eskola-umeentzako lehiaketa kli! kla! birzikla!...jarduera: lotu esaldiak • eranskineko 1. ˜ txan...

Ingurumen SailaDepartamento de Medio Ambiente

Bizkaiko Foru AldundiaDiputación Foral de Bizkaia

Eskola-umeentzako LehiaketaEskola-umeentzako Lehiaketa

Bizkaiko Foru AldundiaDiputación Foral de Bizkaia

zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!zaborretik ortura!

Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!Kli! Kla! Birzikla!

UUUUUUUUUUUUUUUUUUNNNNNNNNNNNNNNNNNNIIIIIITTTTTTTTTTTTTTTTTTAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAATTTTTTTTTTTTTTTTTTEEEEEEEEE DDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDIIIIIIDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKTTTTTTTTTTTTTTTIIIIIIKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKKOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAA

Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloaketa Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako 1. zikloa

ARGITARATZAILEA: Bizkaiko Foru Aldundia. Ingurumen Saila. Bizkaia Maitea. Errekalde zumarkalea, 30. 48009 Bilbo. 53 posta-kutxatila. 48080 Bilbo

KOORDINAZIOA: Joseba García Elizburu - Xabier Arana Eiguren

ZUZENDARITZA ETA ERREALIZAZIOA: Iniciativas Ambientales

EDUKIA: Ibon Hormaetxe - Ainhoa Galán

ILUSTRAZIOAK: Martín de Diego - Azala: Juan Sánchez

ARGAZKIAK: Iniciativas Ambientales

EUSKARA AHOLKULARIA: Jose Morales

AURREINPRIMATZEA ETA FOTOMEKANIKA: Rali, S.A.

INPRIMATEGIA: Estudios Grá� cos ZURE.

LEGE-GORDAILUA: BI-3211/2010

AURKIBIDEA

SARRERA .................................................................................................................................................. 2

1. AURKEZPENA ...................................................................................................................................... 3

1.1. Helburuak ................................................................................................................................................................... 4

1.2. Unitatearen deskribapena .................................................................................................................................... 5

2. UNITATEAREN MAPA JARDUEREN ARABERA ANTOLATUA .............................................................. 6

3. UNITATEAREN MAPA HEZKUNTZA-MAILEN ARABERA ANTOLATUA .............................................. 7

4. IKASGELARAKO JARDUERAK ............................................................................................................. 8

4.1. Hezkuntza-maila guztietarako jarduerak ........................................................................................................ 8

4.2. Lehen Hezkuntzako 2. ziklorako jarduera zehatzak .................................................................................... 13

4.3. Lehen Hezkuntzako 3. ziklorako eta DBHko 1. ziklorako jarduera zehatzak ...................................... 14

5. ESKOLA-PROIEKTUA: NOLA EZARRI KONPOSTA EGITEKO SISTEMA BAT IKASTETXEAN .............. 17

5.1. Konpostgintza ikasgai ............................................................................................................................................ 18

5.2. Sortzen ditugun hondakin organikoak ............................................................................................................ 18

5.3. Konpostontziaren kokapena ............................................................................................................................... 20

5.4. Zer konpostatuko dugu? ....................................................................................................................................... 20

5.5. Sentsibilizazio-kanpaina ....................................................................................................................................... 21

5.6. Lanari ekin .................................................................................................................................................................. 22

5.7. Mantentze-lanak ...................................................................................................................................................... 22

5.8. Konposta lortu dugu .............................................................................................................................................. 23

6. IRAKASLEENTZAKO LAGUNTZA GIDA ............................................................................................... 24

7. BALIABIDE FOTOKOPIAGARRIZ OSATUTAKO ERANSKINA

1

SARRERAAntzina-antzinatik, gizakiak hondakinak sortu ditu eta desagerrarazteko modu egokia bilatu behar izan du. Azken hamarkadetan, ordea, sortzen ditugun hondakinen kopurua etengabe igotzen ari da, hiriguneetan gero eta jende gehiago bizi delako, bizi-maila igo delako, produktu berriak agertu direlako eta botatzeko ontzien erabilera izugarri hedatu delako. Hondakin horietatik, % 50 eta % 60 bitartean hondakin organikoak dira, etxeetan, jatetxeetan, dendetan, baserrietan eta araztegietan sortuak. Hain zuzen ere, gaur egungo gi-zarteak ingurumenaren arloan duen erronka nagusietako bat hondakin organikoen kudeaketa egokia da.

Gizarte osoak sortzen ditu hondakinak eta, beraz, haien kudeaketa egokia gizarte osoaren ardura da. Hala ere, hezkuntza-arloak funtsezko papera jokatzen du prozesu horretan, mezu argia helarazi behar baitie belaunaldi berriei: ingurumena babestea norberaren eta gizarte osoaren ardura da.

Horretarako sortu zen Kli! Kla! Birzikla! Eskola-umeentzako Lehiaketa. 1997an abiatu zen eta aurten VII. ediziora iritsi da. Bizkaiko Foru Aldundiaren Iraunkortasunean oinarritutako Hezkuntzarako 2007-2014 Ekintza Egitasmoan txertatuta dago, 21 Foru Agendaren baitan (Bizkaia 21 Egitasmoa).

Aurreko urteetan, honako hauek izan dira Eskola-umeentzako Lehiaketaren helburuak: batetik, etxean zer zarama sortzen dugun eta kopurua nola gutxitu ahal dugun aztertzea; bestetik, hondakin horiek birziklatzeko eta berrerabiltzeko prozesuak lantzea.

Aurtengo lehiaketa Lehen Hezkuntzako 2. eta 3. zikloetako eta Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzako 1. zikloko ikasleei zuzenduta dago, eta landuko dugun gaia konpostgintza izango da: garrantzia, abantailak eta erabi-lerak. Ikasgelarako jarduera praktiko batzuen bidez, ikasleek konposta zer den eta nola sortzen den ikasiko dute. Gainera, ikastetxeko kide guztien parte-hartzea eskatuko duen proiektu bat gauzatzea proposatzen da. Proiektu horren helburua ikastetxean sortzen diren hondakin organiko guztiak konpost bihurtzea da.

Espero dugu lehiaketaren edizio honetan proposatzen ditugun jarduerak baliagarriak izatea eskola-erkide-goak gure hondakinek sortzen dituzten ingurumen-arazoen kontzientzia handiagoa hartzeko, konponbideei buruz gehiago jakiteko eta, horren arabera jokatuz, garapen iraunkorraren aldeko eragile aktiboa izateko.

SARRERA

2

1. AURKEZPENAEskuetan daukazun koaderno honen helburua hauxe da: konpostgintzaren gaia era didaktiko, praktiko eta atseginean lantzea, haren beharra eta abantailak nabarmenduz.

Kli! Kla! Birzikla! Lehiaketaren aurreko edizioetan bezalaxe, oraingoan ere arazoei baino garrantzi handiagoa emango diegu irtenbideei, ikuspegi praktiko eta positibo batetik. Horrela, ingurumenaren aldeko balioak, jarrerak eta ohitura arduratsuak sortuko ditugu.

Unitate didaktiko honen bidez, hauxe aztertuko dugu: etxean nahiz ikastetxean sortzen ditugun hondakin or-ganikoak, hondakinak desagerrarazteko moduek ingurumenean duten eragina, eta arazo horiek nola konpon ditzakegun ikastetxean bertan modu egokian kudeatuz. Halaber, sakonki azalduko dugu konposta nola sor-tzen den, zein organismok parte hartzen duten konpostatze-prozesuan, eta konpost ona lortzeko zer egin behar dugun.

Unitate didaktikoa Lehen eta Bigarren Hezkuntzako ikastetxeei zuzenduta dago. Horregatik, jarduerak nahiz helburuak adin taldeen arabera sailkatuta daude. Horri esker, malgutasunez erabili ahalko dugu unitatea, gaia lantzeko daukagun denboraren arabera eta talde bakoitzaren ezaugarrietara eta aldez aurreko ezagupeneta-ra egokituta.

1. AURKEZPENA

3

1.1. HELBURUAK

Hauek dira unitate didaktikoaren helburu orokorrak: ikasleek konposta zer den eta nola sortzen den uler-tzea, ingurumenarentzat dituen onuren berri jakitea, eta gizakiak nola erabil dezakeen ikastea. Gainera, Le-hen Hezkuntzako 5. eta 6. mailetako eta DBHko 1. eta 2. mailetako ikasleak ikastetxean konposta egiteko sistema bat ezartzeko gai izango dira.

