstermesi gibi.


Delâlet “yol gösterme,k›lavuzluk, delil ve alametolma, iflaret etme”anlamlar›na gelen birsözdür.

2. Gayr-› lafzî delâlet: Bu da kendi içinde üçe ayr›l›r:a) Aklî delâlet: Tüten bir duman›n ateflin varl›¤›n› göstermesi gibi.b) Tabî’î delâlet: K›zaran veya solan bir yüzün utanmay› ve korkuyu, h›zl›

atan nabz›n heyecan› ya da bir rahats›zl›¤› göstermesi gibi.c) Vaz’î delâlet: Bafl› afla¤› sallaman›n kabul anlam›n›, harfler de dahil olmak

üzere belli iflaretlerin belli sembolik de¤er ve hükümleri göstermesi gibi.Görüldü¤ü gibi delâlet, birtak›m iflaretlerden yola ç›karak kavramlara ulaflmay›

ifade etmektedir.

Bu s›n›fland›rmada “lafzî” ve “gayr-› lafzî delâlet” olmak üzere iki gruba ayr›lan delâlettürlerinin her ikisinin de alt gruplar›nda ayn› terimler kullan›lm›flt›r. Bu yüzden alt grup-lardaki delâlet türlerinin hangi ana gruba ait oldu¤unu göstermek için burada “lafzî-vaz’î”, “lafzî-tabî’î” ya da “gayr-› lafzî-vaz’î”, “gayr-› lafzî-tabî’î” gibi hem ana gruplar› hemde alt gruplar› birlikte gösteren terimler kullan›lm›flt›r.

Beyan›n as›l konusu de¤iflmez (=sâbit) anlam tafl›yan, bir fikir veya duyguyu eniyi, tutarl› ve do¤ru flekilde ifade etmeye yarayan, ak›l, idrak ve duygu alan›na gi-ren bütün bilgi objelerini ifade edebilen lafzî-vaz’î delâlettir: Örnek olarak “ka-lem” sözcü¤ünün yaz› yazma aleti olma durumu ile ilgisi; örf, kültür ve müflterekbir iletiflim karar›na, k›sacas› uzlafl›ya dayanan bir alâkad›r.

Delâlet iliflkisinin daha iyi anlafl›lmas› için konu ile ilgili mevcut yaklafl›ma dak›saca de¤inmekte yarar vard›r. Göstergebilimde de ayn› konuda çeflitli s›n›fland›r-malar yap›lm›flt›r. Bunlardan yayg›n olan› flu üçlü tasniftir:

1. Belirti: D›fl gerçeklikle ilgili olan ve bir fleyi aktarma ya da iletiflim amac› ta-fl›mayan, do¤al, istemd›fl› ve sebep-sonuç iliflkisi tafl›yan özellikteki bir ifla-rettir: Ateflin dumana, baz› belirtilerin de bir hastal›¤a delâlet etmesi, göster-mesi gibi.

2. Görüntüye dayal› gösterge-ikon: Gösteren ile gösterilen aras›ndaki ger-çek bir benzerli¤e dayan›r. ‹letiflim amaçl› oldu¤u için bir bilgi aktarma gö-revi vard›r. Bir kiflinin foto¤raf›, karakalem ya da ya¤l›boya resmi bu tür gös-tergelerdendir.

3. Simge-sembol: Anlam› sebep-sonuç iliflkisine de¤il anlaflmaya, uzlaflmayadayal›, iletiflim ve bilgi aktar›m› de¤erine sahip bir iflaret biçimidir. Güvercin(resmi de¤il) bar›fl›n sembolüdür, bar›fl› simgeler. Bir dili oluflturan sözcük-ler de bu s›n›fa girer.

Dilbilim de belâgat gibi bütün bu iflaretleri de¤il; dille ilgili olanlar› konu edinirve inceler. Dil-d›fl› olanlar da dahil olmak üzere bütün bu sistemi ise göstergebilim(=semiyoloji) ad› verilen özel bir bilim dal› inceler.

“Dâll” kendi d›fl›nda bir fleyden haber veren, onun varl›¤›na iflaret eden onugösteren bir unsurdur. Belâgat bu unsurun söz olan› ile ilgilenir. “Medlûl” bu sö-zün gösterdi¤i fley, yani gösterilendir. Bu ikisi aras›ndaki iliflkiye “delâlet” denir.

Beyan lafzî-vaz’î delâleti mutâbakat, tazammun ve iltizâm olmak üzere üçk›sma ay›rarak inceler:

a) Mutâbakat: Bir nesneyi ya da kavram› ifade etmek üzere kullan›lan lafz›n onesnenin bütününü göstermesine denir: “Arslan” sözcü¤ünün bilinen y›rt›c›hayvan› göstermesi gibi. Bu durumda söz sadece o anlam için konulmufltur.

b) Tazammun: Bir sözün, gösterdi¤i nesnenin unsurlar›ndan ya da özellikle-rinden bir k›sm›na iflaret etmesine denir: Bir insan için kullan›lan “arslan”lafz› ile o hayvan›n yaln›zca cesaretinin ve gücünün kastedilmesi gibi.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

c) ‹ltizâm: Bir lafz›n, o lafz›n “mutâbakat” yoluyla gösterdi¤i nesne veya anla-m› de¤il, zihnin o nesne ile ilgili ya da ilgili oldu¤unu varsayd›¤› bir baflkanesne veya anlam› göstermesidir: “Dövmek” kavram›n› gösteren kelimenininsan zihninde bu fiili yapan›, yani döven ve bu fiilin üzerinde gerçekleflti-¤i dövüleni ça¤r›flt›rmas› ya da göstermesi iltizamd›r.

Beyanda mutabakata hususî anlamda vaz’î delâlet, tazammun ve iltizâma isebu delâletlerde laf›zlar temel anlamlar›n›n d›fl›nda kullan›ld›¤› için yine hususî an-lamda aklî delâlet denir.

Beyan bu üç delâlet yolundan hangisinin edebiyat dili aç›s›ndan daha de¤erlioldu¤unu da inceler. Genellikle iltizam ve tazammun, mutabakattan daha beli¤ vede¤erli kabul edilir. Bu yaklafl›m, belâgatte aç›kl›k(=vuzûh) esas olmakla birlikte,bu aç›kl›¤›n maksad›n ç›plak gerçekle de¤il, anlafl›lmazl›¤a düflmemek flart›yla bel-li ölçüde kapal› olarak ifadesine verilen önemi de gösterir.

Laf›z-Mana ‹liflkisinde Hakikat ve Mecâz

Hakîkat‹nsan d›fl dünyada alg›lad›¤› soyut ve somut kavramlar› önce zihninde tasarlamak-ta, sonra da onu söz(=laf›z)lerle simgelefltirilip ifade etmektedir. Bu nedenle söz-ler, temel ve gerekli bir flart olmakla birlikte as›l maksat olmad›klar› gibi, tek bafl-lar›na da var de¤ildirler. Anlamlar da ancak sözlerle ba¤lant›l› olduklar› sürece varolurlar. Dolay›s›yla bunlar›n varl›klar› birbirine ba¤l›d›r ve bir kâ¤›d›n iki yüzü gi-bidirler. Söz ile anlam aras›ndaki bu ba¤; dil kurallar›, sözün ba¤lam›, kullan›m ala-n› gibi sözlü ya da zaman, ortam gibi söz d›fl› “karîne(=ipucu)”ler ile aç›klanabilir.

Mant›kta sözün konuldu¤u anlam› ifade edip etmemesi konusunda hakikat,mecaz, kinaye ve galat olmak üzere dört durumdan söz edilmektedir: Sözün ko-nuldu¤u gerçek anlamda kullan›lmas› “hakikat”, bir ilgi dolay›s›yla bu anlam›n d›-fl›nda kullan›lmas› “mecâz”, sözün gerçek anlam›nda kullan›lm›fl olmas› da müm-kün olmakla birlikte onun zihinde ça¤r›flt›rd›¤› di¤er anlam› da göstermesi “kinâ-ye” ve hiçbir ilgi bulunmaks›z›n bir baflka anlamda kullan›lmas› ise “galat(=yan-l›fl)”t›r.

“Lafzî-vaz’î” delâletin “mutabakat”, “tazammun” ve “iltizâm” olmak üzere üçk›sma ayr›larak incelendi¤ini daha önce söylemifltik. Söz ve anlam aras›ndaki mu-tabakat iliflkisi hakikat, tazammun iliflkisi mecâz, iltizâm iliflkisi ise kinâye ad›n›


Gayr-i lafzî (=söz d›fl›) delâlet

Delâlet

Lafzî (=sözel) delâlet

Aklî(Akladayal›)

Vaz’î(Uzlafl›yadayal›)

TabiîAklî(Akladayal›)

Vaz’î(Uzlafl›yadayal›)

Tabiî

Mutabakat /vaz’î

‹ltizam /aklî

Tazammun/aklî

al›r. Her üç durum da anlam›n de¤il sözün nitelikleridir ve bu nitelik kullan›mdaortaya ç›kar. Hakikat, bir lafz›n kendisi için konulmufl olan anlamda kullan›lmas›-d›r. Bu anlam onun “lügavî (=temel, gerçek) anlam›”d›r. Sözün iflaret etti¤i ya dagösterdi¤i bu ilk anlama ya da kavrama temel anlam diyebiliriz. Lafz›n bu temelanlam› d›fl›nda düflüncenin her alandaki geliflimine ba¤l› olarak bazen anlam› ge-nifller, bazen de eski anlam› unutularak yeni anlamlar kazan›r.

‹kinci anlam-yan anlam: Sözlerin sonradan kazand›¤› anlamlar yan anlamya da anlamlard›r ve bunlar beyan›n da ilgi alan›na girer. Bu yan anlamlar, söz-lerin gösterdikleri temel anlamlar›yla aralar›nda herhangi bir ilgi veya benzerlik bu-lunan ya da kurulan di¤er anlamlar›d›r. Bu, asl›nda do¤ufl an›nda, bir ibdâ eseridirve sanat de¤eri tafl›r. Belâgatte sözlerin sonradan kazand›¤› bu anlamlara me’ânî-isevânî (=ikinci anlamlar) ad› verilmifltir. Baz› klâsik kaynaklarda me’ânî-i sevânîkarfl›l›¤› olarak ma’ne’l-ma’nâ (=anlam›n anlam›) teriminin kullan›lm›fl oldu¤u dagörülmektedir.

Bütünüyle karfl›lamamakla birlikte gerek “me’ânî-i sevânî” gerekse “ma’ne’l-ma’nâ” terimlerinin iflaret etti¤i mecazî anlamlar dilbilimdeki yan anlam kavram›-n›n kapsam›na girmektedir. Yan anlam, kelimenin temel anlam› d›fl›nda yüklendi-¤i, bazen muhatab›n kültürel birikiminin, toplumsal de¤erlerin belirleyici oldu¤ubazen de mecaz ve kinayenin yan› s›ra metnin kendi üretti¤i, laf›zlar›n ve cümle-lerin ça¤r›fl›mlar› ile daha da geniflleyen anlamlar›d›r.

Laf›zlar›n temel anlam›nda kullan›ld›¤› metinler okur için daha kurudur. Çünkübu metinler okurun hayal gücünü kullanarak metni yorumlamas›na, baflka bir ifa-de ile metni yeniden üretmesine gerek b›rakmaz. Bilgi verici metinler daha çok butarzda yaz›l›rlar. Bundaki bafll›ca amaç okur için yan›lma pay› b›rakmamakt›r. Yananlamlar›n yo¤un olarak kullan›ld›¤› metinlerde ise okur üreticidir, metni zengin-lefltirme imkân›na sahiptir. Bundan dolay› edebî metinler genellikle yan anlamla-r›n zengin oldu¤u metinlerdir. Bu ayn› zamanda metnin kal›c›l›¤›n› da sa¤layanönemli bir etkendir.

Sözde as›l olan gerçek anlamd›r; mecazî anlam ise âr›zî(=geçici)dir. Dolay›s›ylabir sözün yorumu gerçek ve mecaza ayn› oranda yak›nsa o söz -özellikle edebîmetinler d›fl›nda- gerçek anlam›na yorulur. Bir sözün gerçek anlam› kendisindebizzat sâbittir. Konuflan›n niyetiyle ya da mecazî kullan›mla gerçek anlam›n birsözden bütünüyle kald›r›lmas› mümkün de¤ildir. Hakikatle mecaz aras›ndaki fark,hakikatin gösterdi¤i anlam için bir karine (=ipucu)ye ihtiyaç göstermemesi, meca-z›n ise bu karineye ihtiyaç duymas›yla ortaya ç›kar. Bir laf›z ayn› anda hem haki-kat hem de mecazî anlama yorulmaz.

ÖrneklerRenkli, kokulu, güzel bir bitkiyi gösteren “çiçek”, malûm a¤aç “serv (=selvi)”,

bir gök cismi olan “ay”, içecek kab› olan “bardak” sözcüklerinin kendileri için ko-nulmufl olan anlamlarda kullan›lmalar›:

“Çiçek”, “serv”, “ay”, “bardak” kendileri için konulmufl olan anlamlar›nda kul-lan›ld›klar›nda sözle anlam aras›ndaki delâletin türü, uzlafl›ya dayal› sözlü delâletolur. Bu örneklerde söz ile anlam aras›ndaki iliflki hakikattir.

Bir güzel k›z için kullan›lan “çiçek”, Divan fliirinde sevgilinin boyunu nitelemekiçin kullan›lan “serv”, onun güzel yüzü için kullan›lan “ay”, “Barda¤› sonuna kadariçti.” cümlesindeki “bardak” laf›zlar›n›n delâletlerinin türü:

Önceki örneklerde gerçek anlamlar›nda kullan›lan bu sözcükler bu maddede-ki anlamlar› gösterirlerse durum de¤iflir. Art›k çiçe¤in bir bitki, servinin bir a¤aç,


‹bdâ “yeni, güzel ve benzeriolmayan bir eser meydanagetirme” anlam›nda biredebî terimdir.

ay›n bir gök cismi, barda¤›n bir kap ad› olmalar› de¤il, bunlar›n özellikleri olan gü-zellik, düzgün bir boy, parlakl›k kastedilmektedir. Yani bu laf›zlar›n mecazî anlam-lar› söz konusudur. Bu tür bir delâlet iliflkisi tazammun ad›n› al›r. “Barda¤› sonunakadar içti.”, cümlesinde de bardak cisminin içme eylemine konu olamayaca¤› bel-lidir. O takdirde burada “bardak” ile gösterilenin bir baflka fley olmas› gerekmek-tedir ki, o da barda¤›n içindeki “s›v›”d›r. Yani burada söz kendisine ayr›lan anlam-da kullan›lmam›fl, onunla ilgili bir baflka nesne kastedilmifltir. Burada da söz ile an-lam aras›ndaki delâlet iliflkisi tazammun yolu ile olmufltur.

“K›skançl›ktan benzi sarard›.” cümlesindeki delâletin türü:

‹fade sahibinin “K›skançl›ktan benzi sarard›.” cümlesiyle, söylemek istedi¤i fleybahsetti¤i flahs›n benzinin sarard›¤›n› de¤il de zihnin bu durumla ilgili kabul etti¤ibir baflka durumu, yani kederli ve üzüntülü oldu¤unu söylemek istedi¤i düflünü-lürse burada bir mecazî anlat›m›n bulundu¤u ve bu söz ile ifadesi kastedilen dü-flünce aras›ndaki iliflkinin “iltizâm” ad› verilen bir delâlet türü oldu¤u anlafl›l›r.

“Mutabakat”, “tazammun” ve “iltizâm” terimlerini tan›mlayarak bunlar›n “hakikat”, “me-câz” ve “kinaye”yle olan iliflkilerini aç›klamaya çal›fl›n›z.

MecâzMecâz, bir kelimenin gerçek(=temel) anlam› d›fl›nda baflka bir anlamda kullan›lmas›-d›r. Mecâzda kelimenin temel anlam› ile karfl›lad›¤› yeni anlam aras›ndaki iliflki ger-çek d›fl›d›r. Bir kelimenin hakiki(=gerçek, temel) anlam› de¤il de mecazî anlam›n›nkastedilmesi için bu iki anlam aras›nda bir iliflki bulunmas› gerekir. Kelimenin hakikianlam›n›n anlafl›lmas›na karîne-i mâni’a(=engelleyici ipucu) ad› verilen akla daya-l›(=aklî) bir engel vard›r. Bu, sözü söyleyenin, sözü gerçek anlamda kullanmad›¤›n›ndelilidir. Bu delîl(=karine) bazen ibarenin içinde yer al›r; bazen de ibare içinde yer al-mamakla birlikte sözün öncesi ve sonras›ndan, yani ibarenin kendisinden anlafl›l›r.Baz› durumlarda da bu karine söz de¤il; hisse, akla dayal› bir olgu ya da bizzat ha-yattan kaynaklanan, ortak kültüre dayanan bir husus olabilir.

O hâlde mecaz k›saca bir sözün gerçek anlam›nda kullan›lmamas›d›r. Mecazdabu anlam›n gerçek anlam olmad›¤›n› gösteren ve sözü gerçek anlam›n›n d›fl›na ç›-karan bir ilgi vard›r.

Mecâz›n hükmü, kastedilen anlam›n anlafl›lmas›d›r. Hukuk dilinde bir sözüngerçek anlam›n›n anlafl›lmas›na engel bulunmad›kça mecazî anlam kullan›lmaz.Edebî dilde ise durum farkl›d›r. Bu dilde gerçek anlam yerini büyük ölçüde meca-za b›rakm›flt›r. Bundan dolay› zihnin edebî metinlerde kavrad›¤› ilk anlam gerçekanlam oldu¤u hâlde mecaz› arar. Her ikisi de ihtimal dahilindeyse daha çok meca-za yönelir. Ayn› anda bir sözcükten hem gerçek hem de mecâzî anlam anlafl›lmaz.Mecâz, mecâz-› aklî (=aklî mecâz) ve mecâz-› lügavî (=lügavî mecâz) olmak üze-re ikiye ayr›l›r:

1. Aklî mecâz (akla dayal› mecâz): Bir fiili as›l failinden, aralar›ndaki bir iliflki ne-deniyle bir baflka faile isnat etmektir. Aklî mecâzda sözcükler temel anlamlar›nda kul-lan›l›r. “Geçen sene Ö¤retmen Mehmet Bey, baflar›l›yd›.” cümlesinde ö¤rencilerin ba-flar›s› ö¤retmenlerine mal edilmifltir. “Size duydu¤um sevgi beni buraya kadar getirt-ti.” cümlesinde de o flahs› oraya kadar götüren fleyin fiziksel olarak sevgi olamayaca-¤› belli iken sevginin bundaki pay›ndan dolay› hareket sevgiye isnat edilmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Mecâz-› hazfî: Baz› eserlerde aklî mecaz ad› alt›nda de¤erlendirilen bir mecaztürü de mecâz-› hazfîdir. ‹fadesi kastedilen as›l anlam› gösteren sözcük düflürüle-rek yap›lan mecazd›r. ‹barede haziften sonra kalan kelimelerden birinin anlam de-¤iflmesine u¤ramas› gerekir. “Bu adresi bir de kahveye sor.” cümlesinin as›l de¤e-ri “...kahvedeki insanlara sor.”dur. Bu cümlede “kahve” kelimesinin anlam› de¤ifl-mifltir. Mecaz›n bu türüyle hazif yoluyla yap›lan icaz aras›nda yak›n bir iliflki var-d›r. Ayr›ca bu tür mecaz için verilen örnekler mecâz-› mürseli de hat›rlatmakta-d›r. Burada dikkat edilecek husus her hazfin mecâz-› hazfî olmad›¤›d›r. “Ahmet ba-flar›l›d›r; Mehmet de.” cümlesinde hazif vard›r ama mecaz yoktur. Çünkü haziftensonra kalan kelimelerde bir anlam de¤iflmesi olmam›flt›r.

2. Lügavî mecâz (dile dayal› mecâz): Bir kelimenin bir ilgi sebebiyle as›l anla-m›n›n d›fl›nda kulan›lmas›d›r. Mecâz-› lügavînin biri mecâz-› mürsel, di¤eri de is-ti’âre ad› verilmifl olan iki türü vard›r:

Bir sözcü¤ün gerçek anlam› d›fl›nda kullan›lmas›n› sa¤layan alâka, yani zihningerçek anlamdan mecazî anlama geçiflini sa¤layan iliflki benzerlikse o mecaz, is-ti’âre; benzerlik d›fl›nda bir alakaysa mecâz-› mürsel ad›n› al›r. Mutlak anlamdamecazdan mecâz-› mürsel anlafl›l›r.

Mecâz-› mürsel: Mecâz-› mürsel flu üç flartla gerçekleflir: 1. kelimenin gerçekanlam› d›fl›nda bir anlam kastedilmeli; 2. gerçek anlam ile mecâzî anlam aras›ndabenzerlik d›fl›nda bir ilgi olmal›; 3. gerçek anlam›n anlafl›lmas›na bir engel (=karî-ne-i mâni’a) bulunmal›d›r.

Mecâz-› mürselde gerçek anlamdan mecazî anlama geçifli sa¤layan alakalar›nbafll›calar› flunlard›r:

a. Parça-bütün (=cüz’iyyet-külliyyet) iliflkisi: Bir lafz›n gerçek anlam›yla me-cazî anlam›ndan birinin di¤erinin cüz’(=parça)ü olmas›d›r. Yani, bütünüsöyleyerek o bütüne dahil olan cüz’ü ya da cüz’ü söyleyerek cüz’ün dahiloldu¤u küll(=bütün)ü kastetmektir: “Saç›m› kestirdim.” cümlesiyle “saç”›nbütününün de¤il bir k›sm›n›n kestirildi¤ini söylemek gibi.

b. Mahal ilgisi: Bir lafz›n gerçek anlam› ile mecazî anlam›ndan birinin di-¤erine mahal olmas›d›r. Bir baflka ifadeyle bir mahall(=yer)i söyleyerek omahalde bulunan› ya da bir mahalde bulunan› söyleyerek o mahalli kas-tetmektir: “Ahmet dersten ç›kt›.” cümlesinde “ders”le dersin yap›ld›¤› “s›-n›f”›; “Barda¤› sonuna kadar içti.” cümlesinde de “bardak”la içindeki “s›-v›”y› kastetmek gibi.

c. Sebep-sonuç iliflkisi: Bir lafz›n gerçek anlam›yla mecazî anlam›ndan biri-nin di¤erine sebep olmas›d›r: “Bereket ya¤›yor.” cümlesindeki “bereket”leberekete sebep olan “ya¤mur”un; “Saç›m›z› bofluna a¤artmad›k.” cümlesin-de de “saç› bofluna a¤artmamak”la “tecrübe”nin kastedilmesi gibi.

d. Genel-özel(=umum-husus) anlam iliflkisi: Genel(=umum)i ifade eden birkelimeye ona dahil olan bir hususun anlam›n› vermek ya da özel(=husus)iifade eden bir sözcü¤e dahil oldu¤u genelin anlam›n› vermektir: At›n› ara-yan bir kifliye söylenen “Hayvan›n› gördüm.” cümlesindeki “hayvan” lafz›y-la “at”›n; “Bu akflam çorbay› bizde içelim.” cümlesinde de “çorba”yla “ye-mek”in kastedilmesi gibi.

e. Mazhariyet iliflkisi: Bir kelimenin gerçek anlam›n›n mecazî anlam›n orta-ya ç›k›fl›na zemin oluflturmas›: “Bütün aile onun eline bak›yor.” cümlesinde“el” kelimesine “el ile ortaya konan nimet, ihsan, yard›m” gibi anlamlar›nyüklenmesi gibi.


f. Âlet olma ilgisi: Bir kelimenin gerçek anlam›n›n mecazî anlam›na âlet ol-mas›; yani bir lafza kendisinin âlet oldu¤u anlam›n verilmesi: “Türk dili”tamlamas›nda “dil” kelimesiyle “lügat”in “O, kalemiyle hayat›n› sürdürüyor.”cümlesinde de “kalem”le “yazarl›k”›n kastedilmesi gibi.

g. Öncelik-sonral›k iliflkisi: Bir fleyi geçmiflteki hâliyle ya da gelecekte ala-ca¤› hâl ile anmakt›r. Bir annenin “bizim çocuk” sözüyle yetiflkin evlad›n›kastetmesi, “bir fleyi geçmiflteki hâliyle anma”ya; “Atefli yak!” cümlesindeki“atefl” sözüyle “atefl alacak ve yanacak nesne”yi kastetmek de bir fleyi gele-cekte alaca¤› hâl ile anmaya örnek gösterilebilir.

Mecâz-› mürselde dikkat edilmesi gereken nokta, lügat (=hakikî, gerçek, temel)anlam› d›fl›nda kullan›lan kelimenin lügat anlam› ile bu yeni mecazî anlam› aras›n-da benzerlik d›fl›nda bir iliflki olmas› gerekti¤idir. Yoksa yukar›da bir ilgiye verilenörnek, di¤er bir ilgiye örnek ve konu olabilecek flekilde yorumlanabilir. Mesela“el”in lügat anlam› ile mecazî anlam› olan “kuvvet” aras›ndaki ilgi, “mazhariyet”iliflkisine ba¤lanabilece¤i gibi “sebep-sonuç” iliflkisiyle de aç›klanabilir.

Mecaz-› aklî, cümlede, mecaz-› lügavî (=mecaz-› mürsel ve istiare) ise hem ke-limede (=mecaz-› müfred) hem de cümlede (=mecâz-› mürekkeb) olabilir. Mürek-keb mecazlar asl›nda birer isti’âre-i temsiliyyedir. Bu tür mecazlara istiare konu-sunda de¤inilecektir.

Mecazlar dilin bünyesinde tabiî bir flekilde bulunurlar. Bunlar› günlük dilde far-k›na varmadan kullan›r›z. Bu durumdaki mecazlar dilin o dili kullanan herkesçepaylafl›lan ortak malzemeleridir. Bir mecaz›n sanat olarak kabul edilebilmesi için omecaz›n dildeki haz›r malzeme olmamas›, flair ya da yazar taraf›ndan bilinçli ola-rak kullan›lm›fl olmas› laz›md›r. “Lambay› yak!”, “Bu s›k›nt› beni öldürecek.”, “Buyolda saç›m›z› bafl›m›z› a¤artt›k.” gibi cümleler fleklen mecaz olsalar bile bunlar dil-deki haz›r malzemeler olduklar› için “sanat” vasf›na sahip de¤illerdir. Dolay›s›ylabir ibarede bu tür mecazlar›n kullan›lm›fl olmas› o ibareye edebî de¤er kazand›r-maz. Bunlar ancak ifllenifl tarz› ve üslup meziyeti ile edebî de¤er ve sanat olma ni-teli¤i kazanabilirler. Bu ölçü, di¤er sanatlar ve ifade özellikleri için de geçerlidir.Mecazl› ifadeleri kullanmakta usta olmak, kiflinin edebiyat alan›ndaki dehas›n› gös-terir. Çünkü bu bir baflkas›ndan ö¤renilemez; kiflideki ibdâ’ yetene¤ini ifade eder.

Örnekler

Ya¤mur bitkilere hayat verdi.

Bu cümledeki “hayat” sözcü¤ünde mecâz-› lügavî vard›r. Çünkü “hayat”la “bit-kilerin yeflerip büyümesi” kastedilmifltir. Bu fiilin ya¤mura isnat edilmesi ise “me-câz-› aklî”dir.

fiark iflinden ferâceler, flallarAk›yor dalga dalga flimdi k›ra

F. N. Çaml›bel“Ferâceler” ve “flallar” bu m›sralarda lügat anlamlar›yla kullan›lmam›fllard›r. Zi-

ra “ferâce ve flallar›n dalga dalga k›ra akmas›” düflünülemez. Bu bir karîne-i mâ-ni’ad›r. Her ikisi de bunlar› giyen, örtünen kad›nlar› göstermektedir. Bu sözcükle-rin gerçek anlamlar› ile yeni kazand›klar› anlamlar aras›nda benzerlik d›fl›nda birilgi bulunmaktad›r. Dolay›s›yla burada mecâz-› mürsel vard›r.


Tekbîrlerle halka ›yân oldu tû¤larSahrâ-y› Üsküdâr’a revân oldu tû¤lar

Yahya KemalBeyitte I. Selim’in ordusu tasvir edilmektedir. Burada uzaktan bak›ld›¤›nda bu

ordunun en belirgin unsurlar›ndan biri olan “tu¤” (cüz’) zikredilerek bu ordununbütünü (küll) kastedilmifl ve beyitte bir mecâz-› mürsel meydana gelmifltir.

Dalgalanan sen de flafaklar gibi ey nazl› hilâl!Olsun art›k dökülen kanlar›m›n hepsi helâl

Mehmet Âkif‹lk m›srada Türk bayra¤›n›n bir cüzü olan “hilâl” zikredilerek onun ait oldu¤u

bütün, yani ay y›ld›zl› bayrak kastedilmektedir.

“Mecâz”, “aklî mecâz”, “lügavî mecâz”, “isti’âre” ve “mecâz-› mürsel” terimlerini aç›kla-yarak mecâz-› mürselde gerçek anlam ile kastedilen anlam aras›ndaki ilgileri belirtiniz.

TeflbîhAralar›nda bir ya da birden fazla benzerlik bulunan iki fleyin birini di¤erine ben-zetmektir. Teflbîhin taraflar› olarak adland›r›lan bu iki unsurdan biri müflebbeh(=benzeyen), di¤eri müflebbehün bih(=kendisine bir fley benzetilen)tir. Teflbihteiki unsurun ortak olduklar› niteliklere ya da özelliklere vech-i flebeh(=benzetmeyönü) denir. Baz› durumlarda bu benzetme edât-› teflbîh(=benzetme edat›) kulla-n›larak yap›l›r. O hâlde teflbihte,

1. Müflebbeh (=benzeyen),2. Müflebbehün bih (=kendisine benzetilen),3. Vech-i flebeh (=benzetme yönü),4. Edât-› teflbîh (=benzetme edat›)

olmak üzere dört unsur bulunur. “‹nsanlar eflitlik aç›s›ndan tara¤›n diflleri gibidir.”cümlesinde “insanlar” müflebbeh, “tara¤›n diflleri” müflebbehün bih, “eflitlik” vech-i flebeh, “gibi” de teflbîh edat›d›r. Bu cümleye göre “insanlar” ve “tarak diflleri”nin,birbirine eflit olma, birbirlerine üstünlükleri olmama bak›m›ndan ortak yönleri var-d›r. Asl›nda burada birbirine benzetilen unsurlar aras›nda bir karfl›laflt›rma yap›lm›flve hüküm bu karfl›laflt›rman›n sonucuna göre verilmifltir. Mecazlar›n en önemlisiolan istiare teflbihe dayand›¤› için teflbihi anlamadan istiareyi kavramak mümkünde¤ildir.

Benzetmelere yaz› dilinin yan› s›ra konuflma dilinde de s›kça rastlan›r. Teflbihintemel amac› anlat›m› somutlaflt›rmak ve güçlendirmektir. Asl›nda teflbih günlükdilde de kullan›lan do¤al bir anlat›m yoludur. Dolay›s›yla teflbihler her zaman sa-nat amac›yla yap›lmaz, mutlaka bir beceriyi ya da hüneri yans›tmazlar. Ancak flah-sî bir tasarrufu yans›tan etkileyici ve do¤ru benzetmeler orijinal olmak flart›yla sa-nat de¤eri tafl›yabilirler:

Örnekler

Ben ki yaral›y›m, ben ki haytay›mBakkallara düflmüfl okul defterleri gibiyim.

‹lhan Berk


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

dizelerinin ikincisi, bir teflbih arac›l›¤›yla okuyucunun zihnine birçok hayal ve dü-flünce getirmektedir. Bakkallar›n eski okul defterlerini alacak verecek kaydetmekiçin kullanmalar›, fliiri duygusal ve ça¤r›fl›m› zengin bir zemine oturtmaktad›r.

Yâr, yârSeni kara sapl› b›çak gibi sineme saplad›lar

B. Rahmi Eyübo¤ludizelerinde de ayn› durum söz konusudur. Bu dizelerde sevgiliye duyulan aflk, si-neye saplanan kara sapl› bir b›ça¤a benzetilmektedir. Bu, bir sevgiyi dile getirme-nin birden fazla yolu oldu¤unu göstermekte; flair, yakalad›¤› bir imgeyle bu duy-guyu orijinal ve etkileyici bir yolla ifade etmektedir. Art›k bu imgeyle flair, aflk›nkendisinde b›rakt›¤› izlenimi okuyucuya anlatmamakta, onun görüntüsünü bizesunmaktad›r. Saplanan bir b›ça¤›n ac› vermesi, aniden saplan›fl›, günlük dilde kul-lan›lan “kara sevda”y› ça¤r›flt›rmas› hep bu görüntünün bize sundu¤u anlam zen-ginlikleri ve ça¤r›fl›mlard›r.

Teflbîhte birden fazla unsur tek bir unsura benzetilebilece¤i gibi, bunun tersi deolabilir. Örnek olarak Tevfik Fikret’in,

Mâzî, o bir mu’allim, o bir pîr, o bir peder

m›sra›nda “mâzî”; “muallim”, “pîr” ve “peder”e, yani birden fazla unsura benzetil-mifltir. Bu teflbihte müflebbeh olan “mâzî” tek, müflebbehün bihler olan “muallim”,“pîr” ve “peder” ise birden fazlad›r. Bu teflbihlerde genellikle kendisine benzetilen,benzeyen ile benzerlik yönünde daha güçlü olan taraft›r. Bir teflbihin baflar›l› ka-bul edilebilmesi için kendisine benzetilenin benzeyenden daha fazla bilinen ya datan›nan bir fley olmas› da gerekir.

Teflbihin iki taraf›n›n birbirine benzetildikleri yön (=vech-i flebeh) gerçek (=tah-kikî) olabilece¤i gibi, hayalî (=tahyilî) de olabilir. “Kar gibi beyaz bir elbise” iba-resinde “elbise” ve “kar”›n beyazl›ktaki benzerlikleri gerçek bir benzerliktir. Bunakarfl›l›k “Ahmet Hoca ilimde ummand›r.” cümlesinde ise “umman (=çok büyük de-niz, okyanus)” için gerçek bir özellik olan “derinlik”, Ahmet Hoca için hayalîdir.Hatta bu benzeyifl yönünün kavranmas› baz› durumlarda oldukça güçtür.

Kald›r›mlar içimde yaflam›fl bir insand›rNecip Faz›l

m›sra›nda “kald›r›mlar”›n “içte yaflam›fl bir insan”a benzetilmesindeki benzetmeyönünü kavramakta oldu¤u gibi. Burada “vech-i flebeh”in tespitini güçlefltiren ha-yalî durum, müflebbehün bih olan “insan›n içinde yaflam›fl bir insan” için de geçer-lidir. Böyle benzetmeler flairlerin karmafl›k ve çözümü zor duygular›n› ifade etmekiçin s›kl›kla baflvurduklar› bir anlat›m yoludur.

Teflbîh edatlar›, “gibi, gûyâ, sanki, t›pk›, nitekim, vefl, tek, vâr, s›fat, misâl” gibibenzerlik ifade eden edatlar; “dönmek, benzemek, sanmak, and›rmak” gibi ben-zerlik ifade eden fiil mastarlar›n›n farkl› çekimleri ve benzetme ifllevindeki “-cas›-na/-cesine” ve “ -c›lay›n/-cileyin” gibi eklerdir. Ancak her teflbihte benzetme edat›aranmamal›d›r.

Teflbihte benzeyen ve kendisine benzetilen olmak üzere iki as›l unsur vard›r.Bu iki unsurdan biri kald›r›l›rsa teflbih mecaza dönüflür ve istiare ad›n› al›r. Bura-da dikkat edilmesi gereken husus, bu iki unsurun bir arada bulunmas›n›n onlar›nbizzat söylenilmeleri ya da metinde do¤rudan yer almalar› demek olmad›¤›d›r.


Cümlede özne, kim ve ne oldu¤u belli olma flart› ve bir sebep dolay›s›yla kald›r›l-m›fl olabilir ve kald›r›lan bu unsur müflebbeh (=benzeyen) olabilir. Bunun istiare-nin tan›m›ndaki teflbihin iki unsurundan birinin kald›r›lmas› ile bir ilgisi yoktur. Ör-nek olarak “Ali nas›l biridir?” sorusuna “Arslan.” cevab› verildi¤inde burada benze-yen; yani, Ali söylenmedi¤i için bir istiarenin varl›¤›ndan söz edilemez. ‹stiaredemüflebbehün bihin müflebbeh oldu¤u iddias› olmak zorundad›r. Oysa verilen ör-nekte böyle bir iddia yoktur; dolay›s›yla bu bir istiare de¤il, teflbihtir.

Bir teflbîhte vech-i flebeh söylenirse, o teflbîh mufassal; söylenmezse mücmel;teflbîh edat› söylenirse mürsel; söylenmezse mü’ekked olarak adland›r›l›r. Müc-mel teflbih mufassaldan, mü’ekked teflbih de mürsel teflbihten daha beli¤; yani, be-lâgat aç›s›ndan daha de¤erli kabul edilir.

1. Mufassal ve mürsel teflbih: Ali cesarette arslan gibidir. 2. Mücmel ve mürsel teflbih: Ali arslan gibidir. 3. Mufassal ve mü’ekked teflbih: Ali cesarette arsland›r.

Teflbihin türleri flunlard›r:1. Belî¤ teflbih: Yaln›zca müflebbeh ve müflebbehün bihle (benzeyen ile

kendisine benzetilen) yap›lan, bir baflka deyiflle vech-i flebeh ve teflbîh edat› bu-lunmayan teflbîhlere teflbîh-i belî¤ denir: “Ali arsland›r.” cümlesinde oldu¤u gibi.Bununla birlikte bir teflbîhin beli¤ olarak nitelenebilmesi için -Türkçe belâgat ki-taplar›nda an›lmayan- bir flart daha vard›r. Bu da teflbîhin vech-i flebeh yönünden“ba’îd-i garîb” olmas›; yani vech-i flebehin kolayca anlafl›lamamas›d›r. Bu ayn› za-manda teflbihin orijinal oldu¤unu da gösterir. O hâlde “Ali arsland›r.” cümlesi bi-çim olarak teflbîh-i belî¤ gibi görünse de, teflbîhin iki unsuru aras›ndaki benzetmeyönü olan “cesaret” çok aç›k oldu¤u için bu teflbih gerçekte bir teflbîh-i belî¤ de-¤ildir.

2. Temsilî teflbîh: Teflbîhte, vech-i flebeh ayr›flt›r›lamayacak flekilde birden fazlaunsurdan meydana gelen bir tasavvur (=mürekkeb) ise böyle teflbîhlere temsîlî tefl-bîh denir. Bu tür teflbîhleri, vech-i flebehi birden fazla olan teflbîhlerle kar›flt›rmamakgerekir. Temsîlî teflbîhlerde vech-i flebeh hissî ve somut de¤il, aklî ve hayalî bir ta-savvurdur. Bu aç›dan bak›ld›¤› zaman îrâd-› mesel ya da irsâl-i mesel ad› verilenanlat›m biçiminin asl›nda birer temsilî teflbih oldu¤u ortaya ç›kar.

Temsilî teflbihlerde benzeyifl yönü vehmî olarak adland›r›lan yoruma dayal› birözellik tafl›r. Baflka bir aç›dan bak›ld›¤›nda bu tür teflbihlerde benzeyen ve kendi-sine benzetilenin ço¤unlukla birden fazla unsurdan olufltu¤u görülür. Dolay›s›ylatemsilî teflbihlerin ayn› zamanda mürekkep teflbihler olduklar›n› söylemek müm-kündür. Ancak iki taraf› birden fazla unsurdan oluflan her teflbih temsilî teflbih de-¤ildir. K›sacas› burada belirleyici olan vech-i flebehtir. Genellikle vech-i flebeh “flu-dur” denilecek kadar aç›k ve basit ise, orada temsilî teflbihten söz etmek mümkünde¤ildir. Fakat bu teflbih iç içe girmifl, karmafl›k bir yap›daysa ve vech-i flebeh ke-sin bir hükümle de¤il de ancak yorumla gösterilebiliyorsa o ibarede temsilî teflbiholdu¤u söylenebilir.

Temsilî teflbihlerde bir düflünce ya da duygu di¤er bir ibare ile desteklenir, biriddiaya delil getirilir. Bu düflünce ya da duyguyu destekleyen ibare bazen bir darb-› mesel (=atasözü) de olabilir. Bu durumda teflbih temsilî teflbihtir. Ancak her darb-› meselin oldu¤u ibarede temsilî teflbih bulundu¤u söylenemez.

3. Teflâbüh (=benzeflme): Teflbîhin taraflar›ndan biri di¤erine, müflterek olduk-lar› özellik veya nitelikte üstünlük tafl›m›yorsa, yani maksat sadece iki taraf› birözellikte, nitelikte birlefltirmek ise bu tür benzetmelere teflâbüh ad› verilir.


Îrâd-› mesel ya da irsâl-imesel hakk›nda 9. ünitedebilgi verilecektir.

4. Teflbîh-i tehekkümî: Buna teflbîh-i temlîhî de denir. Aralar›nda bir vech-i flebeh olmad›¤› hâlde müflebbehin mizah, yergi ya da latife amac›yla müflebbe-hün bihe benzetilmesidir: Cimri birini, cömertlik timsali Hâtem’e benzetmek gibi.

Aç›klama: Hâtem ya da Hâtem-i Tâî eski bir Arap kabilesinin reisidir. Çokcömert bir kifli oldu¤undan edebiyatta cömertlik sembolü olarak geçer.

Osmanl› Türkçesinde yayg›n olarak kullan›lan Farsça tamlamalar›n bir k›sm› ayn›zamanda birer teflbihtir. Örnek olarak “tî¤-i gamze (=gamze k›l›c›)” asl›nda kendisinebenzetilenin benzeyene izafeti ile meydana gelmifl bir teflbihtir. Anlam› “k›l›ç gibi ba-k›fl”t›r. Bu tür teflbihler yaln›zca Farsçaya özgü de¤ildir. Örnek olarak bu tamlaman›nTürkçeye aktar›lm›fl hâli olan “gamze k›l›c›”nda da böyle bir teflbih vard›r.

Teflbîhte maksat, as›l olarak müflebbeh ile ilgilidir. Müflebbehin durumu aç›k-lanmak, ona ait oldu¤u varsay›lan niteliklerin imkân dâhilinde bulundu¤u iddias›-na delil getirilmek, onun üstün ve eksik taraflar› ifade edilmek istenir. Bazen mü-flebbehün bih olarak bilinen fleyler, mübâla¤a amac›yla müflebbeh olabilir. Cesurbir insan› arslana de¤il, arslan› insana benzetmek gibi. Asl›nda burada iddia edilenfley, iflaret edilen insan›n çok cesur oldu¤udur. Yani müflebbehün bih olan insan›nbu ortak özellikte daha üstün oldu¤u kabul edilmektedir. Bu tarz teflbîhlere tefl-bîh-i maklûb ad› verilir.

Teflbîh, vech-i flebeh uzun uzun düflünmeye gerek kalmadan kolayca anlafl›la-cak kadar aç›ksa ve estetik bir de¤ere sahip de¤ilse s›radan teflbih, vech-i flebehinanlafl›lmas› özel bir dikkati gerektiriyorsa veya müflebbehün bih al›fl›lagelenin d›-fl›nda bir unsur ise orijinal teflbih olarak kabul edilir. Orijinal olarak nitelenen tefl-bihler; yüzün günefle, yana¤›n güle, boyun serve benzetildi¤i defalarca tekrarlan-m›fl teflbihlere göre daha beli¤ ve üstündür. Bununla birlikte s›radan bir teflbih, fla-irane bir kullan›mla bu olumsuz niteli¤inden kurtulabilir. Asl›nda gelene¤in hakimoldu¤u Divan fliirinde orijinalli¤in aranmas› gereken yer de budur.

Teflbih ve istiare kullan›m› flairin edebî kiflili¤ini belirlemede hareket noktas›kabul edilebilecek hususlardand›r. fiair ve yazarlar›n bunlar› kullanmadaki durum-lar› farkl› olabildi¤i gibi, baz›lar›n›n bunlar›n birine di¤erinden daha fazla önemverdikleri de görülmektedir. Örnek olarak baz› araflt›rmac›lar Nam›k Kemal’in eser-lerinin teflbihte oldu¤u kadar istiare bak›m›ndan zengin olmad›¤›n› ileri sürerler.Asl›nda birçok söz sanat› teflbihle iliflkilidir. Bu da onun edebî dildeki önemini gös-teren baflka bir özelli¤idir.

Örnekler

Ölümdür bekleriz hükmü/dünya bir duruflmad›r sürerEllerimizde yüreklerimiz/ vurulmufl kumrular gibi

Attila ‹lhanfiairin yaflad›¤› s›k›nt›l› günlerin dile getirildi¤i “Bulut Günleri” isimli fliirin bu

son dizelerinde dünya bir duruflmaya, bu duruflmay› bekleyenler ise vurulmuflkumrulara benzetilmektedir. Bu duruflmada hüküm bellidir: “Ölüm!”. ‹nsanlar elle-rinde yürekleri bu hükmü beklemektedirler. Dünyan›n süregiden bir duruflmaya,bu duruflmay› bekleyenlerin ellerindeki yüreklerinin de vurulmufl kumrulara ben-zetilmesi orijinal benzetmelerdir.

ÖlümKapanmas› bir evin.

Behçet Necatigil


fiair, ölüm gibi elle tutulmayan soyut bir kavram›, “bir evin kapanmas›”na ben-zetmektedir. Bu benzetme ile “ölüm”, duygu yüklü sonucuyla gözle görülen birolay hâline gelmifltir. Teflbihte benzetme edat› ve yönü kullan›lmam›flt›r. Bu teflbih-te vech-i flebeh hayalî ve müphemdir.

Genifl, siyah gölgesi hayat›m› kaplayanTepemde kanat germifl bir kartald›r yaln›zl›k.Kalp çarp›nt›lar›yla günleri hesaplayanBir benim, benim olan bir masald›r yaln›zl›k.

Cahit S›tk› Taranc›Bu dizelerde “yaln›zl›k” bir benzetmeyle ifade edilmifl; bu soyut kavram bir

“kartal”a benzetilerek somutlaflt›r›lm›flt›r. Bu teflbihte müflebbeh “yaln›zl›k”, mü-flebbehün bih de “genifl, siyah gölgesi hayat› kaplayan bir kartal”d›r.

Ayn› sâhilde durup dald›¤›m›z ayn› gurup Sana bir saks› çiçektir bana bir kan çana¤›

Faruk N. Çaml›belGurup (=güneflin bat›fl›) iki unsura benzetilmektedir: biri “bir saks› çiçek”, di¤eri

“bir kan çana¤›”. Bu benzetmede benzeyen tek, kendisine benzetilen birden fazlad›r.

Rabbim, Rabbim bu iflin bildim neymifl TürkçesiSenin aflk›n atefltir, ateflin gül bahçesi

Necip Faz›l K›sakürekfiair bu iki m›srada Rabbine karfl› duydu¤u aflk› önce atefle, sonra da bu atefli

gül bahçesine benzetmektedir. Her iki benzetme de teflbîhin sadece iki as›l unsu-ru ile yap›ld›¤› için buradaki teflbihler beli¤ teflbîhlerdir.

Uyku katillerin bile çeflmesi Yorgan Allahs›za kadar s›¤›nak

Necip Faz›l K›sakürek‹ki m›srada da birer teflbîh yap›lm›flt›r. Uyku katillerin çeflmesine, yorgan da

“Allahs›za kadar s›¤›nak”a benzetilmifltir. Bunlar›n vech-i flebehi; yani, ortak nok-talar› hayalîdir.

Ellerim bir kanat gibi titrektiTutmasam gözümden yafl inecekti

Necip Faz›l K›sakürekfiair ellerini bir kanada benzetmekte, bu benzetmeyi yaparken teflbîh edat› ile

benzeyifl yönünü de belirtmektedir. Mufassal ve mürsel bir teflbîhtir.

Dörtnala gelip uzak Asya’dan Akdeniz’e bir k›srak bafl› gibi uzanan bu memleket bizim Bilekler kan içinde, difller kenetli, ayaklar ç›plakve ipek bir hal›ya benziyen toprakbu cehennem, bu cennet bizim...Yaflamak bir a¤aç gibi tek ve hürve bir orman gibi kardeflçesine bu hasret benim ...

Naz›m Hikmet


Yukar›daki dizelerde flairin, Anadolu’yu, Uzak Asya’dan dörtnala gelip Akde-niz’e uzanan bir k›sra¤›n bafl›na benzetmesi bütünüyle orijinal bir benzetmedir. Buteflbihte kendisine benzetilen mürekkeptir. Daha sonra Anadolu topra¤› ipek birhal›ya benzetilmektedir. Daha sonra da tek ve hür olarak yaflamakla a¤aç aras›n-da, kardeflçesine yaflamakla da orman aras›nda benzerlik kurulmufltur. Bu benzet-melerin her biri güçlü ve ça¤r›fl›m alan› zengin benzetmelerdir.

Sand›m ki güzelli¤in cihânda Bir saltanat›n güzelli¤iydi

Yahya KemalMuhatab›n güzelli¤i bir saltanat›n güzelli¤ine benzetilmektedir. Bu benzetme,

benzetme edat› ile de¤il “sand›m” fiili ile gerçeklefltirilmifltir. Bununla birlikte ben-zeyifl yönü metinle muhatap olan›n hayal gücüne b›rak›lmaktad›r. Dolay›s›ylamücmel teflbihtir.

Dîdâr-› Kibriyây› kemâliyle gösteren fieydâ gönülden özge bir âyîne bilmedik

Yahya Kemal“Allah’›n ‹lâhî s›fatlar›n› en güzel flekilde gösteren ç›lg›n gönülden baflka bir ay-

na bilmedik, tan›mad›k.” anlam›ndaki beyitte “fleydâ gönül” “özge bir ayna” yabenzetilmektedir. Benzeyifl yönü “gösterme” zikredildi¤inden bu teflbih mufassalbir teflbîh, benzetme edat› olmad›¤›ndan da mü’ekked teflbîhtir.

Sürekli sevgiyi duydukça anne topraktan‹çimde korku nedir kalm›yor yok olmaktan

Yahya Kemalfiair bu beyitte topra¤› anneye benzetmektedir. Bu iki unsur aras›ndaki ortak

yön ise sevgidir. Teflbîh edat› zikredilmedi¤inden mü’ekked teflbîhtir.

Yârin duda¤›ndan getirilmiflBir katre alevdir bu karanfil

Ahmet Haflimfiair bu iki m›srada “karanfil”i “yârin duda¤›ndan getirilmifl bir katre alev”e ben-

zetmektedir. Bu teflbihte benzetme edat› ve yönü yoktur. fiair bu benzetme ile so-mut bir varl›¤›n kendisinde b›rakt›¤› izlenimi d›fla vurmaktad›r.

“Mâzî nedir? Bir mevt-i ebedî”Nam›k Kemal

Bu cümlede mazî ebedî bir ölüme benzetilmektedir. Bu teflbîh yaln›zca müfleb-beh ile müflebbehün bihten olufltu¤u için beli¤ teflbîh olarak adland›r›labilir.

Hakîr olduysa millet flân›na noksan gelir sanma Yere düflmekle cevher sâk›t olmaz kadr ü k›ymetten

Nam›k KemalBu beyitte flair, milletin -belli bir dönemde, geçici olarak- hakir olsa bile flan›na

noksan gelmeyiflini, cevherin yere düflmesi sebebiyle kadr ü k›ymetini kaybetme-yifline benzetmektedir. Yani, müflebbeh ve müflebbehün bih müfred de¤il mürek-kep olup bu teflbîh, temsilî bir teflbîhtir. Vech-i flebeh, “budur”, denilebilecek ka-dar aç›k de¤ildir. Kendi özünde de¤er bulunan bir varl›¤›n geçici olumsuz durum-


larla karfl›laflmas›n›n onun cevherindeki bu de¤eri yok edemeyece¤i fleklinde an-cak yoruma dayal› bir vech-i flebeh gösterebiliriz. Ayr›ca müflebbeh olarak ifadesi-ni bulan ilk hükmün do¤rulu¤una müflebbehün bih delil olarak gösterilmifl oldu-¤u için beyitte bir de irsal-i mesel vard›r.

Kûh u deryâ iki cânibden der-âgûfl eylemiflSanki deryâ dâyesi kûhsâr ise lâlâs›d›r

Kûh sak›nmakda ruhsâr›n do¤an günden an›n Bahr ise âyinedâr-› tal’at-i zîbâs›d›r

Nedîmfiair, burada da¤ ete¤inde ve deniz k›y›s›nda bulunan bir köflkü tasvir etmekte-

dir. Köflkü da¤ ve denizin kuca¤›na ald›¤› bir çocuk, da¤ ve denizi de dad› ve la-la olarak hayal etmektedir. Da¤ onun parlak ve güzel yana¤›n› güneflten sak›nmak-ta, deniz ise güzel yüzüne ayna tutmaktad›r. Yani burada deniz “dâye(=dad›)”ye,“kuhsâr(=da¤)” da lâlâya benzetilmektedir. Da¤ onun parlak ve güzel yana¤›n› gü-neflten sak›nmakta, deniz ise güzel yüzüne ayna tutmaktad›r. Benzeyifl yönleri zik-redilmifltir, fakat bu benzeyifl hayalîdir.

Aç›klama: Lâlâ eskiden büyük ailelerde çocu¤un bak›m›, e¤itimi ve terbiyesiy-le görevli kifliye denirdi.

Bir flu’lesi var ki flem’-i cân›n Fânûsuna s›¤maz âsumân›n

fieyh Galib“Can mumunun öyle bir alevi var ki, bu alev semâ fanusuna s›¤maz.” anlam›n-

daki beyitte “âsumân” bir “fânûs”a, “cân” da muma benzetilmektedir. Teflbîh eda-t›n›n ve yönünün bulunmamas›n›n yan› s›ra hayâlin ve bu hayâlin ifadesinin deorijinal olmas› ile bu teflbîh, beli¤ bir teflbihtir.

Fikr-i zülfün dilde tâb-› sûz-› aflkun sînedeNârdur külhanda gûyâ mârdur gencînede

Nef’îBeyitte iki temsilî teflbîh vard›r. Gönüldeki sevgilinin zülfünün düflüncesi, hazi-

neyi bekleyen y›lana; gönüldeki aflk ateflinin harareti de külhandaki atefle benze-tilmektedir. Her iki benzetmede de teflbîhin as›l unsurlar› mürekkeptir. ‹kinci m›s-radaki benzetme edat› olan “gûyâ”, iki benzetmeyi de içine alacak flekilde baflar›y-la kullan›lm›flt›r.

Reng ü bûda zülf-i cânâna müflâbih olmasaKim bakar gülzâr-› dehrün sünbül ü fleb-bûs›na

F›tnat Han›m “Renk ve kokuda sevgilinin zülfüne benzemese gül bahçesini and›ran bu dün-

yan›n sünbül ve flebboyuna kim bakar!” anlam›ndaki beyitte iki müflebbeh olan“sünbül” ve “flebboy” bir müflebbehün bihe, yani sevgilinin zülfüne benzetilmek-tedir. Bu örnekte de görüldü¤ü gibi bir cümlede teflbîhin iki yönünden biri, birdenfazla olabilir. Burada dikkati çeken di¤er husus ise fludur: Zülfün, flebboy ve sün-büle benzetilmesi al›fl›lagelen bir benzetme olup müflterek vas›fta flebboy ve sün-bül daha güçlü iken yukar›daki ibarede bunlar›n de¤il zülfün daha bask›n oldu¤u-nun gizli olarak ve mübâla¤a yoluyla iddia edildi¤ini anl›yoruz. Bundan dolay› bu-


rada maklûb teflbîh oldu¤unu söyleyebiliriz. Ayr›ca “gülzâr-› dehr” terkibinde dedünya bir çiçek bahçesine benzetilmektedir.

Yanaflsa gabgab-› hûrî-i cennet gabgab-› yâraSan›rs›n sun’-› Mevlâ ortadan bölmüfl bir elmay›

Lebîb Beyitte, “Cennetteki hûrî ile sevgilinin çeneleri yan yana gelse, Mevlâ’n›n bir el-

may› ortadan ikiye bölmüfl oldu¤unu san›rs›n.” denilmektedir. ‹kinci m›sra, ilk m›s-radaki sevgilinin çenesinin güzelli¤i ile hurininkinin birbirinin ayn›s› oldu¤u vearalar›ndaki müfltereklikte birinin di¤erine bask›n olmad›¤›n› ifade etmektedir.Maksat asl›nda bir fleyi di¤erine benzetmek de¤il iki fleyi bir vas›fta toplamakt›r.Dolay›s›yla teflabüh vard›r.

Serv dirdüm boyuna servde reftâr olsa Gonca dirdüm femüne goncada güftâr olsa

Benzedürdüm kad-i bâlân› nihâl-i güle gerGonca-i sürh dehen gül ana ruhsâr olsa

Mihr okurdum ruhuna zerre dehân olsa idiLa’l dirdüm lebüne la’l güher-bâr olsa

Öykinürdi gözüne nergis eger olsa siyâhBenzedürdüm güli ruhsâruna bî-hâr olsa

fiöyle vasf itdi diflün vasf›n› Emrî sanemâYaraflur ›kd-› Süreyyâ ana îsâr olsa

EmrîYukar›daki gazelin her beytinde teflbîh vard›r, fakat bu teflbîhler benzetme

edatlar› veya benzetme ifade eden fiillerle yap›lmam›flt›r. Bununla birlikte beyittes›ras›yla; “serv” ile “boy”, “gonca” ile “fem(=a¤›z)”, “kad(=boy)” ile “nihal-i gül(=gülfidan›)”, “gonca” ile “dehen(=a¤›z)”, “gül” ile “ruhsâr(=yanak)”, “mihr(=günefl)” ile“ruh(=yanak)”, “zerre” ile “dehen”, “la’l” ile “leb(=dudak)”, “göz” ile “nergis”, “gül”ile “ruhsâr”, “difl” ile “›kd-› Süreyyâ” aras›nda benzetme vard›r. fiair her ne kadarboy, fem, kad, dehen, ruhsar, ruh, leb, göz, difl ögelerini, di¤er ögelere do¤rudanbenzetmese de zihnimizde bunlar› ikinci ögelerle efllefltirmeyi baflar›yor.

Aç›klama: Süreyyâ gökyüzünün kuzey yar›m küresindeki Bo¤a burcunda yeralan ve yedi y›ld›zdan oluflan parlak bir tak›my›ld›zd›r. Ikd ise gerdanl›k demektir. fia-irler Süreyyâ’y› parlakl›k ve dizilifl benzerli¤i nedeniyle gerdanl›¤a benzetmifllerdir.

Dem-i vaslun iriflse çeflm-i âfl›kda bükâ artarSular tu¤yân ider evvel-bahâr oldukda mâ artar

BakîBu beyit birinci m›sra› müflebbeh, ikinci m›sra› da müflebbehün bih olan bir

temsilî teflbihtir. Beyitte vuslat zaman› gelince âfl›¤›n gözyafl›n›n artmas› ilkbahardasular›n coflmas›na benzetilmifltir. Burada benzetme yönü vuslat zaman›n›n âfl›k içinilkbahara benzemesi olmal›d›r.

Hac yollar›nda mefl’ale-i kârbân gibiErbâb-› aflk içinde nümâyâns›n ey gönül

Nedîm


Bu beyitte teflbîhin bütün unsurlar› mevcuttur. fiair, gönlünün; yani kendininâfl›klar aras›ndaki durumunu hac yolundaki bir kervan›n önündeki meflaleye ben-zetmifltir. Benzetme yönü nümâyân olma(=görünme ve göze çarpma)d›r. Teflbîhedat› ise “gibi”dir. Dolay›s›yla bu teflbîh mufassal ve mürsel bir teflbîhtir. Buradadikkat edilmesi gereken husus, bu teflbîhin her iki aslî unsuru da mürekkep oldu-¤u hâlde teflbîhin bir temsilî teflbîh olmad›¤›d›r. Çünkü nümâyân olma akla dayal›ve yorum gerektirici bir yap›da de¤ildir. Bu teflbihte benzetme yönü belirtilmeyerekbu, okuyucunun yorumuna b›rak›lsayd› teflbih temsilî teflbih olarak nitelenebilirdi.

“Kurulu yaya benzer çatma kafll›m; güz almas›na benzer al yanakl›m”Dede Korkut

Dirse Han, hatununa hitap ederken onun çatma kafl›n› kurulu yaya; al yana¤›-n› da güz elmas›na benzetmektedir. Kafl, kurulu yaya, flekil; yanak da elmaya renkbak›m›ndan benzetilmifltir.

‹stiâreAs›l anlam› birinden bir fleyi ödünç isteyip almak olan istiâre, bir kelimeyearalar›ndaki benzerlik sebebiyle temel anlam›n›n d›fl›nda yeni bir anlamvermektir. ‹stiarenin temelinde teflbîh vard›r. Teflbîhin iki temel unsurundan mü-flebbeh ve müflebbehün bihten birinin do¤rudan ya da dolayl› olarak söylenerekkald›r›lan k›sm›n›n kastedilmesiyle istiare meydana gelir. Di¤er bir deyiflle istiâre,k›salt›lm›fl bir teflbîhtir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda istiare hem bir mecaz hem de birteflbihtir. ‹stiareye konu olan kelimenin ya da cümlenin gerçek anlam›n›n veya bukelime veya cümlenin gösterdi¤i ilk anlam›n anlafl›lmas›n› engelleyen bir karînebulunur. ‹stiareyi aralar›ndaki iliflki dolay›s›yla teflbihi esas alarak anlatmak dahayerinde olur.

Teflbih ile istiarede iki unsur aras›nda bir iliflki kurulur. Hatta bu bazen gizli birkarfl›laflt›rma gibidir. Fakat bu iliflki teflbihte aç›kça bellidir; istiarede ise söylenme-mifl sezdirilmifltir. Bunun sa¤lad›¤› bir yarar da metni çözenin hayaline ve onun yo-rumlama gücüne bir fleyler b›rakmakt›r. ‹stiarede ad› an›lan›n tüm yan anlamlar›n-dan, ça¤r›fl›mlar›ndan, bütün anlam de¤erlerinden yararlan›lmaya çal›fl›l›r. Bu aç›-dan istiare, bir unsurun zihnimizde uyand›rd›¤› baflka bir unsur ile olan benzeyifli-nin yakalan›p verilmesidir. ‹stiare, kelimelerin temel anlamlar›n›n s›n›rlar›n› aflmaçabas› olup kiflinin iç âleminin derinli¤ini, sezgisinin s›n›rlar›n›, hayal gücünün ge-niflli¤ini yans›t›r. Ayr›ca teflbih ve istiarenin amaçlar›ndan biri de somutlaflt›rma, ya-ni anlat›lmak istenilen duygu ve düflüncenin daha etkili ve belirgin tarzda dile ge-tirilmesidir. Baflar› ihtimali az veya çok zor olan bir ifl için u¤raflmay› “i¤neyle ku-yu kazmaya” benzetmek ve bu ibare ile anlam› ifade etmek gibi. ‹stiare ile soyutfleyler, duygu ve düflünceler somutlaflt›r›l›r. Cans›z varl›klar kiflilefltirilir ve konufl-turulur. Laf›zlar›n anlamlar› zenginleflir, konuflana az sözle çok anlam ifade etmeimkân› sa¤lan›r ve söze îcâz özelli¤i kazand›r›l›r.

‹stiare, aralar›nda anlam aç›s›ndan iliflki bulunan ya da öyle kabul edilen iki ke-lime veya cümlenin birini di¤eri yerine kullanmakla meydana gelen bir dil olay›-d›r. ‹stiarenin haz›r malzeme olarak günlük dilde birçok örne¤ine rastlar›z. Bunla-r›n bir k›sm›nda insan vücudundaki organlar›n adlar›, d›fl dünyada benzetildikle-ri, ifllev aç›s›ndan yak›n olduklar› nesnelere verilirler. “Masa(n›n) aya¤›”, “da¤(›n)ete¤i” gibi. Bunlar asl›nda birer kiflilefltirmedir. Bu istiareler dilin bünyesinde tabiîolarak yer al›rlar. Böyle istiareleri fark›na varmadan günlük dilde s›kça kullan›r›z.Ayr›ca bu kullan›mlarda laf›zlar›n yan anlamlar› büyük ölçüde kaybolmufl durum-


dad›r. “Yüre¤ime atefl düfltü” cümlesinde bir istiare vard›r. Bu istiare flöyle meyda-na gelmifltir: “Ist›rap” ya da “dert” “atefl”e benzetilmifltir. Aralar›nda var oldu¤u ka-bul edilen benzerlik dolay›s›yla bu iki unsurdan biri olan “atefl” zikredilerek “›st›-rap” kastedilmifltir. Yani “atefl” lafz› “medlûl” de¤ifltirmifltir. Burada “atefl” bir tutufl-ma sonucunda meydana gelen ›s› ve ›fl›k de¤il, “›st›rap”t›r. Cümlede karîne-i mâni’abulundu¤undan “atefl”i lugat anlam›yla anlamam›z mümkün de¤ildir. Çünkü“atefl”in gönle düflmüfl olmas› bunu gerektirmektedir.

‹stiare ikiye ayr›l›r: Tek bir sözcükte meydana gelmiflse müfred, birden fazlasözcükten oluflmuflsa mürekkeb istiare ad›n› al›r. Mürekkeb istiarenin bir ad› damürekkeb mecâzd›r. Mürekkeb istiare, müflebbehün bihin dile getirilen ve iflaretedilen fikir ve tasavvurlar›yla söylenmeyen bir düflünce ya da tasavvur yerine kul-lan›lmas›d›r. Mürekkeb istiareye temsilî istiare de denir.

1. Müfred isti’âre: Tek bir kelimede meydana gelen istiarelerdir. ‹kiye ayr›l›r:a) ‹stiâre-i musarraha (=aç›k istiare): Benzeyeni düflürülen teflbihtir. Bu isti-

areye “aç›k” denmesi kendisine benzetilenin aç›kça ifade edilmesindendir. Teflbîhunsurlar›ndan müflebbehün bih(=kendisine benzetilen)in söylenmesiyle yap›l›r.

“Ak›yor nûr gördü¤üm dereden” Muallim Nâcî

cümlesinde su “nûr”a benzetilmifl fakat kendisi söylenmeyerek onun yerine ben-zetildi¤i unsura yer verilmifltir.

“Bir tane idi o mâh gitti” Abdülhak Hâmid

Bu m›srada da sevgili “mâh(=ay)”a benzetilmifltir. Aç›k istiarede söylenilmeyenunsurun, yani benzeyenin anlafl›labilmesinin mümkün olmas› gerekir. Aksi takdir-de zihin ona intikal edemez ve istiareden umulan yarar da gerçekleflmemifl olur.

b) ‹stiâre-i mekniyye (=kapal› istiâre): Kendisine benzetilenin aç›kça söylen-medi¤i, sadece onu hat›rlatan, onunla ilgili bir unsurun bulundu¤u istiaredir. Yaniibarede teflbihin iki taraf›ndan yaln›zca müflebbeh bulunur, fakat müflebbehün bihaç›kça yer almaz.

Uçtukça hayâl-i yâr gözden Muallim Nâcî

cümlesinde sevgilinin hayâli bir “kufl”a benzetilmifl, ama müflebbehün bih, yanikendisine benzetilen söylenmeyerek onun uçma özelli¤inin belirtilmesiyle yetinil-mifltir. ‹stiare-i mekniyyede lafz›n gerçek anlam›nda kullan›lmad›¤›n› gösteren “ka-rine” istiare-i tahyîliyye olarak adland›r›l›r. Yani kapal› istiarenin oldu¤u yerdebir de isti’âre-i tahyîliyye vard›r. Bu örnekte “uçma” özelli¤inin sevgilinin hayalineisnad› da “hâyâl-i yâr” sözünün kendi anlam›nda kullan›lmad›¤›n› göstermekle bir-likte kuflu da hayâl ettirmekte oldu¤undan buradaki isti’âre-i tahyîliyyedir. Kapal›istiareler iki fley aras›ndaki benzerlik üzerine kurulan teflbihin s›n›rlar›n› aflar. Di-¤er bir ifadeyle bu istiareleri birer teflbihe döndürmek bu istiarelerin çekicili¤ini veetkileyicili¤ini yok eder.

‹sim ve isim hükmündeki kelimelerle yap›lan istiarelere isti’âre-i asliyye, fiil-lerle yap›lan istiarelere de isti’âre-i tebe’iyye denir. Yukar›da verilen örneklerde-ki istiareler isimlerle yap›lan istiareler olduklar› için “isti’âre-i asliyye”dirler. “Te-miz yüzü güzel ahlâk›n› söylüyor” cümlesinde ise “söylüyor” fiili “delâlet ediyor,gösteriyor” anlam›nda kullan›lm›flt›r. Bu tür istiareler de “isti’âre-i tebe’iyye” ola-rak adland›r›l›rlar.


2. Mürekkeb istiare: Mürekkeb istiare birden fazla kelime ile ifade edilen birdurumu, onun benzeri ya da baz› yönlerden onu and›ran bir surete benzetme vebunlardan ilkinin yerine ikincisini kullanma ile meydana gelir. Di¤er bir ifade ilebu benzetmede unsurlar birer cümledir. Mürekkeb istiareye temsîlî istiare de de-nir. Bir adam›n karars›zl›¤›n› ifade eden “Bir ileri bir geri gidiyor.” cümlesi bu tür-den bir istiaredir. Temsîlî istiareler yayg›nl›k kazan›rsa mesel ad›n› al›rlar. “Aya¤›-n› yorgan›na göre uzat.” cümlesi art›k ayak ve yorgan ile ilgili bir durumu de¤il,kiflinin kendi imkân›na göre davranmas› gerekti¤ini söyleyen bir cümledir. “Çarfl›-ya pirince giderken evdeki bulgurdan oldu.” cümlesinde de böyle bir istiare vard›r.

‹stiarenin güzelli¤i ve de¤eri teflbihi hemen hat›rlatmamas›na, ayr›ca vech-i fle-behin ne bilmece gibi kapal›, ne de ilk bak›flta hemen anlafl›lacak kadar basit ves›radan olmamas›na ba¤l›d›r. ‹stiare belâgat aç›s›ndan teflbihten daha üstün ve de-¤erli kabul edilir. Bununla birlikte vech-i flebehin çok kapal› oldu¤u yerlerde istia-re yerine teflbihin, çok aç›k oldu¤u yerlerde de teflbih yerine istiarenin kullan›lma-s›na dikkat edilir. Ayr›ca istiare bir ibarenin bir maksat dolay›s›yla kendi anlam›n-dan baflka bir anlam› göstermesidir. Yani istiarenin bir hedefi olmal›d›r. Aksi tak-dirde kelimenin kendi anlam›nda kullan›lmas› daha uygundur. ‹stiarenin özü tefl-bihtir. Ancak istiare, iki fley aras›ndaki benzetmede müflebbehin müflebbehün bih-le ayn› oldu¤unu iddia eder. Bu da her istiarede bir mübala¤an›n mevcut olmas›demektir. ‹stiare iki varl›¤›n anlam bak›m›ndan teke indirilmesidir. Bu iddian›n ol-mad›¤› yerde istiare yoktur.

Teflhîs ve ‹ntâkTeflhîs “kiflilefltirme”, intâk da “konuflturma” demektir. ‹nsan d›fl›ndaki canl› vecans›z varl›klar ile soyut duygu ve düflüncelere insana özgü özellikler ile duyguvermeye teflhîs, konuflma özelli¤i olmayan bu varl›klar› konuflturmaya da intâkdenir. Aralar›ndaki umum-husus iliflkisinden dolay› her intâkta teflhîs olmas› ge-rekir. Buna karfl›l›k her teflhîs intâk de¤ildir. Asl›nda bu ikili¤i kiflilefltirme terimiortadan kald›rmaktad›r. Ta’lîm-i Edebiyat’tan önceki edebiyat nazariyesiyle ilgilieserlerde ve klâsik belâgat kitaplar›nda böyle bir terime rastlamad›¤›m›z gibi, bafl-ka bir ad alt›nda da bu duruma yer verildi¤ini görmüyoruz. Bu sanatlara verilen ör-nekler incelendi¤inde bu iki sanat›n asl›nda birer lügavi mecaz oldu¤u görülmek-tedir. Dolay›s›yla teflhîs ve intâk› bu sanatlar alt›nda ele almak yanl›fl olmaz.

Uyuyor mâ’î denizTevfik Fikret

Bu m›srada “mavi denizin uyudu¤u” ifade edilmektedir. Uyumak canl› varl›kla-ra özgü bir durumdur. Deniz flairin hayal dünyas›nda uyuyan bir canl› imaj› uyan-d›rm›flt›r. Burada kapal› istiare yoluyla yap›lan bir kiflilefltirme vard›r.

Örnekler

haliçte bir vapuru vurdular dört kiflidemirlemiflti eli kolu ba¤l›yd› a¤l›yordudört b›çak çekip vurdular dört kifliyemyeflil bir ay gökte da¤›l›yordu

cinayeti kör bir kay›kç› gördüben gördüm kulaklar›m gördü


vapur kudurdu kuduz gibi bö¤ürdühiçbiriniz orada yoktunuz

Attila ‹lhanfiair, gece karanl›¤›nda demirlemifl, eli kolu ba¤l› bir vapuru, dört kiflinin b›çak-

layarak öldürdü¤ünü söylemektedir. Gece karanl›¤›nda demirlemifl, arada bir bö-¤ürmeye benzeyen bir sesle düdü¤ünü öttüren bir vapuru, sokak serserileri aras›n-da rastlanan bir dö¤üfl ve b›çaklama olay›n›n kurban› olarak alg›lamakta ve bizebu olay›n kendi iç dünyas›nda ald›¤› görüntüyü sunmaktad›r. Burada dile getirilenhayal daha önce bilinen, kullan›lan bir hayal olmay›p orijinaldir. fiair içinde bulun-du¤u psikolojik durum ile al›fl›lmad›k, duyulmad›k, akl›n kabul etmeyece¤i bir ha-diseyi etkileyici bir flekilde dile getirmektedir. Bunu yaparken ifade tekni¤i bak›-m›ndan istiâreye baflvurmaktad›r. Gemiye verilen “dört kifli taraf›ndan vurulma”,“elin kolun ba¤l› olmas›”, “a¤lama” ve “bö¤ürme” bir canl› varl›¤a ait özelliklerdir.Bu özelliklerin vapurda olmas› düflünülemez. Gecenin bir vakti, iskeleye ba¤l› birvapur, flairin hayal dünyas›nda de¤iflik bir flekilde alg›lanarak bir canl›ya benzetil-mifltir. Gemi kelimesinde kapal› istiare vard›r. Dolay›s›yla bu m›sralarda kapal› is-tiâre yoluyla yap›lm›fl bir teflhisin varl›¤›n› görüyoruz.

Gökten bir inciSeçemeyen gemiciYol bulamad› gemisine

A. Nihat AsyaBurada bir aç›k istiare vard›r. fiair “y›ld›z”› bir “inci”ye benzetmifl, fakat benze-

yeni söylememifltir. Yuva yapm›fl gibi memnûn ikimiz bir daldaZevki rûhunda yaratm›fl iki genç âfl›kt›k

F. Nâfiz Çaml›belBirinci m›srada bir kapal› istiare vard›r. Bu istiarede benzeyen “iki sevgili”, benze-

tilense “kufl”tur. Ancak istiarede benzeyenler (=ikimiz) söylenmifl, benzetilenler söy-lenmemifl, yaln›zca benzetilene ait “yuva yapmak” özelli¤i belirtilmifltir. ‹stiaredekiengelleyici ipucu ise “iki insan›n bir dalda yuva yapmas›n›n mümkün olmamas›”d›r.

Bu gece ç›lg›nl›¤› üstünde denizin de!Kayalar dalgalarla pençelefliyor sand›k

Faruk N. Çaml›bel‹kinci m›srada iki kapal› istiare vard›r. Burada kayalar ve dalgalar pençeleri olan

iki varl›¤a benzetilmifl; fakat bu varl›klar›n adlar› yerine onlar›n her ikisinde de ortakolarak bulunan bir unsur söylenmifltir. ‹lk m›sradaki “denizin ç›lg›nl›¤›” ibaresinde deikinci m›sradaki kapal› istiarelerle ilgili baflka bir kapal› istiare vard›r.

‹sti’âreyi tan›mlayarak teflbîh ve teflhîsle olan iliflkisini aç›klay›n›z.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N N

4

KinayeLügat anlam› “gizlemek” olan kinâye, bir sözü temel (=gerçek, hakiki) anlam›-n›n kastedilmifl olmas› da mümkün olmakla birlikte temel anlam› d›fl›n-da kullanmakt›r. Yani kinayeli söz bir aç›dan hakikat, bir aç›dan mecazd›r. Ki-nâyenin mecazdan fark› fludur: Mecazda sözün temel anlam›yla anlafl›lmas›n›naklen mümkün olmad›¤›n› gösteren bir ipucu (=karîne-i mâni’a) vard›r; kinâye-de ise böyle bir unsur bulunmaz.

Kinaye “sarâhat(=aç›kl›k)”in z›dd›d›r. “Sarîh(=anlam› aç›k)” laf›z hakikat ya damecaz olabilir. Kinayede ise bir kapal›l›k ve örtülü bir anlat›m vard›r. Bu anlat›mhakikat ve mecaz d›fl›nda bir anlat›m yolu olmakla birlikte onlardan ayr› bir fley dede¤ildir. Kinaye, hakikat ve mecaz aras›ndaki bir köprü gibidir. Bir aç›dan cümle-nin ya da ifadenin d›fl anlam›n› de¤il iç anlam›n› kastetmektir. O hâlde kinaye ikianlama da gelebilen söz söylemektir. Bundan dolay› günlük dilde kulland›¤›m›z“Kinayeli konuflma!” sözü, kinayenin ayn› zamanda güzel bir aç›klamas›d›r.

Kinaye ile istiare aras›nda aç›k bir benzerlik vard›r. ‹stiarede nas›l gizlenmifl yada düflürülmüfl bir unsur varsa, kinayede de anlam›n lâz›m(=zihinde ça¤r›flt›rd›¤›di¤er anlam)› gizlenmifltir. Dolay›s›yla aralar›ndaki iliflki umum-husus iliflkisidir. ‹s-tiare, kinayenin aksine sarîh olmas› ve sadece mecazî anlam›n anlafl›lmas›na mü-sait olmas› ile kinayeden ayr›l›r.

Kinaye, zihnin gerçek anlamdan o anlam›n uyand›rd›¤› yeni hükme, o anlam›nneticesi veya onunla ilgili yeni bir anlama geçifl yapmas›d›r. Mesela biri hakk›nda söy-lenen “Gözü aç›kt›r.” sözü, onun “gözünün kapal› olmad›¤›”n› gösterebilece¤i gibi,bunun bizde uyand›rd›¤› bir baflka tasavvura -ki as›l maksat da budur- onun “dikkat-li, uyan›k, f›rsatlar› kollayan ve de¤erlendiren” birisi oldu¤u anlam›na götürmektedir.

Bir reklam metninde söylenen “Bu hal› üzerinde durun.” cümlesi, hakikî ve me-cazî olmak üzere iki anlama gelebilir. Bunlardan ilki gerçek anlamda “hal›n›n üze-rinde durmak”; ikincisi de “üzerinde durmak” deyiminin hat›rlatt›¤› anlamd›r. Ki-nayede as›l kastedilen anlam mecazî anlamd›r; bu reklam metninde hal›ya “önemverme” üzerinde durulmaktad›r.


Mecâz

Mecâz-› Lügavî

‹stiâre Mecâz-› Mürsel

Mecâz-› Aklî

Teflbih-iMüekked

Teflbih-iMücmel

Teflbih-iMufassal

Teflbih

Teflbih-iMürsel

Kendisinde kinayenin meydana geldi¤i lafza meknî bih; kastedilen anlama dameknî anh denir. Kinayede meknî anh (=sözün do¤rudan gösterdi¤i anlam) de-¤il de iflaret etti¤i anlam ya da anlamlar üç k›sma ayr›l›r:

1. Mevsûf (=nitelenen varl›k) olabilir: “Haset olan yerde huzur bulunmaz.”cümlesinde “haset olan yer”le “kalp” ya da “gönül”ün kastedilmesi gibi.

2. Bir s›fat olabilir: “Mustafa’n›n evinin kap›s› herkese aç›kt›r.” cümlesi ile onunmisafirperver olmas›n›n kastedilmesi gibi.

3. Nispet olabilir: S›fat ve bu s›fatla nitelenen varl›k aç›kça söylendi¤i hâlde arala-r›ndaki nispetin aç›kça de¤il, kinaye yoluyla ifade edilmesidir. Bu durumda birs›fat, durum mevsufa isnat edilir veya o s›fat ondan kald›r›l›r; yani, o s›fat›n du-rumun onda bulunmad›¤› söylenir. “Hatas›n› anlay›nca Ahmet’in yüzü k›zard›ya da k›zarmad›.” ifadesinde yüzü k›zarman›n utanmaya delâletinin Ahmed’eisnad› ya da onda bu durumun bulunmad›¤›n›n ifadesi gibi.

Burada verilen üç örnekte de cümleler gerçek anlamlar›nda anlafl›labilir. Buözellik kinayeyi mecazdan ay›r›r. Bununla birlikte kinayede as›l maksat mecazî an-lam üzerine kuruludur.

Türkçedeki “gözü aç›k”, “kula¤› delik”, “ete¤i kirli”, “ete¤i temiz”, “kal›n kafa-l›”, “eli uzun”, “diflli insan”, “yürekli insan”, “eli aç›k”, “aln› aç›k”, “burnu büyük”,“benzi sararmak”, “yüzü k›zarmak” gibi deyimler kinâyeye örnek olarak gösterile-bilir. Bu da göstermektedir ki günlük dilde çok say›da kinayeli ifade vard›r. Dola-y›s›yla kinaye tek bafl›na söze de¤er katan bir özellik de¤ildir.

Ta’rîzKinayeyle ilgili bir anlat›m tekni¤i de ta’rîzdir. Ta’rîzi kinayeden ayr› düflünmemekgerekir. Ta’rîz; tenkit, alay, do¤ruyu gösterme maksatlar›yla söylenmifl sözlerdir. Sö-ze konu olan›n tepkisinden korunma veya tenkitte ölçülü olma, kibarl›¤› elden b›rak-mama yahut söze muhatap olan› k›rmama gibi amaçlara hizmet eder. Hakikat veyamecaz yoluyla de¤il, ifadenin bütününün anlam› arac›l›¤›yla bir baflka anlama iflareteder. Kinaye tek bir kelimede olabildi¤i hâlde ta’rîz ancak bir cümlede olur. ‹nsanla-ra zarar› dokunan bir kiflinin yan›nda söylenen “‹nsanlar›n iyi olan› onlara yararl› ola-n›d›r.” sözünü söylemenin amac›, o insan› uyarmakt›r. Yani, baflka bir ifadeyle tariz-de kastedilen anlam bir s›fat ya da durumdur; ama bu s›fata konu olan belirtilmez.

Örnekler

Duyarsa öldü¤ünü alacakl›larHaklar›n› helal ederler elbetteAlaca¤›na gelinceAlaca¤› yoktu zaten rahmetlinin

Orhan VeliSon dizede ifade edilen ölen kiflinin alaca¤›n›n olmamas› ile -ki bu da gerçek

olabilecek bir durumdur- onun çok fakir biri oldu¤u kastedilmektedir.

De¤irmeni döndürmek zorTek bafl›na

B. NecatigilBu dizelerdeki, “tek bafl›na de¤irmeni döndürmenin zor oldu¤u” ifadesi gerçek

anlam›nda da anlafl›labilecek bir ifadedir. Ancak burada anlafl›lmas› gereken, yani“meknî anh” olan “tek bafl›na geçimini temin etmenin zorlu¤u”dur. Burada da ki-nayeli bir anlat›m vard›r.



Îcâz ve itnâb›n edebî dildeki ifllevlerini belirle-

yebilmek.