Eta honako hauek dira hezkuntza-jardueren helburu zehatzak:

• Hainbat material beren propietateen arabera multzoka sailkatzeko gai izatea. • Biodegradagarritasuna zer den ulertzea eta material biodegradagarriak eta ez-biodegradagarriak be-

reiztea. • Izaki bizidunen eta haien bizileku diren ekosistemen arteko erlazioa ulertzea. • Ingurumen hurbilean bizi diren animaliak aztertzea. • Naturan gertatzen diren oinarrizko prozesuetako batzuk ezagutzea eta ulertzea. • Onerako edo txarrerako gizakion jarduerek ingurumenean eragina dutela konturatzea. • Ingurumena zaintzea norberaren eta guztion ardura dela onartzea. • Natur baliabideak kontserbatzea behar-beharrezkoa dela konturatzea. • Ikasgelan ikasitakoa oinarritzat hartuta iragarpenak egiten ikastea. • Konpostgintzak hiri-hondakinen kudeaketan duen garrantzia ulertzea.

Azkenik, hona hemen eskola-proiektuaren helburuak:

• Ikastetxean zenbat hondakin sortzen dugun eta zein motatakoak diren jakitea. • Ikastetxean hondakin organikoak jasotzeko sistema bat ezartzeko gai izatea. • Ikasleak ikastetxean konpostatzeari buruzko sentsibilizazio-kanpaina bat antolatzeko gai izatea. • Konpostontzi bat egiteko, zaintzeko eta konpost ondua lortzeko gai izatea. • Lortutako konposta erabiltzen jakitea.

4

1.2. UNITATEAREN DESKRIBAPENA

Lehen esan dugun bezala, Eskola-umeentzako Lehiaketaren edizio honetan konpostgintza izango dugu az-tergai. Lehenik, gure eguneroko bizitzan sortzen ditugun hondakin organikoak aztertuko ditugu. Gero, haien kudeaketak sortzen dituen arazoak aztertu eta nola konpon daitezkeen ikusiko dugu. Zehazki, etxeko kon-postatze-prozesua aztertuko dugu: konposta nola eta zergatik sortzen den. Izan ere, konposta ikastetxean bertan egin dezakegu, jarduera praktiko eta erraz baten bidez.

Unitate didaktikoan kontzientziazio-jarduera batzuk proposatzen dira, ikasgelan egin beharrekoak. Jarduera guztiak hezkuntza-mailetara egokituta daude, hala helburuei nola erabili beharreko dinamikei dagokienez. Halaber, ikasle nagusienentzako eskola-proiektuaren bidez, ikastetxean konposta egiteko sistema bat ezar-tzeko aukera ematen da.

Onena proposatutako jarduera guztiak egitea izango litzateke, sakonki jorratzen baitute konpostaren gai osoa. Hala ere, jarduerak erabat independenteak direnez, haietako batzuk soilik egitea erabaki dezakegu. Beraz, irakasleak taldearentzat egokiena den eran erabil dezake unitatea, ikasleen aldez aurreko ezagupenak, gai hori lantzen eman dezakeen denbora eta lortu beharreko helburuak kontuan izanik.

Bestetik, proposatzen den eskola-proiektua ikasleek egin behar dute, eta irakasleak haien gidariak eta lagun-tzaileak izango dira zeregin horretan. Hala ere, irakasleek eta ikastetxeko gainerako langileek konpostatze-sistema bat sustatzeko erabil ditzakete edukiak eta proposamenak, ikasleen parte-hartzea hain aktiboa izan gabe. Dena dela, gure ustez, lehen aukera hobetsi beharko genuke: denbora gehiago beharko dugu konpos-tatze-sistema ezartzeko, baina arrakasta handiagoa lortuko dugu eta ikasleek harrera hobea egingo diote.

Azkenik, unitatean irakasleentzako atal bat edo laguntza-gida dago, proposatutako jarduerak egiteko beha-rrezkoak diren ezagupen teoriko guztiak biltzen dituena. Gainera, unitatearekin batera, Konpost ona lortzeko gida praktikoa banatzen da. Gida hori oso baliagarria izango da ikastetxean konposta egiten hasten garenean, konpost ona lortzeko egin beharreko urrats guztiak azaltzen baititu. Gogoan izan behar dugu konpostatzea prozesu naturala dela eta, horrenbestez, berez gertatuko dela. Hala ere, oinarrizko arau batzuk betetzeak prozesua erraztuko du eta, konposta egiten dugun lehen aldia izan arren, arrakasta bermatuko digu.

5

2. UNITATEAREN MAPA JARDUEREN ARABERA ANTOLATUA 2. UNITATEAREN MAPA JARDUEREN ARABERA ANTOLATUA

IKASGELARAKOJARDUERAK

4.1.1. gaia: Zer da konposta eta zertarako balio du? Jard.: Lotu esaldiak. 9. or. (LHko 3. zikloa eta DBHko 1. zikloa)

4.1.2. gaia: Zer konpostatu ahal da? Jard.: Hondakin-hilerria. 9. or. Jard.: Zer bota ahal dugu konpost-metara? 10. or. (LHko 2. zikloa) Jard.: Konpost onaren osagaiak. 10. or. (LHko 3. zikloa

eta DBHko 1. zikloa)

4.1.3. gaia: Natura eta bere zikloak Jard.: Sare tro� koa. 11. or.

4.1.4. gaia: Zein organismok laguntzen dute konposta sortzen? Jard.: Ornogabe bila. 12. or. Jard.: Zer aurkitu dugu? 12. or. (LHko 2. zikloa) Jard.: Nor da nor? 12. or. (LHko 3. zikloa eta DBHko 1. zikloa)

4.3.1. gaia: Konpostgintzaren eginkizuna hiri-hondakinenkudeaketan

Jard.: Zirkulu irekia: eztabaida. 14. or. (LHko 3. zikloa eta DBHko 1. zikloa)

4.3.2. gaia: Konpostatze-prozesua eta etapa bakoitzeanparte hartzen duten organismoak

Jard.: Testa. 15. or. (LHko 3. zikloa eta DBHko 1. zikloa)

Esperimentua: Zizareentzako etxea egin13. or. (LHko 2. zikloa)

Esperimentua: Zure konpostontzia egin15. or. (LHko 3. zikloa eta DBHko 1. zikloa)

ESKOLA-PROIEKTUA: Nola ezarri konposta egiteko sistema bat ikastetxean. 17. or. (LHko 3. zikloa eta DBHko 1. zikloa)

6

3. UNITATEAREN MAPA HEZKUNTZA-MAILEN ARABERA ANTOLATUA

4.1.1. gaia: Zer da konposta eta zertarako balio du? Jard.: Lotu esaldiak. 9. or.

4.1.2. gaia: Zer konpostatu ahal da? Jard.: Hondakin-hilerria. 9. or. Jard.: Konpost onaren osagaiak. 10. or.


4.1.4. gaia: Zein organismok laguntzen dute konposta sortzen? Jard.: Ornogabe bila. 12. or. Jard.: Nor da nor? 12. or.

4.3.1. gaia: Konpostgintzaren eginkizuna hiri-hondakinen kudeaketan

Jard.: Zirkulu irekia: eztabaida. 14. or.

4.3.2. gaia: Konpostatze-prozesua eta etapa bakoitzeanparte hartzen duten organismoak

Jard.: Testa. 15. or.

Esperimentua: Zure konpostontzia egin. 15. or.

ESKOLA-PROIEKTUA: Nola ezarri konposta egiteko sistemabat ikastetxean. 17. or.

LH-KO 3. ZIKLORAKO ETA DBH-KO 1. ZIKLORAKO JARDUERAK

LEHEN HEZKUNTZAKO2. ZIKLORAKO JARDUERAK

4.1.1. gaia: Zer da konposta eta zertarako balio du? 8. or.

4.1.2. gaia: Zer konpostatu ahal da? Jard.: Hondakin-hilerria. 9. or. Jard.: Zer bota ahal dugu konpost-metara? 10. or.