Îcâz ve itnâb belâgatin me’ânî k›sm›yla ilgili ikiterimdir. Maksad›, onu ifadeye yeterli en az söz-le söylemeye îcâz; gere¤inden daha uzun sözleifade etmeye de itnâb denir. fiiir dilinin en önem-li özelliklerinden biri k›sa ve eksiltili anlat›md›r.Bu anlat›m anlamlar› ve ça¤r›fl›mlar› zengin söz-cükleri seçmek, bunlar› en etkili biçimde kullan-mak, cümlenin unsurlar›nda eksiltmeye gitmekve metinde gereksiz kelimeleri kullanmamaklasa¤lan›r. Bu yüzden îcâz niteli¤i kazanmaya da-ha müsait ifadeler kelimelerin temel anlamlar›n›nde¤il, ça¤r›fl›mlar›, yan anlamlar› zengin olanmecazî anlamlar›n›n kullan›ld›¤› ifadelerdir. Kul-lan›lan az say›da kelime ya da k›sa bir ibare söy-lenmek isteneni ifade için yetiyorsa bu îcâz sözegüzellik katar. Fakat bunlar maksad› ifade içinyeterli olmuyorsa bu îcâz bir meziyet de¤il kusursay›l›r. Îcâz›n îcâz-› hazif ve îcâz-› k›sar olmaküzere iki türü vard›r. Îcâz-› hazif sözden kelimeya da cümle ç›kararak, îcâz-› k›sar da az ve özsöz söyleyerek yap›lan îcâza denir. Îcâz-› hazfegenellikle bilinen ya da kolayca tahmin edilecekfleyleri söyleyerek sözü uzatmamak amac›yla baflvurulur. Bu tür îcâzda sözde eksiltmenin bulun-du¤unun anlafl›lmas› gerekir. Îcâz-› k›sar cümle-de herhangi bir eksiltme yapmadan az söze çokanlam s›¤d›rmakt›r. Îcaz›n bu türü yayg›n tan›m›-na göre “lafz›n az, anlam›n çok olmas›”d›r. Îcâzher zaman olumlu, itnâb da mutlaka olumsuz birdurumu ifade etmez. Bir sözde maksad› ifade içinal›fl›lagelenden fazla kelime kullan›lm›flsa ve kul-lan›lan bu kelimelerin anlama katk›s› da varsa buitnâb kusur de¤il, meziyet say›l›r. Fakat bu fazlal›kbir yarar sa¤lam›yorsa kusurdur. Bir söze itnâb

niteli¤i veren laf›z ya da laf›zlara hafliv denir. Îcâz,belâgatte söz ve anlam iliflkisinin konu edildi¤ii’tilâf ve haflvin yan› s›ra sanatl› ifade yollar› olanmecâz ve kinaye ile de ilgilidir.

Sözle anlam aras›ndaki iliflkinin s›n›rlar›n› çi-

zebilmek.

Kelimeler temel anlamlar›n› ifade edip etmedik-leri dikkate al›narak hakikat, mecaz, kinaye vegalat olmak üzere dört gruba ayr›l›rlar. Sözüngerçek anlam›nda kullan›lmas›na “hakikat”, birilgi dolay›s›yla konuldu¤u anlam›n d›fl›nda kulla-n›lmas›na “mecaz”, sözün “hakikat” anlam›ndakullan›lmas› da mümkün olmakla birlikte bu an-lam›n ça¤r›flt›rd›¤›, onun “lâz›m”› olan anlam›göstermesine “kinaye” ve hiçbir ilgi bulunmaks›-z›n bir baflka anlamda kullan›lmas›na ise “galat”denir. Hakîkat, mecâz ve kinâyede sözle anlamaras›nda bir ba¤lant› vard›r. Beyanda sözle an-lam aras›ndaki ilgiye ya da ba¤lant›ya delâlet

denir. Delâlet bir söz, durum, iflaret ve hareketinbelli bir anlam ve hükümle ba¤lant›s›n› kurankavram olarak tan›mlanabilir. Delâlette dâll (gös-teren/iflaret eden) ve medlûl (gösterilen/iflaretedilen) denen iki unsur vard›r. Dâll anlaml› birsöz olabilece¤i gibi söz d›fl›nda bir fley de olabi-lir. Bu iki terimin kavram alan›n› yaln›zca dille s›-n›rlayacak olursak dâll söz ya da sözcük, medlûlde bu söz ya da sözcü¤ün ifade etti¤i gerçek,mecâzî ya da kinayeli anlamd›r. Dâll söz d›fl› birfley de olabilece¤i için delâlet biri lafzî, di¤eride gayr-i lafzî olmak üzere iki gruba ayr›lm›flt›r.Lafzî delâletin aklî, tabî’î ve vaz’î olarak nitele-nen üç türü vard›r. Gayr-i lafzî delâlet de lafzîdelâlet gibi aklî, tabî’î ve vaz’î olmak üzere üçeayr›l›r. Beyan›n as›l u¤rafl alan› bu türler içindehem lafzî hem de vaz’î olan delâletle ilgilidir. Bu-na lafzî-vaz’î delâlet denir. Lafzî-vaz’î delâletinmutabakat, tazammun ve iltizâm ad› verilenüç yolu vard›r. Sözle anlam aras›ndaki iliflki mu-tabakatsa anlam “hakîkat”, tazammunsa “mecâz”,iltizâmsa “kinaye” ad›n› al›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Gerçek anlamla mecâzî anlam›n ayr›m›na vara-

bilmek.

Hakikat bir sözcü¤ün temel anlam›na denir.Mecâz ise kelimenin benzerlik ya da benzerlikd›fl›ndaki bir ilgi ile temel anlam› d›fl›ndaki anla-m›na verilmifl olan add›r. Mecâzda kelimenin te-mel anlam› ile karfl›lad›¤› yeni anlam aras›ndakiiliflki gerçek d›fl›d›r; çünkü, mecazda kelimenintemel anlamda kullan›lmad›¤›n› gösteren birkarîne-i mâni’a vard›r. Mecâzlar önce mecâz-›

aklî ve mecâz-› lügavî olmak üzere ikiye ayr›l›r.Mecâz-› aklî bir fiili as›l failinden, aralar›ndakibir iliflki nedeniyle bir baflka faile mal etmektir.Aklî mecâzda sözcükler temel anlamlar›nda kul-lan›l›rlar. Mecâz-› lügavî ise kelimenin herhangibir ilgi sebebiyle as›l anlam›n›n d›fl›nda kullan›l-mas›d›r. Bu ilgi bir benzerlik olabilece¤i gibi bafl-ka bir fley de olabilir. Mecazdaki ilgi benzerlikise bu mecaz istiâre, benzerlik d›fl›nda bir ilifl-kiyse mecâz-› mürsel ad›n› al›r. ‹sti’âre teflbîh-ten do¤an bir mecâz türüdür. Bir kelimenin ara-lar›ndaki benzerlik nedeniyle temel anlam›n›nd›fl›nda yeni bir anlamda kullan›lmas› olarak

tan›mlanabilir. Teflbîhin iki temel unsuru olanmüflebbeh ve müflebbehün bihten birinin söy-lenerek, söylenmeyen unsurun kastedilmesiylemeydana gelir. ‹stiarede kelimenin temel anla-m›nda anlafl›lmas›n› engelleyen bir karîne-i

mâni’a bulunur. ‹stiarede müflebbeh ve müfleb-behün bih aras›ndaki ilgi, teflbîhte oldu¤u gibiaç›kça belirtilmez. ‹stiarede ilgi, unsurun zihindeoluflturdu¤u ça¤r›fl›mlar sonucunda sezilir, orta-ya ç›kar. ‹stiârenin biri istiâre-i musarraha, di-¤eri de istiâre-i mekniyye ad› verilen iki türüvard›r. ‹stiâre-i musarraha, teflbîhin iki aslî un-surundan yaln›zca müflebbehün bihin söylenme-siyle yap›l›r. ‹stiâre-i mekniyye ise, müflebbe-hün bihe ait bir özelli¤in söylenmesiyle yap›lanistiâredir. Bu tür istiârelerde müflebbeh bulunur;ancak müflebbehün bih aç›kça yer almaz. Lügavîmecâz›n di¤er türü mecâz-› mürseldir. Mecâz-›mürseller benzerlik d›fl›ndaki bir ilgi ile meydanagelirler. Bu mecaz türünde gerçek anlamla kaste-dilen anlam aras›nda birçok ilgi vard›r.

3NA M A Ç


1. “Maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kullan-d›klar› ifadelere göre daha k›sa ifade etmeye ya da onuifade için yeterli en az sözle söylemeye” ne ad verilir?

a. müsâvâtb. itnâbc. îcâzd. tatvîle. haflv

2. Hangisi itnâb›n türlerinden biri de¤ildir?

a. tatvîlb. tekrîrc. cümle-i mu’terized. hazfe. tezyîl

3. Hangisi mecâzla ilgili bir terim de¤ildir?

a. isti’âreb. karîne-i mâni’ac. müste’ârün lehd. câmi’e. mutabakat

4. Sal›nd› bahçeye girdiÇiçekler selâma durduMor menekfle boyun e¤diGül k›zard› hicab›ndan

dörtlü¤ünde afla¤›daki anlat›m biçimlerinden hangisivard›r?

a. kapal› istiareb. aç›k istiarec. kinayed. teflbîhe. mecâz-› mürsel

5. “Ankara kollar›n› açm›fl onu bekliyordu.” cümlesin-de afla¤›daki anlat›m biçimlerinden hangisi vard›r?

a. teflbihb. kinâyec. aç›k istiare d. mecâz-› mürsele. kapal› istiare

6. “Bir sözü temel (=gerçek, hakiki) anlam›n›n da kas-tedilmifl olmas› mümkün olmakla birlikte temel anlam›d›fl›nda kullanmak” olarak tan›mlanan anlat›m biçimiafla¤›dakilerden hangisidir?

a. mecâzb. mecâz-› mürselc. teflbîh-i mü’ekkedd. isti’âree. kinâye

7. Art›k demir almak günü gelmiflse zamandanMechûle giden bir gemi kalkar bu limandan

dizelerinde “zaman” sözcü¤ünün gerçek anlam›nda an-lafl›lmas›na engel olan söz (=karîne-i mâni’a) afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. limanb. gemic. mechûld. demir almake. art›k

8. “Arslana¤z›”, “devetaban›”, “kuzukula¤›”, “han›meli”gibi bitki ve çiçek adlar›n› meydana getiren anlat›m yo-lu afla¤›dakilerden hangisi olabilir?

a. kapal› istiareb. kinayec. aç›k istiâred. teflhîse. teflbîh-i belî¤

9. “Kitab› yalay›p yuttu.” cümlesindeki anlat›m biçimiafla¤›dakilerden hangisidir?

a. isti’âre-i asliyyeb. isti’âre-i tebe’iyyec. mecâz-› mürseld. kinâye e. teflbîh-i mü’ekked

10. Bir aslan miyav dediMinik fare kükrediFareden korktu kediKedi p›rr uçuverdi

m›sralar›yla ilgili olarak afla¤›daki yarg›lardan hangisiyanl›flt›r?

a. Kedi fareye benzetilmifltir.b. Aslan kediye benzetilmifltir.c. Fare aslana benzetilmifltir.d. Kedi kufla benzetilmifltir.e. Kapal› istiare vard›r.

Kendimizi S›nayal›m


1. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Îcâz”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

2. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Îtnâb”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

3. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Me-câz” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

4. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “‹s-ti’âre” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

5. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Me-câz” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

6. e Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Ki-nâye” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

7. d Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Me-câz” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

8. c Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “‹s-ti’âre” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

9. b Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “‹s-ti’âre” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

10. a Bu soruya verdi¤iniz yan›t do¤ru de¤ilse, “Tefl-bih” ve “‹stiâre” bafll›kl› bölümleri yenidenokuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Îcâz maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kul-land›klar› ifadelere göre daha k›sa ifade etmek ya dabir maksad› onu ifadeye yeterli en az sözle söylemek-tir. Îcâz-› hazif ve îcâz-› k›sar denen iki türü vard›r.Îcâz-› hazif sözden kelime ya da cümle ç›karma yo-luyla yap›lan îcâza denir. Îcâz-› k›sar da sözde her-hangi bir eksiltme yoluna gitmeden az ve öz söz söy-leyerek yap›lan îcâza denir. Îtnâb ise îcâz›n z›dd›d›r.Maksad› s›radan insanlar›n günlük hayatta kulland›k-lar› ifadelere göre daha uzun ifade etmeye denir. Mü-

sâvât ise düflüncesini düzgün ve güzel ifade edebilenbirinin muhatab›n durumunu gözeterek s›radan in-sanlar›n günlük hayatta kulland›klar› sözlerle maksa-d›n› ifade etmesidir. Îcâz yahut itnâb oldu¤u belirle-nemeyen sözler genellikle müsâvât olarak de¤er-lendirilir.

S›ra Sizde 2

Mutabakat bir nesneyi veya bir kavram› ifade etmeküzere kullan›lan lafz›n o nesnenin bütününü iflaret et-mesine denir. Tazammun ise bir lafz›n gösterdi¤i nes-nenin unsurlar›ndan, özelliklerinden yaln›zca bir k›sm›-na iflaret etmesidir. Bir lafz›n, o lafz›n mutabakat yoluy-la gösterdi¤i nesne veya anlama de¤il de zihnin o nesneile ilgili veya ilgili oldu¤unu varsayd›¤› bir baflka nesneveya anlam› göstermesine iltizâm denir. Söz ve anlamaras›ndaki mutabakat iliflkisi “hakîkat”, tazammun iliflkisi“mecâz”, “iltizâm” iliflkisi ise “kinâye” ad›n› al›r.

S›ra Sizde 3

Mecâz, bir kelimenin temel anlam› d›fl›nda iliflkili oldu¤ubaflka bir anlam yerine kullan›lmas›d›r. Bir fiili as›l failin-den, aralar›ndaki iliflki sebebiyle bir baflka faile mal etme-ye aklî mecaz; bir kelimenin bir ilgi sebebiyle lügat an-lam›n›n d›fl›nda kullan›lmas›na ise lügavî mecâz ad› ve-rilir. Bu ilgi bir benzerlikse bu mecaz istiâre; benzerlikd›fl›nda bir fleyse mecâz-› mürsel ad›n› al›r. Mecâz-›

mürselde gerçek anlamla kastedilen anlam aras›nda bir-çok ilgi olmakla birlikte bu ilgilerden en yayg›n olanlar›,parça-bütün (=cüz’iyyet-külliyet), iç-d›fl (=mahal), sebep-sonuç, genel-özel (=umum-husus) ilgisidir.

S›ra Sizde 4

‹stiâre, bir kelimeye aralar›ndaki benzerlik sebebiyle,temel anlam›n›n d›fl›nda yeni bir anlam vermektir. Me-câz›n bir türüdür. Teflbîhin iki temel unsurundan mü-

flebbeh ve müflebbehün bihten birinin söylenerek,söylenmeyen unsurun kastedilmesidir. Di¤er bir ifadey-le istiâre, k›salt›lm›fl bir teflbîhtir. ‹nsan d›fl›ndaki canl›ve cans›z varl›klara insana özgü özellikler ile duyguvermeye teflhîs, konuflma özelli¤i olmayan bu varl›kla-r› konuflturmaya ise intâk denir. Bunlar klasik edebiya-t›n terimleri de¤ildir. Asl›nda bunlar mecazd›r. Teflhîs

ve intâk, ço¤u zaman kapal› istiâre yoluyla yap›l›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynakSaraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Be-

lâgat. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Söz ve anlam sanatlar›n›n ayr›m›na varabilecek, Anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar› tan›yacak ve tan›mlayabilecek,Anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar ile di¤er anlam sanatlar› hakk›nda fikirsahibi olacaks›n›z.


• Tenâsüb • Îhâm-› tenâsüb• Leff ü neflr• Tezâd• Îhâm-› tezâd• Mukabele• Cem’• Tefrîk• Taksîm• Tensîkü’s-s›fât• Rücû’• Tecrîd• ‹ltifât

• Tevriye• Îhâm• Müflâkele• Mübâla¤a• ‹dmâc• Tecâhül-i ârif• Hüsn-i ta’lîl• Te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-

zemm• Te’kîdü’z-zemm bimâ yüflbihü’l-

medh• Mezheb-i kelâmî• Tekrîr

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


Anlam Sanatlar›

• ANLAM YAKINLI⁄INA VEKARfiITLI⁄INA DAYANANSANATLAR

• ANLAM YAKINLI⁄INA DAYANANSANATLAR

• ANLAM KARfiITLI⁄INA DAYANANSANATLAR

• D‹⁄ER ANLAM SANATLARI


G‹R‹fi Bir önceki ünitede beyan›n bafll›ca konular›ndan olan hakîkat, mecâz ve kinâyeüzerinde durmufl ve bu ifade biçimleriyle Divan edebiyat›nda kullan›lm›fl olan ede-bî sanatlar›n önemli bir bölümünü oluflturan anlam sanatlar› aras›ndaki yak›n ilifl-kiden söz etmifltik.

Divan fliirinin dilini söz ve anlam yönünden süsleyen edebî sanatlar, belâgatinson bölümü olan bedî’in konusunu meydana getiren ifade biçimleridir. Bu ifadebiçimleri “söz sanatlar› (=sanâyi’-i lafziyye)” ve “anlam sanatlar› (=sanâyi’-i ma’ne-viyye)” olmak üzere ikiye ayr›l›r. Anlam sanatlar›, fliirde ya da nesirde sözcüklerinya da sözcük gruplar›n›n anlamlar› aras›ndaki yak›nl›k, karfl›tl›k ve benzeri iliflki-lerden yararlan›larak farkl› hayal ve ça¤r›fl›mlar meydana getirmek; söz sanatlar› daçeflitli ses tekrarlar›yla sözde âhenk yaratmak amac›yla kullan›lm›flt›r.

Bu ünitede önce bedî’ hakk›nda k›saca bilgi verilecek, sonra da anlam sanatla-r› ve söz sanatlar› olmak üzere ikiye ayr›lan edebî sanatlardan anlam sanatlar›n›“anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar”, “anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar” ve “di-¤er anlam sanatlar›” olmak üzere üç bafll›k alt›nda ele al›nacakt›r. Söz sanatlar› isebir sonraki ünitenin konusudur.

Bedî’As›l anlam› “örneksiz ve modelsiz bir fley icat etmek” olan bedî’, bir belâgat teri-mi olarak “me’ânî” ve “beyan” k›s›mlar›ndan sonra gelen, manaya delâleti aç›kve durumun gere¤ine uygun olan sözü laf›z (=söz) ve mana (=anlam) yönle-rinden güzellefltiren usûl ve maharetler(=muhassinât)i konu alan bir bilimdal›n›n ad›d›r. Bedî’in edebî dildeki söz ve anlam sanatlar›n›n henüz ele al›n›p in-celenmeye, yani belâgatin henüz bir bilim dal› hâline gelmeye bafllad›¤› y›llardabugünkünden daha genifl bir anlama sahip oldu¤u, fliire estetik de¤er kazand›ranher tür edebî sanat ve ifade özelli¤ine, hatta flairler aras›ndaki üslup farkl›l›klar›nabile bu ad›n verildi¤i bilinmektedir. Ancak uzun y›llar süren araflt›rma ve çal›flma-lar sonucunda bedî’ bugünkü anlam›n› kazanm›fl ve ilgi alan› “sözü laf›z ve manayönlerinden güzellefltiren usûl ve maharetler” olarak s›n›rland›r›lm›flt›r. Sözü laf›zve mana yönlerinden güzellefltiren usûl ve maharetler bugün “edebî sanatlar” bafl-l›¤› alt›nda ele al›nan ifade biçimleridir. Bu ifade biçimleri “anlam sanatlar› (=sanâ-yi’-i ma’neviyye)” ve “söz sanatlar› (=sanâyi’-i lafziyye)” olmak üzere ikiye ayr›l›r.Anlam sanatlar› tenâsüb, ihâm-› tenâsüb, tezâd, îhâm-› tezâd, mukabele, cem’, tef-

Anlam Sanatlar›

rîk, taksîm, leff ü neflr, tensîkü’s-s›fât, rücû’, tecrîd, iltifât, tevriye, müflâkele, mübâ-la¤a, tecâhül-i ârif, hüsn-i ta’lîl ve mezheb-i kelâmî gibi ifade biçimleridir. Söz sa-natlar› ise cinâs, ifltikak, seci, irsâd, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve akis gibi ifade biçim-leri ya da edebî sanatlard›r. Her iki grubun da d›fl›nda tutulmufl olan tekrîr, hemanlam hem de söz sanatlar› içinde de¤erlendirilebilecek bir ifade biçimidir. Anlamsanatlar› sözcükler aras›ndaki anlam yak›nl›¤›, karfl›tl›¤› gibi iliflkilere dayanan sa-natlard›r. Söz sanatlar› ise ses ve kelime tekrar›ndan do¤an, dolay›s›yla fliirde ya danesirde âhenk yaratmak amac›yla kullan›lm›fl olan, ancak anlamdan da ba¤›ms›zolmayan ifade biçimleridir.

ANLAM YAKINLI⁄I VE KARfiITLI⁄INA DAYALISANATLAR

Anlam Yak›nl›¤›na Dayanan Sanatlar

TenâsübTenâsüb, aralar›nda anlam bak›m›ndan tezad (=karfl›tl›k) d›fl›nda bir iliflkibulunan iki ya da daha fazla sözcü¤ü bir ibarede toplamakt›r: “Gül”, “bülbül”ve “gül bahçesi” sözcüklerinin ayn› ibare içinde toplanmas› gibi. Bu ifade özelli¤i-nin birbiriyle iliflkili sözcüklerin kavram alanlar›n› belirginlefltirmek, söylenmeyendi¤er ögeleri de hat›rlatmak ve metnin ana fikrini hissettirmek, yazar›n ya da flai-rin üslubunu belirlemek gibi ifllevleri vard›r.

Örnekler

TenâsübAramazd›k gece mehtâb› yüzün parlarkenBir uzak y›ld›za benzerdi günefl sen varken

F. Nâfiz Çaml›belBu dizelerdeki “mehtâb (=ay ayd›nl›¤›)”, “y›ld›z” ve “günefl” birbirleriyle iliflkili

sözcükler olduklar› için bu üç sözcü¤ün bir arada kullan›lmas›yla beyitte bir tenâ-süb meydana gelmifltir.

Sanma kim bâd-› hevâdan saç›lur hâk üzre âbNâr-› âhumdan arak-rîz olur ey meh-rû sehâb

Emrî“Ey ay yüzlü güzel! Ya¤murun toprak üzerine kendili¤inden döküldü¤ünü san-

ma, çekti¤im ah›n ateflinden bulut terlemifltir, senin ya¤mur sand›¤›n onun ter dam-lalar›d›r.” anlam›ndaki bu beyitte de “anâs›r-› erba’a” denilen “havâ”, “hâk (=toprak)”,“âb (=su)” ve “nâr (=atefl)” bir arada zikredilerek bir tenâsüb meydana getirilmifltir.

Aç›klama: Anâs›r-› erba’a “dört unsur” demektir. Bunlar “atefl”, “hava”, “su” ve“toprak” olup eskiden varl›k âleminin bunlardan meydana geldi¤ine inan›l›rd›.

Din kebûter gönlümi alma¤a zülfin salmasunMür¤-i dest-âmûzdur ana n’ider flâhîn salup

Ahmed PaflaBeyit “O sevgiliye söyleyin bir güvercine benzeyen gönlümü almak için saç›n›

salmas›n. Gönlüm zaten onun evcil kufludur, onu avlamak için flahin sal›p da neyapacak.” anlam›ndad›r.


Tenâsübün as›l anlam›“aralar›nda uygunlukbulunma, birbirine uyma,yak›flma, uygun ve güzeloranda olma”d›r.

Beyitte “kebûter (=güvercin)”, “mür¤ (=kufl)”, “dest-âmûz (=evcil)” ve “flâhîn”sözcükleri beytin anlam bütünlü¤ü içinde kullan›larak bir tenasüp meydana geti-rilmifltir (bk. leff ü neflr).

Îhâm-› TenâsübBir ibaredeki kelimelerden birinin ya da birden fazlas›n›n kastedilmeyenanlam›yla o ibaredeki tenasüp iliflkisi içinde yer almas›d›r. Bu sanat›, “iki an-lam› olan bir sözcü¤ün cümlede kastedilmeyen anlam›yla aralar›nda tenasüp bulu-nan di¤er sözcüklerin anlamlar› aras›nda tezad d›fl›nda bir iliflki bulunmas›” olaraktan›mlamak da mümkündür: “Bülbül”le “gülmek” fiilinin emir kipi olan “gül”ü ay-n› ibare içinde kullanarak bu sözcü¤ün yaratt›¤› ça¤r›fl›mla bir çiçek ad› olan “gül”ühat›rlatmak gibi (bk. tevriye).

Örnek

Titrerdi o bûsenle açan gonca gülünceF. Nâfiz Çaml›bel

“Gülmek” fiilinin kökü ile bir çiçek ad› olan “gül” efl sesli iki sözcüktür. M›sra-da “gonca” ile “gülünce” bir arada kullan›larak “gül” ile “gonca” aras›nda bir ça¤-r›fl›m yarat›lm›fl ve bu yolla bir îhâm-› tenâsübün meydana gelmesi sa¤lanm›flt›r.

Her tezervün nice bir sayd› hevâs›nda yilüpDâ’imâ h›rs u tama’ çeflmini bâz eyleyelüm

BakîFarsçada biri “do¤an”, di¤eri de “aç›k” anlam›nda iki “bâz” vard›r. Beyit “Her

sülünü avlama arzusuyla ç›rp›n›p daha nereye kadar h›rs gözünü ‘bâz (=aç›k)’ tu-tal›m.” anlam›ndad›r. Ancak beyitte bu sözcük “tezerv (=sülün)” ve “sayd (=av, av-lama)” ile birlikte kullan›larak bu iki sözcü¤ün yaratt›¤› ça¤r›fl›mla “bâz”›n “do¤an”anlam› da hat›rlat›lm›fl ve bu yolla bir îhâm-› tenâsüb meydana getirilmifltir.

Leff ü NeflrSözlük anlam› “dürme, toplama ve yayma” olan leff ü neflr, bir ibarede iki ya dadaha fazla sözcü¤ü veya hükmü zikrettikten sonra bunlarla iliflkili sözcükya da hükümleri s›ralamak yoluyla meydana getirilen bir ifade biçimidir.Bu sanat, “bir ibarede önce birtak›m unsurlar› söylemek, sonra da bunlar›n her bi-riyle ilgili baflka unsurlar› s›ralamak” fleklinde de tan›mlanabilir. Bu anlat›m tekni-¤inde önce söylenenler leff(=toplama)i, sonrakiler de neflr(=yayma)i meydanagetirirler. Leff ü neflrde kullan›lan unsurlardan hangisinin hangisiyle iliflkili oldu¤ubelirtilmez; bunu belirlemek okuyucu ya da dinleyiciye b›rak›l›r. Leff ü neflr, mü-retteb ve gayr-i müretteb olmak üzere ikiye ayr›l›r:

1. Mürettep (=düzenli, s›ral›) leff ü neflr: ‹lk s›rada söylenen kelime ya dahükümlerle bunlar›n karfl›l›¤› olan unsurlar›n ayn› s›rayla verilmifl oldu¤uleff ü neflrlerdir.

2. Gayr-i mürettep (=düzensiz ve s›ral› olamayan) leff ü neflr: Buna mü-flevvefl leff ü neflr de denir. ‹lk s›rada söylenen kelime ya da hükümlerlebunlar›n karfl›l›¤› olan unsurlar›n belli bir düzen içinde olmad›¤› leff üneflrlerdir (bk. taksîm).

372. Ünite - Anlam Sanat lar ›

Örnekler

Sak›n bir söz söyleme... Yüzüme bakma sak›nSesini duyan olur, sana göz koyan olur

Faruk N. Çaml›bel

‹lk m›sradaki “söz söyleme” ve “bakma” ile ikinci m›sradaki “sesini duyan” ve“göz” kelimeleri aras›nda leff ü neflr vard›r. Bu leff ü neflr birbiriyle ilgili unsurlarayn› düzen içinde s›raland›¤› için mürettep bir leff ü neflrdir.

Mürdeye cânlar virür bîmâra s›hhat leblerünHikmet-i Lokmân u i’câz-› Mesîhâ bundadur

Bakî

fiair beytin ilk m›sra›nda sevgilisinin dudaklar›n›n iki özelli¤inden söz etmekte-dir: “Ölülere can verme” ve “hastalar› iyilefltirme”. Bunlar›n ilki Hz. ‹sa’ya ait birmucize, ikincisi de Lokman Hekim’in bir özelli¤idir. Unsurlar ayn› s›rada karfl›l›kl›olarak verilmedi¤i için bu beyitteki leff ü neflr, mürettep olmayan (=gayr-i müret-teb, müflevvefl) bir leff ü neflrdir.

Fikr-i zülfün dilde tâb-› sûz-› ›flkun sînedeNârdur külhanda gûyâ mârdur gencînede

Nef î

“Saç›n›n gönüldeki düflüncesi sanki hazineyi bekleyen bir y›lan, aflk›n›n sinede-ki yak›c› harareti de külhandaki atefltir.” anlam›ndaki bu beyitte ilk m›sradaki “zülf(=saç)”, “dil (=gönül)”, “tâb-› sûz-› ›flk (=aflk›n yak›c› harareti)” ve “sîne” ile ikincim›sradaki “nâr (=atefl)”, “külhan”, “mâr (=y›lan)” ve “gencîne (=defîne)” birbirleriy-le benzerlik iliflkisi olan sözcüklerdir. Beyitte “zülf”, “mâr”a; “dil”, “gencîne”ye; “tâb-› sûz-› aflk”, “nâr”a; “sîne” de “külhan”a benzetilmifl ve müflebbehler ilk m›srada mü-flebbehün bihler de ikinci m›srada zikredilerek bir leff ü neflr meydana getirilmifltir.Ancak, bu leff ü neflrde müflebbehlerle müflebbehün bihler ayn› düzen içerisindeverilmedikleri, kar›fl›k bir flekilde s›raland›klar› için meydana gelen leff ü neflr, gayr-i müretteb (=müflevvefl) bir leff ü neflr olmufltur. Leff ü neflri oluflturan sözcükler ay-n› zamanda aralar›nda tenâsüb iliflkisi de olan sözcüklerdir (bk. tenasüb).

Anlam Karfl›tl›¤›na Dayanan Sanatlar

TezâdTezâd, z›t (=karfl›t) anlaml› sözcükleri bir ibarede toplamakt›r. Burada kaste-dilen karfl›tl›k, “siyah” ve “beyaz” gibi bir renk karfl›tl›¤› olabilece¤i gibi, “bilmek”ve “bilmemek” gibi olumlu ve olumsuz fiiller aras›ndaki bir karfl›tl›k da olabilir. Ay-r›ca “baba” ve “o¤ul” gibi aralar›nda yak›nl›k bulunan ve birinin anlafl›lmas› di¤e-rine ba¤l› olan sözcükler aras›ndaki iliflki de tezat kapsam›na girer.

Tezatta karfl›t anlaml› sözcüklerin her ikisi de isim ya da her ikisi de fiil olabi-lece¤i gibi, bu sözcüklerin biri isim di¤eri fiil de olabilir. Fiiller aras›ndaki tezâd iki-ye ayr›l›r:


a. Olumlu fiiller aras›ndaki z›tl›k. “A¤lad›” ve “güldü” fiillerinin ayn› ibare için-de yer almas› gibi.

b. Biri olumlu di¤eri olumsuz olmak üzere ayn› kökten türemifl iki fiili bir ara-da kullanmaktan do¤an tezâd. “A¤lad›” ve “a¤lamad›” ile “a¤la” ile “a¤lama”fiillerinin ayn› ibare içinde yer almas› gibi.

Tezatta karfl›tl›k sözcüklerin gerçek anlamlar› aras›nda olabilece¤i gibi mecazîanlamlar› aras›nda da olabilir. Ayr›ca “büyük-küçük”, “beyaz-siyah”, “geldi-gelme-di” türünden tezatlar d›fl›nda insan zihninde karfl›tl›k oluflturan ifadeler de tezatolarak de¤erlendirilebilir. Asl›nda bu tür tezatlar ifadenin ve hayalin daha da belir-gin bir hâle gelmesini sa¤lar.

Cinayeti kör bir bal›kç› gördüAttila ‹lhan

Çiçeksiz bir çiçekçi dükkân›nda durmuflEce Ayhan

dizeleri bu tür tezatl› ifadelerin oldu¤u örneklerdendir.

Olaylar› ve eflyay› farkl› yönleriyle görmeyi, görülen ve duyulan› daha etkileyi-ci bir flekilde ifade etmeyi sa¤layan bu sanat, sanatkâr›n iç dünyas›n› ve heyecan-lar›n› ortaya koymada önemli bir ifade arac›d›r. F. N. Çaml›bel’in,

ak aln›mda kara duran yaz›m›***ard›nda bir beflik b›rak›r her giden tabut***taçlar bile cihanda e¤ilen bafllar›nd›r

m›sralar› bu ifade biçiminin baflar›l› bir flekilde kullan›ld›¤›nda okuyucu ya da din-leyici üzerinde b›rakt›¤› etkinin derecesini göstermektedir. Asl›nda tezat, dilde et-kileyicili¤i sa¤layan kimi ögeleri öne ç›karmakt›r. Örnek olarak Mehmed Âkif, bül-büle hitaben söyledi¤i,

Niçin bir damlac›k gö¤sünde bir umman hurûfland›r

m›sra›nda “bir damlac›k gö¤üs”ün içine bir “umman”› s›¤d›rarak tezad›n yaratt›¤›bu etkileyicili¤in son derece baflar›l› bir örne¤ini vermifltir.

Örnekler

Ya gezen bir ölü yahut gömülen bir diriyimMumyad›r canl› da cans›z da bu kabristanda

Faruk N.Çaml›belBirinci m›srada “ölü” ile “diri”nin, ikinci m›srada da “canl›” ile “cans›z”›n bir ara-

da kullan›lm›fl olmas›ndan meydana gelen bir tezâd vard›r.

Ne efsunkâr imiflsin âh ey dîdâr-› hürriyyetEsîr-i aflk›n olduk gerçi kurtulduk esâretten

Nam›k KemalBeyitte “hürriyyet” ve “esâret” kavramlar› aras›nda tezat vard›r. Bu iki z›t kav-

ramdan biri “esir olmak”, di¤eri de “hürriyyet” ile “esaretten kurtulmak”t›r. Z›t an-laml› sözcüklerden “hürriyet” isim, “esir olmak” ve “esaretten kurtulmak” da fiildir.


Zevki kederde mihneti râhatda görmüflüzÂyînedir biri birine subh u flâm›m›z

fieyh GalibMutasavv›f flair bu beyitte benimsedi¤i dünya görüflü çerçevesinde “zevki ke-

derde”, “mihneti rahatta” gördü¤ünü söylemektedir. Buradaki etkileyicilik “zevk”ile “keder” ve “mihnet” ile “râhat” aras›ndaki karfl›tl›kla de¤il, “zevki kederde”,“mihneti rahatta görme” aras›ndaki tezatla sa¤lanm›flt›r. Ayr›ca beyitteki “subh(=sabah)” ile “flâm (=gece)” aras›nda da ayr› bir tezat vard›r.

Îhâm-› Tezâd‹ki anlam› olan bir sözcü¤ün cümlede kastedilmeyen uzak anlam› ile birbaflka sözcük aras›nda z›tl›k olmas›d›r. Örnek olarak fieyh Gâlib’in,

Eyyâm-› heremde tutal›m genc bulunmufl

Tutal›m, yafll›l›k günlerinde hazine/gençlik bulunmufl anlam›na gelen m›sradaArapça “herem (=yafll›l›k)” ile Farsça “genc (=hazine)” aras›nda, “genc” Türkçe“genç”le efl sesli bir sözcük oldu¤u için bir îhâm-› tezâd vard›r.

Örnek

Yani ne mi diyorum. Çok kurak tarlaÇünkü as›l fliirler bekler baz› yafllar›

Behcet NecatigilBu iki dizede birinci dizedeki “kurak” ile ikinci dizedeki “yafl” sözcükleri ara-

s›nda bir îhâm-› tezâd vard›r. “Yafl” biri “insan yafl›”, di¤eri de “nemli, ›slak” anla-m›nda olan efl sesli iki ayr› sözcüktür. ‹kinci m›sradaki “yafl”, “insan yafl›” anlam›n-dad›r. Ancak birinci dizedeki “kurak” “›slak” ya da “nemli” anlam›ndaki di¤er“yafl”› hat›rlatmakta ve bu sözcü¤ün yaratt›¤› ça¤r›fl›m dizelerde bir îhâm-› tezâd›meydana getirmektedir.

Di¤er Anlam Sanatlar›

MukabeleBir ibarede iki ya da daha fazla sözcü¤ü söyledikten sonra ayn› s›ray› ko-ruyarak bunlar›n anlamca mukabil(=karfl›l›k)i ya da z›dd› olan kelimele-ri s›ralamakt›r.

Örnek

“‹lâhî! Her ne kadar cehd idüp zâhirüm ma’mûr idersem bât›num vîrân...”Sinan Pafla

Yazar›n “Allah›m! Her ne kadar çal›fl›p d›fl›m› mamur etsem de iç dünyam y›k›khâlde.” dedi¤i bu cümlede “zâhir (=d›fl)” ile “bât›n (=iç)” ve ma’mûr ile virânaras›nda bu sözcükler karfl›t anlaml› olduklar› için tezat, bunlar bir düzen içerisin-de s›ralanm›fl olduklar› için de mukabele vard›r.

Dilde safâ-y› aflkun dîde gamunla pür-nemBir evde ayfl u flâdî bir evde ye’s ü mâtem

Beytin ikinci m›sra›nda önce birbiriyle yak›n anlaml› iki sözcük olan “ayfl u flâ-dî”, sonra da bunlar›n z›t anlaml›lar› olan “ye’s ü mâtem” zikredilmifl ve m›srada birmukabele meydana getirilmifltir.


Cem’-Tefrîk-TaksîmCem’: Sözlük anlam›, “toplamak, birlefltirmek” olan cem’, bir belâgat terimi olarakiki ya da ikiden fazla anlam› bir hüküm alt›nda toplamakt›r. ‹ki fley cem’ edil-dikten sonra aralar›n› tefrîk (=ay›rma) etmeye cem’ ma’a’t-tefrîk (=tefrikle yap›-lan cem’) denir. Tefrîk, cem’ edilen iki fleyin farkl› olduklar› yönler ayr› ayr› belir-tilerek yap›labilece¤i gibi bu farkl› yönler söylenmeden sadece ikisinin ayr› fleyleroldu¤u ifade edilerek de yap›labilir. Cem’den sonra cem’i meydana getiren fleyle-rin özelliklerini söylemeye de cem’ ma’a’t-taksîm (=taksimle yap›lan cem’) denir.

Örnekler

1. Cem’

Bu gece yar›s›nda iki yoldafl uyan›kBiri benim biri de serseri kald›r›mlar

Necip Faz›l K›sakürekfiair, bu iki dizede kendisiyle kald›r›mlar› gece yar›s›nda uyan›k olma hususun-

da cem’ etmifltir.

2. Cem’ ma’a’t-taksîm

Ayn› sâhilde durup dald›¤›m›z ayn› gurûbSana bir saks› çiçektir bana bir kan çana¤›

Faruk Nafiz Çaml›belGurûb (=güneflin bat›fl›), önce iki kiflinin bir sahilde durup kendisine bak›larak

düflüncelere dalma hususunda cem’, sonra da iki kiflide b›rakt›¤› iki ayr› izlenimgöz önünde bulundurularak taksîm edilmifltir. Dolay›s›yla bu m›sralarda cem’ma’a’t-taksîm vard›r.

S›fat-› Hazret-i Hüseyn ü HasenCümle-i kâ’inâtadur rûflen

Ol biri nakd-i pâk-i MustafavîBu biri nûr-› çeflm-i Murtazavî

Fuzulîfiair ilk beyitte Hz. Muhammed’in iki torunu olan Hz. Hasan ve Hüseyin’in özel-

liklerinin bütün âlemce bilindi¤ini söyleyerek bunlar›n ikisini cem’, ikinci beyittede birinin Hz. Muhammed’in can› gibi de¤erli varl›¤›, di¤erinin Hz. Ali’nin gözü-nün nuru oldu¤unu söyleyerek de aralar›n› tefrîk etmifltir. Fuzulî’nin bu iki beytibelâgat kitaplar›nda her ne kadar taksîm için örnek olarak gösterilmifl olsa da be-yitte yaln›z taksîm de¤il, taksimle birlikte cem’ (=cem’ ma’a’t-taksîm) de vard›r.

Tefrîk: Birbirinin ayn› olan ya da ayn› oldu¤u kabul edilen iki fley ara-s›nda fark oldu¤unu söylemektir. Bu ifade biçimi ile ilgili örnekler, tefrîkte herzaman bir karfl›laflt›rman›n bulundu¤unu göstermektedir.

Örnekler

Seni Kisrâ’ya adâletde mu’âdil dutsamFazladur sende olan devlet-i dîn ü îmân

Bâkîfiair bu beyitte övdü¤ü kifli(=memdûh)ye hitaben “Seni âdalette Kisrâ ile eflit

tutmak istesem de sendeki din ve iman Kisrâ’dan daha fazla oldu¤u için böyle bir


eflitlikten söz etmek mümkün de¤ildir.” diyerek memduhu ile Divan fliirinde ada-let sembolü olan Kisrâ’n›n aras›n› kendi memduhu lehine tefrik etmifltir.

Mende Mecnûn’dan füzûn âfl›kl›k isti’dâd› varÂfl›k-› sâd›k menem Mecnûn’un ancak ad› var

FuzûlîBeyit, “Bendeki âfl›kl›k yetene¤i Mecnun’dan fazlad›r; çünkü, sad›k âfl›k benim,

Mecnun’un yaln›zca ad› var.” anlam›ndad›r. fiair bu beyitte kendisinin Divan fliirin-de aflk yolundaki her türlü eziyete, ac›ya tahammül etmekle bir âfl›k sembolü hâ-line gelmifl olan Mecnun’dan daha yetenekli, daha sad›k bir âfl›k oldu¤unu iddiaederek kendisi ile Mecnun’un aras›n› kendi lehine tefrik etmifltir.

Taksîm: Bir ibarede birden fazla unsuru and›ktan sonra bunlara ait özel-likleri, her birinin hangisine ait oldu¤unu belirterek söylemektir. Taksîm ileleff ü neflr aras›nda benzer yönler varsa da taksîmde ilgili kelimeler ya aç›kça yada iflaret yoluyla belirtilir. Leff ü neflrde ise bu sözcükler aras›ndaki iliflki belirtil-mez; bunun tespiti okuyucu ya da dinleyiciye b›rak›l›r.

Örnekler

Nigârâ ald› hattundan beneffle reng ü sünbül bûKi bâ¤› hurrem eyler o dimâ¤› hurrem eyler bu

NizamîBeyit “Ey güzel! Menekfle rengini, sümbül de kokusunu senin hatt(=ergenlik

tüyleri)›ndan alm›flt›r. O (menekfle ve sümbül) ba¤›, bu (hatt) da dimâ¤(=beyin)›flenlendirir.” anlam›ndad›r. Beyitte “menekfle” ve “sünbül” “ba¤”›, “hatt” da “di-mâ¤”› flenlendirdi¤i için aralar› tefrik edilmifltir.

Saç› yana¤ üstinde kim vardurBirisi bulut biri gülzârdur

Bedr-i Dilflâdfiair ilk m›srada “saç” ve “yanak”›, ikinci m›srada da “saç”a karfl›l›k “bulut”u,

“yanak”a karfl›l›k da “gülzâr(=gülbahçesi)”› anarak bir taksîm yapm›flt›r. Buradataksimi leff ü neflrden ay›ran “birisi” ve “biri” sözcükleridir.

Leff ü neflr ile taksîmi tan›mlayarak bu tan›mlardan hareketle iki ifade biçimi aras›ndakifark› belirlemeye çal›fl›n›z.

Tensîkü’s-S›fât (=sürekli niteleme)As›l anlam› “bir varl›¤›n niteliklerini s›ralamak” olan tensîkü’s-s›fât bir belâgat te-rimi olarak manzum ya da mensur bir metinde bir flahs› ya da nesneyi art ar-da s›ralanan s›fatlar ile nitelemektir.

Tensîkü’s-s›fâtta her beyit kendi içinde bir bütün olmal›, cümle söz ve anlamyönünden tamamlanmal›d›r.

Karadutum, çatalkaram, çingenemNar tanem, nur tanem, bir tanemA¤aç isem dal›ms›n, salk›m saçakPetek isem bal›ms›n, a¤ulumGünâh›ms›n, vebâlimsin

Bedri R. Eyübo¤lu


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

fiair bu m›sralarda sevgilisini kendi hayal dünyas›nda ona yak›flt›rd›¤› birtak›ms›fatlar ile nitelemektedir. Her dizede niteleme ve hüküm tamamlanmaktad›r.

Celîs-i halvetüm varum habîbüm mâh-› tâbânumEnîsüm mahremüm varum güzeller içre sultânum

Hayâtum hâs›lum ömrüm flarâb-› kevserüm adnümBahârum behcetüm rûzum gülüm ey verd-i handânum

MuhibbîKanunî Sultan Süleyman’›n tamam› ayn› üslupta yaz›lm›fl bir fliirinden al›nan bu

iki beyit, “Yaln›zl›¤›m› paylaflt›¤›m arkadafl›m, her fleyim, sevgilim, benim parlayanay›m, arkadafl›m, mahremim, güzeller içinde sultân›m; hayat›m, elimdeki her fle-yim, ömrüm, Kevser flarab›m, Adn cennetim, bahar›m, sevincim, gündüzüm, gü-lüm, ey aç›lm›fl gülüm!” anlam›ndad›r.

Aç›klama: Adn cennet demektir. Bir inan›fla göre de cennetin sekiz tabakas›n-dan biri ve derece olarak en üstünüdür.

Rücû’Sözlük anlam› “dönme” olan rücû’, söylenen sözden bir nükteye dayal› olarakgeri dönme anlam›nda bir edebî terimdir. Rücû’ daha önce söylenen söze dönüflolabilece¤i gibi söylenen sözü iptal edip farkl› bir düflünceye yönelifl de olabilir.Yerinde yap›ld›¤› takdirde flaire heyecan›n› d›fla yans›tma imkân› verir ve ifadeedilmek istenen düflünceyi güçlendirir.

Örnekler

Makber mi, nedir flu gördü¤üm yer?Ya böyle revâ m› cây-› dilber?Bir tecrübedir bu, hîledir buYok, mahv›ma bir vesîledir bu

Abdülhak Hâmid‹çinde bulundu¤u heyecan› baflar›l› bir flekilde okuyucu ya da dinleyiciye yan-

s›tan flair, uzun bir manzumeden al›nan bu dört m›sra›n üçüncüsünde, durumukendisi için bir tecrübe ya da kendisine karfl› yap›lan bir hile olarak tespit etmifl;fakat hemen alt m›sradaki “yok” sözüyle bu tespitten vazgeçerek hükmünü de¤ifl-tirmifltir. Dikkat edilirse ikinci tespit ve hüküm ilkinden daha güçlüdür; bu ilerihükmün etkisini ise ilk tespit haz›rlamaktad›r.

“Makber, makber de¤il bir türbe, türbe de¤il bir ma’bed, ma’bed de¤il bir kürre,kürre de¤il bir fezâ-y› bî-intihâ olmal›.”

Abdülhak Hâmidfieklen tam bir rücu örne¤i olan bu cümle ifade aç›s›ndan elefltirilmifltir.

Zamân gelir ki cihân içre ins ü cân kalmazDegil degil yal›n›z ins ü cân cihân kalmaz

Yeniflehirli Avnifiair ilk m›srada “Öyle bir dönem gelir ki dünyada insanlar ve cinler kalmaz.”

dedikten sonra söyledi¤inin eksik oldu¤unun fark›na var›p ikinci m›srada bu sö-zünden dönerek “Dünya da kalmaz.” demektedir.


Ol mihr ü mâh-rûyum bir serv-kamet ancakYok yok ne serv-kamet ol kad k›yâmet ancak

‹bni Kemâlfiair ilk m›srada sevgilisinin boyunu önce “serv”e benzetmifl; ikinci m›srada

“yok yok” sözüyle bu düflüncesinden tamamen dönerek onun boyunu “k›yâmet”ile nitelemifltir.

TecrîdSözlük anlam› “bir fleyin elbisesini ç›karmak ya da kabu¤unu soymak” olan tecrîd,bir belâgat terimi olarak insan d›fl›ndaki herhangi bir canl›ya, eflyaya, nesne-ye insanm›fl gibi hitap etmektir. Bir insan›n kendini bir baflka insan ya da var-l›k yerine koyarak gönlüne veya kendine hitap etmesine de tecrîd denir. fiairin he-yecan›n› ve ruh hâlini en iyi yans›tan sanatlardand›r. Konuflma yetene¤i olmayanbir canl›ya, eflyaya ya da nesneye seslenme yoluyla yap›lm›fl olan tecridler genel-likle teflbih ve kapal› istiare ile ilgili ifade biçimleridir.

Örnekler

Gel girme âhum ile sipihrün aras›naOd ile penbenün oyun› yokdur ey sehâb

Emrîfiair beyitte tecrîd yoluyla bulut(=sehâb)a seslenerek “ah› ile fele¤in aras›na

girmemesini” tavsiye etmekte ve “atefl ile pamu¤un oyunu olmaz” diye de biruyar›da bulunmaktad›r. Beyitteki tecrîd cans›z bir nesneye seslenme yoluyla ya-p›lm›fl bir tecriddir.

Ahmed içün cevrüni çekmez dir imifl müdde’îOl seni candan sever yaraflmaz ol bühtân ana

Ahmed Paflafiair bu beyitte tecrîd yoluyla kendisini üçüncü bir kifli yerine koyarak sevgili-

sine, “Müdde’î, Ahmed senin cefan›, sitemini çekmez diyormufl; o seni candan se-ver böyle bir iftira ona yak›flmaz.” demektedir.

Aç›klama: Divan fliirinde sevgiliden gelecek her türlü kötü davran›fl, eziyet,iflkence âfl›k için bir lütuf, bir ihsand›r. Sevgilinin bu eziyetlerine katlanmamakya da katlanamamak ise âfl›¤›n aflk›ndaki eksikli¤in en önemli belirtisidir. Müd-de’î “Divan fliirinde as›ls›z yalanlar›yla âfl›k ile onun sevgilisinin aras›n› bozmakisteyen kifli” anlam›nda kullan›l›r.

Hac yollar›nda mefl’ale-i kârbân gibiErbâb-› aflk içinde nümâyans›n ey gönül

NedîmBu beyitte flair kendini baflka birinin yerine koyarak tecrîd yoluyla gönlüne, do-

lay›s›yla da kendine hitap etmifltir.

‹ltifâtSözlük anlam› “dönmek, yüzünü çevirmek” olan iltifât, bir belâgat terimi olarakmanzum ya da mensur bir sözü birinci, ikinci veya üçüncü flah›s kiplerin-den biri ile ifade ederken di¤er bir kipe aktarmakt›r. ‹ltifat içinde de¤erlendiri-lecek di¤er bir anlat›m biçimi de ayn› ifade içinde sözü, fiil kiplerinin birinden di-¤erine çevirmektir.


‹ltifat, söz bir düzen içinde devam ederken onu birdenbire, beklenmedik flekil-de ve akla gelmeyen bir yöne çevirmek oldu¤u için bu ifade biçiminin en etkiliolan› heyecan hâlinde söylenenidir. ‹ltifat›n rücû’ ve tekrîrde oldu¤u gibi zihniuyarma, dikkati çekme gibi önemli ifllevleri vard›r.

Örnekler

Korkma sönmez bu flafaklarda yüzen al sancakSönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocakO benim milletimin y›ld›z›d›r parlayacakO benimdir o benim milletimindir ancak

Çatma kurbân olay›m çehreni ey nazl› hilâlKahramân ›rk›ma bir gül ne bu fliddet bu celâlSana olmaz dökülen kanlar›m›z sonra helâlHakk›d›r Hakk’a tapan milletimin istiklâl

Ben ezelden beridir hür yaflad›m hür yaflar›mHangi ç›lg›n bana zincir vuracakm›fl flaflar›mKükremifl sel gibiyim bendimi çi¤ner aflar›mY›rtar›m da¤lar› enginlere s›¤mam taflar›m

Mehmed AkifBu üç k›t’an›n ilkinde muhataba hitap vard›r. Bu hitab›n amac› milletin san-

cak ve bayrak ile somutlaflm›fl olan istiklâl inanc›n› pekifltirmektir. ‹kinci k›t’adamuhatap de¤iflmifltir; bu k›t’adaki muhatap “hilâl”dir. fiair üçüncü k›tada kendisi-ne döner ve hitab› terk ederek bir hikâyeye ve tasvire bafllar. Bu k›tada fiil kip-leri de¤iflmifltir. fiair birinci tekil kifli zamirleri ile ifadesini sürdürür. Buna ek ola-rak bu son k›tan›n ilk iki m›sra›nda da bir iltifât vard›r. Birinci m›srada geçmifl za-man kipi kullan›ld›ktan hemen sonra genifl zaman kipine geçilmifltir. Alt m›sra›n-da da gelecek zaman›n rivayetinden yine genifl zamana geçifl vard›r. Bu özgürlü-¤ün geçmiflten gelece¤e yönelik süreklili¤ini vurgulamaktad›r. Asl›nda bu fliirbafltan sona kadar bir üslûp özelli¤i olan iltifât›n usta bir flair elinde nas›l bir sa-nata dönüflebilece¤ini gösteren örneklerle doludur.

Kapuna yüz sürdügiyçün buld› bu kadri güneflEy günefl hofl südde-i âlîye itdün ilticâ

Lâmi’îBeyit “Günefl bu de¤eri senin kap›na yüz sürdü¤ü için buldu. Ey günefl! Hofl,

yüce bir efli¤e s›¤›nd›n.” anlam›ndad›r. Bir kasideden al›nm›fl olan bu beyitte flairbirinci m›srada memduhu olan I. Selim’e, ikinci m›srada da iltifat yoluyla muhata-b›n› de¤ifltirerek “günefl”e hitap etmektedir.

TevriyeSözlük anlam› “bir haberi gizleyerek bir baflka söz ve haberi öne ç›karmak” olantevriye, fliir ve nesirde yak›n ve uzak iki anlam› olan bir sözün zihne he-men gelen yak›n anlam›n› de¤il, uzak anlam›n› kastetmektir. Bu ifade özel-li¤ini “iki anlam› olan bir sözcü¤ün kastedilen anlam›n› yak›n anlam ile gizlemek”fleklinde de tan›mlamak mümkündür. Tevriyede her iki anlam da sözcü¤ün gerçekanlamlar› olabilece¤i gibi, bu anlamlardan biri gerçek di¤eri mecazî de olabilir.Tevriyede sözün yak›n anlam› aç›k, uzak anlam› ise gizlidir. Söze muhatap olan ilkanda sözü yak›n anlam›yla anlar. Tevriyeli sözcü¤ün her iki anlam› da tan›n›yor vekullan›l›yor olmal›d›r. Tevriyeye îhâm da denir.


Tevriye, sözcü¤ün uzak ya da yak›n anlam›yla ilgili hiçbir ipucu verilmeden deverilerek de yap›lm›fl olabilir.

Tevriyede cümlenin yap›s› ve unsurlar›n›n s›ralan›fl› ikinci anlama göre de sa¤-lam olmal› ve dil kurallar›n› zorlamamal›d›r.

Örnekler

Sordum nigâr› didiler ahbâbSemt-i Vefâ’da To¤ru yoldadur

HüsnîBeyitte “Sevgiliyi sordum, dostlar ‘Vefa semtinde, do¤ru yoldad›r’, dediler.” de-

niliyor. Bu beyitteki “vefâ” ilk anda ‹stanbul’daki “Vefa semti”ni ve “Do¤ru yol” dao zamanlar bu semtte olmas› muhtemel bir soka¤›n ad›n› akla getirmektedir. Bu-nunla birlikte flairin as›l söylemek istedi¤i bunlar de¤ildir. fiair “Vefâ” ile kelimeningerçek anlam›n›, “do¤ru yol” ile de “istikamet sahibi olma”y› kastetmektedir.

fiemîm-i kâkülün alm›fl nesîm gülflendeDimifl ki sünbüle sende emânet olsun bu

Figânî“Rüzgâr sen gül bahçesinde dolafl›rken saç›n›n o güzel kokusunu alm›fl ve süm-

büle götürüp ‘bu’ sende emanet kals›n demifl.” anlam›ndaki beyitte bir tevriye var-d›r. Bu tevriye beytin sonundaki “bu”nun Farsça “koku” anlam›ndaki “bû” sözcü-¤ünü hat›rlatmas›yla meydana gelmektedir.

Rûzgârum buld› devrân-› felekden ink›lâbKan içer oldum aya¤›n çekdi bezmümden flerâb

FuzulîBeyitte “Fele¤in dönmesinden, yani olaylardan hayat›m de¤iflti. fiarap iflret

meclisinden aya¤›n› çekti, art›k gelmiyor. Ben bundan dolay› kan içer oldum.”denmektedir. “Ayak”›n uzak anlam› kadehtir. Buna göre beytin anlam› “fiarap ar-t›k kadehini iflret meclisinden çekti, bu mecliste kadeh sunulmuyor, bundan dola-y› art›k kan içiyorum.” demek olur.

Tevriyeyi tan›mlay›n›z.

MüflâkeleSözlük anlam› “birden fazla unsurun birbirine benzemesi” olan müflâkele, bir sö-zü ikinci defa hem ilk kullan›ld›¤› anlam d›fl›nda hem de gerçek anlam› d›-fl›nda kullanmakt›r: “Hat›ra gelmeyen fley vukua geldi.”, “Baflkas›na ö¤üt veripdururken gönül verdim mi diyeceksin?” cümlelerinde oldu¤u gibi.

Müflâkelede mutlaka tekrar edilen bir sözcük vard›r. Bu sözcük ikinci kullan›-m›nda ilkinden farkl› bir anlamda kullan›l›r. Müflâkelenin amac› söze incelik venükte katmak, ifade edilmek istenen anlama dikkat çekmektir.

Örnekler

Kadeh k›rarsa da erbâb-› dil gönül k›rmazMuallim Naci

Bu m›srada “k›rmak” fiili ilkinde gerçek, ikincide de mecazî anlam›yla kullan›lm›flt›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Zâhidâ sâgar› çekmek eger old›ysa günâhSen sevâb içre bulun biz bu günâh› çekelim

HayâlîBeyitteki “çekmek” fiili, kadeh ile birlikte “içmek”; günah ile birlikte ise “yük-

lenmek” anlam›n› ifade etmektedir.

Gözün tîr atd› bu câna ana cân atd› bu gönlümNiçün at›fld› ol kâfir bu birkaç müslümân ile

Emrîfiair beytin ilk m›sra›nda “Gözün bu cana ok att›, bu gönlüm de ona can att›.”

derken ikinci “atma” fiilini ilk kullan›fl›ndaki anlam›nda de¤il, “can”la birlikte “flevkve arzu duyma” anlam›nda kullanmaktad›r.

Girer ol kal’a-i pûlâda s›yup gam ceyflinEmrî her kim ki dil-i dilber-i çâlâke girer

EmrîGam askerini yenilgiye u¤ratarak; gama, derde, tasaya yenik düflmeden sevgi-

linin gönlüne girmeyi, “demirden kaleye girme”ye benzeten flair, ikinci “girme” fi-ilini “gönül kazanmak” anlam›nda kullanm›flt›r.

Mübâla¤aMübâla¤a, bir niteli¤in, fiilin veya durumun gerçekleflmesi zor hatta im-kâns›z dereceye ç›kar›larak, abart›larak ifade edilmesidir. “Bir durumu olum-lu ya da olumsuz olarak nitelemede afl›r›l›¤a kaçmak” fleklinde de tan›mlanabile-cek olan mübala¤a bazen bir gerçe¤in ifadesi de olabilir.

Bedî’de mübala¤a, mübâla¤a-i makbûle (=makbul mübala¤a) olarak da ad-land›r›l›r. Böyle bir adland›rma mübala¤an›n makbul olmayan bir türünün de ol-du¤unu gösterir. Bir mübala¤an›n makbul olup olmad›¤› ise tamamen göreceli birdurumdur ve bunun belirlenmesi “zevk-i selîm”e b›rak›l›l›r. Mübala¤an›n teblî¤,i¤râk ve gulüvv olmak üzere üç derecesi vard›r:

1. Teblî¤: Mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun akl›n kabul edece¤ibir derecede ya da geçmiflte görülmüfl olmas›d›r.

2. ‹¤râk: Mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun hiç görülmemifl olma-s›, fakat bunun gerçekleflmesinin aklen mümkün olmas›d›r.

3. Gulüvv: Mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun geçmiflte gerçeklefl-memifl, gelecekte de gerçekleflmesinin aklen mümkün olmamas›d›r.

Örnekler

Ses verir çi¤nedi¤in tafllara seslensen e¤erNûr olur gözlerinin de¤di¤i bir vâha bile

Faruk N. Çaml›belBu m›sralarda ifade edilen her iki hüküm de olmufl ya da olabilecek bir durum

de¤ildir. Ancak buradaki mübala¤a, teflbîh amac›yla yap›ld›¤› ve etkileyici bir hayaliiçerdi¤i için makbul; yani, de¤erli bir mübala¤a olarak kabul edilebilir.

...Öteden sâ’ikalar parçal›yor âfâk›,Beriden zelzeleler kald›r›yor a’mâk›;


Zevk-i selîm “insan›ndo¤ufltan sahip oldu¤ugüzeli çirkinden ay›rmayetene¤i”dir.

Bomba flimflekleri beyninde inip her siperinSönüyor gö¤sünün üstünde o arslan neferin.

Yerin alt›nda cehennem gibi binlerce la¤amAt›lan her la¤am›n yakt›¤› yüzlerce adam.

Ölüm indirmede gökler, ölü püskürmede yerO ne müdhifl tipidir, savrulur enkaz-› befler...

Kafa, göz, gövde, bacak, kol, çene, parmak, el, ayakBoflan›r s›rtlara, vadilere sa¤nak sa¤nak.

Saç›yor z›rha bürünmüfl de o nâmerd eller,Y›ld›r›m yayl›m› tufanlar, alevden seller

Mehmed AkifBu m›sralarda flair, birtak›m teflbîh ve istiârelerle yak›n tarihimizde meydana

gelmifl olan Çanakkale Savafl›’n› tasvir etmektedir. Çanakkale savunmas›nda ya-flanan dehfleti etkileyici benzetmelerle tablolaflt›ran bu m›sralarda mübala¤al›bir anlat›m olmakla birlikte, bu mübala¤alar›n gerçekle örtüflen yönleri de var-d›r. Dolay›s›yla bu m›sralarda yap›lan mübala¤alar “i¤râk” olarak de¤erlendirile-bilecek türden mübala¤alard›r.

‹rdi bir gayete te’sîr-i hevâ kim bir mûrBir dem-i germ ile eyler yedi deryây› serâb

Nef’îfiair bu beyitte havan›n s›cakl›¤›n› anlatmak için “bir kar›ncan›n s›cak nefesiyle

yedi denizi kuruttu¤unu” ifade etmektedir. Burada var oldu¤u iddia edilen durumgeçmiflte gerçekleflmemifl; gelecekte de gerçekleflmesi aklen mümkün olamayacakbir durumdur. Dolay›s›yla beyitteki mübala¤a “gulüvv” cinsinden, makbul olma-yan bir mübala¤ad›r. Ancak bu tür mübala¤alar›n beytin flairinin üslup özelliklerin-den biri oldu¤u da unutulmamal›d›r.

Mübala¤ay› tan›mlayarak dereceleri hakk›nda bilgi veriniz.

‹dmâcSözlük anlam› “bir fleyi di¤er fleyin içine s›k›flt›rmak” olan idmâc, bir belâgat teri-mi olarak belli bir maksad› dile getiren söze bir baflka anlam daha ilâve et-mektir. ‹dmâcda ilâve edilen anlam, ilk anlam ile olumlu ya da olumsuz, ayn› yön-de olur. Bununla birlikte bu anlamlardan biri as›l maksatt›r ve aç›k(=sarîh)t›r, di¤e-ri ikinci planda kal›r ve üzerinde özel olarak durulmaz (z›mnî). Di¤er bir ifade ilede sözde, bir anlam› di¤er bir anlam ile iliflkilendirmektir. Birinin cömertli¤iniöverken laf aras›nda onun cesur oldu¤unu da söylemek buna bir örnek olabilir. Buaç›dan bak›ld›¤›nda birleflik cümlelerin bir k›sm› idmâc olarak kabul edilebilir. Ba-z› “haflv-i melîh” ve “haflv-i mütevass›t” örnekleri de idmâca girer. ‹stitrâd: ‹dmâcla ilgili bir ifade biçimidir. ‹stitrâdda ifade edilmek istenen anlambütünüyle tamamlanmadan o söz ile ilgili di¤er bir anlam›n ifadesine geçilir. Bu ikianlam aras›nda do¤rudan de¤il dolayl› bir iliflki vard›r. Söylenilmifl olanla ilgili birhususun aç›klamas› yap›l›r. ‹lk söylenilen sözde ikinci bir anlama geçilece¤i belir-tilmez. ‹kinci anlam söylendikten sonra da tekrar söze devam edilir. Mensur eser-lerde buna s›kça rastlan›r. Bu ifade yönteminin anlamla ilgili ifllevinin yan› s›ra din-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

leyenin da¤›lan dikkatini toplamak ve ifadeyi tekdüzelikten kurtarmak gibi amaç-lar› da vard›r.

Örnekler

Cihan y›k›lsa, emin ol, bu cephe sars›lmaz!Mehmed Akif

Bu m›srada biri birleflik iki cümle vard›r. Kastedilen anlam, “cihan y›k›lsa bi-le bu cephenin sars›lmayaca¤›”d›r. Di¤er cümle, bu cümlenin bildirdi¤i hükmügüçlendirmeyi, okuyan›n ya da dinleyenin bu hükme inanc›n› pekifltirmeyi amaç-layan bir istitrâd(=ara söz)d›r.

Çatma, kurbân olay›m, çehreni ey nazl› hilâlMehmed Akif

Bu m›srada da “Ey nazl› hilal, çehreni çatma!” cümlesindeki “kurban olay›m”sözü cümlenin anlam›yla iliflkili olmakla birlikte as›l maksad›n d›fl›nda kullan›l-m›fl bir istitrâdd›r.

Tecâhül-i Ârif (=bilmezlikten gelme)Tecâhül-i ârif, naz›mda ve nesirde bilinen bir hususun bir nükteye ba¤l›olarak bilinmiyormufl gibi ifade edilmesidir. Bu ifade flekline tecâhül ya datecâhül-i ârifâne de denir. fieyh Galib’in,

Gel ârif ol ki ma’rifet olsun tecâhülün m›sra›nda asl›nda bu sanat›n tan›m› yap›lmaktad›r. Tecâhül-i ârif, bazen hayranl›¤›ve kendinden geçme hâlini ifade etmek, bazen nefle ve sevinç esnas›nda duyulanheyecan› yans›tmak, bazen de övgü ve yergide mübala¤a yapmak gibi özel amaç-lar› olan bir ifade biçimidir.

‹stifhâm: Tecâhül-i ârif genellikle istifhâm (=sorma) yolu ile yap›l›r. Belâga-tin konusuna giren istifhamda sorulan soruya cevap beklenmez.

Tecâhül-i ârifin oldu¤u yerde ço¤u zaman teflbîh ve mübâla¤a da vard›r. Busanat› teflbih ve mübala¤adan ay›ran ve bir sanat hâline getiren fley, onun flairinheyecan›yla ilgili olmas›d›r.

Örnekler

fiakaklar›ma kar m› ya¤d›, ne var?Benim mi Allah›m, bu çizgili yüz?Ya gözler alt›ndaki mor halkalar?Neden böyle düflman görünürsünüzY›llar y›l› dost bildi¤im aynalar.

Cahit S. Taranc›fiair, “Otuz Befl Yafl fiiiri” adl› fliirinin bu dizelerinde delikanl›l›k ça¤›n›n art›k

geçti¤ini, zamanla her fleyin de¤iflti¤i gibi kendisinin de de¤iflti¤ini ve art›kölüm gerçe¤i ile yüz yüze geldi¤ini art arda sordu¤u sorularla ifade etmektedir.Bu sorular cevap almak için sorulmufl sorular de¤ildir. Elbette flair bakt›¤› ayna-daki yüzün kendisine ait olup olmad›¤›n›, ayr›ca aynalar›n insana düflman ola-mayaca¤›n› bilmektedir. Fakat gerçe¤i aksettirmeleri onlar›n flair taraf›ndan düfl-man olarak alg›lanmalar›na yol açm›flt›r. Dizelerdeki sorular bir bilgi edinme is-


te¤inin ifadesi de¤il, bir korkunun, endiflenin, kayg›n›n d›fla vurumudur. fiiirde-ki üslup do¤al ve etkileyicidir. Bu üslup fliirin bütününe hâkimdir ve fliir doruknoktas›nda sona ermektedir.

Örnekler

Her yer karanl›k pür nûr o mevki!Ma¤rib mi yoksa makber mi yâ Rab?Ya hâb-gâh-› dilber mi yâ Rab?Rü’yâ de¤il bu ayniyle vâki’Bir gülflen olmufl bak flu harâbe.Ebr-i seher mi düflmüfl türâbe?

Abdülhak Hamidfiair bu beyitleri, gece vakti matem elbisesi giymifl bir k›za, bir mezar›n bafl›na gi-

derken söyletmektedir. Bu k›z elbette bakt›¤› yerin “ma¤rib (=bat›)” mi yoksa “mak-ber (=mezar)” mi oldu¤unu, topra¤a seher bulutunun düflüp düflmedi¤ini bilmekte-dir; ama içinde bulundu¤u durumun verdi¤i heyecan ve üzüntü ile ruh âleminde ge-çirdi¤i de¤iflim ve f›rt›nalar› bize do¤al ve samimi bir ifade ile yans›tmaktad›r. Dola-y›s›yla manzumenin ikinci ve son m›sra›nda iki baflar›l› tecâhül-i ârif vard›r.

Öyle ser-mestem ki idrâk itmezem dünyâ nedürBen kimem sâkî olan kimdür mey ü sahbâ nedür

Gerçi cânândan dil-i fleydâ içün kâm isteremSorsa cânân bilmezem kâm-› dil-i fleydâ nedür

Fuzulîfiair aflk flarab› ile öyle sarhofl olmufltur ki dünya nedir, kendisi kimdir, o içkiyi

sunan kimdir, flarap nedir, bunlar›n hiçbirinin fark›nda de¤ildir. Gerçi sevgilisin-den ç›lg›n gönlünün arzusunu yerine getirmesini ister, ama sevgilisi “Ç›lg›n gönlü-nün arzusu nedir?” diye sorsa bunu da bilemez. Bu m›sralarda istifhâm vard›r. Amabu sorular cevap aranmak için sorulmufl sorular de¤ildir. Bu sorular› dile getirenflair bu yol ile içinde bulundu¤u ruh hâlinin fark›nda olmad›¤›n›, kendisini tahliledemedi¤ini, tam anlam› ile tan›yamad›¤›n› ifade etmektedir.

Hüsn-i Ta’lîlHüsn-i ta’lîl, bir olaya ya da duruma, ifadeye güzellik katacak tarzda, kendisebebi d›fl›nda bir sebep göstermektir. Bu ifade özelli¤i “olup bitenin, ak›l vebilgiye dayanan bir aç›klamas›n›n yap›lmas› yerine, içinde bulunulan ruh hâlininetkisi alt›nda hayalî bir nedenle aç›klanmas›” olarak da tan›mlanabilir. Bir hüsn-ita’lîlin baflar›s› o hüsn-i ta’lîldeki hayâlî nedenin yaratt›¤› heyecan ve duygu orta-m›na flairi ya da yazar› sürükledi¤i kadar, okuyan› ya da dinleyeni de sürükleyebil-mesiyle ölçülür. Gösterilen sebepte kuflku duyuldu¤unu gösteren “gûyâ”, “sanki”,“aceb” gibi sözcükler, yap›lan sanat› hüsn-i ta’lîl olmaktan ç›kar›r ve onu flibh-ihüsn-i ta’lîl(=hüsn-i ta’lîl benzeri)e dönüfltürerek sanat de¤erini düflürür. Hüsn-ita’lîl, ço¤u zaman bir benzetme olgusunu da içinde bulundurur.

Hüsn-i ta’lîl örnekleri incelendi¤i zaman bu sanat› içeren bir metinde flu iki ih-timalin bulundu¤u görülür:

1. Dile getirilen olay ya da durum gerçekleflmifl bir olay veya var olan bir du-rumdur. fiair bu olaya ya da duruma gerçek nedeni d›fl›nda hayalî bir nedenbulup gösterir.


2. Dile getirilen olay ya da durum asl›nda gerçekleflmesi mümkün olmayanbir olay veya var olmayan bir durumdur. fiair bunu gerçekleflmifl bir olayya da var olan bir durum gibi kabul ederek ona bir de hayalî bir nedenbulup gösterir.

Örnekler

Ey çoban b›çaktan keskin sesinleDelinmifl, deflilmifl çald›¤›n kaval

Faruk N. Çaml›belKaval kam›fltan yap›lan, genellikle çobanlar›n çald›¤› ve üzerinde delikler

olan uzun bir çalg› aletidir. fiair bu m›sralarda kaval›n üzerindeki delikleri çoba-n›n b›çaktan keskin sesiyle aç›lm›fl olmak gibi hayalî bir nedene ba¤lamaktad›r.Bir duruma gerçek sebebi d›fl›nda bir sebep gösterildi¤i için bu iki m›srada birhüsn-i ta’lîl vard›r.

Fikr itmededür heybetini beyt-i Hudâ’nunBîhûde degil titredügi k›ble-nümânun

Rüfldî Ahmed Efendifiair, bu beyitte do¤al bir durum olan k›ble-nümâ(=pusula)n›n ibresinin titreme-

sini, bir hüsn-i ta’lîlle onun Kabe’nin ululu¤unu ve heybetini düflünerek dehfletekap›lm›fl olmas› gibi tamamen hayalî bir nedene ba¤lamaktad›r.

Seni gelür iflidüb bâ¤a yâsemen cânâÇ›kup o flevk ile dîvâra reh-güzâra bakar

fieyhülislâm YahyâBeyit “Ey sevgili, yasemin senin bahçeye gelece¤ini duymufl, o flevkle duvar›n

üstüne ç›km›fl yola bak›yor.” anlam›ndad›r. Beyitte baflar›l› bir hüsn-i ta’lîl vard›r.Yaseminin duvar üzerinde görünmesi do¤al bir durumdur. fiair bu do¤al durumuyaseminin sevgilinin geldi¤ini ifliterek flevkle duvara ç›k›p bakmas› gibi bir hayalînedene ba¤lamaktad›r.

Te’kîdü’l-medh Bimâ Yüflbihü’z-zemm ve Te’kîdü’z-zemm BimâYüflbihü’l-medh Yeriyor gibi görünüp övgüyü, övüyor gibi görünüp yergiyi pekifltirmektir.Asl›nda zekâya dayanan iki ifade biçimidir. Bu ifade biçimlerinde cümle, kuru-lufluyla okuyan›n ya da dinleyenin dikkatini dile getirilen düflünceye çeker vemuhatab›n beklemedi¤i bir flekilde son bulur. Kendilerine özgü yap›lar› olan buifade biçimleri ço¤u zaman övgü ve yergide mübala¤a ifade ederler. Bundandolay› “övüyor gibi yerme” ve “yeriyor gibi övme” karfl›l›klar› bu iki terimi tamolarak karfl›lamaz.

Te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm: Yergi ifade eden sözlerle övgüyüpekifltirmektir. Bu ifade biçiminin karmafl›k bir yap›s› vard›r. Amaç övmedir. An-cak bu övgü do¤rudan de¤il, dolayl› bir yolla yap›l›r.

Önce övülecek varl›ktan bir kusur kald›r›l›r, arkas›ndan; “fakat”, “flu kadar varki”, “ancak”, “ama” gibi bir istisna edat›yla okuyan›n ya da dinleyenin o varl›kla il-gili bir ay›p veya kusurun dile getirilece¤ini düflünmesi sa¤lan›r. Ancak ifadede di-le getirilen o varl›k için bir ay›p ya da kusur de¤il, yeni bir övgü olur. Örnek ola-rak “‹stedi¤iniz kitab›n hiçbir kusuru yok, flu kadar var ki üzerinde yazar›na ait ba-z› düzeltmeler bulunmaktad›r.” cümlesinde ilk olarak kitab›n hiçbir kusuru ya da


de¤erini düflürecek bir özelli¤i olmad›¤› söylenmekte, arkas›ndan da “flu kadar varki...” gibi bir istisna edat›yla muhatab›n bu kitab›n bir kusurunun dile getirilece¤i-ni sanmas› sa¤lanmakta, fakat sözün devam›nda söylenen sözle övgü daha da güç-lendirilmektedir. Bu övgü türü bir baflka biçimde de görülebilir. ‹lk önce varl›k birözelli¤iyle ya da niteli¤iyle övülür, arkas›ndan söz konusu istisna edatlar›ndan bi-ri kullan›larak muhatab›n o varl›¤›n bir baflka özellik ya da niteli¤i ile ilgili bir ay›pveya kusurun dile getirilece¤ini düflünmesi sa¤lan›r. Ancak sözün devam›nda dilegetirilen o varl›¤›n herhangi bir özellik ya da niteli¤i ile ilgili bir ay›p ya da kusurde¤il, bir baflka özelli¤i ya da niteli¤iyle ilgili yeni bir övgü olur: “‹ngilizce bilir;ama Frans›zcas› ‹ngilizcesinden daha iyidir.” örne¤inde oldu¤u gibi.

Te’kîdü’z-zem bimâ yüflbihü’l-medh: Övüyor gibi görünerek yergiyi pe-kifltirmektir. Bir önceki ifade biçimi için aç›klad›¤›m›z yap› bu ifade biçimindede geçerlidir. Önce yerilecek varl›ktan övgü ifade eden bir s›fat kald›r›l›r, hemenard›ndan; “fakat”, “flu kadar var ki”, “ancak”, “ama” gibi bir istisna edat›yla mu-hatab›n söz konusu varl›kta baz› kusurlar bulunmakla birlikte bir güzel, do¤ruyan›n›n da oldu¤unu düflünmesi sa¤lan›r. Ancak ifadede dile getirilen o varl›kiçin bir övgü de¤il, yeni bir yergi olur. Bu ilk yoldur. Di¤eri ise varl›¤›n önce birvas›fla yerilmesi, daha sonra hemen bir istisnas› oldu¤unun söylenilmesi, sözüdinleyen, “Herhâlde güzel bir özelli¤i de varm›fl.” derken onun baflka bir olum-suz özelli¤inin dile getirilmesidir.

Burada sözü edilen her iki ifade biçiminde de istisna vard›r ve bunlar cümle ku-rulufluyla ilgili ifade biçimleridirler. Cümle kuruluflundan kaynaklanmamakla birlik-te anlam yönünden ayn› ifllevi gören bir ifade biçimi daha vard›r. Bu yap›da överkenyerme ve yererken övme cümle içinde zekâdan do¤an bir nükte olarak bulunur.Özellikle hiciv(=yergi)ler ço¤u zaman övercesine yermeye güzel örnekler sunarlar.

Kinayede maksad›n bazen do¤rudan ve aç›k, bazen de üstü kapal› bir biçimdeifade edildi¤inden daha önce söz etmifltik. Maksad›n üstü kapal› olarak ifade edil-di¤i kinayelerde gerek mecazî gerekse gerçek anlam›nda kullan›lan sözcükler birtaraf› gösterirken o cümlenin üretti¤i bir baflka anlam katman› da asl›nda ifadeedilmek istenen maksad›n bu olmad›¤›n› ve o cümleyle bir baflka düflüncenin dilegetirilmek istendi¤ini bize hissettirir. Övüyor gibi görünüp yerme ve yeriyor gibigörünüp övmede de böyle kinayeli bir ifade tarz› vard›r.

Örnekler

Hüsnüne hiç diyecek yok ammâNigehi ok gibi ifller câna

Beyit “Onun güzelli¤ine diyecek yok ama, bak›fl› cana ok gibi ifller.” anlam›n-dad›r. Beyitte önce sevgilinin güzelli¤inin hiçbir kusuru olmad›¤› söylenmifl; he-men ard›ndan bir “ammâ” edat›yla muhatab›n onun bir kusurunun dile getirilece-¤i beklentisi içine girmesi sa¤lanm›fl, ancak dile getirilen bir kusur de¤il yeni birövgü olmufltur. Bu ifade biçimi “te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm”dir.

Sen adâlet-pîflesin lâkin sehâ vü cûd ileDestün eyler zulmi erzânî hazâ’in üstine

HüsnîBeyit “Sen her fleyde adaleti gözetirsin; ancak, cömert oldu¤un için elin hazine-

lere çok zulmeder.” anlam›ndad›r. Beyitte önce memduh övülmüfl, ard›ndan “lâ-kin” edat›yla muhatap söz konusu kifli hakk›nda bir yerginin ifade edilece¤i gibi


bir beklenti içine sokulmufl, ama ifade edilen onun hakk›nda yeni bir övgü olmufl-tur. Beyitteki ifade biçimi “te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm”dir.

Ne evâmir ne nevâhî ne namâz u ne niyâzAsr›m›z sâye-i flâhânede cennet gibidür

Nâ’ilî-i Cedîdfiair beyitte sözünü etti¤i flahs›n dönemini cennete benzetmektedir; çünkü, cen-

nette emir, yasak, ibadet gibi fleyler olmad›¤› gibi, onun devrinde de böyle fleylerkalmam›flt›r. Beyitte cümle kurulufluyla ilgili olmayan ince bir espri ile yap›lm›fl biröver gibi yerme vard›r.

Böyle ifl görmeli ibka ise maksad nâm›Ne revâ flöhret için Zemzem’e olmak bevvâl

Kendinin gayret-i milliyyesi koymaz yoksaÇekilir yük mü bu mihnet kifli olsa hammâl

Nazar it sûret-i zîbâs›na mâflâ’allahNedir ol vech-i mübârek nedir ol hüsn ü cemâl

Kad de¤il kamet-i matbû’as› bir serv-i sehîGöz de¤il çeflm-i dilârâs› yenâbi’-i zülâl

Ziya PaflaBu dört beyit Ziya Pafla(öl.1880)’n›n, Girit baflar›s›zl›¤› nedeniyle Âlî Pafla

(öl.1871)’y› hicvetti¤i bir manzumesinden al›nm›flt›r. fiair bu dört m›srada k›sacaflöyle demektedir: “Meflhur olmak için Zemzem kuyusuna iflemeye ne gerek var.Maksat nam b›rakmak ise böyle bir ifl yapmal›. Kendisinde bulunan vatan milletgayreti b›rakmaz, yoksa insan hamal bile olsa bu çekilecek yük mü? Onun güzelsurat›na bir bak! Maflallah o ne mübarek yüz! O ne güzellik! Düzgün boyu boy de-¤il de bir düzgün servi, gönül kapan gözleri göz de¤il de tatl› su p›narlar›.”

Laf›zlar›n düz anlamlar› dikkate al›nd›¤›nda bir övgü gibi görünen bu beyitler-de Âli Pafla kinâyeli bir üslûpla ve fliddetle yerilmektedir.

Aç›klama: Bevvâl-i çeh-i Zemzem “Zemzem kuyusuna ifleyen” demektir.Ad›n› duyurmak, flöhret kazanmak için olmayacak ifller yapanlar için kullan›l›r.

Mezheb-i KelâmîBir tür temsilî teflbihtir. Kelam bilginlerinin önermelerini ispat yöntemini hat›rlatt›-¤› için mezheb-i kelâmî ad› verilen bu ifade biçiminde önce ispat› yap›lmam›fl, tar-t›fl›labilir nitelikte bir düflünce ileri sürülür, sonra da bu düflünceyi desteklemek yada önermenin do¤rulu¤unu ispat amac›yla kan›t niteli¤inde bir örnek verilir. Mez-heb-i kelâmîde ileri sürülen düflünce müflebbeh, bu düflünceyi desteklemek üzereverilen örnek ya da kan›t da müflebbehün bihtir. Ancak her mezheb-i kelâmî ifadebiçimi olarak bir temsilî teflbih olsa da her temsilî teflbih bir mezheb-i kelâmî de-¤ildir.

Aç›klama: Kelâm ‹slam düflünürlerinin dinin temel do¤rular›n› savunmak içinsistemlefltirdikleri akl› ve mant›k kurallar›n› esas alan bir bilim dal›n›n ad›d›r.

Örnek

Âtefl-i ›flka düflende yüz suy› n’eyler gönülBir mahal hîç iki z›dd ile olur m› muttas›f

‹bn Kemâl


Bu beytin ilk m›sra›nda “aflk atefline düflüldü¤ünde yüz suyu (=utanma) kalma-yaca¤›” gibi bir düflünce ileri sürülmüfl; ikinci m›srada da bu düflüncenin do¤rulu-¤unu ispat için ilk m›sradaki “atefl”le “su” aras›ndaki tezattan da yararlan›larak “ay-n› yerin iki z›tla nitelenemeyece¤i” gibi bir kesin do¤ru, bu görüfle kan›t olarakgösterilmifltir. Bir mezheb-i kelâmî örne¤i olan beyit ayn› zamanda birinci m›sra›müflebbeh, ikinci m›sra› da müflebbehün bih olan bir temsilî teflbihtir.