4.1.4. gaia: Zein organismok laguntzen dute konposta sortzen? Jard.: Ornogabe bila. 12. or. Jard.: Zer aurkitu dugu? 12. or.

Esperimentua: Zizareentzako etxea egin. 13. or.

7

4. IKASGELARAKO JARDUERAKIkasgelan hainbat saiotan egin beharreko jarduera praktikoak azalduko ditugu atal honetan. Jarduerak hezkuntza-mailen arabera sailkatuta daude. Guztiak eginez gero, konposta zer den eta nola sortzen den ika-siko dute ikasleek. Nolanahi ere, lehen esan dugun bezala, irakasleak nahi duen erara antola ditzake saioak eta jarduerak.

4.1. HEZKUNTZA-MAILA GUZTIETARAKO JARDUERAK

4.1.1. Zer da konposta eta zertarako balio du?

Helburua: Konposta de� nitzea eta haren erabilerak nabarmentzea.

Lorpena: Ikasleak gai izango dira konposta de� nitzeko eta haren erabilera batzuk aipatzeko.

Garapena: Galdera zehatz batzuk egingo dizkiegu ikasleei, eta emandako erantzunen bidez konpostaren de-� niziora iritsiko gara. Beherago adibide gisa ageri diren galderak egin ditzakegu.

Galderak edozein izanda ere, landu nahi ditugun kontzeptuetara bideratu behar ditugu ikasleak. Hala, hasie-ran galdera orokorrak egingo dizkiegu eta, lortu nahi dugun de� niziora hurbiltzen garen neurrian, galdera zehatzagoak egingo ditugu.

Adibidea:

• Hasteko, konposta zer den badakiten galdetu ahal diegu ikasleei. Gero, baietz erantzun dutenei beren de-� nizioa banan-banan emateko eskatuko diegu. De� nizioak arbelean idatzi, ideia nagusiak azpimarratu, eta baietz erantzun duten beste ikasle batzuek egindako ohar eta zuzenketekin osatuko ditugu. Agertutako kontzeptuak eta hitzak oinarritzat harturik lan egingo dugu.

• Baliteke taldeko inork ez jakitea konposta zer den. Hala bada, lehenengo eta behin konpostatzea era natura-lean gertatzen den prozesua dela azalduko dugu. Gero, honako galdera hauek egingo ditugu:

- Zer gertatzen zaio sagar-azal bati lurrera bota eta bertan uzten badugu?

- Zergatik gertatzen da hori?

Organismo batzuk sagar-azalaz elikatzen direlako. Biodegradagarria da.

- Organismo horien eta beste hondakin biodegradagarri batzuen adibideak jarri.

- Zer gertatuko da denbora tarte baten buruan?

Sagar-azala desagertu eta ongarri bihurtuko da. Horixe da konposta.

- Eta zertarako balio du ongarri horrek?

Zikloa nola ixten den nabarmendu: sagarrondoa sagarra jaten dugu azala lurrera botatzen dugu beste organismo batzuek azala jaten dute ongarria sagarrondoa hazten da.

4. IKASGELARAKO JARDUERAK

Sagar-azala desagertu eta ongarri bihurtuko da.

8

Lehen Hezkuntzako 3. zikloko eta DBHko 1. zikloko ikasleek honako jarduera hau egin dezakete, kontzeptu horiek � nkatzeko:

Jarduera: Lotu esaldiak

• Eranskineko 1. � txan konpostari buruzko hainbat esaldiren hasiera eta amaiera ageri dira.

• Esaldien fotokopiak egin eta puntuetatik moztu.

• Ikasleak binaka jarri edo talde txikiak egin. Talde bakoitzari esaldi guztien fotokopiak eman, nahasirik.

• Talde bakoitzak esaldiak ordenatu behar ditu, hasiera amaierarekin lotuz.

Kontzeptu nagusiak: lurzorua, biodegradagarria, materia organikoa, konposta, deskonposizioa, organismo deskonposatzaileak, zizarea, bakterioa, ongarria.

Gaia lantzeko behar ditugun baliabideak:

• Arbela eta klarionak.

• 1. � txa: “Zer da konposta eta zertarako balio du?” (Eranskineko I. orrialdea).

4.1.2. Zer konpostatu ahal da?

Helburua: Zein hondakin konpostatu ahal diren jakitea.

Lorpena: Ikasleak gai izango dira hondakin biodegradagarriak eta ez-biodegradagarriak bereizteko. Horrela, konpost-metara zer bota ahal dugun eta zer ezin dugun bota jakingo dute.

Garapena:

Hasteko, biodegradagarritasuna de� nituko dugu, hondakin biodegradagarrien adibideak jarriz.

Hondakin biodegradagarriak lehenago izaki bizidunak edo izaki bizidunen atalak izan zirela nabarmen-duko dugu. Esaterako, garrantzitsua da ikasleak papera zuhaitzekin eta artilea ardiekin lotzeko gai izatea eta ideia hau ondo ulertzea: hondakin horiek izaki bizidunen atalak izan ziren lehenago, eta horrexegatik dira orain biodegradagarriak.

Gero, biodegradagarriak ez diren hondakinen adibideak jarri eta zergatik ez diren biodegradagarriak azal-duko dugu.

Biodegradagarriak ez diren hondakinak manufakturazio-prozesu baten bidez sortutako material arti� zia-lak dira. Horregatik, gizakiak sortutako substantziak dituzte, eta denbora asko behar da naturak substan-tzia horiek deskonposatzeko.

Hurrena, konposta egiteko hondakin egokiak aipatuko ditugu, guztiak biodegradagarriak direla nabarmen-duz. Gainera, ikasle nagusienenei azaldu ahal diegu hondakin batzuk ez direla etxeko konposterako egokiak, biodegradagarriak diren arren (okelaren eta arrainaren hondarrak, esaterako).

Azalpena bukatutakoan, honako jarduera hauek egingo ditugu, azaldutako kontzeptuak � nkatzeko:

Jarduera: Hondakin-hilerria

Eranskineko 2. � txan hondakin batzuen argazkiak daude. Jarduera hau egiteko, banan-banan aurkeztukodizkiegu argazkiak ikasleei, beheko aldean ageri den zifra estaliz.

Lehenik, argazkietan ikusten dituzten hondakinak biodegradagarriak ala ez-biodegradagarriak diren galde-tuko diegu ikasleei. Guztiak sailkatutakoan, hondakin bakoitza usteltzeko edo degradatzeko zenbat denbora beharko litzatekeen asmatzen saiatuko dira. Ikasleek esandako zifrak idatzi ondoren, argazki bakoitzaren be-heko aldean dagoena erakuts dezakegu, erantzunik zuzenena nork eman duen ikusteko.

Oharra: Talde handietarako, komenigarria da argazki bakoitzaren fotokopia handitu bat egitea, ikasge-lako edozein lekutatik ondo ikusi ahal izateko.

9

Jarduera: Zer bota ahal dugu konpost-metara? (Lehen Hezkuntzako 2. zikloko ikasleentzat).

Eranskineko 3. � txan dagoen zerrenda erabiliz, ikasleek konpost-metara bota ahal ditugun hondakinak azpi-marratu behar dituzte.

Jarduera praktikoa: Konpost onaren osagaiak (LHko 3. zikloko eta DBHko 1. zikloko ikasleentzat).

Ikasleek eranskineko 4. � txa bete behar dute. Hondakinen zerrenda irakurri ondoren, zeintzuk diren biodegra-dagarriak adierazi behar dute. Gero, hondakin horien artean, konpost-metara botatzeko egokienak zeintzuk diren erabaki behar dute.

Kontzeptu nagusiak: biodegradagarritasuna, hondakina, deskonposizioa, organismo deskonposatzaileak.


• 2. � txa: “Hondakin-hilerria”. Eranskineko II. eta III. orrialdeak. • 3. � txa: “Zer bota ahal dugu konpost-metara?”. Eranskineko IV. orrialdea. • 4. � txa: “Konpost onaren osagaiak”. Eranskineko V. orrialdea.

4.1.3. Natura eta bere zikloak

Helburua: Izaki bizidunek elkarrekiko eta ingurunearekiko loturak dituztela jakitea.