Tekrîr (=yineleme) Tekrîr, bir ibarede sözcüklerin ayn› anlamda tekrar›d›r. Buna tekrâr da denir.Tekrîrin amac› ifadeyi güçlendirmek ve pekifltirmektir. Bu ifade biçiminde ifadeyeaç›kl›k getirme iste¤inin yan› s›ra okuyan›n ya da dinleyenin dikkatini çekme vebu yolla sözün etkisini art›rma amac› da vard›r. Söz tekrarlar›n›n bir amac› da na-z›m ya da nesirde âhenk yaratmakt›r. ‹leride üzerinde durulacak olan reddü’l-acüz ale’s-sadr, i’âde ve akis gibi ifade biçimleri de tekrîr içinde de¤erlendirilme-si gereken söz sanatlar›ndand›r.

Örnekler

Çocuklar›n DedikleriEiko diyordu ki analar›n babalar›n yar›s› öldü iflteÇocuklar flimdi ne yapacak?Bu bomba çocuklara karfl›

fiintara diyordu ki ö¤rencilerin yar›s› öldü iflteAnalar babalar flimdi ne yapacak?Bu bomba analara babalara karfl›Kenyi diyordu ki analar babalar çocuklar öldü iflteDün gece dua etmemifl miydik göklere karfl› bizBu bomba Tanr›ya karfl›

Faz›l H. Da¤larca

fiair üçer dizelik bu fliirin son dizelerinde “Bu bomba ....a karfl›” söz kal›b›n›tekrarlamaktad›r. fiiirde tekrarlanan bu dizeler kendilerinden önce söylenen ilk ikidizedeki düflüncenin bir sonucu gibidir. Bununla birlikte as›l flafl›rt›c› husus sonab›rak›lm›fl ve analar›, babalar› ve çocuklar› öldüren bu atom bombas›n›n asl›ndaTanr›’ya karfl› oldu¤u gibi bir çarp›c› ifade ile fliir sona erdirilmifltir. Bu fliir etkile-yicili¤ini büyük ölçüde tekrarlanan ibareye ve tekrarlanan ibarelerin kendi içindeartan gerilimine borçludur.

Kald›r›mlar çilekefl yaln›zlar›n annesi;Kald›r›mlar içimde yaflam›fl bir insand›r.Kald›r›mlar, duyulur ses kesilince sesi;Kald›r›mlar, içimde k›vr›lan bir lisând›r.

Necip Faz›l K›sakürek

fiairin içinde bulundu¤u ruh hâli ile fliirinin her m›sra›nda bize hissettirdi¤i kas-vetli, ürkütücü, insan› s›kan ve bo¤an “kald›r›mlar” aras›nda bir iliflki söz konusu-dur. Bu yo¤un iliflki bize her m›sra›n bafl›nda tekrarlanan “kald›r›mlar” sözü ileyans›t›lmaktad›r. Bu m›sralarda tekrarlarla sa¤lanan ifade gücü her m›srada “kald›-r›mlar”›n müflebbehi oldu¤u farkl› birer teflbîhle daha da güçlü hâle getirilmifltir.


Reddü’l-acüz ale’s-sadr,i’âde ve akis sanatlar›üzerinde 8. ünitededurulacakt›r.

Akflam, yine akflam, yine akflam,Bir s›rma kemerdir suya baksam;Üstümde semâ kavs-i mutalsam!Akflam, yine akflam, yine akflamGöllerde bu dem bir kam›fl olsam!

Ahmed Haflim

Ahmet Haflim’in hayat›nda “akflam”›n özel bir yeri vard›r. Akflam›n, onun ço-cuklu¤unun geçti¤i çöl s›caklar› için ifade etti¤i de¤erin yan› s›ra, annesi ile birlik-te oldu¤u zaman dilimi de olmas› onun, fliirlerinde “akflam”a s›kça yer vermesinesebep olmufltur. Dolay›s›yla burada tekrar edilen laf›z onun geçmifline ve ruh hâ-line aç›lan küçük ama önemli bir kap›d›r.

Bütün boflluk: Zemîn bofl, âsumân bofl, kalb ü vicdan bofl;Tutunmak isterim, bir nokta yok pîfl-i hisâr›mda....Karanl›k: Her taraf, her fley karanl›k, bir hazîn yeldâ!Karanl›k: Fehm ü dânifl, akl ü istihrâc hep muzlim

Tevfik Fikret

fiair bu m›sralarda içinde bulundu¤u ruh hâlini dile getirmektedir. Yeryüzü,gökyüzü, kalp ve vicdanlar hep “bofl”tur. Etraf›nda tutunabilece¤i hiçbir noktayoktur. Bir iki m›sra sonras›nda ise içinde bocalad›¤› bu düflünceleri “karanl›k”sözcü¤ünü tekrarlayarak d›fla vurmaktad›r: Her yer ve her fley karanl›kt›r. Hatta bukaranl›¤› yenebilecek olan ak›l ve bilgi bile karanl›kt›r. Bu m›sralarda birbiriyle il-gili iki duygu olan boflluk ve karanl›k duygusu samimi ve karfl›s›ndakini de etkisialt›na alacak biçimde baflar›yla ifade edilmifltir. Bu baflar›l› ifadede, tekrarlanan“boflluk” ve “karanl›k” sözcüklerinin pay› büyüktür.

‹ncecikten bir kar ya¤arTozar Elif Elif diyeDeli gönül abdal olmuflGezer Elif Elif diye

Karacao¤lan

Karacao¤lan’›n bir sema’îsinden al›nm›fl olan bu dörtlükte naz›m flekli ve tek-ni¤i ile olan ba¤lant›s› ne olursa olsun ikinci ve dördüncü m›sralardaki tekrarlaranlam ve âhenk itibar›yla fliire katk›s› olan ibarelerdir ve bunlar tekrîr için güzel birörneklerdir.

Kadem kadem gece teflrîfi Nâ’ilî o mehünCihan cihan elem-i intizâra degmez mi

Söz ile anlam uyumunun en güzel örneklerinden biri olan bu beyitte, “kademkadem” ile “cihan cihan” sözleri tekrîrdir.


Semâ’î, halk fliirinde birnaz›m biçiminin ad›d›r.Semâ’înin biri hece di¤eri dearuzla yaz›lan iki türü vard›r.


Söz ve anlam sanatlar›n›n ayr›m›na varabilmek.

Sözde ve anlamda Divan fliirinin dilini süsleyenedebî sanatlar, belâgatin son bölümü olan be-dî’in konusunu meydana getiren ifade biçimleri-dir. Bu ifade biçimleri “söz sanatlar› (=sanâyi’-ilafziyye)” ve “anlam sanatlar› (=sanâyi’-i ma’ne-viyye)” olmak üzere ikiye ayr›l›r. Anlam sanatla-r›n›n bafll›ca ifllevi sözcüklerin anlamlar› aras›n-daki yak›nl›k, karfl›tl›k veya benzeri iliflkilerdenyararlanarak fliir ya da nesirde farkl› hayal ve ça¤-r›fl›mlar meydana getirmek; söz sanatlar›n›n iflle-vi de çeflitli ses tekrarlar›yla âhenk yaratmakt›r.Ancak söz sanatlar›n› anlamdan ba¤›ms›z ifadebiçimleri olarak de¤erlendirmemek, bunlar›n ay-n› zamanda anlamla ilgili ifade biçimleri oldukla-r›n› unutmamak gerekir. Anlam sanatlar› tenâ-süb, îhâm-› tenâsüb, tezâd, îhâm-› tezâd, mukabe-le, cem’, tefrîk, taksîm, leff ü neflr, tensîkü’s-s›fât,rücû’, tecrîd, iltifât, tevriye, îhâm, tevcîh, istih-dâm, müflâkele, mübâla¤a, tecâhül-i ârif, hüsn-ita’lîl, te’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm, te’kî-dü’z-zemm bimâ yüflbihü’l-medh ve mezheb-ikelâmî gibi ifade biçimleridir. Söz sanatlar› ise ci-nâs, ifltikak, seci, irsâd, reddü’l-acüz ale’s-sadr veakis gibi ses ya da sözcük tekrar›na dayanan ifa-de biçimleri ya da edebî sanatlard›r. Tekrîr isehem anlam hem de söz sanatlar› içinde de¤er-lendirilebilecek bir ifade biçimidir.

Anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar› tan›mak

ve tan›mlayabilmek.

Anlam yak›nl›¤›na dayanan sanatlar tenâsüb,

îhâm-› tenâsüb, teflâbüh-i etrâf ve leff ü neflr-

dir. Tenâsüb aralar›nda tezad (=karfl›tl›k) d›fl›n-da bir anlam iliflkisi bulunan iki ya da daha fazlasözcü¤ü bir ibarede toplamakt›r. Îhâm-› tenâ-

süb bir ibaredeki kelimelerden birinin ya da bir-den fazlas›n›n kastedilmeyen anlam›yla o ibare-deki tenasüp iliflkisi içinde yer almas›d›r. Bu sa-nat›, “iki anlam› olan bir sözcü¤ün cümlede kas-tedilmeyen anlam›yla aralar›nda tenasüp bulu-nan di¤er sözcüklerin anlamlar› aras›nda tezadd›fl›nda bir iliflki bulunmas›” olarak tan›mlamakda mümkündür. Leff ü neflr, “bir ibarede iki yada daha fazla kelime ya da hüküm zikredildiktensonra bunlarla aralar›nda iliflki olan kelime veyahükümlerin s›ralanmas›”d›r. Bu ifade özelli¤i “biribarede önce birtak›m unsurlar› söylemek, sonrada bunlar›n her biriyle ilgili baflka unsurlar› s›ra-lamak” fleklinde de tan›mlanabilir. Leff ü neflr,mürettep ve gayr-i mürettep olmak üzere iki-ye ayr›l›r: Mürettep leff ü neflr, söylenilen ilkkelime veya hükümler ile bunlara karfl›l›k gelen,bunlarla iliflkili unsurlar›n ayn› s›ray› izledi¤i leffü neflrdir. Gayr-i mürettep leff ü neflr ise, söy-lenilen ilk kelime ya da hükümler ile bunlarakarfl›l›k gelen unsurlar›n bir düzen içinde veril-medi¤i leff ü neflrdir. Buna müflevvefl leff ü neflr

de denir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


Anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar ile di¤er

anlam sanatlar›n› tan›mak ve tan›mlayabilmek.

Anlam karfl›tl›¤›na dayanan sanatlar tezâd veîhâm-› tezâdd›r. Tezâd (=mutâbakat, t›bâk, tat-bîk, mütezâd), “z›t anlaml› sözcükleri bir ibaredetoplamak”t›r. Tezatta karfl›t anlaml› sözcüklerinher ikisi de isim, her ikisi de fiil ya da biri isimdi¤eri fiil olabilir. Fiiller aras›ndaki tezâd (=t›bâk)t›bâk-› îcâb ve t›bâk-› selb olmak üzere ikiyeayr›l›r. T›bâk-› îcâb, olumlu fiiller aras›ndaki, t›-bâk-› selb ise ayn› kökten türemifl biri olumludi¤eri olumsuz olan iki fiil aras›ndaki tezatt›r.Îhâm-› tezâd “iki anlam› olan bir sözcü¤ün cüm-lede kastedilmeyen uzak anlam› ile bir baflka söz-cük aras›nda z›tl›k olmas›”d›r. Di¤er anlam sanat-lar› mukabele, cem’, tefrîk, taksîm, tensîkü’s-

s›fât, rücû’, tecrîd, tekrîr, iltifât, tevriye,

müflâkele, mübâla¤a, idmâc, tecâhül-i ârif,

hüsn-i ta’lîl, te’kîdüm’l-medh bimâ yüflbi-

hü’z-zemm, te’kîdü’z-zemm bimâ yüflbihü’l-

medh ve mezheb-i kelâmîdir. Bir ibarede “ikiya da daha fazla sözcü¤ü söyledikten sonra ayn›s›ray› koruyarak bunlarla yak›n anlaml› ya da z›tanlaml› olan sözcükleri s›ralama”ya mukabele;“iki ya da ikiden fazla anlam› bir hüküm alt›ndatoplama”ya cem’, iki fley cem’ edildikten sonraaralar›n› tefrîk etmeye cem’ maa’t-tefrîk;cem’den sonra cem’i meydana getiren fleylerinözelliklerini söylemeye de cem’ ma’a’t-taksîm

denir. Tefrîk, “birbirinin ayn› olan ya da ayn› ol-du¤u kabul edilen iki fley aras›nda fark oldu¤u-nu söylemek”; taksîm de “bir ibarede birden faz-la unsuru and›ktan sonra bunlara ait özellikleri,her birinin hangisine ait oldu¤unu belirterek s›-ralamak”t›r. Tensîkü’s-s›fât “manzum ya damensur bir metinde bir flahs› ya da nesneyi artarda s›fatlar s›ralayarak nitelemek”tir. “Söylenen

sözden bir nükteye dayal› olarak geri dönme”yerücû’; “insan d›fl›ndaki herhangi bir canl›ya, efl-yaya, nesneye insanm›fl gibi hitap etme”ye detecrîd denir. “Manzum ya da mensur bir sözübirinci, ikinci veya üçüncü flah›s kiplerinden biriile ifade ederken di¤er bir kipe aktarma”ya ilti-

fât; “yak›n ve uzak iki anlam› olan bir sözün ak-la hemen gelen yak›n anlam›n› de¤il, uzak anla-m›n› kastetme”ye de tevriye (=îhâm) denir. Mü-

flâkele “bir sözü ikinci defa hem ilk kullan›ld›¤›anlam d›fl›nda hem de gerçek anlam› d›fl›nda kul-lanmak”t›r. “Bir niteli¤in, fiilin veya durumun ger-çekleflmesi zor hatta imkâns›z dereceye ç›kar›la-rak, abart›larak ifade edilmesi”ne mübâla¤a de-nir. Mübala¤an›n teblî¤, i¤râk ve gulüvv ad› ve-rilen üç derecesi vard›r. ‹dmâc (=müzâ’afe), “bel-li bir maksad› dile getiren söze bir baflka anlamdaha ilâve etmek”tir. ‹dmâcla ilgili bir ifade biçi-mi de istitrâdd›r. “Naz›mda ve nesirde bilinenbir hususun bir nükteye ba¤l› olarak bilinmiyor-mufl gibi ifade edilmesi”ne tecâhül-i ârif (=tecâ-hül, tecâhül-i ârifâne) denir. Hüsn-i ta’lîl, “birolaya ya da duruma, ifadeye güzellik katacak fle-kilde, as›l sebebi d›fl›nda baflka bir sebep göster-mek”tir. “Yeriyor görünüp övgüyü pekifltirme”yete’kîdü’l-medh bimâ yüflbihü’z-zemm, “övü-yor görünüp yergiyi pekifltirme”ye de te’kîdü’z-

zemm bimâ yüflbihü’l-medh denir. Mezheb-i

kelâmî (=ihticâc), müflebbehi bir önerme, mü-flebbehün bihi de bu önermeyi destekleyici kan›tniteli¤inde bir örnek olan bir tür temsilî teflbihtir.“Bir ibarede kelimelerin ayn› anlamda tekrar›”natekrîr (=tekrâr) denir. Tekrîr, hem söz hem deanlam ya da yaln›zca anlam tekrar›yla yap›lm›flolabilir. Bu nedenle tekrîr hem anlam hem desöz sanatlar›yla yak›ndan ilgili bir ifade biçimidir.

3NA M A Ç


1. Hangisi tezatla ilgili bir terim de¤ildir?a. Mutâbakatb. Tefrîkc. T›bâkd. Tatbîke. Mütezâd

2. Vâ’iz ç›karsa kürsîye her cum’a gam degülAmmâ bolay ki lutf ide bayrama ç›kmaya

BakîYukar›daki beyitte iki kez kullan›lm›fl olan “ç›kmak” fii-li, ikinci kullan›l›fl›nda hem ilk kullan›ld›¤› anlam›nhem de gerçek anlam›n›n d›fl›nda kullan›lm›flt›r. Be-yitteki ifade biçimi afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tevriyeb. ‹hâmc. ‹stihdâmd. Müflâkelee. Tezât

3. Serkefl ü tünd idi gerçi tevsen-i çerh-i felekEmrüne râm oldu¤› bu kim içinde mihri var

SürurîBeytinde biri “günefl”, di¤eri de “sevgi” olmak üzere ikianlam› olan “mihr” sözcü¤ünün her iki anlam›ndan dayararlan›larak yap›lm›fl ve yak›n ve uzak iki anlam›olan bir sözün zihne hemen gelen yak›n anlam›n›de¤il, uzak anlam›n› kastetmek olarak tan›mlananbir edebî sanat vard›r. Beyitteki edebî sanat afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Tevriyeb. Îhâm-› tezâdc. ‹stihdâmd. Müflâkelee. Tenâsüb

4. “Hasretinden çiçekler boynunu büktü.” cümlesindeafla¤›daki anlam sanatlar›ndan hangisi vard›r?

a. Hüsn-i ta’lîlb. ‹ntâkc. Mübâla¤a d. Tecâhül-i ârife. Kinâye

5. Afla¤›dakilerden hangisi ayn› zamanda bir tür temsi-lî teflbihtir?

a. Tevriyeb. Tecrîdc. Mezheb-i kelâmîd. Leff ü neflr e. Tecâhül-i ârif

6. Afla¤›dakilerden hangisi söylenilen sözden birnükteye dayal› olarak vazgeçip onun yerine baflkabir söz söyleme olarak tan›mlanan ifade özelli¤idir?

a. Tekrarb. Rücû’c. Tefrîkd. Tevcîhe. ‹ltifat

7. “fiimdi sobadaki odunlar›n alevleri yavafl yavafl sö-nüyor; bu köfleyi karanl›klar›n kuca¤›nda yapayaln›zb›rakmak için sürekli çekiliyor, çekiliyordu.” cümlesin-deki edebî sanat afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tefrîkb. Müflâkelec. Tevriyed. ‹stifhâme. Hüsn-i ta’lîl

8. Âr›z u ruhsâr u zülfün ey letâfet gülfleniBiri gül biri karanfül biri sünbüldür bana

NecatîYukar›daki beyitte “birden fazla unsuru zikrettikten sonrabunlara ait özellikleri, her birinin kime ait oldu¤unubelirterek söylemek” olarak tan›mlanan bir ifade özelli¤ivard›r. Beyitteki ifade özelli¤i afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Leff ü neflrb. Cem’c. Tefrîkd. Taksîme. Müflâkele

9. Bir lebi gonca yüzi gülzâr dirsen iflte senHâr-› gamda andelîb-i zâr dirsen iflte ben

BakîBeytinde gonca, gülzâr (=gül bahçesi), hâr (=diken) veandelîb (=bülbül) aralar›nda anlam iliflkisi bulunan söz-cüklerdir. Beyitteki edebî sanat afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Leff ü neflrb. Îhâm-› tenâsübc. Tenâsübd. Cem’e. Taksîm

10. ‹stitrâd hangi anlam sanat›yla ilgili üç terimdir?a. ‹dmâcb. Tevcihc. Taksimd. Mukabelee. Mübâla¤a



1. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tezâd” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

2. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Müflâkele” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

3. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tevriye” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

4. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Hüsn-i Ta’lîl” bafll›kl›bölümü yeniden okuyunuz.

5. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Mezheb-i Kelâmî” bafl-l›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

6. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Rücû” bafll›kl› bölümüyeniden okuyunuz.

7. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Hüsn-i Ta’lîl” bafll›kl›bölümü yeniden okuyunuz.

8. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Cem’-Tefrîk-Taksîm”bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

9. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tenâsüb” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

10.a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹dmâc” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Leff ü neflr, “bir ibarede iki ya da daha fazla kelime yada hüküm zikredildikten sonra bunlarla aralar›nda ilifl-ki olan kelime veya hükümlerin s›ralanmas›”d›r. Buifade özelli¤i “bir ibarede önce birtak›m unsurlar› söy-lemek, sonra da bunlar›n her biriyle ilgili baflka unsur-lar› s›ralamak” fleklinde de tan›mlanabilir. Taksîm isebir ibarede birden fazla unsuru and›ktan sonra bunla-ra ait özellikleri, her birinin hangisine ait oldu¤unubelirterek söylemektir. Bu tan›mlara göre leff ü neflrile taksîm aras›ndaki fark fludur: Leff ü neflrde birbi-riyle ilgili sözcükler aras›ndaki iliflki belirtilmez, bu-nun tespiti okuyucu ya da dinleyiciye b›rak›l›r. Tak-sîmde ise bu sözcükler aras›ndaki iliflki ya aç›kça yada iflaret yoluyla belirtilir.

S›ra Sizde 2

Tevriye, “fliir ve nesirde yak›n ve uzak iki anlam› olanbir sözün zihne hemen gelen yak›n anlam›n› de¤il, uzakanlam›n› kastetmek”tir. Bu ifade özelli¤ini “iki anlam›olan bir sözcü¤ün kastedilen anlam›n› yak›n anlam ilegizlemek” fleklinde tan›mlamak da mümkündür. Tevri-ye, sözcü¤ün uzak ya da yak›n anlam›yla ilgili hiçbiripucu verilmeden de, bu anlamlarla ilgili baz› ipuçlar›verilerek de yap›lm›fl olabilir.

S›ra Sizde 3

Mübâla¤a, “bir niteli¤in, fiilin veya durumun gerçek-leflmesi zor hatta imkâns›z dereceye ç›kart›larak, abar-t›larak ifade edilmesi”dir. Mübâla¤an›n teblî¤, i¤râk

ve gulüvv olmak üzere üç derecesi vard›r: Teblî¤,mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilen durumun akl›nkabul edece¤i bir derecede ya da geçmiflte görülmüflolmas›; i¤râk, mübala¤ayla var oldu¤u iddia edilendurumun gerçekleflmesi aklen mümkün olmakla bir-likte hiç görülmemifl olmas›; gulüvv ise mübala¤aylavar oldu¤u iddia edilen durumun geçmiflte gerçeklefl-memifl olmas›, gelecekte de gerçekleflmesinin aklenmümkün olmamas›d›r.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynakSaraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Be-



Bu üniteyi tamamlad›¤›n›zda;Ses tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› ve türlerini tan›yacak ve tan›mlayabilecek,Kelime tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› ve türlerini tan›yacak ve tan›mlayabilecek,Seciin ifllevini ve türlerini tan›yacak ve aç›klayabileceksiniz.


• Cinâs • ‹fltikak • Seci • Tarsî’ • Müvâzene

• ‹ltizâm • ‹rsâd • Reddü’l-acüz ale’s-sadr • ‹’âde • Akis

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• SES TEKRARINA DAYALI SÖZSANATLARI

• KEL‹ME TEKRARINA DAYALI SÖZSANATLARI

Ses ve KelimeTekrar›na Dayal›Söz Sanatlar›

3ESK‹ TÜRK EDEB‹YATINA G‹R‹fi:SÖZ SANATLARI

G‹R‹fiBir önceki ünitede belâgatin bedî’ k›sm›na ait edebî sanatlar›, “sözü ses ve anlamyönünden süsleyen sanatlar” bafll›¤› alt›nda toplam›fl; bunlar› “anlam sanatlar›” ve“söz sanatlar›” olmak üzere ikiye ay›rm›fl ve “anlam sanatlar›” üzerinde durmufltuk.Bu ünitede de “söz sanatlar›”n› “ses tekrar›na dayal› söz sanatlar›” ve “kelime tek-rar›na dayal› ses sanatlar›” olmak üzere iki bafll›k alt›nda ele alacak ve bu sanatla-r› çeflitli metinlerden seçilmifl örneklerle tan›tmaya çal›flaca¤›z. Ses tekrar›na daya-l› söz sanatlar› cinâs, ifltik-ak, seci, tarsî’, müvâzene, iltizâm ve irsâd; kelimetekrar›na dayal› ses sanatlar› ise, reddü’l-acüz ale’s-sadr, i’âde ve akistir.

SES TEKRARINA DAYALI SÖZ SANATLARI

CinâsAs›l anlam› iki veya daha fazla fleyin birbirine benzemesi olan cinas, bir ede-bî terim olarak manzum veya mensur (=düz yaz›) bir metinde anlamlar› fark-l› sözcükler aras›ndaki yaz›l›fl ve söyleyifl benzerli¤i anlam›na gelir. Bir ibare-de cinas bulunmas› için o ibarede en az iki söz aras›nda k›smen ya da tamamenyaz›m ve ses benzerli¤i bulunmas› gerekir. Bu sözlerin isim veya fiil olmas› ya dakelime köküne getirilen birtak›m eklerle meydana getirilmifl olmas› durumu de¤ifl-tirmez. Cinasta ses benzerli¤i dört yönde olur. Bu dört yön, seslerin; 1. türü, 2. sa-y›s›, 3. harekesi, 4. s›ras› ile ilgilidir.

Cinas, önce cinâs-› tâm ve cinâs-› gayr-› tâm olmak üzere ikiye ayr›l›r. Cina-s› meydana getiren sözcükler aras›nda dört bak›mdan da tam bir uyum varsa bu ci-naslara cinâs-› tâm (=tam cinâs ), böyle bir uyum yoksa cinâs-› gayr-› tâm (=tamolmayan cinâs) ad› verilir.

1. Tam cinas: Tam cinas da kendi içinde basît (=birleflik olmayan) ve mürek-keb (=birleflik) olmak üzere ikiye ayr›l›r.

a) Basit cinas: Birleflik olmayan kelimelerin oluflturdu¤u cinast›r. Say› s›fat›olan “yüz”le insan yüzü anlam›ndaki “yüz” sözcü¤ünün ayn› ibare içinde kullan›l-m›fl olmas› gibi. Sünbülzâde Vehbî’nin,

Eyleme vaktini zâyi’ deme k›fl yaz oku yazm›sra›ndaki “yaz” sözcükleri aras›nda bu tür bir cinas vard›r.

b) Mürekkeb cinas: Cinas› meydana getiren sözlerin en az birinin iki tam söz-cükten ya da iki ayr› sözcü¤ün birleflen hecelerinden meydana gelmesidir:

Ses ve Kelime Tekrar›naDayal› Söz Sanatlar›

Bülbül eder güle nazA¤layan çok gülen az

örne¤inde cinas› meydana getiren taraflar›n her ikisi de iki sözcükten oluflmaktad›r.Mürekkeb cinasta birbirini izleyen iki söz aras›ndaki s›n›rlar›n de¤iflmesi ve du-

raklar›n kald›r›lmas› ile ortaya ç›kan farkl› anlam, okuyanda ya da dinleyendeolumlu bir etki b›rak›r. Mürekkeb cinasta benzer kelimelerin hem söyleyiflleri hemde yaz›l›fllar› ayn› olabilece¤i gibi, söyleyiflleri ayn›, yaz›l›fllar› farkl›, yahut benzersözcüklerin her ikisi de ba¤›ms›z sözcükler olabilir. Mürekkeb cinas›n türlerine “düzen (=iki kad›n)” ile “düzen”, “cân ans›z (=can onsuz)” ile “cânâns›z (=sevgilisiz)”ve “semâda (=gökte)” ve “flemse mâda (=günefle suda)” sözcükleri aras›ndaki ci-naslar örnek verilebilir.

2. Tam olmayan cinas: Cinas› meydana getiren sözcükler aras›nda tam cinas›meydana getiren dört benzerlik yönünden biri bile eksik olursa; bu tür cinaslar, ci-nâs-› gayr-› tâm ad›n› al›rlar. Bu cinaslar›n türleri afla¤›da gösterilmifltir:

a) Cinas› meydana getiren kelimelerde baz› seslerin farkl› olmas›: Fark-l›l›k yaln›zca tek seste olur. Bu cinas türü de cinas› meydana getiren kelimelerde-ki seslerin farkl› olmakla birlikte mahreç (=sesin a¤›zdan ç›k›fl yeri) bak›m›ndanbirbirine yak›n oldu¤u cinaslar ve mahreçleri uzak olan cinaslar olmak üzere ikik›sma ayr›l›r: “Safer” ve “sefer” ile “mestûr” ve “mestûr” kelimelerindeki “sad” ve“sin” ile “t›” ve “te” sesleri, farkl› sesler olmakla birlikte ç›k›fl yerleri, dolay›s›yla dasöyleniflleri birbirine yak›n harflerdir. Dolay›s›yla bu sözcükler aras›ndaki cinas,ilkine “sâlik” ile “mâlik”, “flâ’ir” ile “flâkir”, “sâ’ir” ile “sâ’il” sözcüklerindeki farkl›sesler ise, mahreçleri birbirinden uzak sesler olduklar› için bu sözcükler aras›nda-ki cinas da ikincisine örnektir. Cinasta esas olan ses benzeflmesidir. Benzeflmedenne kadar uzaklafl›l›rsa cinastan da o kadar uzaklafl›lm›fl olur.

b) Cinas› meydana getiren kelimelerdeki harf say›s›n›n farkl› olmas› (ci-nâs-› nâk›s): Sözcüklerden birinin harf say›s› di¤erine göre daha az ya da eksiksebu tür cinaslar “nâk›s (=eksik)” cinas olarak adland›r›l›r. Fazla olan harf “dem” ile“âdem”de oldu¤u gibi kelime bafl›nda, “cem” ile “câm”daki gibi kelime ortas›nda,“divân” ile “divâne”de oldu¤u gibi kelime sonunda olabilir. Fazla olan harf birdenfazla ve kelime sonunda olursa buna cinâs-› müzeyyel ad› verilir.

c) Cinas› meydana getiren kelimelerin hareke ve sükûnda farkl›l›k gös-termesi. “Verd” ile “vird”, “cennet” ile “cinnet”, “devr” ile “dûr” aras›ndaki cinas-lar bu türden cinaslard›r. Cinasta fleddeli harf fleddesiz kabul edilir. Örnek olarak“müfrit” ile “müferrit” sözcüklerinin oluflturaca¤› bir cinasta ikinci sözcükteki “r”harfi tek ses olarak de¤erlendirilir.

d) Cinas› meydana getiren sözcüklerde noktal› harfler olmas› ve bu söz-cükler aras›nda nokta farkl›l›¤› bulunmas›: Yaz›l›fllar› ayn›, noktalar› farkl› harf-lerin bulundu¤u “âkil” ile “gâfil” ve “hâ’iz” ile “câ’iz” kelimelerinde oldu¤u gibi.

e) Cinas› meydana getiren sözcüklerdeki harflerin s›ralan›fllar›n›n fark-l› olmas› (cinâs-› kalb): Bu cinas› oluflturan sözcükler s›ralan›fllar› farkl› olmaklabirlikte ayn› harflerden oluflurlar. Bu harfler “felek” ile “kelef”te oldu¤u gibi son-dan bafla do¤ru s›raland›¤›nda baflka bir kelimeyi oluflturuyorlarsa, bu tam birkalbdir. E¤er “ihmâl” ile “imhâl”de oldu¤u gibi harflerin s›ralan›fl› böyle bir s›ra gö-zetmiyor ve di¤er kelime ile sadece ayn› harflerden olufluyorsa bu eksik bir kalbdir.

Cinas belâgatin bedî bölümüne ait sanatlardand›r. Söz güzel olmad›kça cinas osöze de¤er katmaz. Fakat do¤al ifadeye sahip cinaslar asl›nda güzel olan bir sözüdaha da de¤erli k›lar. Cinas bir söz sanat›d›r; ancak, anlama da katk›s› vard›r. Ge-rek manzum gerekse mensur metinlerde okuyan› ya da dinleyeni etkilemeye yö-


nelik farkl› bir imkân sunar. Çünkü cinas ayn› zamanda fliir dilinin etkileyicilik vekal›c›l›k sa¤layan özelliklerinden biridir. Bu nedenle de cinas yaln›z Divan edebi-yat›nda de¤il, halk edebiyat›nda da ilgi görmüfltür.

Cinasl› sözcüklerin kafiye olarak kullan›lmas› cinasl› kafiyeyi meydana getirir.Ancak klâsik dönem Türk fliirinin kafiye sisteminden söz eden eserlerde böyle birkafiye türüne yer verilmemifltir.

Cinas› oluflturan sözcüklerin yeni harflerle yaz›ld›klar› biçimler de¤il, eski harflerle yaz›-l›fllar› göz önünde bulundurulmal› ve bu konudaki de¤erlendirilmeler sözcüklerin eskiyaz›daki özgün yaz›l›fllar› dikkate al›narak yap›lmal›d›r.

ÖrneklerBeklerim k›fl yaz ayazKuyruklarda‹stanbul’u yafl›yorumYaflamaksa

Behçet Necatigilfiair, bu fliirin ilk dizesinde z›t anlaml› iki sözcük olan “k›fl” ve “yaz”› birlikte

kulland›ktan sonra mevsimi ya da hava durumunu ça¤r›flt›ran üçüncü bir sözcü¤üdaha zikretmektedir: “ayaz”. Bu sözcü¤ün ses yap›s› kendisinden bir önceki söz-cük ile k›smî bir benzerli¤e sahiptir. fiairin bu iki sözcü¤ü ayn› m›srada yan yanakullanm›fl olmas› söz konusu etkiyi daha da vurgulu hâle getirmektedir. Burada ci-nas› oluflturan sözcükler birleflik de¤il, tek kelime oldu¤u için bu cinas basit, söz-cüklerden birinin harf say›s› di¤erine göre daha azd›r. Bu cinas Sünbülzâde Veh-bî’nin,

“Eyleme vaktini zâyi’ deme k›fl yaz oku yaz”m›sra›n› hat›rlamaktad›r.

Yaz geçer, sonbahar olur ve dereDalar esrâr içinde bir kedere

Faruk N. Çaml›belM›sra sonlar›ndaki cinasta kula¤› okflayan, söylenmesi ve dinlenmesi rahat, in-

ce, genifl, düz bir ünlü olan “e” sesi hâkimdir. Burada ses tekrar›ndan do¤acakahengi tam anlam›yla duyabilmek için “dere”yi “ve” ba¤lac› ile birlikte, yani “vedere” olarak de¤erlendirmek gerekmektedir.

Dönülmez akflam›n ufkunday›z vakit çok geçBu son fas›ld›r ey ömrüm nas›l geçersen geç

Yahya Kemal

Bu beyitte cinas› m›sra sonlar›ndaki iki “geç” sözcü¤ü meydana getirmektedir.Buradaki cinas, cinas› meydana getiren “geç” sözcüklerinde hem yaz›l›fl hem desöyleyiflte tam bir benzerlik oldu¤u için tam cinast›r. Ayr›ca bu cinasta sözcüklerbirleflik (mürekkeb) olmad›¤›; yani tek kelimeden ibaret olduklar› için de cinas ba-sit bir cinast›r.

Vicdanlar›n azâb›y›z onlar tan›r biziTa’zîb için ziyârete gelmifl san›r bizi

Yahya KemalBirinci m›sradaki “tan›r” ile ikinci m›sradaki “san›r” aras›nda ilk ses d›fl›nda bir

ses uyumu vard›r. Bu iki sözcük aras›ndaki tek benzemeyen yön ilk seslerinin bir-birinden farkl› olmas›d›r. Dolay›s›yla burada cinas vard›r. Bu kelimelerdeki “s” ile

633. Ünite - Ses ve Kel ime Tekrar ›na Dayal › Söz Sanat lar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



“t seslerinin ç›k›fl yerleri yak›n olmasa da di¤er ünlü ve ünsüzler aras›ndaki sesbenzerli¤i cinastan beklenen ahengi sa¤lamaktad›r.

Cem bezm-i câm› kurdu¤u gün flâd olun dediEy dil-harâblar için âbâd olun dedi

Yahya KemalBeyitteki “Cem” ile “câm” sözcükleri aras›nda harf say›s› bak›m›ndan farkl›l›k

vard›r. Eski yaz›da “câm” kelimesinde “cim”den sonra bir de “elif” vard›r. “Cem”deise “e” sesini harf de¤il hareke karfl›lamaktad›r. Buradaki cinas tam olmayan cinastürlerinden biri olan nâk›s cinast›r.

Derler: ‹nsanda derin bir yarad›r köksüzlükBudur âlemde hudutsuz ve hazîn öksüzlük

Yahya Kemal“Köksüzlük” ve “öksüzlük” aras›nda bir harf fazlal›¤› oldu¤u için beyitte eksik

cinas vard›r.Benim için her bir sözün k›ymetlidir bir incidenGözyafllar›m ak›tma gel, odur bu gönlüm inciden

‹hsan Raif Han›mM›sra sonlar›ndaki iki “inciden” sözcü¤ünden ilki bir tür mücevher, ikincisi ise

incitmek mastar›ndan s›fat-fiildir. Fakat ses yap›lar› ayn›d›r. Bu nedenle beyitte birtam cinâs vard›r.

Ben ak›ldan isterim delâletAkl›m bana gösterir dalâlet

Abdülhak HamidCinas› meydana getiren “dalâlet ve “delâlet”in ilk harfleri eski yaz›da farkl›d›r.

Dolay›s›yla burada tam olmayan bir cinas vard›r. Bununla birlikte cinasta esas olanses benzeflmesidir ve bu iki kelimenin ilk harfleri Arapçada her ne kadar farkl› ses-ler olsalar da Türkçede bu farkl›l›k söyleyifle yans›mamaktad›r.

Gelince va’d-i visâle bahâneler söylerO flâh-› kiflver-i hüsn ü bahâ neler söyler

fieyh Gâlib“Sevgili, s›ra vuslat (=kavuflma) sözü vermeye gelince bahaneler söyler. O gü-

zellik ülkesinin flah› neler söyler.” anlam›ndaki beytin ilk m›sra›ndaki “bahâneler”kelimesi ile “bahâ (=güzellik) neler” kelimeleri s›n›rlar›n ve duraklar›n de¤iflmesiile cinas› meydana getirmektedir. Beyitteki cinas tam ve mürekkep bir cinast›r.

Bir evde dü zen olsa düzen olmaz o evde Keçecizâde Fuad Pafla

“Bir evde ‘dü zen (=iki kad›n)’ olursa o evde ‘düzen’ olmaz.” anlam›ndaki bum›srada bir cinas›n meydana gelmesi için gerekli bütün flartlar oluflmufltur. Ayr›cacinas› meydana getiren taraflardan biri olan ilk sözcük iki kelimeden meydana gel-mektedir. Dolay›s›yla m›srada tam ve mürekkeb bir cinas vard›r.

Yokken güneflin efli semâdaBir efl görünürdü flemse mâda

‹smail Safa“fiemse (=günefle)” sözcü¤ünün son hecesi kendisinden sonraki sözcük olan

“mâda (=suda)”ya bitifltirildi¤inde üst m›sradaki “semâda (=gökte)” sözcü¤ü ile ci-nas olufltururlar. Dolay›s›yla bu iki m›srada da tam ve mürekkeb bir cinas vard›r.


Mûr gibi emrine k›lm›flt› itâ’at halk-› RûmRâm oluptur nitekim Mûsâ’ya ey fleyh sihr-i mâr

Sürûrî-i KadîmHer iki m›srada da bir “kalb-i kül” örne¤i vard›r. Birinci m›sradaki “mûr” ile

“Rûm” ve ikinci m›sradaki “râm” ile “mâr” sözcükleri ayn› harflerden oluflmaktad›r.Cinas›n mant›¤› gere¤i beyitte “Rûm”, “mûr”un; “mâr” ise “râm”›n harflerinin ters-ten dizilmifl flekli olarak kabul edilmektedir.

Ey Fuzûlî öldün efgân itmedün rahmet sanaRahm k›ldun halka efgânunla zahmet virmedün

FuzulîBeyitteki “rahmet” ile “zahmet” sözcükleri aras›nda harf say›s›, harflerin ünlü

(=hareke)leri ve s›ralan›fllar›nda benzerlik vard›r. Ancak bu iki sözcü¤ün ilk harf-leri farkl›d›r. Bu farkl›l›k eski yaz›da “zahmet”in ilk harfinin noktal›, “rahmet”in ilkharfinin de noktas›z olmas›ndan kaynaklanmaktad›r. Dolay›s›yla beyitte tamolmayan cinas vard›r.

Gerçi ey dil yâr içün yüz virdi yüz mihnet sanaZerrece kat’-› mahabbet itmedün rahmet sana

Fuzulî“Ey gönül! Gerçi sevgili için sana yüz mihnet ve dert teveccüh etti, yöneldi; sen

yine de ona duydu¤un sevgiyi kesmedin. Aflk olsun sana!” anlam›ndaki beyitte yeralan “yüz” kelimeleri farkl› anlamlardad›r. Dolay›s›yla beyitte hem tam hem de ba-sit cinas vard›r.

Pây-mâl etme bizi mûr görüp ey gafilMûr iken mâr oluruz mâr iken ejderhây›z

Hayâlî“Ey gafil! Bizi kar›nca görüp ayak alt›na al›p ezme! Biz kar›nca iken y›lan

oluruz, y›lan iken ejderha kesiliriz.” anlam›ndaki bu beyitte cinas› meydana ge-tiren “mûr” ile “mâr” sözcüklerinin ikinci harfleri farkl›d›r. ‹lk sözcükte ortadakiharf “vav”, di¤erinde “elif”tir. Dolay›s›yla beyitte tam olmayan cinas vard›r.

K›smetündür gezdüren yer yer seniGöge ç›ksan âkibet yer yer seni

‹bni Kemal‹lk m›sradaki “yer yer” ile ikinci m›sradaki ilki “toprak”, ikincisi “yemek”masta-

r›n›n genifl zaman üçüncü tekil kifli çekimi olan “yer yer” aras›nda mürekkep cinasvard›r.

Kimün geçsen öninden sanma ardunca baka kalmazBaka kalur gözi ammâ vücûd›ndan beka kalmaz

Emrî“Önünden geçti¤in insan senin ard›nca bakakalmaz sanma! Gözü bakakal›r

ama varl›¤›ndan eser kalmaz.” anlam›ndaki beytin m›sra sonlar›ndaki “baka kal-maz” ve “beka kalmaz” sözcükleri aras›nda, iki sözcükten olufltuklar› için mürek-keb, aralar›nda her bak›mdan ses benzerli¤i mevcut olmad›¤› için de tam olmayancinas vard›r.

Çeflm ü hâlüni idüp zülf-i izârunda nihânDâr-› dünyây› bu miskînüne dar eylersin

Emrî“Gözünü ve benini yana¤›na inen saçlar›nda gizleyip dünya evini bu miskine

dar eylersin.” anlam›ndaki bu beytin ikinci m›sra›ndaki “dâr” ve “dar” sözcükleriaras›nda basit ve tam cinas vard›r.