Lorpena: Ikasleak baso hostoerorkor bateko materiaren zikloa azaltzeko gai izango dira eta izaki bizidunek elkarren beharra dutela ulertuko dute.

Garapena: Eranskineko VI. orrialdeko posterra erabiliz, baso hostoerorkor bateko materia-� uxua azalduko dugu, ekosistema horretako kate tro� ko baten bidez.

Bi ideia hauek nabarmendu behar ditugu: naturan ez dago hondakinik eta, organismo deskonposatzaileei esker, azkenean guztia lurzoruaren osagai bihurtzen da.

10

Ondoren, jarduera hau egingo dugu, azaldutako kontzeptuak argitzeko eta zabaltzeko.

Jarduera: Sare tro� koa

• 10-15 pertsonako bi talde handi egingo ditugu, eta ikasle bakoitzari 6. fi txako ilustrazio bat emango diogu. (Fitxa hori eranskineko VII. orrialdean dago).

• Jarduera egiten hasi aurretik, ikasle bakoitzak arretaz aztertuko du eman diogun ilustrazioa (landare bat, animalia belarjale bat, haragijale bat edo organismo deskonposatzaile bat izan daiteke). Egokitu zaion izakiak zer jaten duen eta zein izakiren janari den pentsatu behar du.

Adibidez, intsektu batek landareak jaten ditu eta igel baten janaria izan daiteke; hegazti txiki batek intsektuak edo fruituak jaten ditu eta azeriaren janaria da.

• Gero, ikasle bakoitzak artile zati bat hartu eta mutur batetik helduko dio.

• Hurrena, berarentzat janari den organismo bati emango dio artilearen beste muturra.

Adibidez, armiarmak intsektu bati emango dio artile zatiaren muturra, azeriak karraskari bati edo an� bio bati… Lurzoruko organismoek edo organismo deskonposatzaileek edozein izakiri eman ahal diote, mota guztietako izakiz elikatzen direlako. Landare edo zuhaitzen ilustrazioak dituzten ikasleek, ordea, ezin izango diote inori eman artile zatiaren muturra, izaki bizidunez elikatzen ez direlako.

• Artile-mutur guztiak banatutakoan, taldeko kideen artean “sare” bat eratu dela ikusiko da. Une horre-tan, ikasle bakoitzak nori lotuta dagoen adierazi eta horren zergatia azaldu beharko du.

Oharra: Jarduera hau LHko 2. zikloko ikasleekin egiten badugu, aldez aurretik adibide batzuk idatz di-tzakegu arbelean, izaki bakoitzak zer jaten duen jakin dezaten. Beste aukera bat ere badago: hasieran talde txikiagoak egitea eta ilustrazio gutxiago erabiltzea, eta apurka-apurka taldea handitzen joatea, sarea eratu arte.

Kontzeptu nagusiak: materia, kate tro� koa, izaki biziduna, belarjalea, haragijalea, detritujalea, lurzorua, auto-trofoa, heterotrofoa.


• 5. fi txa: “Baso hostoerorkorraren posterra”. Eranskineko VI. orrialdea. • 6. fi txa: “Sare trofi koa”. Eranskineko VII. orrialdea. • Artile zatiak, 1 metrokoak gutxi gorabehera.

11

4.1.4. Zein organismok laguntzen dute konposta sortzen?

Helburua: Konpostatze-prozesuan parte hartzen duten organismoak ezagutzea.

Lorpena: Ikasleak gai izango dira konposta egiteko egokiak diren organismo batzuk aipatzeko.

Garapena: Laburki azalduko dugu hainbat izaki bizidunek hartzen dutela parte konposta sortzeko prozesuan, eta adibide batzuk jarriko ditugu. Ornogabeak nabarmenduko ditugu, animalia horiek baitira ezagunenak ikasleentzat.

Ornogabe horietako asko gure parke eta berdeguneetan bizi direla azaldu, eta haien bila irtengo gara.

Jarduera: Ornogabe bila

• Intsektu-xurgagailu bat edo plastikozko ontzi txiki estalkidun bat hartuta, ikasleak ikastetxeko berdeguneetan ibiliko dira irakasleekin batera. Harriak edo enbor eroriak altxatu eta belar lehorra edo orbela arakatuko dute, ornogabe bila. Aurkitzen dituzten ornogabeak jaso egingo dituzte.

• 15-20 minutu igarotakoan, ikasleek, banan-banan, aurkitutako ornogabeak erakutsiko dizkiote taldeari, eta irakaslearen laguntzaz identi� katu egingo dituzte. Aldi berean, aurkitutako ornogabeek konposta sortzeko prozesuan parte hartzen duten adieraziko dute.

• Bateratze-lana egindakoan, aurkitutako lekuan aska-tuko dituzte ornogabeak.

Gaian apur bat gehiago sakondu nahi badugu, honako jarduera hauek egin ditzakegu:

Jarduera: Zer aurkitu dugu? (Lehen Hezkuntzako 2. ziklorako)

Ikasgelara itzulitakoan, ikasle bakoitzari aurkitu dituen ornogabeetako bat esleituko zaio eta eranskineko VIII. orrialdeko 7. � txa beteko du.

Jarduera: Nor da nor? (Lehen Hezkuntzako 3. ziklorako eta DBHko 1. ziklorako)

Ikasgelara itzulitakoan, ikasitakoa � nkatuko dugu, eranskineko IX. orrialdeko 8. � txa erabiliz. Fitxa horretan, ornogabe bakoitza bere izen arruntarekin lotu behar dute ikasleek, banaka. Gero, bateratze-lana egingo dugu.

Kontzeptu nagusiak: lurzorua, ornogabeak, habitata.


• Intsektu-xurgagailuak edo plastikozko ontzi txiki estalkidunak.

• 7. fi txa: “Zer aurkitu dugu?”. Eranskineko VIII. orrialdea.

• 8. fi txa: “Nor da nor?”. Eranskineko IX. orrialdea.

12

4.2. LEHEN HEZKUNTZAKO 2. ZIKLORAKO JARDUERAK

4.2.1. Esperimentua: Zizareentzako etxea egin

Helburua: Zizaretegi bat egitea, lur-zizareen jokabidea aztertzeko.

Lorpena: Ikasleak gai izango dira ikasgelan zizareentzako esparru bat sortzeko. Halaber, izaki bizidun baten zuzeneko behaketan oinarrituta iragarpenak egiten ikasiko dute.

Garapena: Esperimentua egiten hasi aurretik, zizareei buruzko azalpen laburra eman dezakegu, beraien ekar-pen nagusia lurzorua sortzea dela nabarmenduz eta beste eginkizun batzuk aipatuz. Gero, esperimentu ho-nen bidez ikasgelan bertan haien jokabidea aztertuko dugula azalduko dugu.

Nola egin zizareentzako etxea:

• Plastikozko ontzi bat aukeratuko dugu. Adibidez, 2 litroko ur-botila bat (goiko aldea moztuta) edo plastikozko edozein ontzi luze. Ontzia hareaz eta konpostez beteko dugu, material horiekin hainbat geruza osatuz, bata bestearen gainean. Geruza bakoitza pare bat zentimetro lodi izango da.

• Ontziaren 3/4 betetzen ditugunean, barazki eta fruten azalez osatutako geruza mehe bat jarriko dugu beste geruza guztien gainean (sagarren edo pataten azalak erabil ditzakegu), eta hosto lehorrez osa-tutako beste geruza mehe bat gainean.

• Denda batean erositako edo parke nahiz berdegune batean hartutako bizpahiru lur-zizare sartuko ditugu ontzian.

• Ontziaren kanpoaldea kartoi mehe beltzez estaliko dugu, eguzkiaren argia sar ez dadin. Ontzia ikas-gelako txoko ilun batean jarriko dugu.

• Orain, zizareen jokabideari buruzko fi txa beteko dugu (9. fi txa, eranskineko X. orrialdea). Bi aste ingu-ru igarotakoan, kartoi mehea kenduko dugu, gure iragarpenak zuzenak ziren ikusteko.

Aholkua: Zizaretegiaren barrualdeak heze egon behar du beti. Hori lortzeko, noizean behin urez ihinz-tatuko dugu.

Adi!: Ez da komeni esperimentu hau oporraldi baten edo zubi luze baten aurretik hastea. Zizareak izaki bizidunak dira, eta zaindu egin behar ditugu. Egokiena esperimentua bukatutakoan zizareak beren habitatera itzultzea da.