Ter tutup safha-i haddüm yaz›cak kâtib-i ›flkSanmanuz katre kod› üstine yer yer nokta

EmrîEski yaz›da ilk m›sradaki “ter”in “t”si ile ikinci m›sradaki “yer yer”in “y”lerinde

noktalar farkl› yerlerdedir. Dolay›s›yla burada tam olmayan cinas vard›r.Benzedi âbileye âb ile pür didelerümNâle döndi bedenüm de dün ü gün nâle ile

EmrîBeytin ilk m›sra›ndaki “âbile (=su kabarc›¤›)” ile “âb ile (=göz yafl› ile)” aras›n-

da mürekkeb cinas, ikinci m›sra›nda da “nâle (=kam›fla)” ile “nâle (=inilti)” kelime-leri aras›nda da tam ve basit cinas vard›r.

Bin cefâ görsem ey sanem sendenBu ne sözdür ki usanam senden

Tâli’imdir seni vefâs›z edenBen onu sanma kim sanam senden

fiem’îBu fliir cinas için oldukça güzel bir örnektir. ‹lk m›sradaki “sanem (=put gibi gü-

zel)” ile alt beyitteki sanmak fiilinden türeyen “sanam” kelimeleri tam bir cinas›meydana getirirken, ilk beyitteki “usanam” sözü ile bu kelimeler aras›ndaki sesbenzerli¤i de tam olmayan bir cinas› oluflturmaktad›r.

Hey ala gözlüm bizümle nice bir bu mekr ü alCevr ise pâyâna irdi cân ise maksûdun al

Ahmed Pafla“Hey ala gözlü sevgilim! Bizi ne zamana kadar aldatacak, kand›racaks›n! Mak-

sat zulüm ise can›m›za tak etti. Maksad›n can›m›z ise al onu.” anlam›ndaki bubeytin ilk m›sra›ndaki “al”, “hile” anlam›nda bir sözcük, ikinci m›sra›ndaki “al” ise“al-”›n emir kipidir. Dolay›s›yla bu iki sözcük aras›nda tam ve basit cinas vard›r.

Âh kim ömrüm cihan mülkinde cânânsuz geçerBen cihan mülkin n’iderem çünki cân ansuz geçer

Ahmed PaflaBeyitteki “cânânsuz” kelimesi ile “cân ansuz” kelimeleri aras›nda tam bir yaz›-

l›fl ve söyleyifl benzerli¤i vard›r. Bundan dolay› beyitteki cinas tam bir cinast›r. Bucinasta ikinci m›sradaki “cân ansuz” iki sözcükten olufltu¤u için bu cinas ayn› za-manda mürekkep cinas örne¤idir.

Sînesin itse kaçan kân-› me’ârif ârifK›lsa her harfe nazar bir nice ma’nâ görinür

Bâkî“Ârif olan kifli sinesini bilgi madeni k›ld›¤›nda her harfe bir kez baksa nice ma-

nalar görünür.” anlam›ndaki beyitte “me’ârif” ile “ârif” sözcükleri aras›nda bir cinasvard›r. Fakat “me’ârif”te “ârif”e göre hem farkl› hem de fazla harf vard›r. Dolay›s›y-la beyitte eksik cinas meydana gelmifltir.

Bize Tâhir Efendi kelb dimifl‹ltifât› bu sözde zâhirdür.Mâlikî mezhebim benüm zîrâ‹’tikâdumca kelb tâhirdür

Nef’î


Eski yaz›da “tâhir” ile “zâhir”in ilk harfleri olan “t›” ile “z›” aras›nda sadece birnokta fark› vard›r. Bundan dolay› buradaki cinas, tam olmayan cinast›r.

Yar yüre¤im yar gör ki neler varBu halk içinde bize güler var

Yunus Emre‹lk m›sradaki “yar”lar ile “var” aras›nda tam olmayan cinas vard›r.

Sana eydürem ey pafla neler geliserdür baflaKim isiden ba¤r› pifle kim flarâba kan›fl›cak

Yunus Emre‹lk m›sradaki “pafla” kelimesi ile “bafla” kelimeleri aras›nda mütekarib cinas var-

d›r. “Pafla” kelimesi ile “pifle” kelimesi aras›nda ise yaln›zca hareke farkl›l›¤› oldu-¤u için burada tam olmayan cinas vard›r.

Var› yo¤u var iden ol dururDünyede her olan› ol oldurur

Süleyman Çelebi‹lk m›sra sonundaki “ol durur (=odur)” ile ikinci m›sra sonundaki “oldurur

(=yapar)” aras›nda cinas vard›r.

“Kalb”i tan›mlayarak türleri hakk›nda bilgi veriniz.

‹fltik-ak‹fltikak, ayn› kökten türemifl iki veya daha fazla sözcü¤ün ayn› ibare içindebulunmas›na denir. Bir metinde “ilm” kökünden türemifl “âlim”, “ma’lûm”, “ta’lîm”gibi ayn› kökün türev(=müfltak)leri olan sözcüklerin bir arada kullan›lmas› bu sa-nat› oluflturur. Burada sözü edilen metin, bir m›sra ya da beyit olabilece¤i gibi, bircümle yahut bir paragraf da olabilir. Muallim Nacî yaz›l›fl ve söyleyiflteki benzer-lik nedeniyle ayn› kökten türemifl sözcükler olmad›klar› hâlde bu izlenimi verensözcüklerin bir ibarede toplanmas›na flibh-i ifltikak (=ifltikak benzeri) ad›n›vermektedir.

Baz› belâgat kaynaklar› ifltikak›n da cinas konusu içinde de¤erlendirilmesinindaha do¤ru olaca¤›n› yazar. Gerçekten de bu sanat›n örnekleri incelendi¤indebunlar›n bir k›sm›n›n cinas bafll›¤› alt›nda de¤erlendirilmesinin daha uygun olabi-lebilece¤i görülmektedir.

Di¤er söz sanatlar›nda oldu¤u gibi ifltikak›n bir sanat niteli¤i tafl›mas› için söz-de do¤al olarak bulunmas› ve özellikle kullan›lm›fl oldu¤u izlenimi vermemesigerekir.

ÖrneklerHâl ü müstakbeli ne olsa gerekSevmedi, sevmemifldi, sevmeyecek

Muallim NacîBeytin ikinci m›sra›nda Türkçe ayn› kökten türemifl üç sözcük vard›r. Dolay›-

s›yla bu beyitte ifltikak vard›r.

Sâfî-dil isen it lebinün zikrini sûfîGel gör ne safâ-bahfl olur câm-› musaffâ

‹bni Kemâl


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

“Sofi! E¤er gönlü temiz biri isen -içki içerken- onun duda¤›n› an da saf, billûr gibiolan kadeh ne mutluluk verirmifl, gör!” anlam›ndaki beyitte baflar›l› bir ifltikak örne¤iverilmifltir. Burada “safâ” ile ayn› kökten türemifl iki kelime olan “sâfî” ve “musaffâ”tek beyitte toplanm›flt›r. “Sûfi” ise ayn› kökten türemifl bir sözcük olmad›¤› hâlde sesbenzerli¤i yüzünden di¤er üç sözcük ile ayn› kökten türemifl bir sözcük izlenimi ver-mektedir. Dolay›s›yla beyitte “ifltikak” yan›nda bir de “flibh-i ifltikak” vard›r.

Ol kad-i bâlâ belâs›ndan nice olam halâsÇün nasîb olan ezelde mübtelâl›kdur bana

‹bni Kemal“Elest Bezmi”ne yap›lm›fl bir telmihin de yer ald›¤› bu beyitte Arapça “belâ” ile

“mübtelâ” aras›nda, ayn› kökten türemifl sözcükler olduklar› için bir “ifltikak” var-d›r. Beyitteki Farsça “bâlâ” kelimesi ile söz konusu iki kelime aras›nda ise “flibh-iifltikak” vard›r.

Gül âr›z›nla olsa mu’âr›z aceb de¤ilBir berk yüzlü ne edeb ü ne hayâs› var

Emrî“Gül senin o de¤erli yana¤›n ile çat›flsa bunda flafl›lacak ne var. Gül as›k yüzlü-

dür; ne edebi ne de utanmas› vard›r.” anlam›ndaki beytin ilk m›sra›nda yer alan“âr›z” ile “mu’âr›z” kelimeleri aras›nda “ifltikak” vard›r.

Dermiflsin irem kûy›na ol serve iriflemSa¤l›kla rakibâ sen ana irme iriflme

Emrî‹lk m›sradaki “iriflem” ile “irem” sözcükleri ve ikinci m›sradaki “irme”, “iriflme”

sözcükleri aras›nda ifltikak vard›r. Birinci m›sradaki “‹rem (=‹rem Ba¤›)” isim ola-rak kabul edildi¤inde ise, bu sözcük ile di¤er iki sözcük aras›nda bir “flibh-i iflti-kak” oldu¤u söylenebilir.

Gördüler ki rûyun› görmek nasîb olmaz ebedGözlerün ey flûh bu derd ile bîmâr old›lar

EmrîBeyitteki “görmek”, “gördüler” ve “göz” aras›nda ifltikak vard›r.Ey dost nazar eyle ki uflflâk aras›nda Ahmed gibi bir âfl›k-› gam-hâr› kimün var

Ahmed PaflaÂfl›kl›¤›yla övünen flair, bu beytinde “aflk” kökünden türemifl iki sözcük kullan-

maktad›r; “uflflâk” ve bu sözcü¤ün tekil flekli olan “âfl›k”.

Çün çeflme vü p›nar perîler dura¤›durÇeflmümden ey nigâr-› perî-vâr kaçma gel

Ahmed Paflafiair, “Madem ki çeflme ve p›nar bafllar› perilerin meskenidir, o hâlde ey peri gi-

bi olan güzel; su gibi gözyafl› döken gözümden kaçma gel, ona görün.” demekte-dir. Beyitte geçen “çeflm (=göz)” ile “çeflme” kelimeleri aras›nda ifltikak vard›r.

Âkil ü ma’kûl ü akl u âfl›k u ma’flûk u ›flkCümle sensin pes nereden geldi bunca kil ü kâl

Ahmedî


Tasavvufun “vahdet-i vücud (=varl›k birli¤i)” anlay›fl›n› yans›tan bu beyitte fla-ir, Tanr›’ya seslenerek flöyle diyor: Madem akleden, bu akledilmeye konu olan vebizzat ak›l, âfl›k olan, âfl›k olunan ve bizzat aflk›n kendisi olan sensin; o hâlde bun-ca laf söz nereden geldi. “Âkil”, “makûl” ve “akl” sözcüklerinin üçü de ayn› Arap-ça kökten türemifl kelimelerdir. Yine “âfl›k”, “ma’flûk” ve “aflk” sözcükleri de ayn›Arapça kökten türemifllerdir. Ayr›ca beyitteki “k

-il” ve “kal” sözcükleri de ayn›

kökten türemifl kelimelerdir. fiair bu beyitte ayn› kökten türemifl sözcükleri kulla-n›rken bir zorlamaya düflmemifl; dile getirmek istedi¤i tasavvufî düflünceyi etkile-yici bir tarzda ifade etmifltir.

Atan anan hak› yitirdün iseYeflil tonlar geyesin tonanas›n

Yunus EmreYunus’un “Anne baba hakk›n› yerine getirdin ise cennette yeflil elbiseler giyer

süslenirsin.” dedi¤i bu beyitte “ton” ismi ile “tonanas›n” fiili aras›nda ifltikak vard›r.

SeciAs›l anlam› kumru, güvercin gibi kufllar›n ayn› sesleri tekrarlayarak ötmeleri de-mek olan seci (<secc), nesirde fâs›la sonlar›n›n ayn› sesle bitmesidir. Fâs›la, cüm-le sonuna denildi¤i gibi, birbirine edatla ba¤lanm›fl f›kra (=tamlama, ibare ve pa-ragraf) sonlar›na da denir. Fâs›la fliirde kafiyenin bulundu¤u m›sra sonu gibidir. Ni-tekim seci de nesrin (=düz yaz›n›n) kafiyesidir. Hatta kafiyede oldu¤u gibi secidede revî harfinden sonra gelen ve fliirde “redîf” ad› verilmifl olan sesler sec’e dahiledilmez. Meselâ “irfân›m›z” ile “iz’ân›m›z”daki seci, sözcü¤ün son aslî sesi olan“n”nin tekrar› ile oluflur.

Seci, sözcüklerdeki ses tekrar› yan› s›ra kelimelerin vezinlerinin de dikkate al›n-mas› ile bafll›ca flu üç s›n›fa ayr›l›r:

Burada sözü edilen vezin, aruz vezni de¤il, bir Arapça gramer terimidir.

1. Mutarraf seci: Vezinleri farkl› sözcüklerin revî görevindeki seslerinin ayn›olmas›d›r. ‹ki f›kra sonundaki “elmâs” ile “iltimâs” kelimeleri aras›nda bu tür birseci vard›r. Her iki kelimenin de “s” sesi ile bitmesi mutarraf secii meydana getirir.

2. Mütevâzî seci: Fâs›lalardaki sözcüklerde hem revî seslerinin hem de seciimeydana getiren sözcüklerin vezninin ayn› olmas›d›r. Osmanl› döneminde yaz›l-m›fl birçok kitap mukaddimesinde geçen “hamd-i nâ-ma’dûd ve senâ-y› nâ-mah-dûd ol Hazret’e sezâdur ki...” ibaresindeki “ma’dûd” ile “mahdûd”un revî sesleriyan›nda vezinlerinin de ayn› olmas› mütevâzî seci meydana getirir.

3. Murassa’ seci: Fâs›lalardaki sözcükler d›fl›nda bir önceki sözcüklerin de kar-fl›l›klar› olan sözcükler ile secili ve ayn› vezinde olmas›na denir. “Ahmed zübde-iemâsil ü akrând›r ve birâder-i ser-bülendi umde-i efâdil ü a’yând›r.” cümlesin-de “akrân” ile “a’yân” sözcükleri fâs›lad›r. Bu iki sözcü¤ün aslî son sesi olan “n”ninher iki fas›lan›n sonunda tekrarlanmas› secii do¤urur. Ayr›ca fâs›lalardaki bu ikisözcükten önce gelen “emâsil” ile “efâdil” ve “zübde” ile “umde” kelimeleri aras›n-da da bir seci vard›r. Bu secileri oluflturan kelimelerin gramer vezinleri de ayn›d›r.Dolay›s›yla ibarede bir murassa’ seci vard›r. Murassa’ secie tarsî’ de denir.

Tarsî’: Mutarraf seci ve mütevâzî seci yaln›z nesirde kullan›lan seci türleridir.Murassa’ seci ise hem naz›mda hem de nesirde kullan›lm›flt›r. Bu seci türü fliirdetarsî’ ad›n› al›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ÖrnekBeka Yezdâna flâyândur fenâ ekvâna evlâdurVefâ insâna çesbândur cefâ hayvâna ahrâdur

beytinde ilk m›sradaki her sözcü¤ün ikinci m›srada hem revî hem de vezin uygun-lu¤u olan bir karfl›l›¤› vard›r.

Müvâzene: Naz›mda ya da nesirde fâs›la kabul edilen kelimelerin ayn› gramervezninde olmas›na denir. Müvâzenede ses benzeflmesi aranmaz. “Her tarz› latîf,her hulk› kerîm olan ...” ibaresinde fâs›la olan “latîf” ile “kerîm” sözcüklerinin sonharfleri, yani revîleri ayn› de¤ildir, fakat kelimeler ayn› vezindedirler. Dolay›s›ylaburada seci de¤il, müvâzene sanat› vard›r.

‹ltizâm: Seci bulunan sözlerde revî yan›nda revîden önceki ses ya da seslerinde ayn› olmas›d›r. Örnek olarak “haseb” ile “neseb” sözcüklerinin revî yan›nda re-vîden hemen önceki sesleri de ayn›d›r. Bu iki sözcü¤ün bir ibarenin fâs›lalar›ndakullan›lm›fl oldu¤unu kabul edersek, iltizâm meydana gelmifl olur.

Seci sözde ahengi sa¤layan, ona musikî cihetinden katk›da bulunan bir sanat-t›r. Fakat onu sadece fâs›la denilen yerlerdeki ses tekrar› olarak kabul etmek yan-l›flt›r. Çünkü böyle kabul edilirse, söz sanatlar›ndan biri olmakla birlikte, söze an-lam yönünden katk›s› göz ard› edilmifl olur. Secili sözlerde ve ibarede seçilen ke-limelerin yerinde kullan›lm›fl olmas›, orada seci için bulunduklar› ve söz sahibinindikkatinin secilerde yo¤unlaflm›fl oldu¤u hissini vermemeleri lâz›md›r. Dikkat edil-mesi gereken bir husus da eski tabir ile “manan›n lafza de¤il, lafz›n manaya tabiolmas› (=anlam›n söze de¤il, sözün anlama tabi olmas›)”na dikkat etmektir. Di¤erbir ifade ile fâs›lalar›nda seci bulunan her iki ibarenin de anlama katk›da bulunma-s› lâz›md›r. Bu sözlerden biri e¤er ibarede itnâb kabilinden yer al›yor ve anlamabir katk›s› bulunmuyor; yani, her iki söz veya söz öbe¤i de ayn› fleyi ifade ediyor-sa o sözde seciin de kald›ramayaca¤› bir kusur var demektir.

Sonunda seci bulunan ibarelerin birbirine yak›n mesafede olmas›, e¤er birisi di-¤erinden uzun ise bunun ikinci ibare olmas› gerekti¤i söylenilmektedir. ‹barelerink›sal›¤› ve fâs›lalar›n birbirine yak›nl›¤› elde edilmek istenen ahengin daha etkiliolmas›n› sa¤lar.

Örnekler“Iflk bir zevktir, onun da baflka bir dili var, ›flk bir flevktir, onun da ayr› ehli

var, ›flk bir cûfltur, onun da fleydâlar› var, ›flk bir hurûfltur onun da deryâlar› var.” Sinan Pafla

‹lk cümlede “zevk” ile “flevk”in son sesleri ayn› oldu¤u için burada bir seci var-d›r. Bu iki kelimenin vezinleri de ayn›d›r. Dolay›s›yla burada bir mütevâzi seci var-d›r. Ayr›ca “revî sesinden önceki ses de ayn›d›r ve bu ses benzeflmesi iltizâm› mey-dana getirmektedir. “Dil” ile “ehl” sözcüklerinde ise sadece fâs›la sonlar›n›n ayn›olmas› dolay›s›yla mutarraf seci vard›r. ‹kinci cümlede ise bunun aksi olarak “cûfl”ile “hurûfl”ta ve “fleydâ” ile “deryâ”da seci vard›r.

“‹lâhî! Her ne kadar cehd idüp zâhirüm ma’mûr idersem, bât›num vîrân. Zâ-hirde her ne kadar sana kul isem içimde hevâ sultân.”

Sinan Pafla“Vîrân” ile “sultân” aras›nda revi benzerli¤i oldu¤u için seci vard›r. “Zâhir” ile

“bât›n” aras›nda ise son ses (=revî)ler aras›nda ses benzerli¤i olmasa bile bu ikisözcü¤ün vezinleri ayn› oldu¤u için müvâzene vard›r.

“‹lâhî! Gönül gözini hikmet ravzas›nun envâr-› ezhâr› ile münevver k›l vecân dimâg›n› ma’rifet bostanlar›nun nesîm-i eshâr› ile mu’attar k›l.”

Sinan Pafla


‹lk cümledeki “hikmet” ile “ma’rifet” aras›nda seci vard›r. Yine ilk cümledeki“ezhâr” ve “münevver” ile alt cümledeki karfl›l›klar› olan “eshâr’ ve “mu’attar” keli-meleri aras›nda ise hem revî hem vezin uyumu oldu¤undan murassa seci vard›r.“Envâr”›n bu ibaredeki secili sözcükler içinde gösterilmemesi fâs›lada yer almam›flolmas›ndand›r.

“‹lâhî! ‹man binas›n› flöyle muhkem eyle ki sarsar-› vesvese-i fleytândan mü-tezelzil olmaya ve ‹slâm ka’idesini flöyle müstahkem eyle ki manc›nîk-i ‹blîs-i fet-tândan bir zerre mütehalhil olmaya.”

Sinan PaflaBu ibarede “muhkem” yerine “müstahdem”, yahut “müstahkem” yerine “mül-

hem, münzam” gibi ayn› vezinde sözcükler kullan›lm›fl olsayd› di¤er secileri degöz önünde tutarak buradaki secilerin hepsini birden murassa seci ad› alt›nda top-layabilirdik. “Muhkem” ile “müstahkem” aras›nda mutarraf seci, “fleytân” ile “fet-tân” ve “mütezelzil” ile “mütehalhil” sözleri aras›nda son sesleri ve vezinleri ayn›oldu¤u için murassa seci vard›r.

Zülfün mu’attar hâlün mu’anberLa’lün mukarrer flehd-i mükerrer

‹bni Kemal‹lk m›sradaki “mu’attar” ve “mu’anber” kelimeleri ile bunlar›n karfl›l›klar› olan

alt m›sradaki “mukarrer” ve “mükerrer” kelimelerinin son harfleri ve vezinleri ayn›oldu¤u için beyitte tarsî’ bulundu¤unu söyleyebiliriz.

Her gün hayâl-i çihre-i dil-berden a¤lar›nHer dün melâl-i turre-i dil-berden a¤lar›n

EmrîBu beyitteki tarsî, yukar›daki örnektekinden daha baflar›l›d›r. “Her gün hayal-i

çihre . . .” ile “Her dün melâl-i turre . . .” ibarelerindeki sözcükler aras›nda hem re-vî hem de vezin uyumu vard›r.

Yûsuf’daki hüsn ü cemâl Ya’kub’daki hüzn ü melâlGeh bedr olam gâhî hilâl gökde mâh-› tâbân benem

Yunus Emre‹lk m›sradaki “hüsn” ile “hüzn” ve ayn› m›sradaki “cemâl” ile “melâl” aras›nda

revî ve vezin uyumu vard›r. Buradaki seci karfl›l›kl› kelimeler aras›nda oldu¤u içinbeyitte tarsî’ vard›r.

Secii tan›mlayarak türleri hakk›nda bilgi veriniz.

‹rsâd‹rsâd, secili ya da kafiyeli bir sözde seci ya da kafiyenin nas›l devam edece-¤ine sözün içinde kullan›lan bir kelime ile iflaret etmektir. Sözün sonununnas›l gelece¤ine bu kelimenin ço¤u zaman ses yap›s› bazen de anlam› yol göste-rir. Anlam›n yol göstermesi hâlinde tekrar ögesi kaybolur ve sanat, söz merkezli ol-ma özelli¤ini yitirir; hatta, böyle bir durumda irsâd, anlam sanatlar›na dahil olur. ‹r-sâdda ço¤u zaman ifltikak sanat›ndan yararlan›l›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

ÖrneklerNice bir hidmet-i mahlûk ile mahzûl olalumSâ’il-i Hak olal›m nâ’il-i mes’ûl olalum

Akalum pây›na bir bahr-i hamiyyet bulalumS›la-i himmetine mâ’ gibi mevsûl olalum

Biz de sûret virelüm kendümüze kabil iseGirelüm ehl-i safâ bezmine makbûl olalum

Getür ey sâkî yeter eyledün iflg¯al biziBir zamân da mey-i bî-g›flfl ile meflgul olalum

Kalmadan hâk-i mezelletde hemân ey Âs›mÂzim-i sûy-› semâ-sâ-y› Sitanbul olalum

Âs›m Efendifiair k›saca flöyle demektedir: “Ne zamana dek insanlara hizmet ile hor ve hakir

olaca¤›z. Gel, dileyece¤imizi Tanr›’dan dileyelim de dile¤imize kavuflal›m. Hami-yet deryas› bir flah›s bulal›m da onun aya¤›na bir nehir gibi akal›m. Onun himme-tine su gibi ulaflal›m. Biz de kendimize mümkün ise yeni bafltan bir suret verelim.Gönlü temiz olanlar›n meclisine girelim de makbul insan olal›m. Ey içki sunan! Ye-terince bizi meflgul ettin; art›k içkiyi getir. Bir müddet de saf ve ar› olan flarap ilemeflgul olal›m. Ey Âs›m! Zillet topra¤›nda kalmay›p ‹stanbul’un semâ gibi yüceolan taraf›na do¤ru yola koyulal›m.”

‹lk beytin ikinci m›sra›nda “sâ’il” ile “mes’ûl” kafiyesi aras›ndaki iliflkiyi görenokuyucu, bundan sonraki beyitlerde de “s›la” kelimesi geçince kafiyenin “mevsûl”,“k-abil” kelimesi geçince “makbûl”, “iflg-al” kelimesi geçince de “meflgul” olaca¤›n›tahmin eder.

Kabiliyet eserin mahv edelim kabil iseBiz dahi câhil-i mukbil gibi makbûl olal›m

Sünbülzâde Vehbî“E¤er mümkün ise kabiliyet eserini ortadan kald›ral›m da biz de ikbal sahibi ca-

hiller gibi toplumda sayg› gören insanlar olal›m.” anlam›nda bir tariz içeren bu be-yitte de ayn› durum söz konusudur. Söze muhatap olan kifli “kabil” kelimesi geçin-ce kafiyenin “makbûl” olaca¤›n› tahmin eder.

‹lm-i nâz ile virdügün fetvâKatl-i uflflâka old› hep ma’lûm

Zulm-i gamzenle dil helâk old›Öldi zâlim elinde ol mazlûm

Adem iken lebi o gonce-femünBeni k›ld› hayâl ile ma’dûm

Rahm idüp Emrî’yi çün öldüresin Yâd idersin âflinâ diyü merhûm

Emrîfiiirde k›saca flöyle denilmektedir: “Naz ilmi ile âfl›klar›n katli için verdi¤in fetva

malûm oldu. O yan bak›fl›n›n zulmü ile gönül helâk oldu. Mazlûm âfl›k zalim elin-de öldü. O gonca dudakl› sevgilinin duda¤›n›n kendisi (hiç görünmeyecek kadar


küçük oldu¤undan) adem, yani yokluk iken beni hayal ile yok etti. Emrî’yi öldür-dü¤ünde ac›y›p merhum tan›d›kt›, diye hat›rlars›n.”

Bu fliirde ilk beytin “ilm” ile bafllay›p “ma’lûm” ile bitti¤ini gören okuyucu, di-¤er beyitlerin de ilk sözcüklerinden hareketle hangi sözcükle bitece¤ini tahminedebilir. Bu fliir irsâd›n Divan fliirindeki en baflar›l› örneklerinden biridir.

KEL‹ME TEKRARINA DAYALI SANATLAR

Reddü’l-acüz ale’s-sadrfiiirde beytin, düz yaz›da da bir cümlenin veya ibarenin sonunda yer alansözcü¤ü kendisinden önce tekrarlamakt›r. As›l anlam›, “sonu bafla çevirmek”tir.Çünkü acüz, nesirde ibarenin sonu (=fâs›la), naz›mda beytin son k›sm›; sadr nesir-de cümlenin bafl›, naz›mda da beytin ilk bafl› demektir. Yine fliirde birinci m›sra›nson kelimesine arûz, ikinci m›sran›n ilk kelimesine ibtidâ, her iki m›srada aradakalan kelimelere de hafliv ad› verilir. Bu sözcükler benzerlikte üçe ayr›l›rlar:

a. Söylenifli, yaz›l›fl› ve anlam› ayn› olan sözcükler,b. “Cinas”ta oldu¤u gibi söylenifl ve yaz›l›lar› ayn›, anlamlar› farkl› olan sözcükler,c. “‹fltikak”ta oldu¤u gibi ayn› kökten türemifl ya da “flibh-i ifltikak”ta oldu¤u gibi

kök sesleri aras›nda ses benzerli¤i oldu¤u için bu duyguyu veren sözcükler.Nesirde bir ibare ya da f›kran›n bafl›nda ve sonunda bulunurlar. Naz›mda ise

dört biçimde karfl›m›za ç›karlar: Kelimelerden biri beyit sonunda, di¤eri ise; a) ilkm›sra›n bafl›nda, b) ilk m›sra›n ortas›nda, c) ilk m›sra›n sonunda, d) ikinci m›sra›nbafl›nda yer al›r.

‹’âdeBeytin son sözcü¤ünü bir sonraki beytin ilk sözcü¤ü olarak kullanmakt›r.Gerek “reddü’l-acüz ale’s-sadr”da gerekse “i’âde”de tekrarlanan kelimelerde ekvarsa bu ekler kald›r›labilir, yoksa eklenebilir; bu gibi küçük de¤iflikliklere müsa-maha ile bak›l›r. Ayr›ca tekrarlanan kelimelerin aynen tekrarlanmadan ayn› köktenolmas› (=ifltik-ak) veya bu izlenimi verecek kelimelerden (=flibh-i ifltikak) olmas› ilede yetinilebilir.

Örnekler“Bir kahhârdur ki celâl-i satvetiyle her mevcûd makhûr. . .”

Sinan PaflaBu nesir cümlesinde baflta ve sonda tekrarlanan “kahhâr” ve “makhûr” sözde

ve anlamda birbirinin ayn› olmasa da ayn› kökten türemifl sözcüklerdir. Dolay›s›y-la burada “ifltikak”la birlikte bir “reddü’l-acüz ale’s-sadr” da vard›r.

Çekerek halka-i tevhîde perî-rûlar› fleyhÂk›bet öyle za’îf old› ki bir hû çekemez

Belî¤Beyitte “fieyh, peri yüzlü güzelleri zikir halkas›na çeke çeke sonunda öyle za-

y›flad› ki bir ‘hû’ çekemez oldu.” denmektedir. Biri ilk m›sra›n bafl›nda di¤eri deikinci m›sran›n sonunda tekrarlanan “çekerek” ile “çekemez” sözcükleri ayn› kök-ten geldi¤i için beyitte bir “reddü’l-acüz ale’s-sadr” vard›r. Beyitte ayr›ca müflâke-le de vard›r.

Suya virsün bâ¤bân gül-zâr› zahmet çekmesünBir gül aç›lmaz yüzün tek virse bin gül-zâra su

Fuzulî


Bu beyitte flair kasidenin hâkim motifini iflaret eden “su” sözcü¤ünü beytin ilkve son kelimesi olarak kullanmakta ve tekrarlamaktad›r.

Râz-› ›flkun saklaram ilden nihân ey serv-i nâzGitse baflum flem’ tek mümkin degül ifflâ-y› râz

Fuzulî“Ey nazla sal›nan sevgili! Sana duydu¤um aflk›n s›rr›n› baflkalar›ndan gizlerim.

Bafl›m mumun ucu gibi kesilse bile bu s›r aç›klanmaz.” fleklinde düz yaz›ya çevi-rebilece¤imiz bu beyitteki “râz (=s›r)” sözcü¤ünü flair, ilk m›sra›n bafl›nda kullan-m›fl ve beytin sonunda da hiçbir de¤ifliklik yapmadan aynen tekrarlam›flt›r.

K›yâmetde hisâb› olmayanlardandur ol gâfilKi fark eyler firâkun flâm›n› subh-› k›yâmetden

FuzulîBurada reddü’l-acüz ale’s-sadr› oluflturan kelimelere gelen ekler farkl›d›r. Yine

de buna müsamaha ile bak›labilir ve bu farkl›l›k, sanat› ortadan kald›rmaz.

Geçile bâdeden ey Emrî velîSanma kim câm-› lebinden geçile

EmrîBeyit sonunda bulunan “geçile” kelimesi beytin ilk kelimesi olarak da kullan›l-

m›flt›r. Dolay›s›yla beyitte tam bir reddü’l-acüz ale’s-sadr vard›r.

Berâber olal› rûyuna yârin zülf-i fleb-gûn›Giceyle gündüzi nevrûzun ey Emrî berâberdür

EmrîBeytin bafl›ndaki “berâber”, beytin sonunda ek alm›fl olarak “beraberdür” biçi-

minde tekrarlanmaktad›r. Beyitte “reddü’l-acüz ale’s-sadr” vard›r.

Ey vücûd-› kâmilün esrâr-› hikmet masdar›Masdar› zâtun olan eflyâ s›fâtun mazhar›

Mazhar› her hikmetün sensin ki kilk-i kudretünSafha-i eflâke nakfl itmifl hutût-› ahteri

Ahteri mes’ûd olan oldur ki tab’-› pâkinünKabil-i feyz ola lutfunda safâ-y› cevheri

Cevheri ma’yûb olan nâk›s benem kim muttas›lSâdedür hattun hayâlinden zamîrüm defteri

Defter-i a’mâlümün hatt› hatâdandur siyâhKan töker çeflmüm hayâl itdükçe hevl-i mahfleri

Mahfleri eflküm virür seyl-âba ger rûz-› cezâOlmasa makbûl-i dergâhun siriflküm gevheri

Gevheridür ›flk bahrinün Fuzûlî âb-› çeflmLîk bir gevher ki lutf-› Hak anadur müflterî

Fuzulî


Fuzulî’nin bu gazeli bir “tevhîd”dir. fiair Tanr›’ya k›saca flöyle yakarmaktad›r:“Ey kemal hâlindeki varl›¤›n hikmet s›rlar›n›n meydana ç›kt›¤› yer olan sen! Zat›n-da vücuda gelen eflya senin s›fatlar›n›n zuhur etti¤i yerdir. Her hikmetin zuhur et-ti¤i yer sensin. Kudret kalemin felekler sahifesine y›ld›z çizgilerini resmetmifl. Y›l-d›z›, yani tâlii mesut olan, her sahifesine y›ld›z çizgilerini resmetmifl. Y›ld›z›, yanitâlii mesut olan, temiz yarat›l›fl› ile onun cevherinin ar›l›¤› senin lütfundan feyizalacak kabiliyette oland›r. Cevheri, tabiati kusurlu olan benim. Zira daima gönlü-mün defteri senin hatt›n›n, yaz›n›n hayalinden mahrumdur. Amellerimin yaz›ld›¤›defter, günahlar›m›n kay›tlar›ndan dolay› kapkarad›r. Mahflerin korkunçlu¤unu dü-flündükçe gözyafl›m›n incisi dergâh-› ‹lâhîde kabul olmaz ise gözyafl›m, mahfleri se-le bo¤ar, o kadar çok gözyafl› dökerim. Ey Fuzûlî! Gözyafl› aflk denizinin incisidir.Fakat bu öyle bir incidir ki onun müflterisi Allah’›n lütfudur”.

Muallim Nacî “i’âde” sanat›na bulabildi¤i en güzel örne¤in Fuzûlî’nin yukar›yaald›¤›m›z bu gazeli oldu¤unu söylemektedir. fiair her m›sra›n sonundaki sözcü¤übir sonraki beytin ilk kelimesi olarak kullanm›flt›r.

Gizlendi kald› ebr-i siyâh içre mîm ü hâMeh safhas›nda müflk ile yazdun çü hâ vü tâ

Hatt-› siyâh haddini kuflatdu¤›n görüpY›lan kufland› reflkden ol zâ vü lâm u fâ

Zülf ü ruhuna sünbül ü gülzâr benzemezEy gül-izâr goncada yokdur bu lâm u bâ

Leb açd› kamet ü dehen ü kafllarun gönülVasf eyledi didi elif ü mîm ü râ vü yâ

Emrî n’ider zemâneyi sensüz fedâ iderÇeflm-i dehân u kaflun içün ‘ayn u mîm ü râ

Emrî

“Ay(=meh)› and›ran yana¤›nda misk ile hâ ( ) ve tâ ( ) harflerini (yaz›m›”hatt” sözcü¤ünü verir) yazd›¤›n için mim ( ) ve hâ ( ) harfleri (yaz›m› “meh”sözcü¤ünü verir) siyah bulut içinde gizlendi.

Siyah ayva tüyünün (hatt) yana¤›n› çevreledi¤ini görünce y›lan da k›skançl›k-tan zâ ( ), lâm ( ) fâ ( ) harflerini ( yaz›m› “zülf” sözcü¤ünü verir) kufland›.

Ey gül yanakl› güzel! Sümbül zülfüne, gül bahçesi yana¤›na benzemez. Bu lâm( ) ve bu bâ ( ) harfi ( yaz›m› “leb”, yani dudak sözcü¤ünü verir) goncada bileyoktur.

Gönlüm senin boyunu, kafllar›n› ve a¤z›n› görünce dile geldi de onlar› elif ( ),mim ( ), râ ( ), yâ ( ) harflerine (yaz›m› Emrî sözcü¤ünü verir) benzetti.

Sevgilim, Emrî sensiz dünyây› ne yaps›n! O senin kafl›n için râ ( ) harfini, a¤-z›n için mîm ( ) harfini ve gözün için ayn ( ) harfini feda eder.Burada da klâsik edebiyat›m›zdaki göz-ay›n harfi, a¤›z-mim harfi, kafl-ra harfi ara-s›ndaki flekil benzerli¤ine dayal› tekrarlanan hayale göndermede bulunulmaktad›r.Bu harflerin birleflmesinden ise ilk m›srada flairin sözünü etti¤i feda edece¤i fleyinkendisinin en de¤erli varl›¤› oldu¤u ortaya ç›kmaktad›r: ömr.

Orijinal bir üslûpla yaz›lm›fl olan bu fliirde her beytin sonundaki harfler sonra-ki beytin bafllayaca¤› kelimeyi vermektedir. Dolay›s›yla bu gazel yukar›da Fuzû-lî’nin fliirinden al›nan örnek kadar etkileyici olmasa bile yap› bak›m›ndan ondandaha orijinaldir.


AkisAkis (<aks), bir m›sra veya cümlenin yahut cümle içinde bir ibarenin sonu-nu bafla, bafl›n› sona alarak yeni bir ibare ve tamlama meydana getirmektir.Bazen bu yolla yeni bir m›sra ya da cümle meydana getirilir. Bu sanatta yer de¤ifl-tiren bölümler anlaml› parçalar olmal›d›r. “Kelâm›n kibar› kibar›n kelâm›d›r.”, “Herkemalin bir zevali her zevalin bir kemali vard›r.” cümlelerinde oldu¤u gibi. Gün-lük dilde de bunun örneklerine rastlan›r.

Yer de¤ifltirerek tekrarlanan ibarelerde hiçbir de¤iflikli¤in, eksiltme ve ç›karma-n›n olmamas› her ne kadar as›l ya da tam aksi verirse de baz› eklerin eklenmesi veç›kar›lmas› veya kelimelerin takdim ve tehir(=önceye ve sonraya almak)i gibi kü-çük de¤iflikliklere müsamaha ile bak›lmaktad›r.

Akis, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve i’âde birbirine yak›n sanatlard›r. Her birindetekrarlanan kelimeler vard›r. Aralar›ndaki fark fludur: Akiste tekrarlanan bir kelimede¤il bir ibare ya da kelime grubudur. Ayr›ca akiste tekrarlanan ibaredeki kelime-ler aksine, yani ters yönde yer de¤ifltirirler. Reddü’l-acüz ale’s-sadr’da ise tekrarla-nan ibare de¤il bir kelime veya birleflik kelimedir. Dolay›s›yla kelimelerin kendiiçinde tersine s›ralanmas›, yer de¤ifltirmesi söz konusu de¤ildir. ‹’âdede ise beytinson kelimesi bir sonraki beytin ilk kelimesi olur.

Bu sanat mant›k ilminin belâgat üzerindeki etkisini do¤rudan yans›tan sanatlar-dand›r. Mant›kta “akis”, önermenin niteli¤ini bozmadan öznesini yüklem, yüklemi-ni özne yaparak yeni bir önerme elde etmeye denir.

ÖrneklerBütün sevgileri at›p içimden,Varl›¤›m› yaln›z ona verdim ben.Elverir ki bir gün bana derindenTâ derinden bir gün bana: “Gel” desin.

Ahmet K. TecerÜçüncü dizedeki “bir gün bana derinden” ibaresi tersine çevrilerek alt dizede

“derinden bir gün bana” biçiminde tekrarlanmaktad›r. Bu hâliyle de klâsik edebi-yat›m›zda akis sanat›ndan umulan faydaya denk bir fayda sa¤lanmaktad›r.

Islâhum eylemem te’emmülKim gül tiken olmaz u tiken gül

Fuzulîfiair, benim hâlimi düzeltmeye, ›slah etmeye bofluna çal›flmay›n, diyor ve bu

u¤rafl›n bofluna oldu¤una dair bir de misal getiriyor: “Gül diken olmaz, diken degül”, yani her birinin özü farkl›d›r, bunlar birbirinin mahiyetine dönüflemez. “Gül”ile “diken” kelimelerinin yer de¤ifltirmelerinde anlam söze de¤il, söz anlama tabi-dir. Dolay›s›yla baflar›l› bir söyleyifltir.

Veh ne sâhirsin ki oddan su ç›kardun sudan odDerledüp ruhsâr›n› gül gül k›landa tâb-› mül

Fuzulî‹çkinin hararetiyle sevgilinin yana¤›n›n al al olmas›n› ve terlemesini ateflten su,

sudan atefl ç›kmas›na benzeten flair, “oddan su” ibaresindeki kelimelerin yerlerinide¤ifltirerek yeni bir ibare meydana getirmifltir.

Kabz u bast› bu yolun der-pey olur birbirineHer düzün bir yokuflu her yokuflun bir düzü var

Pertev Pafla


“Bu yolun s›k›nt›s› ile ferahl›¤› birbirini izler.” anlam›ndaki ilk m›sradan sonraflair, beytin ikinci m›sra›ndaki isim tamlamas›n›n tamlayan ile tamamlanan k›s›mla-r›n›n yerlerini de¤ifltirmifl ve bu flekilde akis sanat› yapm›flt›r.

fiems-i asr idi as›rda flemsinZ›ll› memdûd olur zamân› kasîr

‹bni Kemalfiair Sultan Selim için ikindi günefli benzetmesi yapmaktad›r. ‹kindi güneflinin

gölgesi nas›l uzun, fakat müddeti k›sa olur ise Sultan Selim’in de saltanat müddetik›sa olmufl fakat bu k›sa müddete pek çok fetihler s›¤d›rm›flt›r. ‹lk m›sradaki “flems-i asr” tamlamas›n›n unsurlar›n›n yerleri ve ekleri de¤iflerek “as›rda flemsin” ibaresihâlini alm›flt›r. fiair k›sa bir m›sraa bunu s›k›flt›rmay› baflar›l› bir flekilde gerçeklefl-tirmifl, ayr›ca buradaki “akis” anlam ile de tam bir uygunluk göstermifltir.

Fikrim tebeddül eylemez âlem tebeddül eyleseÂlem tebeddül eylese fikrim tebeddül eylemez

Muallim NaciBurada ilk m›sra›n ilk yar›s› ikinci m›sra›n ikinci, ikinci yar›s› da ikinci m›sra›n

ilk yar›s›n› meydana getirmifltir.

Hem âr›z›n öp hem lebin em vech degüldürGül sohbeti mülsüz ola mül sohbeti gülsüz

Emrîfiair âfl›¤a sevgilinin hem duda¤›n› hem de yana¤›n› öpmesini söylüyor. Zira

sevgilinin yana¤› ile iliflkilendirilen gül sohbeti flaraps›z, yine sevgilinin dudaklar›ile iliflkilendirilen flarap sohbeti meclisi de gülsüz olmaz. ‹kinci m›srada akis sana-t› yap›lm›flt›r.

“Akis”i tan›mlayarak bu sanat ile “i’âde” ve “reddü’l-acüz ale’s-sadr” aras›ndaki fark›belirtiniz.

Ses ve kelime tekrar›na dayal› sanatlar hakk›nda daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n Klâ-sik Edebiyat Bilgisi: Belâgat (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›, 2010) adl› kitab›na baflvurabi-lirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Ses tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› ve türlerini

tan›mak ve tan›mlayabilmek

Ses tekrar›na dayal› söz sanatlar› cinâs, ifltikak,

seci, tarsî’, müvâzene, iltizâm ve irsâdd›r. Ci-

nas bir edebî terim olarak manzum veya men-

sur bir metinde anlamlar› farkl› sözcükler

aras›ndaki yaz›l›fl ve söyleyifl benzerli¤i anla-m›na gelir. Cinas, önce cinâs-› tâm ve cinâs-›

gayr-› tâm olmak üzere ikiye ayr›l›r. Cinas› mey-dana getiren sözcükler aras›nda tam bir yaz›l›flve söyleyifl benzerli¤i varsa, bu cinâsa cinâs-›

tâm, bu benzerlikte herhangi bir eksiklik varsacinâs-› gayr-› tâm ad› verilir. Cinâs-› tâm dakendi içinde basît ve mürekkeb olmak üzereikiye ayr›l›r. Cinâs-› basît birleflik olmayan keli-melerden oluflan cinast›r. Cinâs-› mürekkeb isecinas› meydana getiren sözcüklerin en az birininiki tam sözcükten ya da iki ayr› sözcü¤ün birle-flen hecelerinden meydana gelmesidir. Cinâs-›

gayr-› tâm: Cinas› meydana getiren sözcükleraras›nda gerek yaz›l›fl gerekse söyleyiflte fark var-sa bu tür cinaslara cinâs-› gayr-› tâm denir. Ci-

nâs-› mütekaribde farkl›l›k yaln›zca tek sesteolur. Bu cinas türü de iki k›sma ayr›l›r: Cinas›meydana getiren kelimelerdeki seslerin farkl› ol-makla birlikte mahreç bak›m›ndan birbirine ya-k›n olan ve mahreçleri uzak olan cinaslar. Ci-

nâs-› nâk›s cinas› meydana getiren kelimelerde-ki harf say›s›n›n farkl› olmas›d›r. Kalb de cinas›nbir türüdür. Cinas› meydana getiren sözcüklerde-ki harflerin ayn› olmakla birlikte s›ralan›fllar›n›nfarkl› olmas›d›r. ‹fltik-ak ayn› kökten türemifl ikiveya daha fazla sözcü¤ün ayn› ibarede bulunma-s›d›r. Yaz›l›fl ve söyleyiflteki benzerlik nedeniyleayn› kökten türemifl sözcükler olmad›klar› hâldebu izlenimi veren sözcüklerin bir ibarede toplan-mas›na da flibh-i ifltikak denir. Seci, k›saca ne-sirdeki kafiye olarak tan›mlanabilir. Seciin mu-

tarraf, mütevâzî, murassa’ olarak nitelenen üçtürü vard›r. Murassa secie tarsî’ ad› da verilir.Tarsî’ fliirde de kullan›lm›fl bir edebî sanatt›r. Mü-

vâzene naz›mda veya nesirde fâs›la kabul edilenkelimelerin ayn› gramer vezninde olmas›na de-nir. Bu sanatta ses benzeflmesi aranmaz. ‹ltizâm

seci bulunan sözlerde revî yan›nda, revîden ön-ceki ses ya da seslerin de ayn› olmas›d›r. ‹rsâd

secili ya da kafiyeli bir sözde seci veya kafiyeninnas›l devam edece¤ine sözün içinde kullan›lanbir kelime ile iflaret etmektir. ‹rsâdda ço¤u za-man ifltikak sanat›ndan yararlan›l›r.

Kelime tekrar›na dayal› söz sanatlar›n› tan›mak

ve tan›mlayabilmek.

Kelime tekrar›na dayal› söz sanatlar› reddü’l-

acüz ale’s-sadr, i’âde ve akistir. Reddü’l-acüz

ale’s-sadr, “fliirde beytin, düz yaz›da da bir cüm-lenin veya ibarenin sonunda yer alan kelimeyikendisinden önce tekrarlamak”t›r. ‹barenin as›lanlam›, “sonu bafla çevirmek”tir. ‹’âde beytin sonkelimesini bir sonraki beytin ilk kelimesi olarakkullanmakt›r. Akis bir m›sra veya cümlenin ya-hut cümle içinde bir ibarenin sonunu bafla, bafl›-n› sona alarak yeni bir ibare ve tamlama meyda-na getirmektir. Bu sanata tebdîl ad› da verilir.

Seciin ifllevi ile türlerini tan›mak ve tan›mlamak.

Seci, k›saca nesirdeki kafiye olarak tan›mlanabi-lir. Dolay›s›yla ifllevi nesirde ahenk yaratmakt›r.Seci nesirde fâs›la sonlar›n›n ayn› sesle bitmesi-dir. Fâs›la fliirde kafiyenin bulundu¤u yer olanm›sra sonu gibidir. Kafiyede oldu¤u gibi secidede revî harfinden sonra tekrarlanan harfler seciedahil edilmez. Seci, kelimelerdeki ses tekrarlar›-n›n yan› s›ra kelimelerin vezinlerinin de dikkateal›nmas› ile bafll›ca flu k›s›mlara ayr›l›r: 1. mutar-

raf seci: Farkl› vezinlerdeki kelimelerin revîleri-nin ayn› olmas›d›r; 2. mütevâzî seci: Fâs›lalar-daki sözcüklerde hem revî sesinin hem de seciimeydana getiren sözcüklerin ayn› gramer vez-ninde olmas›na denir; 3. murassa’ seci: Fâs›la-larda oldu¤u gibi onlardan önceki kelimelerinde karfl›l›klar› olan kelimeler ile secili ve ayn› ve-zinde olmas›na denir. Murassa secie tarsî’ ad› daverilir. Tarsî’ fliirde de kullan›lm›fl bir edebî sa-natt›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Bir cinas› oluflturan kelimelerden en az biri iki keli-meden olufluyorsa bu cinasa ne ad verilir?

a. basit cinasb. birleflik cinasc. nak›s cinasd. tam cinase. tam olmayan cinas

2. Ayn› kökten türemifl iki ya da daha fazla sözcü¤ünbir ibare içinde yer almas›na ne ad verilir?

a. kalb-i külb. ifltikakc. tam cinasd. tam olmayan cinase. flibh-i ifltikak

3. Murassa seci fliirde hangi ad› al›r?a. i’âdeb. müvâzenec. tarsî’d. akise. irsâd

4. Afla¤›dakilerden hangisi “bir beytin son sözcü¤ünüsonraki beytin ilk sözcü¤ü olarak kullanmak” fleklindetan›mlanan edebî sanatt›r?

a. ifltikakb. i’âdec. tebdîld. akise. iltizâm

5. “Semen” ile “çemen” sözcükleri ayn› beyit içindekullan›ld›¤›nda ne tür bir söz sanat› oluflur?

a. cinasb. secic. iâde d. irsâde. ifltikak

6. fiiirde ilk m›sra›n son sözcü¤üne ne ad verilir?a. acüzb. ibtidâc. arûzd. haflve. sadr

7. Secide revî sesi yan›nda revîden önceki ses ya daseslerin de ayn› olmas›na ne ad verilir?

a. müvâzeneb. tarsî’c. reddü’l-acüz ale’s-sadrd. iltizâme. irsad

8. “Secili ya da kafiyeli bir sözde seci ya da kafiyeninnas›l devam edece¤ine söz içinde bir kelimeyle iflaretetmek” fleklinde tan›mlanan edebî sanat afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. akisb. irsâdc. iltizâmd. kalbe. ifltikak

9. Afla¤›dakilerden hangisi cinas›n türlerindendir?a. kalbb. müvazenec. iltizamd. murassae. haflv

10. Aflk, âfl›k, mafluk sözcüklerini bir arada kullanmayane denir?

a. cinasb. secic. iltizamd. kalbe. ifltikak



Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›1. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Cinas” bafll›kl› bölümü

yeniden okuyunuz. 2. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹fltikak” bafll›kl› bölü-

mü yeniden okuyunuz.3. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Seci” bafll›kl› bölümü

yeniden okuyunuz.4. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹’âde” bafll›kl› bölümü

yeniden okuyunuz. 5. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Cinas” bafll›kl› bölümü

yeniden okuyunuz. 6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Reddü’l-acüz ale’s-

sadr” bafll›kl› bölümü yeniden okuyunuz. 7. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹ltizâm” bafll›kl› bölü-

mü yeniden okuyunuz.8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹rsâd” bafll›kl› bölümü

yeniden okuyunuz.9. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Cinas” bafll›kl› bölümü

yeniden okuyunuz.10. e Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹fltikak” bafll›kl› bölü-

mü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

Bir cinas türüdür. Cinas› meydana getiren sözcüklerde-ki harflerin ayn›, s›ralan›fllar›n›n farkl› olmas›d›r. Kalb

(=cinâs-› kalb) tam kalb ve eksik kalb olmak üzereikiye ayr›l›r. Tam kalb “Felek” ile “kelef”te oldu¤u gibicinas› oluflturan sözcüklerden birinin s›ralan›fl›n›n di¤e-rinin tam tersi yönünde olmas›d›r. Eksik kalb ise “ih-mâl” ile “imhâl”de oldu¤u gibi harflerin s›ralan›fl›nda birs›ra gözetilmemesi, yaln›zca ayn› harflerden oluflmas›-d›r.

S›ra Sizde 2

Seci (<Secc) k›saca nesirdeki kafiye olarak tan›mlana-bilir. Dolay›s›yla ifllevi düz yaz›da ahengi sa¤lamakt›r.Seci “mutarraf” , “mütevâzî” ve “murassa” olmak üzereüçe ayr›l›r: Mutarraf seci farkl› vezinlerdeki kelimele-rin revîlerinin ayn› olmas›na; mütevâzî seci fâs›lalarda-ki sözcüklerde hem revî sesinin hem de secii meydanagetiren sözcüklerin ayn› gramer vezninde olmas›na;murassa’ seci de fâs›lalardaki sözcükler d›fl›nda birönceki sözcüklerin de karfl›l›klar› olan sözcükler ilesecili ve ayn› vezinde olmas›na denir. Murassa’ seci fli-irde yap›lm›flsa buna tarsî’ denir.

S›ra Sizde 3

Akis (<aks), bir m›sra veya cümlenin yahut cümle için-de bir ibarenin sonunu bafla, bafl›n› sona alarak yeni biribare ve tamlama meydana getirmek fleklinde tan›mla-nabilir. Bazen bu yolla yeni bir m›sra ya da cümle mey-dana getirilir. Bu sanatta yer de¤ifltiren bölümler anlam-l› parçalar olmal›d›r. Yer de¤ifltirerek tekrarlanan ibare-lerde hiçbir de¤iflikli¤in, eksiltme ve ç›karman›n olma-mas› gerekir. Ancak bu ibarelere baz› ekler getirilmesive kald›r›lmas› ya da kelimelerin önceye ve sonrayaal›nmas› gibi küçük de¤iflikliklere müsamaha ile bak›l-maktad›r. Akis, reddü’l-acüz ale’s-sadr ve i’âde birbi-rine yak›n sanatlard›r. Bu üç sanat›n üçü de sözcük tek-rar›na dayan›r. Aralar›ndaki fark fludur: Akiste tekrarla-nan bir kelime de¤il, bir ibare ya da kelime grubudur.Ayr›ca akiste tekrarlanan ibaredeki kelimeler ters yön-de yer de¤ifltirirler. Reddü’l-acüz ale’s-sadr’da ise tek-rarlanan ibare de¤il bir kelime ya da birleflik kelimedir.Dolay›s›yla kelimelerin kendi içinde tersine s›ralanma-s›, yer de¤ifltirmesi söz konusu de¤ildir. ‹’âdede ise bey-tin son kelimesi bir sonraki beytin ilk kelimesi olur.

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek KaynakSaraç, M. A. Yekta (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Be-


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Müflterek malzemeyi kullanmaya ba¤l› sanatlar› tan›yacak ve tan›mlayabilecek, Sonradan belâgate dahil edilen hünerlerin neler oldu¤unu belirleyebilecek, Ebcedle tarih düflürme yöntemlerini tan›yacak ve bu yöntemlerle düflürülmüfltarihler üzerinde çözümleme yapabileceksiniz.


• Serikat-i fii’riyye• ‹ntihâl• Akd ü Hall• Nazîre• Nakîza• ‹ktibâs• Îrâd-› Mesel• Tazmîn

• Telmîh• Muammâ• Lügaz• Telmî’• Sihr-i Helâl• Ebced• Tarih Düflürme

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN


• G‹R‹fi• MÜfiTEREK MALZEMEY‹

KULLANMAYA DAYALI SANATLAR• BELÂGATE DAH‹L ED‹LEN

HÜNERLER


MüflterekMalzemeyiKullanmaya Dayal›Sanatlar ve BelâgateDahil EdilenHünerler

G‹R‹fi Bir fliirin fikrî kaynaklar› genel bir niteli¤e sahip oldu¤u zaman bu kaynaklar›nfarkl› flairler taraf›ndan ortak olarak kullan›lmas› yad›rganamaz. Meflhur bir aflk hi-kâyesi ya da dinî kaynakl› bir söz veya ister gerçek olsun isterse gerçek d›fl› her-kesçe kabul görmüfl bir düflünce, bilimsel bir gerçek, bir atasözü, bir deyim farkl›flairlerce farkl› ya da ayn› zemin ve zamanlarda dile getirilmifl olabilir. Böyle bir ze-minde iki veya daha fazla flairin ayn› düflünce veya hayali dile getirmesi son dere-ce do¤al bir durumdur ve bunda flafl›lacak bir taraf da yoktur. Çünkü özellikleklâsik edebiyat›m›z için olmas› gereken farkl›l›k düflünce ya da hayalde de¤il, ifa-de ve üsluptad›r. Ancak bir flairin kendisinden önce söylenmifl bir düflünceyi ya dahayali ayn› üslupla ifade etmesi önemli bir kusurdur ve bu tür kusurlar klâsik ede-biyatta serikat-i fli’riyye (=fliir h›rs›zl›¤›) ya da ahz ve serikat (=alma ve çalma)olarak adland›r›l›r. Serikat-i fli’riyye her ne kadar “fliir h›rs›zl›¤›” anlam›nda bir te-rim olsa da bu, söz konusu terim için eksik ve yanl›fl bir karfl›l›kt›r. Çünkü serika-tin çeflitleri, bu çeflitler içinde de baz› serikat türlerinin edebî yetenek olarak kabuledilmifl dereceleri vard›r. Bu nedenle konuyla ilgili Türkçe kaynaklar›n serikat-ifli’riyyenin kavram alan›n› mutlak anlamda intihâlle s›n›rland›rmalar› do¤ru de¤il-dir. Afla¤›da da görülece¤i gibi intihâl, serikatin derecelerinden yaln›zca biri ve enkötüsüdür.

Belâgat kitaplar› serikat konusunu bedî’ bölümünün sonunda ayr› bir bafll›k al-t›nda ele alm›fllard›r. Biz de belâgat ile ilgili bilgileri bu eserlerdeki sistemi bozma-dan ve ayr› bir s›n›fland›rma yapmadan vermeyi amaçlad›¤›m›z için bu ünitede sözkonusu eserlerle ayn› yolu izleyerek önce serikat-i fli’riyye konusunu ele alacak,daha sonra da iktibâs, îrâd-› mesel, tazmîn, telmîh ve belâgate sonradan dahiledilen hünerler üzerinde duraca¤›z.

SER‹KAT-‹ fi‹’R‹YYE Belâgatin erken dönemlerinden itibaren taklit bir fliirle özgün ifadeye sahip bir fli-ir aras›ndaki farka dikkat edildi¤ini ve bu farkl› nitelikteki sanat eserlerini ay›rtedebilmek için birtak›m kurallar konuldu¤unu biliyoruz. Belâgat ve dil konusundaeser veren yazarlar bu konuyu önceleri “bir metnin lafz(=söz)›yla m›, mana(=an-lam)s›yla m›, yoksa hem lafz› hem manas›yla m› de¤erli oldu¤u” sorular› etraf›ndatart›flm›fllard›r. Konunun belâgat kitaplar›na burada ele alaca¤›m›z flekliyle girifli iseKazvinî (öl. 739H.=1338-9M.)’nin Telhis adl› eseriyle olmufltur. Telhis’te yazar be-

Müflterek MalzemeyiKullanmaya Dayal› Sanatlar

ve Belâgate Dahil EdilenHünerler

‹ntihâl “kaynak göstermedenve yazar›n›n ad›n›belirtmeden bir eserdenal›nt› yapma, kendininmiflgibi gösterme ya da eserinbütününü kendine maletme” anlamlar›nda birterimdir.

dî’ bahsinin sonundaki “Hâtime” bafll›¤› alt›nda bu konuya yer verir. Kazvinî’denönceki belagat bilginleri de her ne kadar eserlerinde bu konudan söz etmifllerse deserikat-i fli’riyyeyi bedî’in s›n›rlar› içine ilk kez Kazvinî alm›flt›r. Kazvinî serikat-ifli’riyyeyi bedî’ ilmine mülhak (=ek) sayar; iktibâs, telmîh ve tazmîni de serikat-ifli’riyye konusu içinde, konuyla iliflkilendirerek ele al›r.

Kazvinî’den sonra art›k bedî’ ilmine ait di¤er sanatlarda oldu¤u gibi, serikat-ifli’riyye kapsam›na sonradan al›nan bu ifade özelliklerinde de söz ve ifade güzel-likleri (=muhassinât) bulunabilece¤i kabul edilir olmufltur. Kazvinî Telhis’te kendi-sinden önceki bilginlerden farkl› olarak de¤iflik flairlerin ayn› anlamlar› fliirlerindekullanm›fl olmalar›n›n onlar›n serikatle suçlanmas› için tek bafl›na yeterli olmaya-ca¤›n› söyler.

Telhis’ten hareketle Kazvinî’nin konu hakk›ndaki görüfllerini flu flekilde özetle-mek mümkündür:

Telhis’te serikat-i fli’riyye “bir flairin baflka bir flaire ait fliiri ya oldu¤u gibi yada üzerinde birtak›m de¤ifliklikler yaparak al›p kendine mal etmesi” olarak tan›m-lanmakta ve ikiye ayr›lmaktad›r:

1. Serikatin aç›k oldu¤u durumlar: Bu, bir flair ya da yazar›n kendinden ön-ceki bir flair ya da yazar taraf›ndan ifade edilmifl bir manay› lafz›yla birliktealmas›d›r. Kendi içinde üçe ayr›l›r: a) Laf›z ve manan›n hiçbir de¤ifliklik yap›lmadan al›nmas›: Buna intihâl

denir.

Buradan da anlafl›laca¤› üzere intihali mutlak anlamda serikat-i fli’riyye karfl›l›¤› olarakkullanmak do¤ru de¤ildir. Daha önce de ifade edildi¤i gibi intihal serikatin derecelerin-den yaln›zca biri ve en kötüsüdür.

b) Laf›zlarda küçük de¤ifliklikler yap›lmas›, sözlerin yerlerinin de¤ifltirilme-si, ama manan›n aynen al›nmas›: ‹kinci söz daha de¤erliyse bu makbul,de¤ilse kötü bir durumdur.

c) Serikatin laf›zda de¤il manada olmas›: Bu üç flekilde yap›labilir: 1. Sade-ce mana al›n›r; 2. manayla birlikte fliirden çok az bir laf›z da al›n›r; 3. ma-nan›n tamam› de¤il, bir k›sm› al›n›r. Yeni fliir öncekinden daha de¤erliise bu makbûl, de¤ilse kötü bir durumdur.

2. Serikatin aç›k olmad›¤› durumlar: Bu, iki fliir aras›nda manada benzerlikolmas›, bir fliirdeki anlam› baflka bir aç›dan ele alarak tamamlama ya da ten-kit etme ve ilk fliirde k›saca geçilerek üzerinde durulmayan bir düflünceyidaha genifl flekilde ele alma gibi yollarla olabilir. Bunlar tenkide konu ol-mazlar ve ifade güzel oldu¤u sürece hepsi makbuldür. Daha önce dile geti-rilmifl olan güzel bir manan›n daha güzel bir üslûpla ifadesi ayr› bir meziyetolarak kabul edilir.

Belâgat kitaplar›nda “serikat-i fli’riyye’nin bedî’; “iktibâs”, “telmîh”, “tazmîn” veakd ü hallin de serikat-i fli’riyye konusuna ba¤l› olarak ele al›nmas›, san›lan›n ak-sine “serikat”in fliir elefltirisinde her zaman olumsuz bir anlam ifade etmedi¤ini vebu yolla meydana getirilmifl eserlerde de birtak›m güzellikler (=muhassinât) bulu-nabilece¤inin kabul edildi¤ini aç›kça göstermektedir.

Nazîre ve Nakîza Serikat-i fli’riyye konusuyla da ilgili iki edebî terimdir. Nazîre bir flairin baflka birflairin fliirini örnek alarak onunla ayn› vezin ve kafiyede yazd›¤› fliire denir. Nazîre-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Akd ü hall fliir olaraksöylenmifl bir sözü düz yaz›,düz yaz› ile söylenmifl birsözü de fliirle ifade etmekanlam›nda bir terimdir.

ye cevap da denir. Bu teknikle fliir yazmaya “tanzîr etme”, “nazîre söyleme”, “na-zîre deme”, “cevap verme”, “cevap yazma” adlar› verilmifltir. Nazîre, en çok ga-zelde yap›lm›flt›r. Çeflitli kaynaklarda nazîrenin her ne kadar örnek al›nan fliiri geç-mek amac›yla yaz›ld›¤› ileri sürülse de bafll›ca amac›n›n bu olmad›¤›, fliire yeni bafl-lam›fl flairlerin de ünlü flairlerin be¤enilmifl fliirlerini örnek alarak bunlara benzer fli-irler yazmaya ve bu yolla kendilerini yetifltirmeye çal›flt›klar› bilinmektedir. Divanedebiyat›nda tan›nm›fl fliirlere yaz›lm›fl olan nazîrelerin say›s› o kadar çoktur ki, bunazireler mecmû’atü’n-nezâ’ir (=nazireler mecmuas›) ad› verilen oldukça hacimlifliir kitaplar›nda toplanm›flt›r. Bu edebiyatta flairler, örnek al›nan fliire yaklaflmak yada bu fliirin ulaflt›¤› edebî de¤erde fliirler yazabilmek amac›yla birbirleriyle as›rlarboyu süren bir yar›fl içindeymifl izlenimi verirler. Bir fliire çok say›da nazîre yaz›l-mas› o fliirin be¤enildi¤ini gösteren önemli bir ölçüttür. Nazîreleri incelemek, ede-biyat tarihinde fliirin geliflim çizgisinin belirlenmesi için son derece önemlidir.

Fuzulî’nin, Hayret ey büt sûretün gördükde lâl eyler beni Sûret-i hâlüm gören sûret hayâl eyler beni

matla beytiyle bafllayan gazeline as›rlar sonra Nedîm, Bûs-i la’lün flöyle sîr-âb-› zülâl eyler beni Kim gören âb-› hayât içmifl hayâl eyler beni

matla›yla bafllayan bir nazîre söylemifltir. Nazire örnek al›nan fliirle ayn› düflünceler etraf›nda yaz›l›r. E¤er nazîrede örnek

al›nan fliirin aksi yönde bir anlam ifade edilirse bu nazîre nakîza ad›n› al›r. Örnekolarak,

Niyazî-i M›srî (öl. 1693-94)’nin, Gönül tesbîh çek seccâdeden hiç ayagun ›rma Namâz ehlinden özgeyle sak›n sen turma oturma

matlal› gazeli, Fuzulî’nin, Gönül tâ var elinde câm-› mey tesbîhe el urma Namâz ehline uyma anlar ile turma oturma

matlal› gazeline yaz›lm›fl bir nakîzad›r. Niyâzî-i M›srî’nin bu matla›nda Fuzulî’ninbeytindeki düflüncelerle tam aksi yönde düflünceler dile getirilmifltir.

Nazireyi tan›mlay›n›z.

MÜfiTEREK MALZEMEY‹ KULLANMAYA DAYALI SANATLAR

‹ktibâs As›l anlam› atefl yakmak için kor almak olan iktibâs, bir terim olarak manzumya da mensur herhangi bir metinde bir ayetin ya da hadisin tamam›n› ya dabir k›sm›n› al›nt› yoluyla kullanmak fleklinde tan›mlanabilir. Hadislerden yap›-lan iktibâslara tenvîr de denir. ‹ktibâsta genellikle yap›lan al›nt›n›n kayna¤› belir-tilmez. fiiirde iktibâs edilen ibarelerdeki sözcüklerin vezin ve kafiye gere¤i yerde¤ifltirmesinde ve baz› sözcüklerin ibareden ç›kar›lmas›nda fazla bir sak›nca gö-rülmemifltir. Bununla birlikte iktibâsta as›l amaç sözü güzellefltirme ve anlam› pe-kifltirme oldu¤undan mizahî bir üslûp içeren ifadelerde iktibâslara yer verilmeme-si; dinî de¤erlere ters düflen hususlar›n dile getirildi¤i sözlerde iktibâs yap›lmama-

854. Ünite - Müflterek Malzemeyi Kul lanmaya Dayal › Sanat lar ve Belâgate Dahi l Edi len Hüner ler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

s› gerekir. Ayr›ca iktibâsta iktibâs edilen ayet ve hadislerin anlamlar›nda de¤ifliklikyap›lmamas›; ayetler ve hadisler hangi anlamda kullan›lm›flsa, bunlar›n iktibâs edi-len metinlerde de ayn› anlamda kullan›lm›fl olmas› gerekir.

ÖrneklerGonce-i bâg-› sabâvet solmadan Eyle tahsîl-i kemâlâta flitâb

Bî-hüner tazyî’-i evkat etme kim Kad temürrü’l-fürsatü merre’s-sehâb

Ömer N. Bilmen

Yukar›daki m›sralarda “Gençlik ba¤›n›n gülü solmadan ilim ve irfan elde etme-ye çal›fl, vaktini bofl u¤rafllarla geçirme ki ele geçen f›rsat, bulutun gitti¤i gibi ge-çer.” denmektedir. Bu fliirin son m›sra›nda Neml Sûresi’nin 87. ayetindeki “ve hiyetemürrü merre’s-sehâb (=o da¤lar bulut geçifli gibi geçerler.)” ibaresi küçük de¤i-flikliklerle iktibâs edilmifltir.

Zâlimlere bir gün dedirir kudret-i Mevlâ Tallâhi le-kad âserek Allâhü aleynâ

Ziya Pafla

Bu beyitte de Yûsuf Sûresi’nin “Yemin ederiz Allah’a ki Allah seni bizden üstüntutmufltur.” meâlindeki 91. ayeti k›smen iktibâs edilmifltir.

Terâne-i her leb-i cûybâr fa’tebirû

Zebân-› bülbülün evrâd› yâ üli’l-ebsâr

Cevdet Pafla

Beyit “Her ›rma¤›n duda¤›ndan ç›kan söz ‘‹bret al›n!’d›r. Bülbülün dilinde tek-rarlanan ise ‘Ey ak›l sahipleri!’ sözüdür.” fleklinde düz yaz›ya aktar›labilir. fiair bu-rada “Ey ak›l sahipleri! Bundan ibret al›n!” ayetindeki son cümleyi ikiye bölerek ilkyar›s›n› birinci m›sra›n, ikinci yar›s›n› da ikinci m›sra›n sonunda zikretmektedir(Kur’ân, Haflir Suresi, 2. ayet).

Sanma ey hâce ki senden zer ü sîm isterler Yevme lâ-yenfa’uda kalb-i selîm isterler

Ruhî-i Ba¤dadî

fiair, zenginlik peflinde koflanlara hitap ederek, “K›yamet gününde sizden alt›n,gümüfl isteyeceklerini sanmay›n, ‘hiçbir fleyin faydas› olmayacak o k›yamet günün-de kalb-i selîm (=temiz yürek)’ isterler.” demektedir. Beyitte “O gün ki ne mal fay-da verir ne de o¤ullar. Ancak kalb-i selîm ile gelenler müstesna.” ayetinden iktibâsvard›r (Kur’ân, fiu’arâ Suresi, 88-89. ayetler).

Okudum gördüm yaz›lm›fl câm-› la’lün üstine K›l kalemle hâzihi aynün tüsemmâ Selsebîl

‹bni Kemal


fiair bu beyitte sevgilisinin dudaklar›n› rengi dolay›s›yla önce “la’l”e benzetmifl;sonra da bu benzetmeyi bir derece daha da ileri götürerek onun dudaklar›n›n “la’l”ile benzer de¤il, ayn› oldu¤u iddias› ile ona do¤rudan “la’l” demifltir. Bunu da da-ha sonra bir “kadeh (=câm)”e benzetiyor. Bu kadehin üstünde k›l kalemle “Bu birp›nard›r ki ona Selsebîl denir.” yaz›lm›fl oldu¤unu gördü¤ünü ve okudu¤unu söy-lüyor. ‹kinci m›sra›n sonunda yer alan bu ibare Kur’ân’da ‹nsan Suresi’nin 18. aye-tinde flu flekilde geçmektedir: “Aynen fihâ tüsemmâ Selsebîlâ (=Cennette bir p›nar-d›r ki ona Selsebîl denir.).”

Bir ayet iktibâs edilirken vezin gere¤i sözde baz› de¤ifliklikler yap›lmas›nda birsak›nca görülmedi¤ini ve bunun dînen bir sak›ncas› olmad›¤›n› flair bir fleyhülislâ-m›n bu beytinden de anlamak mümkündür.

Çün gün yüzüne ahseni takvîm didi Hak Ahmed severse ahseni yâ Rab hatâ m›dur

Ahmed Pafla

fiair “Mademki Allah senin günefl gibi yüzüne ‘en güzel sûret’ demifltir; Ahmeden güzeli severse ya Rab, hata m›d›r?” demektedir. Beyitte Tîn Suresi’nin 4. ayetiolan “Elbette ki Biz insan› en güzel sûrette yaratt›k.” ayetinin “en güzel sûret” k›s-m› iktibâs edilmifltir.

Men arefe nefsehu- fe-kad arefe Rabbehu-

Bildüm bun› buldum an› inkâr iden gelsün berü Yunus Emre

fiair hadis oldu¤u ileri sürülen ve edebiyatta da çok kullan›lan “Kendini tan›yanRabbini de bilmifl olur.” sözünü iktibâs yoluyla beytinin ilk m›sra›na aynen alm›flt›r.

Îrâd-› mesel Îrâd-› mesel, bir önermeyi desteklemek ya da ispat etmek için bir atasözü-nü ya da hikmetli bir sözü delil olarak kullanmakt›r. Bu sanata irsâl-i meselde denir. “‹rsâl-i mesel” ya da “îrâd-› mesel” ço¤u zaman bir temsîlî teflbîhten iba-rettir. Ancak bu teflbihte mürekkep bir müflebbehün bih ilk m›srada ileri sürülendüflünceyi desteklemek ve bu yolla okuyan› ya da dinleyeni ikna etmek amac›ylakullan›l›r. Atasözü olmamakla birlikte atasözü de¤erinde olan ya da atasözü gibiifade edilmifl hikmetli düflünceler de bu sanat›n s›n›rlar› içine girer. fiiirin içindezikredilen darb-› meseller üzerinde bu darb-› meselleri vezinle uyumlu hâle getire-bilmek için birtak›m ifade de¤ifliklikleri de yap›lm›fl olabilir; hatta bu darb-› mesel-lerle söylenmek istenen düflünceler farkl› sözcüklerle de ifade edilebilir. Îrâd-›mesel ile mezheb-i kelâmî ifade tarz› yönünden benzeflirler. Bu iki anlat›m tekni-¤i aras›ndaki fark, mezheb-i kelâmîde dile getirilen düflünceyi desteklemek için birtür mant›ksal önermelerin kan›t gösterilmesi, îrâd-› meselde ise bir atasözü veyahikmetli bir sözün ayn› amaçla kullan›lmas›d›r.

Örnekler Ziyâretten murâd olan du’âd›r Bu gün bana ise yar›n sanad›r

Subiceli Mehmed Efendi


fiair ilk m›srada ileri sürdü¤ü bir düflünceyi ikinci m›srada halk aras›nda dolaflanbir söyleyiflle desteklemektedir. Asl›nda “bugün banaysa yar›n sana” olumsuz an-lamda kullan›lmakla birlikte flair, burada bu sözü farkl› bir ba¤lamda kullanm›flt›r.

Tahammül eylemez zûr-› hevâya perde-i ismet Girîban-çâkî-i gül dest-i bî-dâd-› sabâdand›r

Nam›k Kemal

Bu beyti “Hevâ”n›n zorlamas› ve gücüne namus perdesi dayanamaz, y›rt›l›r. Ni-tekim gülün yakas›n›n y›rt›lmas› saba rüzgâr›n›n ac›mas›z elindendir.” fleklinde düzyaz›ya çevirebiliriz.

Beytin ilk m›sra›nda ileri sürülen görüflü desteklemek için ikinci m›sra delil ola-rak gösterilmektedir.

Aç›klama: Hevâ, “arzu ve istek” anlam›ndad›r.

Tazmîn As›l anlam› bir fleyi bir fleyin içine koymak ve gizlemek olan tazmînin terimanlam›, bir flairin baflka bir flaire ait fliirden bir m›sra›, bir beyti ya da ikibeyti kendi fliirine almas›d›r. Edebiyatta tazmîn yoluyla al›nan ibarelerde birta-k›m de¤ifliklikler yap›lmas›nda sak›nca görülmemifltir. Tazmînin iktibâstan fark›,iktibâsta al›nt› yap›lan sözün ayet ya da hadis, tazmînde ise fliir olmas›d›r. Tazmîn-le îrâd-› mesel aras›nda da irâd-› meselde yap›lan al›nt›n›n atasözü ya da deyim ol-mas› nedeniyle buna benzer bir fark vard›r. Tazmînin meflhur bir fliirden yap›lm›flolmas›, böyle bir fliirden yap›lmam›flsa flairin ad›n›n mutlaka belirtilmesi gerekir.

Örnekler H›rslar da bofluna Paralar da kavgalar da bofluna. Bir hastaya vard›n ise Bir yudum su verdin ise Yûnus, Yûnus

Behçet Necatigil

Burada Yunus’un, Bir hastaya vardun ise bir yudum su virdün ise

Yar›n anda karfl› gele Hak flarâb›n içmifl gibi

beytinin ilk m›sra› tazmîn yoluyla fliire al›nm›fl; tazmîn edilen meflhur bir m›sra ol-du¤u hâlde yine de flairinin ad› belirtilmifltir.

‹çimize kapand›kça gül Bir gül aç›lmaz yüzün tek

Behçet Necatigil

fiair, Fuzûlî’nin meflhur “Su Kasidesi”ndeki,

Suya virsün bâ¤bân gülzâr› zahmet çekmesün Bir gül aç›lmaz yüzün tek virse bin gülzâra su

beytinin ikinci m›sra›n› k›smen tazmîn etmifltir.


Aflk›n irflâd›yla girdik ma’nevî bir gülflene Dolmas›n bîhûde sâger açmas›n bîhûde gül Câm-› Cem bir lahza devretmez bu zevk-âbâdda Hem kadeh hem bâde hem bir flûh sâkîdir gönül

Yahya Kemal

fiair son m›srada Nef’î’nin bir m›sra›n› tazmîn etmifl; m›sra meflhur oldu¤u içinNef’î’nin ad›n› zikretmeye gerek görmemifltir.

fiâh-› devrâna dimez mi rûh-› Osmân-› flehîd Bir gazâ itdün ki hoflnûd eyledün Peygamber’i

Han Murâd ol kahramâna böyle itmez mi hitâb Âferîn ey rûzgârun fleh-süvâr-› saf-deri

‹zzet Molla

Bu iki beyit XIX. yüzy›l flairlerinden Keçecizâde ‹zzet Molla (öl.1245H.=1829-30M.)’n›n II. Mahmud’un Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas›ndaki baflar›s›n› övmek veonu kutlamak için yazd›¤› bir kasidesinden al›nm›flt›r. Her iki beytin de ikincim›sra› Nef’î’ye aittir. Bu beyitlerin Nef’î’ye ait oldu¤u meflhur oldu¤undan flair bu-na ayr›ca iflaret etmeye gerek görmemifltir.

Leblerinden geçmedügi cân bu kim Külli sirrin câveze’l-isneyni flâ’

‹bni Kemal

fiair, beytin ikinci m›sra›nda Kays b. Hutaym’in bir fliirinden al›nt› yapm›flt›r. Bum›sra “‹kiyi aflan s›r yay›l›r.” anlam›ndad›r. ‹kiden maksat “kifli” olabilece¤i gibi ikidudak da olabilir ki burada ilk m›sradaki “leblerinden” ipucu, bu “iki”nin “iki du-dak” oldu¤una iflaret etmektedir.

“‹ktibâs” ile “tazmîn”i tan›mlayarak bu iki terimin ifade ettikleri kavramlar aras›ndakibenzer ve farkl› yönleri belirtiniz.

Telmîh As›l anlam› bir fleye bir an göz ucuyla bakmak olan telmîh, bir söz içerisindebir k›ssaya, bir efsaneye, tarihî bir olaya veya bir ayete ya da hadise, mefl-hur bir darb-› mesele, bir inan›fla iflaret etmek anlam›nda bir edebî terimdir.Telmîh do¤al bir üslûp içerisinde yap›lmal›, sözün kayna¤› söylenmemekle birlik-te telmîh yap›ld›¤›, hatta neye telmîhte bulunuldu¤u anlafl›labilir olmal›d›r. Tel-mîhle iktibâs ve îrâd-› mesel aras›ndaki fark fludur: ‹ktibâs do¤rudan ayet ve ha-disin ibaresinden yap›l›r, îrâd-› meselde bir atasözü ya da deyim bazen aynen ba-zen de üzerinde az ya da çok birtak›m de¤ifliklikler yap›larak al›n›r. Telmîhte isebunlara yaln›zca iflaret edilir, ibareler söylenmez.

Telmîhte bir düflünce veya bir hayal do¤rudan o düflünce ya da hayali ifadeeden sözcüklerle de¤il, uzaktan bunlar› gösteren ya da ça¤r›flt›ran sözcüklerle ifa-de edilmeye çal›fl›l›r. Bu durumda okuyucu ya da dinleyici metnin anlam›n› kavra-maya çal›fl›rken bu çaba, baflka ça¤r›fl›mlar›, hatta bazen telmîhi yapan›n kastetme-di¤i ça¤r›fl›mlar› da beraberinde getirir; metin bu yolla zenginleflir ve çok anlaml›bir nitelik kazan›r. Bu anlam zenginli¤i metni yorumlayan›n zihninde yeni ve fark-l› duygu ve düflüncelerin uyanmas›na neden olur.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

Baz› kifli, topluluk, millet ve yer adlar› insan zihninde o insan›n ve o insan›nmensubu oldu¤u toplumun tarihî ve kültürel geçmifline, sosyal ve psikolojik özel-liklerine göre belli hayallere ve ça¤r›fl›mlara yol açar. Örnek olarak bir metinde ge-çen Sar›kam›fl ya da Yemen adlar›n›n Türk okuyucu için yapt›¤› ça¤r›fl›mlar› buyerleri gezmifl, görmüfl olsa bile bir yabanc› için yapmas› mümkün de¤ildir.

Örnekler Kara toprak ayaklar›m›z alt›nda Mavi gök yukarda Ne bulduysak orada bulduk

Behçet Necatigil

fiiirde Orhun Âbideleri’ndeki “Üstte mavi gök, altta ya¤›z (=kara) yer k›l›nd›kta iki-si aras›nda insano¤lu k›l›nm›fl.” cümlesine telmîh vard›r.

Akflam oldu Tanr› dünyas›na bakt› Yorulmufl, bitkin dinlenmesi için Uykular› sald›.

Behçet Necatigil

fiair bu üç m›srada “Uykunuzu dinlenme vakti k›ld›k.” ve “Geceyi örtü yapt›k.”(Kur’ân, Nebe Suresi, 9-10. ayetler) ayetlerine telmîhte bulunmaktad›r.

Gece zindanda Yusuflar s›ralanm›fl yat›yor; Yüzlerinde okurum sapsar› rü’yâlar›n›

Kimi sehpâda görür kendini, çarm›hta kimi Ve ararlar yine zindandaki dünyâlar›n›


fiair bu iki beyitte Kur’ân’daki Yusuf k›ssas›na telmîh yapmakta; telmîhi k›ssadakianahtar sözcükler olan “zindan” ve “rü’yâ”n›n yapt›¤› ça¤r›fl›mlardan yararlanarakdaha da belirginlefltirmektedir.

Biliriz Rabbini yâd etti¤i ân ‹brâhim Nâr› Nemrûd’un, o hâlile, gülistân oldu


fiair Hz. ‹brahim k›ssas›na telmîhte bulunmakta ve atefle at›ld›¤› zaman ateflin onuyakmad›¤›n› haber veren ayete iflaret etmektedir (Kur’ân, Enbiyâ Suresi, 68-69.ayetler.).

Nûr olursan nâr-› ›flk ile yanup Gül-flen-i vasl ola her külhan sana

‹bni Kemal

fiair bu beytinde muhatab›na “aflk atefli ile yan›p nur olursa her külhan›n kendisiiçin vuslat gülfleni olaca¤›n›” söylerken bir önceki beyitte oldu¤u gibi Hz. ‹brahimk›ssas›na telmîhte bulunmaktad›r. Fakat bu telmîh bir önceki beyitte oldu¤u kadar


aç›k de¤ildir. Bu ölçülü kapal›l›k (=mübhemiyet) telmîhle sa¤lanmak istenen ça¤-r›fl›m› daha da güçlü hâle getirmektedir.

Söyleyin, söyleyin ben miyim yoksa, Arz› boynuzunda tafl›yan öküz

Necip Faz›l

fiair bu iki m›srada “dünyan›n bir öküzün boynuzlar› üstünde durdu¤u”na dair as›l-s›z inanca telmîhte bulunmaktad›r.