Kontzeptu nagusiak: materia organikoa, zizarea, lurzorua, aireztapena, hezetasuna.

Esperimentua egiteko behar ditugun baliabideak:

• Plastikozko ontzia (bi litroko ur-botila hutsa, jakiontzi luzea…) • Konposta • Harea • Hosto lehorrak • Hondakin organikoak • Zizareak • 9. fi txa: “Zizareen jokabidea”. Eranskineko X. orrialdea.

: Ikasleak gai izango dira ikasgelan zizareentzako esparru bat sortzeko. Halaber, izaki bizidun baten zuzeneko behaketan oinarrituta iragarpenak egiten ikasiko dute.

13

4.3. LEHEN HEZKUNTZAKO 3. ZIKLORAKO ETA DBH-KO 1. ZIKLORAKO JARDUERAK

4.3.1. Konpostgintzaren eginkizuna hiri-hondakinen kudeaketan

Helburua: Hiri-hondakinen kudeaketan konpostgintzak praktika iraunkor gisa daukan garrantziaz jabetzea.

Lorpena: Ikasleek ulertu egingo dute konpostgintza zergatik den beharrezkoa eta onuragarria hondakinen kudeaketa iraunkorra lortzeko. Halaber, naturan berez gertatzen diren zikloak eta gizakiak sortutako zikloak ezagutuko dituzte.

Garapena: Eranskineko VI. orrialdean dagoen baso hostoerorkorraren posterra erabiliz, ikasleek sistema natu-ral bateko materiaren zikloa (karbonoa) errepasatuko dute. Gero, gizakiak sortutako hondakin organiko bat aukeratuko dute (adibidez, fruta-azalak edo ogi-hondarrak) eta, irakaslearen laguntzaz, haren bizi-zikloa bir-sortuko dute, ekoizpen-prozesurako lehengaiak erauzten direnetik hondakindegian utzi edo konpostatzen den arte.

Ikasleek bi zikloak alderatu beharko dituzte, antzekotasunak eta desberdintasunak ikusteko. Halaber, arreta handiz aztertu beharko dute zer gertatzen den hondakinak hondakindegira joaten direnean eta zer gertatzen den konpostatzen direnean. Azkenik, gizakiok naturakoen antzeko zikloak sortzeko zer egin behar dugun erabakiko dute.

Jarduera: Zirkulu irekia: eztabaida

• Ikasleak bi talde handitan banatuko ditugu. Talde batek hondakin organikoak hondakindegietan ku-deatzeak zer abantaila dituen pentsatu eta idatzi beharko du (gizartearen, ingurumenaren eta eko-nomiaren ikuspegitik).

• Beste taldeak hondakindegiek sortzen dituzten arazoak aztertuko ditu (ingurumenaren, gizartearen eta ekonomiaren arloko alde txarrak).

• Ikasleek eranskineko XI. eta XII. orrialdeetako 10. fi txan jasotako informazioa erabil dezakete laguntza gisa.

• Azkenik, bateratze-lana egin eta ateratako ondorioez eztabaidatuko dute.

Kontzeptu nagusiak: bizi-zikloa, lehengaia, erauzketa, ekoizpena, manufakturazioa, kontsumoa, hondakina, konpostgintza, hondakindegia, garraioa, inpaktua, kutsadura, berrerabilpena, kudeaketa, metanoa, biogasa, berotegi-efektuko gasak.


• 5. fi txa: “Baso hostoerorkorraren posterra”. Eranskineko VI. orrialdea. • 10. fi txa: “Hondakindegiei buruzko informazioa”. Eranskineko XI. eta XII. orrialdeak. • 5. fi txa: “Baso hostoerorkorraren posterra”. Eranskineko VI. orrialdea. • 10. fi txa: “Hondakindegiei buruzko informazioa”. Eranskineko XI. eta XII. orrialdeak.

14

4.3.2. Konpostatze-prozesua eta etapa bakoitzean parte hartzen duten organismoak

Helburua: Konposta sortzeko prozesuaren etapak eta etapa bakoitzean parte hartzen duten organismoak ezagutzea.

Xedea: Ikasleak gai izango dira konposta sortzeko prozesuaren etapak, haien hurrenkera eta etapa bakoitzean parte hartzen duten organismoak aipatzeko.

Garapena: Lehenik, konposta sortzeko prozesua azalduko dugu, etapak bereiziz eta etapa bakoitzean par-te hartzen duten organismoak aipatuz. Horretarako, Irakasleentzako Laguntza Gidako informazioa erabiliko dugu (24. orrialdea), hezkuntza-maila bakoitzeko ikasleen adinera egokituz.

Gero, ikasleek eranskineko XIII. orrialdeko 11. � txa beteko dute, ikasitako kontzeptuak � nkatzeko.

Kontzeptu nagusiak: mikroorganismoak, fase termo� loa, fase meso� loa, onddoak, makroornogabeak, des-konposizioa.


• 11. fi txa: “Testa”. Eranskineko XIII. orrialdea.

4.3.3. Esperimentua: Zure konpostontzia egin

Helburua: Ikasgelan egongo den konpostontzi txiki bat egitea.

Lorpena: Ikasleak gai izango dira konpostontzi bat egiteko eta horra botatzen diren hondakinekin zer gerta-tuko den asmatzeko.

Garapena:

Lehenik, 3 konpostontzi txiki egingo ditugu:

• Plastikozko 3 ontzi edo botila hartu (2 litrokoak) eta goiko aldea moztu. Ontzi bakoitzaren hiru laur-denak konpostez beteko ditugu.

• Gero, konpostontzietara botako ditugun hondakinak aukeratuko ditugu. Konpostontzi bakoitzean hondakin mota bat sartuko dugu. Batean hondakin biodegradagarriak sartuko ditugu, hala nola ba-razki eta fruten azalak, zati txikietan moztuta. Beste bi konpostontzietan biodegradagarriak ez diren hondakinak sartuko ditugu (plastiko zatitxoak edo aluminio-papertxoak).

• Ontziaren goiko aldea plastiko mehe batez estaliko dugu –beroa eta hezetasuna kontserbatzeko-, eta artazien puntaz zulotxoak egingo dizkiogu –airea konpostontziaren barrualdean ibil dadin-.

• Azkenik, hainbat bider astinduko dugu konpostontzi bakoitza, hondakinak barrualde osoan modu erregularrean bana daitezen.

15

• Gure esperimentuarekin emaitzarik onena lortzeko, egunero astindu behar ditugu konpostontziak (horrela, airea nahasturaren barnealdean ibiliko da). Gainera, barrualdea urez ihinztatu eta konposton-tzia ikasgelako leku bero baten jarri behar dugu.

Prest ditugu konpostontziak. Orain, esperimentuari buruzko 12. fi txa bete (eranskineko XIV. orrialdean dago) eta hondakinekin zer gertatuko den iragarri behar dugu. Hainbat aste igarotakoan, gure iragarpenak zuzenak ziren jakingo dugu.

Kontzeptu nagusiak: biodegradagarria, ez-biodegradagarria, mikroorganismoak, konposta.

Esperimentua egiteko behar ditugun baliabideak:

• Plastikozko 3 ontzi (2 litroko botilak, adibidez) • Konposta • Hiru hondakin mota, zati txikietan moztuta • Plastiko mehea • 12. fi txa: “Esperimentua: zure konpostontzia egin”. Eranskineko XIV. orrialdea

16

5. ESKOLA-PROIEKTUA: NOLA EZARRI KONPOSTA EGITEKO SISTEMA BAT IKASTETXEAN (Lehen Hezkuntzako 3. zikloko eta DBHko 1. zikloko ikasleentzat)

Ikastetxean konposta egiteko sistema bat ezartzeko etapak azalduko ditugu atal honetan.

Ikasleek sortu behar dute konposta egiteko sistema, eta irakasleek gidari eta laguntzaile papera jokatuko dute. Ikastalde zehatz bat edo ikastetxeko ikasle guztien artean aukeratutako talde bat arduratuko da proiek-tua gauzatzeaz.