Düflme ümîd-i sît ile dünyâda mihnete Âfet olur mürâdif-i terkîbi flöhretin

Celâl Pafla

‹kinci m›srada “fiöhret afettir.” sözüne telmîh vard›r.

Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-y› Kelîmüz Tûfân ise dünyâ gam› biz kefltî-i Nûhuz

Rûhî-i Ba¤dâdî

fiair ayn› beyitte hem Hz. Musa hem de Hz. Nuh k›ssalar›na telmîhte bulunarakflöyle demektedir: “Düflmanlar y›lan ise biz de Firavun’un ipleri y›lan yapan büyü-cüleri karfl›s›ndaki Hz. Musa’n›n “yed-i beyzâ”s›; yani, koynuna sokup ç›kard›¤›n-da mucize olarak ›fl›k saçan beyaz eliyiz. O y›lanlar nas›l Hz. Musa’ya bir zarar ve-remediyse ve Hz. Musa’n›n mucizesi karfl›s›nda yok oldularsa, düflmanlar›m›z daöyle yok olacakt›r. Dünya gam› tufan ise biz de o tufan›n zarar veremedi¤i Nuh’ungemisiyiz, gam ne kadar çok olursa olsun biz yine de selâmet sahiline ç›kar›z”.

Âr›z›ndan hat ç›kup dutd› sevâd-› zülfini Rûm’dan leflker varupdur sanki A’râb üstine

‹bni Kemal

Bu beyitte telmîhin baflka bir türünü görüyoruz. Ayet, hadis ve darb-› mesellerinyan›s›ra fliirde baz› olaylara da telmîh yap›ld›¤›n› daha önce söylemifltik. Bu beyit-te de böyle bir telmîh vard›r. ‹bni Kemal’in bu beyti, yaz›ld›¤› dönem göz önündebulundurularak anlafl›lmaya çal›fl›lmal›d›r. Beyitte parlak, beyaz ve berrak olaraknitelendirilen yanaktan ç›k›p siyah saç›n ülkesine do¤ru ilerlemekte olan ince tüy-ler, Yavuz Sultan Selim’in Rûm (=Anadolu)’dan Arap ülkelerine do¤ru sefere ç›kanordular›na benzetilmekte, dolay›s›yla söz konusu tarihî olaya telmîhte bulunul-maktad›r.

Kanda bir gül yüzlü varsa hâr elinde dâmeni Hârsuz gül bulmadum gezdüm cihân bünyâd›n›

‹bni Kemal

Beyitte düz anlam› “Nerede gül yüzlü bir güzel varsa ete¤i dikene tak›lm›fl.” olanilk m›sradan sonra ikinci m›srada “Dünyay› gezdim, dikensiz gül bulmad›m.” deni-lerek “Dikensiz gül olmaz.” atasözüne telmîhte bulunulmufltur.


Gönül tolaflsa zülf-i nigâra aceb degül Gark old› el sunar ise mâra aceb degül

‹bni Kemal

“Gönül sevgilinin saç›na dolaflsa bunda flafl›lacak bir fley yok. Zira o (gözyafl› de-nizine) batt›; y›lan› tutsa flafl›lmaz.” denilen beyitte “Denize düflen y›lana sar›l›r.”atasözüne telmîh vard›r.

Aç›klama: Divan fliirinde güzelin saç› siyah y›lana benzetilir.

Kûyunda hâne yapmaga isterse ankebût Cism-i nizâr-› Emrî’yi itsün sütûn ana

Emrî

fiair sevgiliye hitap ederek, “E¤er örümcek senin mahallende bir ev yapmak (a¤kurmak) isterse Emrî’nin zay›f bedenini o eve sütun yaps›n.” diyor. Beyitteki “hâ-ne (=ev)” ve “ankebût (=örümcek)” sözcükleriyle “Evlerin en çürü¤ü herhâldeörümcek yuvas› (=beytü’l-ankebut)d›r.” ayetine telmîhte bulunuluyor (Kur’ân, An-kebut Suresi, 41. ayet).

fiöyle zerd old› tenüm derd ile kim altun sanup Hey begüm yer yuda yazd› bendeni Kârûn sanup

Emrî

fiair aflk derdiyle öyle sararm›flt›r ki yer onu rengi dolay›s›yla alt›n san›p nerede iseKarûn’u yuttu¤u gibi yutacakt›r. Burada Kur’ân’daki Karûn k›ssas›na (Kasas Sure-si, 76-81. ayetler) telmîh vard›r. K›ssada s›nanmak için kendisine verilen hazinele-ri sebebiyle gurur ve kibre kap›lan Karûn’un, sonunda saraylar› ile birlikte yerin di-bine geçti¤i anlat›lmaktad›r.

Aflk ola anlara dutd›lar idüp da’vâ-y› ›flk Biri sahrâ yakas›n birisi kuhsâr etegin

Emrî

Beyitte “Aflk davas› ile biri kendisini sahralara atan, di¤eri de da¤lara ç›kan ikikifliye aflk olsun!” denmekte ve kinayeli bir üslûpla Mecnun ve Ferhad hikâyeleri-ne telmîhte bulunulmaktad›r. “Sahrâ yakas›” ve “kuhsâr ete¤i” bizi bu iki telmîhegötüren ipuçlar›d›r.

“Aflkun flehîdlerini sen yu.” Sinan Pafla

Sinan Pafla bu k›sa cümlesine iki telmîh s›¤d›rm›flt›r. Tanr›’ya hitaben “aflk›n yo-lunda flehit olanlar› sen y›ka”, derken önce hadis oldu¤u ileri sürülen “Âfl›k olan,bu aflk›n› gizleyen, iffetini koruyan ve bu hâlde ölen kifli flehit olarak ölmüfltür.”anlam›ndaki söze; “bu ölenleri sen y›ka”, derken de “flehit olarak ölenlerin y›kan-mayaca¤›na” dair dinî hükme telmîhte bulunmaktad›r.


BELÂGATE DAH‹L ED‹LEN HÜNERLER

Muammâ As›l anlam› gizlenen ve kar›fl›k gösterilen fley olan muammâ, remiz ve îmâyoluyla; yani, do¤rudan de¤il dolayl› olarak iflaret ile bir isme delâlet edensözdür. Muammâda bir ismin gizlenmesinin edebî zevke ters düflmemesi ve zihnino gizlenen ismi anlamas›n›n mümkün olmas› gerekir. Muammâ genellikle fliirdeolur. Düz yaz›yla da muammâ söylemek mümkün olmakla birlikte yayg›n de¤ildir.Muammâ içeren beyitlerde ço¤unlukla tek isim gizlenmekle birlikte birden fazla is-min bir beyitte gizlendi¤i de olur. Genellikle bir beyitle yaz›lmakla beraber birdenfazla beyitle yaz›lan muammâlar da vard›r. Tek beyitle yaz›lan muammâlarda ta’mi-ye olunan, yani gizlenen isim genellikle ikinci m›srada olur.

fiiirde bir isim gizleme ta’miye, gizlenen isim de muammâ olarak adland›r›l›r.Muammâ çözmek muammâ yazmak kadar zordur. Bundan dolay› genellikle mu-ammâlar›n bafl›na ta’miye olunan ismin ne oldu¤u da yaz›l›r. Kaynaklarda muam-mâ-gûy (=muammâ söyleyen)lar›n yan› s›ra muammâ-küflâ (=muammâ çözücü)olarak nitelenenlerden de söz edilmesi bu güçlük dolay›s›ylad›r. Baflka bir ifade ilemuammâ söyleme nas›l bir yetenek isterse, muammâ çözme de ayr› bir yetenek is-ter. Muammâ yazma ve çözme Arapça ve Farsça bilmenin yan›nda ebced, gerçekve gerçek d›fl› inançlar hakk›nda bilgi, çok genifl bir klâsik edebiyat kültürü vebunlara ek olarak güçlü bir zekâ da gerektirir. Muammâ çözmeye muammâ hal-letme denir.

Muammâlar›n çözümünde edinilmesi gerekli bilgiler ve baflvurulan yollar k›sa-ca flunlard›r:

• Harflerin sembolik de¤erleri • Ebced hesab›ndaki harflerle bunlar›n say›sal de¤erleri aras›ndaki iliflkiden

yararlanma: Bu, say›y› söyleyip iflaret etti¤i harfi kastetme ya da harfi söyle-yip say›sal de¤erine iflaret etme fleklinde olur. “Üç”ü söyleyip “cîm” harfineveya “lâm”› söyleyip “otuz” say›s›na iflaret etmek gibi. Bu dolayl› flekilde deolabilir. “Mâh(=ay)”›n “otuz”u, “otuz”un da “lâm”› göstermesi gibi.

Harflerin ebced hesab›ndaki say›sal de¤erleri bu ünitede “Tarih Düflürme” bafll›¤› alt›ndaverilmifltir.

• “Elif” harfi haftan›n ilk (=yekflenbih, pazar) gününe, “bâ” harfi ikinci (=dü-flenbih, pazartesi) gününe, “cîm” üçüncü (=seflenbih, sal›) gününe, “dâl”dördüncü (=çehârflenbih, çarflamba) gününe, “he” beflinci (=pençflenbih,perflembe) gününe, “vav” alt›nc› (=âzîne, cuma) gününe, “ze” yedinci (=flen-bih, cumartesi) gününe iflaret eder.

• Ayn› flekilde “elif” ay›n ilk gününe, “bâ” ikinci gününe “cîm” üçüncü günü-ne... iflaret eder. Y›l›n karfl›l›¤› “üç yüz altm›fl=fl›n, sin”, ay›n karfl›l›¤› da“otuz=lâm”d›r.

• On iki burcun harf ve say› olarak karfl›l›klar› flunlard›r: Hamel=s›f›r;Sevr=elif, 1; Cevzâ (‹kizler)=bâ, 2; Seretân (Yengeç)=cîm, 3; Esed (Ars-lan)=dâl, 4; Sünbüle (Baflak)=he, 5; Mîzân (Terazi)=vav, 6; Akreb (Ak-rep)=ze, 7; Kavs (Yay)=ha, 8; Cedy (O¤lak)=t›, 9, Delv (Kova)=ye, 10; Hût(Bal›k)=yâ, 11.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• Yedi gezegenin harf olarak karfl›l›klar› flunlard›r*: Kamer (Ay)=r›, Utarid(Merkür)=dâl, Zühre (Venüs)=he, fiems (Günefl)=sîn, Mirrîh (Merih)=h›,Müflterî (Jüpiter)=ye, Zühâl (Satürn)=lâm.

Aç›klama: Gezegenleri sembolize eden harfler bu gezegenlerin Arapça yaz›l›fl-lar›ndaki son harflerdir.

• Aralar›nda insan vücudundaki organlarla iliflki kurulan harfler: Boy, kad=elif;dehân= mîm; zülf =dâl, cîm, lâm; göz, çeflm=sad; iki göz=he; kafl, eb-rû=nûn; difl, sin= fl›n; parmak, burun=elif.

Muammâya ilk olarak Arap edebiyat›nda rastlanmakla beraber bu edebiyattafazla ilgi görmedi¤i, ancak ‹ranl›lara geçti¤inde ayr› bir ilim olarak ele al›n›p kural-lar›n›n tespit edildi¤i görülmektedir. Türk edebiyat›na ise ‹ran edebiyat› yoluyla gir-mifltir. Bilindi¤i kadar› ile Türk edebiyat›nda ilk muammâ söyleyenler XIV. yüzy›ldaAhmedî (öl. 1411) ve XV. yüzy›lda Mu’înî (öl. ?)’dir. Muammân›n Anadolu’da ilgigörmesinde ve yayg›nl›k kazanmas›nda ‹ran ve Azerbaycan’dan gelen flairlerin ya-n› s›ra konu ile ilgili eserlerin Türkçeye tercüme edilmesi de önemli rol oynam›flt›r.

Muammâda kelime ve cümlelerin yüzeysel anlamlar› ile bunlarla kastedilen as›lanlamlar aras›ndaki iliflkiler, bilinen teflbih ve mecaz iliflkilerinden çok farkl›d›r. Bunedenle muammâlar, ancak baflka araçlarla ve birtak›m özel bilgilerle çözülüp an-lafl›lacak nitelikte karmafl›k fliirlerdir. Bu da zihnin o manaya geçiflini zorlaflt›r›r. Buaç›dan bak›ld›¤›nda muammâlardaki ifadenin fasîh (=aç›k) bir ifade tarz› olmad›¤›-n› söylemek mümkündür. Muammâlar›n dilindeki bu özellikler bu fliirlerde bir türanlam kapal›l›¤›n›n ortaya ç›kmas›na neden olabilir. Fakat muammâlar bu kusur-dan muammâ olgusunun beytin ilk anlam katman›nda olmamas› ve genellikle mu-ammâ içeren beyitlerin do¤al ifadeye sahip fliirler olmas›yla kurtulurlar.

Muammâ söyleme, Divan edebiyat›n›n belli bir döneminde yayg›n olarak kul-lan›lm›fl bir edebî teknik, flekil ve maharettir. Hatta onu bir tür edebî moda olarakkabul etmek de mümkündür. Ancak bu, muammâlar› sanat de¤eri olmayan fliirlerolarak de¤erlendirmeyi gerektirmez. Çünkü muammâlar ço¤u zaman âfl›kâne be-yitler içine gizlenmifl, bu da onlar› zengin teflbih ve mecaz unsurlar› içeren beyit-ler hâline getirmifltir.

Lügaz ‹nsan ismi d›fl›nda, bir fleyin özelliklerinin s›ralanarak okuyucu ya da dinleyicidenbunun ne oldu¤unun soruldu¤u bir tür manzum bilmecelerdir. Bu manzum bilme-celerde kastedilen fley kapal› ifadelerle anlat›l›r ve muhataptan ak›l yürütme yoluy-la neden bahsedildi¤inin bilinmesi istenir. Gazel ve k›t’a fleklinde olanlar oldu¤ugibi mesnevi tarz›nda tertip edilenler de vard›r. Halk edebiyat›yla iliflkisi muammâ-ya göre daha fazlad›r. Baz› lügazlar dili sade oldu¤u için halk bilmecelerine kar›fl-m›fl, vezin ve kafiyesi bozularak varl›¤›n› sürdürmeye devam etmifltir.

Muammâ ile lügaz aras›ndaki bafll›ca farklar flunlard›r: a) Muammâda sadece “esmâü’l-hüsnâ (=Allah’›n isimleri)” ve insan ismi giz-

lenir. Lügaza ise bunlar›n d›fl›nda her fley konu olabilir. b) Üslûplar› farkl›d›r. Muammâda soru sorulmaz. Lügazlar ise “nedir ol kim...”

gibi ifadelerle bafllar. Di¤er bir ifade ile muammâ âfl›kane, hikemî, tasvirî vebenzeri nitelikte fliirler ile yaz›l›r, bu tarz fliirler içine gizlenir. Muammân›nbafl›nda bir isim yaz›lmam›flsa ço¤u zaman orada bir muammâ bulundu-¤unun fark›na varmak mümkün de¤ildir. Ama lügazda fliirin bir bilmeceiçerdi¤i aç›kt›r.


c) Muammalâra göre lügazlar daha uzun metinlerde bulunur. d) Muammây› çözmek lügaza göre çok daha zordur. Çünkü muammây› çözme

yukar›da iflaret edildi¤i gibi derin bir dikkat, keskin bir zekân›n yan› s›ra üçdil ile ilgili bilgi, genifl ve derin bir kültür gerektirir. Lügazlar›n çözümü iseço¤u zaman pratik zekâya ba¤l›d›r.

Örnekler Bir katre mâ düflünce gülün kalb-i pâkine Nâm›m yaz›ld› her varak-› tâbnâkine

Nam›k Kemal Gül (kef ve lâm) kelimesinin “kalb (=orta)”ine “mâ (=mim ve elif)” düflmesi; yanikonulmas› ile “Kemâl” ismi elde edilir.

Dile künc-i ademi k›ld› vatan Çarh iflin iflledi âhir o dehen

Emrî

“Çarh (=felek)” sözcü¤ünün “iflini ifllemesi” dönmesidir. Eski yaz›da “çerh”inharflerinin dönmesi; yani, tersine s›ralanmas› ile “çarh”, “harc” olur. “Âhir (=son)”ile “harc”›n son harfi olan “cîm”e iflaret edilmektedir. Bu harfin “dehen” olmas› ile“dehen”in harflerden “mîm”i iflaret etti¤i bilindi¤inden “harc”›n sonundaki “cîm”,“mîm” harfine dönüfltürülür ve ortaya “Hurrem” ismi ç›kar.

Nergisin doldu¤içün uyku gözi Gül izârundan olur mahrûm özi

Emrî

“Gül izâr› (=gülün yana¤›)”, “gül” sözcü¤ünün ilk harfi demektir. Gül kelimesininArapça efl anlaml›s› “verd”dir. “Verd”in ilk harfi ise “vav”d›r. Bu harf “mîm”, “ha”,“re”, “vav” ve “mîm”le yaz›lan “mahrûm”dan düflürülürse, “mîm”, “ha”, “re” ve“mîm”den oluflan “Muharrem” ad› ç›kar.

O zîbâ t›fl içün mâh› se pâre eyleyüp kâtib Yazup zülfi sevâd›n anda gayre olmam›fl tâlib

Emrî

“Mâh (=ay)”›n say›sal de¤eri otuzdur. Otuz “se pâre (üç parça)”ye bölündü¤ün-de on say›s› ç›kar; bu da “ye” harfinin ebceddeki karfl›l›¤›d›r. Bu durumda elimiz-de üç “ye” harfi var demektir. “Zülf (=saç)” harflerden “cîm”e benzetilir. “Sevâd”labu harfin benzeri ile yer de¤ifltirmesi gerekti¤ine iflaret edilmektedir ki bu da“cîm”in noktas›z› olan “hâ”d›r. “Hâ” üç “ye” harfinin içinde yaz›ld›¤›nda eski yaz›-da “ye”, “ha”, “ye” ve “ye” harfleriyle yaz›lan “Yahyâ” ad› ç›kar.

Bu örneklerden anlafl›lmaktad›r ki muammâlar› çözmek birikim ve çok özel biryetenek ister. Kald› ki verilen bu örnekler çözümü oldukça basit olan muammâlar-dan seçilmifltir. Bunlardan çok daha karmafl›k ve zihnin ço¤u zaman ba¤lant›lar› veintikalleri aç›klayamad›¤› pek çok muammâ örne¤i vard›r.

Ol nedür kim nâm› dört harf idi hazf itsen birin Heflt olur gerçi kim anun cümle harfi idi çâr

Sürûrî


Lügaz bahsinde söyledi¤imiz gibi lügazda bir soru sorulur. Bu beyit de bize “Olnedür ...?” sorusuyla kendisinde bir bilmece gizli oldu¤unu dile getiriyor. Bu du-rum muammâda görülmez. Beyitte dört harfinden biri kald›r›ld›¤›nda kalan lafz›n“heflt” oldu¤u kelime sorulmaktad›r ki bunun cevab› “behiflt”tir.

Bende yok sabr u sükûn sende vefâdan zerre ‹ki yokdan ne ç›kar fikr idelüm bir kerre

Nâbî

‹çinde “Nâbî” ad› gizlenmifl olan bu beyti, gizli de olsa bir soru içerdi¤i için lü-gaz; bir ad gizlenmifl oldu¤u için de muammâ olarak adland›rmak mümkündür(“Nâ-” ile “bî-” ön ekleri yok anlam›n› verir.). Di¤er bir ifade ile genellikle muam-mâya örnek olarak verilen bu beyitteki ifade özelli¤i onu “muammâ ber-tarîk-i lü-gaz (=lügaz yolu ile yaz›lm›fl muammâ)” olarak adland›rmay› gerekli k›lmaktad›r.

“Muammâ” ve “lügaz”› tan›mlayarak bu iki edebî tür aras›ndaki farklar› maddeler hâlindes›ralay›n›z.

Telmî’ Telmî’, bir flairin Türkçe fliirinin baz› m›sralar›n› ya da m›sralar›n bir k›s-m›n› Arapça veya Farsça olarak söylemesidir. fiiirde bulunan Arapça veyaFarsça m›sralar bir baflka flaire ait olmamal›d›r. Aksi taktirde yap›lan ifllem telmî’de¤il tazmîn olur.

Telmî’e ilk önce ‹ranl›lar yazd›klar› Farsça fliirlere Arapça m›sra ve beyitler ek-leyerek bafllam›fllar, daha sonra Türk flairleri de onlara uyarak Türkçe fliirlerininiçinde yine kendilerine ait Arapça, Farsça m›sra, m›sra parças› ya da beyitlere yervermifllerdir. Bu fliirlere mülemma’ denir.

Telmî’ flairin bir baflka dili fliir söyleyebilecek derecede iyi bildi¤inin ifadesi ola-bilece¤i gibi ayn› zamanda fliire etkileyicilik kazand›rma, söze muhatap olan›n dik-katini çekme gibi ifllevleri de vard›r.

Örnekler Dânî ki men be-âlem yalguz seni sever men Çün der-berem neyâyî ender gamet öler men

Mevlânâ

Bu beyit Mevlânâ’n›n Divan’›ndaki Farsça-Türkçe kar›fl›k yazd›¤› mülemma gazelle-rinden al›nm›fl bir matla beytidir. fiair mülemma fliirlerde yayg›n üslûp olan m›sra ve-ya beytin tamam›n›n farkl› bir dilden yaz›lmas› yerine ayn› cümlede farkl› iki dildeniki ibareyi birlefltirmifltir. Beytin anlam›: “Bilirsin ki ben âlemde yaln›z seni severim.Yan›ma gelmeyecek olursan senden ayr› kalman›n verdi¤i üzüntü ile ölürüm.”

Kad enâre’l-›flku li’l-uflflâka minhâce’l-hüdâ

Sâlik-i râh-› hakîkat ›flka eyler iktidâ Fuzulî

Fuzulî beytin ilk m›sra›nda Arapça olarak “aflk›n, hidayet yolunu âfl›klar için ay-d›nlatt›¤›n›”, ikinci m›sra›nda da Türkçe olarak “hakikat yoluna girenin baflka fleyide¤il aflk› k›lavuz kabul etti¤ini ya da etmesi gerekti¤ini” söylüyor. ‹kinci m›sra ilkm›sra› aç›klay›c› bir niteli¤e sahiptir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Sihr-i helâl Sihr-i helâl, beyit aras›nda hem kendisinden önceki sözlerin sonu hem dekendisinden sonraki sözlerin bafl› olabilecek flekilde söz söylemektir. Busöz tek sözcük olabilece¤i gibi birden fazla sözcük de olabilir. Sihr-i helâlin do¤rubir flekilde yap›lm›fl olmas› için her iki ihtimalde de beytin anlafl›labilir ve aç›k biranlat›ma sahip olmas› lâz›md›r. Sihr-i helâlin bir baflka anlam› da “güzel ve vecizsöz”dür.

Örnekler Açma bâb-› dî¤ere Kâz›m yed-i hâcât›n› Geh cenâb-› Mustafâ’ya geh fieh-i Merdân’a aç

Kâz›m Pafla

Bu beyit iki flekilde düz yaz›ya aktar›labilir: “Ey Kâz›m! ‹htiyaç dilenen elini baflka-s›n›n kap›s›na açma; bazen Hz.Peygamber’e bazen de fleh-i merdan olan Hz.Ali’yeaç.” Veya “Ey Kâz›m! Baflkas›n›n kap›s›na açma, ihtiyaç dilenen elini bazen Hz.Pey-gambere bazen Hz. Ali’ye aç.”

Bîgâne-i mahabbetün olmaz gam-âflinâ Ey dâ¤-› derdin eylemeyen merhem-âflinâ

Nâilî

Birinci m›sra “gam-âflinâ olmaz” ve “bîgâne-i mahabbetin olmaz” fleklinde iki tür-lü de¤elendirilerek beyit flu flekillerde nesre çevrilebilir: “Ey sebep oldu¤u derdi-nin yaras›na merhem sürmeyen sevgili! Aflk›n›n yabanc›s› olan gam› tan›maz”. “Eysebep oldu¤u derdinin yaras›na merhem sürmeyen sevgili! Gama âflinâ olan; yani,gam çekmesini bilen, senin aflk›n›n yabanc›s› olmaz.”

Rehâ bulmaz dil-i rûflen-zamîrân seng-i mihnetden Demâdem inkisâr›n âleme teflhîr ider mir’ât

Nâ’ilî

‹lk m›sra›n sonundaki “seng-i mihnetden” terkibi hem kendisinden önceki cümle-nin sonu hem de kendisinden sonra gelen cümlenin bafl› olabilir. Bu iki takdiregöre beytin düz yaz›ya aktar›lmas› da biri “‹çi p›r›l p›r›l olan insanlar›n gönlü mih-net tafl›ndan kurtulamaz. Nitekim ayna her zaman k›r›ld›¤›n› âleme teflhir eder.”;di¤eri de “‹çi p›r›l p›r›l olan insanlar›n gönlü rahat yüzü görmez. Ayna her zamanmihnet tafl›ndan k›r›ld›¤›n› âleme teflhir eder.” olmak üzere iki flekilde olur.

fiâh-› ›flkuz her ne emr itsek müsahhardur felek Old› mâh-› nevle hizmet-kâr-› hançerdârumuz

Nef’î

Bu beyit de biri “Aflk ülkesinin flah›y›z. Her ne emretsek felek yerine getirir.(Felek) hançere benzeyen yeni ay ile hizmetkâr›m›z ve muhaf›z›m›z oldu.”; di¤eride “Aflk ülkesinin flah›y›z. Her ne emr etsek o ifl bize râm olmufltur. Felek hançe-re benzeyen yeni ay ile hizmetkâr›m›z ve muhaf›z›m›z oldu.” olmak üzere iki fle-kilde düz yaz›ya aktar›labilir.


Âkil isen vahfl u tayrun flâh› ol Mecnûn gibi Bafluna mürg âfliyân›ndan külâh-› devlet al

Hayâlî

“Ak›ll› isen Mecnun gibi vahfli hayvanlar›n ve kufllar›n flah› ol. Bafl›na kufl yuvas›n-dan bir devlet külâh› koy.” fleklinde nesre çevirebilece¤imiz beyit, ayn› zamanda“Ak›ll› isen vahfli hayvanlar›n ve kufllar›n flah› ol. Mecnun gibi sen de bafl›na kuflyuvas›ndan devlet külâh› koy.” fleklinde de düz yaz›ya aktar›labilir.

Resm itmiflem gözümde hayâlini gûyiyâ Nakfl-› nigâr› sâ¤er-i mercâna yazm›flam

Ahmed Pafla

fiair, sevgilisinin hayalini sanki gözünde resmetmifl ve bu hâliyle o güzelli¤i mer-can kadehe çizmifl gibidir. Veya: Sevgilisinin hayalini gözünde resmetmifltir. Sankionun güzelli¤ini mercan kadehe çizmifltir. ‹lk m›sra sonundaki “gûyiyâ (=sanki)”,kelimesini hem kendisinden önceki hem de sonraki cümlenin bir unsuru olarakde¤erlendirmek mümkündür.

TAR‹H DÜfiÜRME Arap alfabesindeki her harfin bir say› de¤eri vard›r. Bu nedenle Arap alfabesininbilinen s›ras› d›fl›nda say›sal de¤erleri esas al›narak yap›lm›fl bir baflka s›ralamas›daha vard›r. Ebced elifbâs› ad› verilmifl olan bu s›ralamada günümüzde kullan›lanArap alfabesinde oldu¤u gibi harflerin flekil benzerlikleri de¤il, say›sal de¤erleriesas al›nm›flt›r. Söz konusu alfabedeki harflerin bu s›ralan›fl›ndan sekiz anlams›zsözcük do¤mufltur. Bu sözcükler ebced, hevvez, huttî, kelemen, sa’fes, kara-flat, sehaz ve daz›¤d›r. Bu sözcüklerin alfabenin ve bunlar›n say›sal karfl›l›klar›n›nak›lda kalmas›n› kolaylaflt›rmak amac›yla uydurulmufl sözcükler oldu¤u anlafl›l-maktad›r. ‹flte Arap alfabesindeki harflerin say› de¤erlerini esas alarak bir olay›n ta-rihini veren bir kelime, bir cümle, bir m›sra ya da bir beyit söylemeye ya da yaz-maya tarih düflürme; yap›lan hesaplamaya da ebced hesab›, hesab-› cümel yada hisâbü’l-cümel denir. Söz konusu alfabeye ebced elifbâs›, bu elifbadakiharflerin say›sal karfl›l›klar›yla hesap yapmaya da ebced hesâb› denilmesi “eb-ced”in s›ralamadaki ilk sözcük olmas›ndand›r.

Her harfin küçükten büyü¤e do¤ru s›raland›¤› sekiz sözcük ve bu sözcüklerde-ki harflerin say›sal olarak karfl›l›klar› flunlard›r:


Ebcedle yaz›lm›fl olan tarihler Hicrî y›llar› gösterir. Bu tarihlerin Miladî karfl›l›klar›n› bul-mak için Faik Reflit Unat’›n Hicrî Tarihleri Milâdî Tarihe Çevirme K›lavuzu (Ankara: TTKYay›nlar›, 1988)’na baflvurabilirsiniz.

Bir tarihteki harflerin hepsinin hesaba dahil edildi¤i târîh-i tâm (=tam tarih),sadece noktal› harflerin hesapland›¤› mu’cem (=menkut, cevher, cevherîn), sade-ce noktas›z harflerin hesaba kat›ld›¤› mühmel ya da sade tarih, m›sradan tarihiniki kat›n›n ç›kt›¤› dü-tâ tarih, harflerin say›sal karfl›l›¤› olay›n meydana geldi¤i y›-l› göstermeyen eksik veya fazla gelip ekleme ve ç›karma ile uygun hâle getirilentamiyeli tarih gibi ebcedle tarih söylemenin pek çok türü vard›r.

Padiflahlar›n tahta ç›kmalar›na, devlet adamlar›n›n, yüksek bürokratlar›n önem-li mevkilere tayinlerine, do¤umlara ve ölümlere, zafer ve fetih gibi büyük hâdise-lere, cami, mescid, medrese, han, hamam gibi eserlerin bitirilifl tarihlerine, zelzele,yang›n gibi afetlere tarih düflürüldü¤ü gibi, s›rf hüner göstermek için önemsiz olay-lara da tarih düflürülmüfltür.

Örnekler 1. Tam tarih: Afla¤›daki örneklerde tarihi m›sra›n tamam› vermektedir. Böyle

tarihlere tam tarih ya da târîh-i tâm denir.

Fevt-i monlâya didiler târîh: Vây gitdi kemâli bu asrun

Zatî

Ahmed Cevdet Pafla vefât eyledi Sürûrî


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3. Mu’cem tarih: Afla¤›daki örnekte tarihi, m›sradaki noktal› harflerin topla-m› vermektedir. Bu gibi tarihlere mu’cem, cevher, cevherîn târîh ad› daverilir. Bu tarihlerde, tarihin nas›l bir tarih oldu¤una dürr-i yektâ, ›kd-i gü-her, leâlî gibi sözlerle de iflaret edilebilir.

Bir sabî-i reflîd mektebde ‹tdi hatm-i tilâvet-i Furkan fiu hadîs old› cevherîn târîh Hayruküm men te’alleme’l-Kur’ân

Sürûrî

4. Mühmel tarih: Afla¤›daki ilk örnekte tarihi, m›sra›n noktas›z harfleri ver-mektedir. ‹kinci örnekte ise, tarihi veren m›sra›n bütün kelimeleri noktas›z-d›r. Tarihin noktas›z harflerde aranmas› gerekti¤ine fliirde geçen mühmel,sâde, bî-nukat, bî-mu’cem gibi kelimelerle iflaret edilir:

Hurûf-i sâdelerle eyledüm tahrîr târîhin Bekir A¤a kurup sûr-i tezevvüc ber-murâd old›

Sürûrî

Her sâlde mesrûr ola dâd-âver-i âlem Sürûrî

4. Dü-tâ târîh: M›sradaki harflerin say› de¤erlerinin toplam› istenen tarihin ikikat›n› verir. Dolay›s›yla elde edilen say›y› ikiye bölmek gerekir. fiair bazentarihin bu flekilde hesaplanmas› gerekti¤ine iflaret eder. Bu tarihlere dü-tâtârîh denir.

Bir cum’a güni flevket ile Sultân Osmân old› flâh Sürûrî

sözcüklerinin ebced hesab›yla say›salkarfl›l›klar›n› bulunuz.

Bu ünitede ifllenen konularla ilgili daha genifl bilgi için M. A. Yekta Saraç’›n Klâsik Edebi-yat Bilgisi: Belâgat (‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›, 2010) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Müflterek malzemeyi kullanmaya dayal› sanatla-

r› tan›mak ve tan›mlayabilmek.

Müflterek malzemeyi kullanmaya dayal› sanatlariktibâs, îrâd-› mesel, tazmîn ve telmîhtir. ‹k-

tibâs “manzum ya da mensur bir metinde birayetin ya da hadisin tamam›n› ya da bir k›sm›n›al›nt› yoluyla kullanmak”t›r. Hadislerden yap›laniktibâslara tenvîr de denir. Îrâd-› mesel, “birönermeyi desteklemek ya da ispat için bir atasö-zünü ya da hikmetli bir sözü delil getirmek”tir.Bu sanata irsâl-i mesel de denir. Tazmîn, “birflairin baflka bir flaire ait fliirden bir m›sra›, birbeyti ya da iki beyti kendi fliirine almas›”na de-nir. Telmîh, “bir söz içerisinde bir k›ssaya, birefsaneye, tarihî bir olaya veya bir ayete ya da ha-dise, meflhur bir darb-› mesele, bir inan›fla iflaretetmek” anlam›nda bir edebî terimdir.

Sonradan belâgate dahil edilen hünerleri belir-

leyebilmek.

Sonradan belâgate dahil edilen hünerler muam-

mâ, lügaz, telmî’, sihr-i helâl ve tarih düflür-

medir. Muammâ, “remiz ve îmâ yoluyla; yani,do¤rudan de¤il dolayl› olarak iflaret ile bir ismigösteren söz”dür. Muammâ genellikle fliirde olur.Lügaz “insan ismi d›fl›nda, bir fleyin özellikleri-nin s›ralanarak muhataptan bunun ne oldu¤u-nun soruldu¤u bir tür bilmece”dir. Telmî’, “birflairin Türkçe yazm›fl oldu¤u fliirinin baz› m›srala-r›n› Arapça veya Farsçayla söylemesi”dir. Bu türfliirlere mülemma’ denir. Sihr-i helâl, “beyit ara-s›nda hem kendinden önceki sözlerin sonu hemde kendinden sonraki sözlerin bafl› olabilecekflekilde söz söylemek”tir. Arap alfabesinde herharfin bir say› de¤eri vard›r. Harflerin say› de-¤erlerini esas alarak ebcedle bir olay›n tarihinigösteren bir kelime, bir cümle, bir m›sra ya dabir beyit söylemeye ya da yazmaya tarih düflür-

me denir.

Tarih düflürme yöntemlerini tan›yabilmek ve bu

yöntemlerle düflülmüfl tarihler üzerinde çözüm-

leme yapabilmek.

Arap alfabesindeki her harfin bir say› de¤eri var-d›r. Bu nedenle Arap alfabesinin bilinen s›ras› d›-fl›nda say›sal de¤erleri esas al›narak yap›lm›fl birbaflka s›ralamas› daha vard›r. Ebced elifbâs› ad›verilmifl olan bu s›ralamada harflerin say›salde¤erleri esas al›nm›flt›r. Söz konusu alfabedekiharflerin bu s›ralan›fl›ndan sekiz anlams›z söz-cük do¤mufltur. Bu sözcükler ebced, hevvez,

huttî, kelemen, sa’fes, karaflat, sehaz ve da-

z›¤d›r. Arap alfabesindeki harflerin say› de¤erle-rini esas alarak bir olay›n tarihini veren bir keli-me, bir cümle, bir m›sra ya da bir beyit söyleme-ye ya da yazmaya tarih düflürme denir. Yap›lanhesaplamaya da ebced hesab›, hesâb-› cümel

ya da hisâbü’l-cümel ad› verilmifltir. Tarihlerintam, ta’miyeli, mu’cem, mühmel ve dü-tâ ad-lar› verilmifl çeflitleri vard›r.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi nazire ile efl anlaml›d›r?a. nakîza b. intihal c. cevâb d. akd e. hall

2. Bir önermeyi desteklemek ya da ispat etmek için biratasözünü ya da hikmetli sözü delil olarak kullanmayane ad verilir?

a. îrâd-› mesel b. tazmîn c. telmîh d. iktibâs e. ta’miye

3. “Manzum ya da mensur metinde bir ayetin ya da ha-disin tamam›n› ya da bir k›sm›n› al›nt› yoluyla kullan-mak” fleklinde tan›mlanan terim afla¤›dakilerden hangi-sidir?

a. irsâl-i mesel b. iktibâs c. telmî’ d. telmîh e. tazmîn

4. Ta’miye afla¤›dakilerden hangisiyle iliflkili bir terimdir? a. mülemma’ b. telmî’ c. muammâ d. lügaz e. tazmîn

5. “Sünbüle burcu”nun Türkçe karfl›l›¤› afla¤›dakiler-den hangisidir?

a. Arslan burcu b. Yay burcu c. O¤lak burcu d. Baflak burcu e. Bal›k burcu

7. Sa’y idüp isyâna destümde o kald› âkibet Zâhir old› leyse li’l-insâni illâ mâ-se’â

‹zzet Molla Yukar›daki beyitte koyu dizilmifl olan k›s›m Kur’ân’dan al›nm›fl bir ayet parças›d›r. Beyitteki anlat›m tekni¤i afla-¤›dakilerden hangisidir?

a. irsâl-i mesel b. telmîh c. iktibâs d. tazmîn e. sihr-i helâl

8. Yaln›zca noktal› harflerin hesapland›¤› tarihe ne adverilir?

a. dü-tâ b. mu’cem c. mühmel d. tâm e. ta’miyeli

9. An dil ki be-aflk üfted âtefllere yanmaz m› V’ân kes ki be-gam hufted korkuyla uyanmaz m›

fieyh Gâlib Yukar›daki beytin koyu harflerle dizilmifl olan k›s›mlar›ayn› flair taraf›ndan Farsça, di¤er k›s›mlar› da Türkçeolarak yaz›lm›flt›r. Divan fliirinde bu tür manzumelerene ad verilir?

a. mülemma’ b. mücevher c. musammat d. mu’cem e. muammâ

10. Leblerin yâd eyledi yârun lisân-› hâl ile

K›ld› bir flîrîn hikâyet gonce-i rengîn-edâ Bakî

Birinci m›sra›n sonunda koyu harflerle dizilmifl olan k›-s›m beyitte hem kendisinden önceki sözlerin sonu hemde sonraki sözlerin bafl› olacak biçimde kullan›lm›flt›r.Divan fliirinde bu anlat›m tekni¤ine ne ad verilir?

a. irsâl-i mesel b. mezheb-i kelâmî c. sihr-i helâl d. hisâb-› cümel e. temsîlî teflbîh


6.


1. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Nazîre ve Nakîza” bafl-l›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

2. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Îrâd-› Mesel” bafll›kl›bölümü yeniden okuyunuz.

3. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹ktibâs” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

4. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Muammâ” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

5. d Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Muammâ” bafll›kl› bö-lümü yeniden okuyunuz.

6. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarih Düflürme” bafl-l›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

7. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “‹ktibâs” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

8. b Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Tarih Düflürme” bafl-l›kl› bölümü yeniden okuyunuz.

9. a Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Telmî’” bafll›kl› bölü-mü yeniden okuyunuz.

10. c Yan›t›n›z do¤ru de¤ilse, “Sihr-i Helâl” bafll›kl›bölümü yeniden okuyunuz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1

Nazîre bir flairin baflka bir flairin fliirini örnek olarakonunla ayn› vezin ve kafiyede yazd›¤› fliire denir.Nazireye cevap da denir.

S›ra Sizde 2

‹ktibâs, bir terim olarak “manzum ya da mensur metin-de bir ayetin ya da hadisin tamam›n› ya da bir k›sm›n›al›nt› yoluyla kullanmak” fleklinde tan›mlanabilir. Taz-

mîn ise “bir flairin di¤er bir flairin fliirinden bir bölümükendi fliirine almas›”d›r. “Tazmîn” ile “iktibâs”›n benzeryönü her ikisinin de al›nt› olmas›; bu iki terimin ifadeettikleri kavramlar aras›ndaki fark, al›nt›n›n “iktibâs”taayet ve hadis, “tazmîn”de ise fliir olmas›d›r.

S›ra Sizde 3

Muammâ, “remiz ve îmâ yoluyla; yani, do¤rudan de¤ildolayl› olarak iflaret ile bir isme delâlet eden söz”dür.Lügaz ise, insan ismi d›fl›nda, bir fleyin özelliklerinin s›-ralanarak bunun ne oldu¤unun soruldu¤u bir tür bil-mecedir. Muammâ ile lügaz aras›ndaki bafll›ca farklarflunlard›r: a) Muammâda sadece “esmâü’l-hüsnâ (=Al-lah’›n isimleri)” ve insan ismi gizlenir. Lügaza ise bun-lar›n d›fl›nda her fley konu olabilir; b) Üslûplar› farkl›-d›r. Muammâda soru olmaz. Lügaz ise “nedir ol kim ?...”gibi ifadelerle bafllar. Di¤er bir ifade ile muammâ âfl›kâ-ne, hikemî, tasvirî ve benzeri nitelikte fliirler ile yaz›l›r,bu tarzda yaz›lm›fl fliirler içine gizlenir. E¤er gizlenenisim muammân›n bafl›na yaz›lmam›flsa ço¤u zaman ora-da bir muammâ oldu¤unu fark etmek mümkün de¤il-dir. Ama lügaz›n bir bilmece oldu¤u aç›kt›r; c) Muam-mâlara göre lügazlar›n yaz›ld›klar› metinler daha uzun-dur; d) Muammây› çözmek lügaza göre çok daha zor-dur. Çünkü muammây› çözme yukar›da iflaret edildi¤igibi derin bir dikkat, keskin bir zekân›n yan› s›ra üç dilile ilgili bilgi, genifl ve derin bir kültür birikimi gerekti-rir. Lügazlar›n çözümü ise ço¤u zaman pratik zekâyaba¤l›d›r.

S›ra Sizde 4

Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynak Saraç, M. A. Y. (2010). Klâsik Edebiyat Bilgisi: Belâ-

gat. ‹stanbul: Gökkubbe Yay›nlar›.


esk‹ tÜrk edeb‹yatina g‹r‹ﬁ: sÖz sanatlari · sÖz sanatlari yazar prof.dr. m.a. yekta...

Documents