Proiektua ikasleen esku uztea da egokiena. Ikastetxe osoarentzat aldaketaren motorra eta jokabide-eredua izatea lortu behar dugu. Ikasleek proiektuaren ardura beren gain hartzen badute, haien parte-hartzea handia-goa izatea lortuko dugu eta arrakastarako aukerak ere handiagoak izango dira. Izan ere, batzuetan, ikasleek harrera hobea egiten diete ikaskideen iradokizunei irakasleen proposamenei baino.

Proiektua gauzatzeko epea hiruhileko baten eta ikasturte osoaren artekoa izango da, ikastetxearen eta proiektuari eskaintzen zaion denboraren arabera. Orain, proiektua denboran antolatzeko proposamen bat egingo dizuegu, adibide gisa. Irakasleek beren beharretara eta hezkuntza-proiektura egokitu ahal dute proposamena.

Proiektua denboran antolatzeko proposamena

Noiz? Zer egingo dugu? Zenbat denbora beharko dugu?

1. eta 2. asteak Kontzientziazio-saioak1. sekzioa: Konpostgintza ikasgai 4 ordu

3. astea Aurretiazko egoeraren azterketa2. sekzioa: Sortzen ditugun hondakin organikoak 2 ordu

4. asteaPlangintza-saioak

3. sekzioa: Konpostontziaren kokapena.4. sekzioa: Zer konpostatuko dugu?

1 ordu

5.-8. asteak 5. sekzioa: Sentsibilizazio-kanpaina Hainbat ordu astean

9. astea Proiektuaren etapa praktikoa6. sekzioa: Lanari ekin. 1 ordu

10. astetik aurrera Proiektuaren etapa praktikoa7. sekzioa: Mantentze-lanak 30 minutu egunero

22. astetik aurrera Bukaerako emaitza8. sekzioa: Konposta lortu dugu

5. ESKOLA-PROIEKTUA: NOLA EZARRI KONPOSTA EGITEKO

Kontzientziazio-saioak

Proiektuaren etapa praktikoa

Proiektuaren etapa praktikoa

17

5.1. KONPOSTGINTZA IKASGAI

Proiektuari ekin aurretik, ikasleek konpostari eta hiri-hondakinen kudeaketan betetzen duen eginkizun garrantzitsuari buruzko oinarrizko ezagupenak jaso behar dituzte. Aldez aurreko lan hori beharrezkoa da konpostgintzaren aldeko sentsibilizazioa handitzeko eta, horrela, besteak sentsibilizatzeko lanean emaitza hobeak lortzeko: ikasleek ideiak argi eduki behar dituzte, besteak errazago kontzientziatzeko.

5.2. SORTZEN DITUGUN HONDAKIN ORGANIKOAK

a. Ikastetxean sortzen diren hondakin organikoak identi� katu

Jarduera: Hondakinen ikuskapena

Konpostatzen hasi aurretik, ondo aztertu behar ditugu ikastetxean sortzen diren hondakin organikoak: mo-tak, lekuak eta kopuruak. Horrek hurrengo urratsak plani� katzen eta proiektua arrakastaz burutzen lagun-duko digu.

Hondakinen ikuskapena egiteko, ikastetxeko hainbat langileren laguntza beharko dute ikasleek. Irakasleekin batera, hauek izango dira laguntzaile nagusiak: sukaldeko langileak (egonez gero) eta atezaina (edo zakarron-tziak husteaz arduratzen den pertsona).

1. taulan ikastetxean hondakinen ikuskapena egiteko urratsak azaltzen dira.

Aholkuak:

• Ez aztertu sukaldeko zarama-poltsak. Jaki prestatuen hondarrak dituztenez, azterlana desatsegina eta zaila izango litzateke.

• Ikuskapena aire zabalean edo leku handi batean egin (atartean edo kirol-pistetan, adibidez).

• Egokiena ikuskapena beste ikasleak klasean dauden bitartean egitea da. Parte hartzen duten ikasleak erosoago sentituko dira besteak beraiei begira ez badaude.

• Ikuskapena egiteko erabiliko den lekua garbitu, hasi aurretik eta bukatu ondoren.

• Ikuskapena egin bezain laster eskuak garbitu.

18

1. TAULA: NOLA EGIN HONDAKINEN IKUSKAPENA

IKUSKAPENA EGIN AURRETIK

1. Ikuskapenaren eremua de� nitu

• Ikastetxe osoa ikuskatuko dugu?

• Hala ez bada, ikastetxeko zein eremu ikuskatuko ditugun zehaztu.

• Zenbat poltsa pisatu eta aztertuko ditugun erabaki. (20 ikasleko talde batek 4 poltsa inguru ikuska ditzake).

2. Datuak bildu

• Hondakinen jatorria zehaztu (sukaldea, ikasgelak, jolastokia...).

• Ikuskatuko dugun eremuan zenbat zakarrontzi dauden eta zein motatakoak diren aztertu. Hondakinak gaika biltzen dira?

• Zenbatean behin husten dira zakarrontziak? Nor da horren arduraduna?

3. Ikuskapena prestatu

• Ikuskapena egiteko data eta lekua aukeratu.

• Aztertuko ditugun hondakin-poltsak gordetzeko eskatu dagokien pertsonei.

• Ikuskapena egiteko beharko dugun material guztia lortu: zarama-poltsak, etiketak, latexezko eskularruak, olanak edo izara handiak, klipa duten kar-petak, eranskineko XV. orrialdeko 13. � txa (� txa bat aztertuko dugun poltsa bakoitzeko), bolalumak, errotuladoreak eta balantza edo pisagailua.

IKUSKAPENA EGITEN DEN BITARTEAN

1. Ikuskapena egiteko lekua prestatu

• Lekua garbitu eta izarak edo olanak lurrean zabaldu.

• Lehen sorospenetarako botika-kutxa eskura eduki.

• Beharko dugun material guztia eskura jarri.

2. Hondakinak etiketatu

• Zarama-poltsa bakoitzaren jatorria zein den galdetu eta etiketa jarri.

3. Poltsak pisatu • Poltsak banan-banan pisatu eta pisua fi txan idatzi.

4. Poltsak aztertu

• Zein poltsa ireki eta aztertuko ditugun erabaki.

• Poltsak ireki eta hondakinak izararen edo olanaren gainean barreiatu.

• Hondakinak material motaren arabera sailkatu: papera, plastikoa, tetra-brikak, latak, hondakin organikoak…

• Hondakin mota bakoitza poltsa batean sartu eta poltsa pisatu. Pisua erans-kineko 13. � txan idatzi (XV. orrialdea).

• Zein motatako hondakin organikoak aurkitu ditugu? Konpost-metara bota-tzeko egokiak dira?

• Hondakinak aztertutakoan, poltsak bota ditzakegu.

IKUSKAPENA EGIN ONDOREN 1. Emaitzak aztertu

• Ikuskapena egiten genuen bitartean bete ditugun fi txak erabiliz, aurkitu di-tugun hondakin motei eta kopuruei buruzko gra� koak egingo ditugu.

• Arreta berezia jarri hondakin organikoei: Zein motatako hondakinak aurkitu ditugu? Zein izan da bakoitzaren kopurua? Konpostatzeko egokiak dira?

b. Hondakin organikoak non sortzen diren identi� katu

Jarduera: Ikastetxearen mapa

Ikuskapenari esker, badakigu ikastetxean sortzen diren hondakin organikoetatik zeintzuk diren konposta egi-teko baliagarriak eta zehazki non sortzen diren.

Orain, ikastetxearen plano bat lortu behar dugu. Lortzen ez badugu, guk marraztuko dugu. Gero, hondakin organikoak sortzen diren lekuak markatuko ditugu planoan. Leku horietan hondakinak gaika biltzeko sistema bat ezar daiteke? Zer behar dugu horretarako?

19

5.3. KONPOSTONTZIAREN KOKAPENA

Ikastetxearen planoa erabiliz, konpostontzia kokatzeko lekurik onena aukeratuko dugu denon artean. Horre-tarako, lau ideia nagusi hauek izan behar ditugu kontuan:

• Konpostontzia aire zabalean egon behar da.

• Egokiena lurraren edo belarraren gainean jartzea da. Horrela, materia organikoa konpost bihurtzen duten izaki bizidunak errazago sartuko dira konpost-metan.

• Konpostontzia haize gogorretik eta euritik babestuta egon behar da, eta eguzkiak zuzenean jotzen ez duen leku batean.

• Ez dugu kokatuko ikaslerik gazteenak erraz irits daitezkeen leku batean.

Oro har, konpostatze-prozesua ezin hobeto gara dadin, lekuak baldintza orekatuak bete behar ditu eguzki-argiari, tenperaturari, aireztapenari eta hezetasunari dagokienez. Lekurik egokiena batzuetan eguzkitan eta batzuetan gerizpean dagoena izango da. Aukeratutako lekuak baldintza hori betetzen ez badu, horretara egokitu beharko dugu, edo konpostontzia zuhaitz baten azpian edo horma baten ondoan jar dezakegu. Le-kua oso hezea bada, materia deskonposatu egingo da eta kiratsa sortuko du, hau da, konpost bihurtu be-harrean usteldu egingo da. Beti eguzkitan badago, ordea, hondakinek berez daukaten hezetasuna galduko da, lurreko organismoak nekez hurbilduko dira konpost-metara eta prozesua oso geldoa izango da. Beraz, konpostontziaren kokalekua aukeratzeko orduan baldintza horien guztien arteko oreka bilatu behar dugu. Lorategiaren edo kokalekuaren estetika orokorra ere izan behar dugu kontuan.

5.4. ZER KONPOSTATUKO DUGU?

Ikuskapenaren emaitzak oinarritzat harturik, zein hondakin konpostatuko ditugun erabakitzeko solasaldia egingo dugu denon artean. Irakasleak moderatuko du eztabaida, baina ikasleek hartu behar dituzte erabakiak.

Lehen fase batean ikastetxean sortutako hondakinetako batzuk soilik konpostatzea erabaki dezakegu, erraz bereiz daitezkeen hondakinak hain zuzen ere. Adibidez, hasiera batean ikasleek jolastokian sortutakoak kon-postatu ahal ditugu, eta sukaldean sortutakoak gerorako utzi.

Nolanahi ere, kontuan izan behar dugu jaki prestatuen hondarrak ez direla konpost-metarako egokiak.

Zein hondakin konpostatuko ditugun erabaki ondoren, nola jasoko ditugun erabaki behar dugu. Aukera bat hautatu ditugun lekuetan zakarrontzi berriak jartzea eta hondakin organikoetarako soilik erabiltzea da. Zakarrontzi horiek ondo seinalatuta egon behar dira. Oso lagungarria da zakarrontzien alboan edo gainean poster bat edo etiketa bat jartzea, zein hondakin mota bota daitezkeen adieraziz.

Bestetik, kontuan izan behar dugu denbora igaro ahala hondakin organikoak kiratsa hedatzen hasten direla. Horregatik, zakarrontzi handiak jarri beharrean, hobe da zakarrontzi txikiak jartzea eta sarritan hustea.

Algak

Errautsa

Belarra

Papera

Lastoa

Te-hostoakKafe-hondarrak

Barazki eta fruten hondarrak

Hosto lehorrakBarazki eta fruten

azalak

Kimikoki tratatutakobaratzeetako hondarrak

Zura edo egurra

Ogia

Ikatz-errautsa

Landare gaixoak

20

5.5. SENTSIBILIZAZIO-KANPAINA

Gure proiektuak arrakasta izan dezan, ezinbestekoa izango da ikastetxeko kide guztiek nola edo hala parte hartzea eta laguntza zuzena ematea.

Hori lortzeko, argi azaldu behar diegu zein proiektu garatzen ari garen, konpostatzea zergatik den garrantzi-tsua, nola lagun dezaketen, eta zein izango diren ikastetxearentzako eta gizarte osoarentzako onurak.

Sentsibilizazio-kanpainarako jarduera batzuk proposatuko dizkizuegu atal honetan. Iradokizun hutsak dira, proiektuan parte hartzen duen talde bakoitzak erabakiko baitu kanpaina nola egin:

• Konpostgintzari buruzko posterrak diseinatu eta korridoreetan edo ikasgeletan jarri.

• Beste ikasleentzako aurkezpenak egin, zer egiten ari garen azaltzeko.

• Beste ikastaldeen artean lehiaketa bat antolatu, esloganik onena bilatzeko, konpostari buruzko abes-ti edo olerki bat asmatzeko...

• Konpostatzen hasten garenean, ikastetxeko kide guztiei azaldu nola erabiltzen ari diren jarri ditugun zakarrontzi berriak, hondakinen gaikako bereizketa ondo egiten ari den... Adibidez, txartel horiak eta gorriak erabil ditzakegu jokabide okerrak zigortzeko (hondakinak ondo ez bereiztea edo zakarron-tziak ez hustea, esaterako). Konpostontziaren mantentze-lanak ikasleen ardurapean dauden ikaste-txeetan soilik erabiliko dugu txartelen sistema, beste ikastetxe batzuetan irakasleak edo beste lan-gileak arduratuko baitira zeregin horretaz.

• Ikastetxeko leku zehatz bat (jende asko ibiltzen den toki bateko horma, adibidez), gure proiektuan egiten ari garen aurrerapenez informatzeko erabili. Adibidez, “Konpostgintzaren horma-irudia” jar dezakegu, prozesuari buruzko informazioarekin, konpostaren inguruko albisteekin, kontu bitxiekin...

21

5.6. LANARI EKIN

Zakarrontzi berriak jarritakoan, erabiltzen has gaitezke. Hondakinez betetzen hasten direnean, konpostontzia erabiltzeari ekingo diogu.

• Lehenik, lastoz edota adar txikiz estaliko dugu konpostontziaren hondoa (lurra ukitzen duen aldea). Hosto lehorrak ere jar ditzakegu. Konpostontziaren hondo osoa estali behar dugu, ahalik eta geru-zarik uniformeena eratuz.

• Gero, ikastetxeko hondakin organikoak kudeatzeko sistema berriaren bidez jaso ditugun hondakin organikoak botako ditugu. Geruza uniforme samarra osatzen saiatuko gara.

• Azkenik, hosto lehorrez edo aldez aurretik hezetutako egunkari-paperez estaliko ditugu hondakinak. Horrela, ez da kiratsik sortuko eta metaren goiko geruzetan ez da eulirik ibiliko.

5.7. MANTENTZE-LANAK

Konpostatzen hasten garenean, zakarrontziak aldiro husteko eta hondakin organikoak jasotzeko sistema bat ezarri behar dugu. Halaber, konpostontziaren mantentze-lanez nor arduratuko den erabaki behar dugu.

Erabaki hori ere ikastetxearen araberakoa izango da. Proiektuaren fase honen ardura ikasleen gain uzten bada, egutegi bat egin daiteke. Proiektuan parte hartzen duen ikastalde bakoitzak honako zeregin hauek egin beharko ditu denbora-tarte batez:

a. Hondakin organikoen zakarrontziak egunero (bi egunez behin) jasotzea eta hustea.

b. Konpostontzira hondakinak botatzen ditugun bakoitzean, ondo hedatzea eta hosto lehorrez edo egunkari-paper hezez estaltzea.

c. Hilean behin konposta iraultzea, airea sar dadin eta deskonposizio-prozesua azkartzeko (zeregin hori per-tsona heldu batek egitea da egokiena).

Proiektuaren ardura duen ikastaldeak ezarriko ditu konpostontzia ondo erabiltzeko arauak. Horretarako, zere-ginen txostena edo zerrenda egin daiteke, konpostontziaren mantentze-lanez arduratuko diren taldeentzat.

22

5.8. KONPOSTA LORTU DUGU

Konpost-meta ondo zaindu badugu eta klimatologia egokia zain badugu, laugarren hilabetetik aurrera kon-postontziaren hondoa aztertzen has gaitezke, konpost ondua daukagun ikusteko. Hala ere, hasiberrientzat konposta seigarren hilabetetik aurrera lortzen hastea da ohikoena.

Konpost onduak lur-usaina du eta kolore ilunekoa da, ia beltza. Ez da hondakinen arrastorik antzematen eta pilatuta dagoenean erori egiten da.

Konposta sortu ahala, jaso eta gero erabiltzeko gorde dezakegu. Kopuru handi samarra daukagunean, hainbat gauzatarako erabil dezakegu. Hona hemen adibide batzuk:

• Ongarri gisa erabil dezakegu ikastetxeko baratzean.

• Ikastetxean baratzerik ez badago, ikastetxeko berdeguneak zaintzen dituztenei eman ahal diegu, zuhaitzak eta zuhaixkak ongarritzeko.

• Udalari edo herriko arduradunen bati eman ahal diogu, udalerriko lorategietan ongarri gisa erabil dadin. Egun berezi bat aukera dezakegu ongarria emateko, hala nola Ingurumenaren Nazioarteko Eguna (ekai-naren 5a) edo Lurraren Eguna (apirilaren 22a), gure ekintza horrek oihartzun handiagoa izan dezan.

• Beste aukera bat konposta hareaz nahastea eta loreontzietan landareak landatzeko erabiltzea da. Loreon-tziak etxera eraman edo ikastetxean utz ditzakegu. Hona hemen erraz ernamuintzen diren hazi batzuk: eki-lorearena, ilarrarena eta baltsamo-belarrarena.

23

6. IRAKASLEENTZAKO LAGUNTZA GIDA Gida honen bidez, jarduerak ikasgelan eta ikastetxean garatu ahal izateko beharrezkoak diren oinarrizko kontzeptu teoriko guztiak jasotzen lagundu nahi diegu irakasleei. Lana kon� antzaz eta segurtasunez egiteko informazio baliagarria aurkituko dute hemen.

6.1. LURZORUKO ORGANISMOEN GARRANTZIA

Lurzoruaren goi-geruza oso emankorra da eta izaki bizidunez beteta dago. 4.042 m2-ko geruza zati batean (azalera hori futbol-zelai baten erdia da1), hau aurki dezakegu gutxi gorabehera: 405 kg zizare, 1.080 kg onddo, 675 kg bakterio, 59,85 kg protozoo eta 400,5 kg artropodo, alga eta ugaztun txiki (Pimentel, 1995)2. Beraz, lurzorua ez da materia bizigabea, komunitate biziduna baizik, eta halakotzat hartu behar dugu.

Lurzoruko materia organikoak beste osagai batzuk ere baditu, hala nola organismo hilak, landare-materia eta deskonposizio fase desberdinetan dauden bestelako material organikoak. Azkenik, deskonposizio-prozesu-aren bukaeran humusa eratzen da, materia organiko iluna eta egonkor samarra. Hala materia organikoa nola humusa elikagai-erreserba dira landareentzat, eta beste onura batzuk ere badituzte.

Paisaia natural bat ikusten dugunean, geure buruari galdetzen diogu belardiek eta berezko basoek nola fun-tzionatzen duten laborantzarik eta ongarririk gabe. Azalpena erraza da: lurzoruko organismoek lantzen dituz-te, ez makinek. Lur horiek ere ongarritu egiten dira, baina ongarriak behin eta berriro erabiltzen dira, eta beti daude hor. Berezko lurzoruen estalkia landare-hondarrak dira (hosto erorkorrak eta adarrak), edo urte osoan zehar hazten diren landareak (hostoiraunkorrak).

Materia organikoaren hondarrez osatutako geruza horren azpian, lurzoruko organismo ugariek osatzen du-ten talde konplexuak landareen hondarrak eta sustrai hilak deskonposatzen ditu. Gero, denboran zehar astiro bildutako mantenugaiak askatzen dira. Lurraren beste atalekin alderatuta, lurzoruaren goi-geruza dibertsi-taterik handieneko partea da. Lurzoruan bizi diren organismoek mineralak askatzen dituzte, landareentzako mantenugai bihurtuta. Orduan, landareek xurgatu egiten dituzte. Organismoek behin eta berriro birziklatzen dituzte mantenugaiak, landare-belaunaldi bakoitza hil eta usteldu edo deskonposatzen denean.

6. IRAKASLEENTZAKO LAGUNTZA GIDA

1 110 x 75 metro gehienez. 100 x 64 metro gutxienez. 2 National Center for Appropiate Technology – NCAT. http://www.attra.ncat.org/espanol/

24

Lurzoruaren goi-geruzan edo haren gainean mota askotako organismoak bizi dira. Bakoitzak eginkizun ze-hatz bat betetzen du. Bizitzen laguntzen badiegu, organismo horiek gure onerako lan egingo dute. Horrega-tik, lurzoruko abereak direla esan dezakegu. Gainera, lurzoruko organismo ugariek emankor bihurtzen dute lurra. Haien artean, lur-zizareek, artropodoek eta mikroorganismo batzuek garrantzi berezia dute.

6.2. ZER DA KONPOSTA?

Konposta konpostatze-prozesuaren emaitza da. Konpostatze-prozesuan materia organikoa deskonposatu eta aberastasun handiko materia ilun bihurtzen da. Materia hori basoetako lurzoruko humusaren antzekoa da, baina deskonposizio-egoera apalagoan dago.

Konposta gizakiak kontrolatutako baldintzetan egiten da, eta mota askotako organismoek parte hartzen dute, hala nola zizareek eta tamaina mikroskopikoko hainbat organismok. Organismo mikroskopiko horietako ba-tzuk bakterioak eta onddoak dira. Konpost-metan mikroorganismoek beren lana egin dezaten, funtsezko printzipio honetan oinarritutako baldintza zehatz batzuk behar dira: “Lurreko izaki bizidun guztiek beroa, ura eta airea behar dituzte”. Beraz, konpostatuko diren materialak bero, heze eta ondo aireztaturik badaude, mikroorganismoek hobeto egingo dute beren lana.

Hezetasuna ezinbestekoa da jarduera mikrobiologikorako. Hezetasun egokia lortzeko, hondakin mota des-berdinak nahasi eta materialak birrindu edo izpitu ahal ditugu. Bestetik, konpost-meta lehor badago, deskon-posizioa nekez gertatuko da. Horregatik, aldiro hezetu behar da.

6.3. ZERTARAKO BALIO DU KONPOSTAK?

Konposta gauza askotarako erabil daiteke, baina nagusiki ongarri gisa erabiltzen da. Hori da erabilerarik eza-gunena eta hedatuena. Beraz, konpostatzeak onura zuzenak ekarriko dizkigu: hondakin organikoak metatu eta konpost-meta apur bat zainduz gero, ikastetxeko baratzeko lore, zuhaitz eta zuhaixketarako ongarri on eta doakoa lortuko dugu.

Hona hemen, zehazki azalduta, konpostaren zenbait onura.

Ingurumenarentzat: • Konpostatzen badugu, hondakin gutxiago joango dira hondakindegietara. • Konposta egiteak lorezaintzarako ongarri kimikoen eskaria gutxitzen du, ongarri gisa erabil

daitekeelako. • Konposta zohikatzaren ordezko gisa erabil daiteke. Horrela, zohikaztegiak babesten lagunduko dugu. • Berotegi-efektuko gas gutxiago sortuko dira hondakindegietan (metanoa, adibidez).

Lurzoruarentzat eta landareentzat: • Konpostari esker, lurzoruaren emankortasuna handitzen da, mantenugaiak astiro askatzen direlako. • Landareen osasuna hobetzen da. • Oso trinkoak diren lurzoruak hobeto drainatzen dira. • Lurzoruan ura atxikitzeko gaitasuna handitzen da. • Lurzoruaren aireztapena hobetzen da. • Lurzoruaren egonkortasuna handitzen da, konpostak humusaren eginkizuna betetzen duelako eta

higadura eragozten duelako. • Laburbilduz, konpostak lurzoruaren egitura eta propietateak hobetzen ditu (emankortasuna eta

ekoizpen-ahalmena, besteak beste).

Konpostatzea erabakitzen duenarentzat: • Naturarekin harreman estuan egoteko eta beraren zikloak hobeto ezagutzeko aukera ematen dio. • Ingurumen hurbilaren alde lan egiteko aukera ematen dio. • Ingurumena hobetzeko ahalegin kolektiboari norberak egiten dion ekarpena da. • Zeregin erraza da eta, beraz, lorpen-sentimendua sortzen du konpostatze-prozesuan parte hartzen

dutenengan.

25

Pertsona batzuentzat konpostatzeak merezi gabeko ospe txarra du eta, horregatik, ez dute konpostatzeko gogo handirik erakusten. Konpostatzeak sortzen dituen arazo gehienen jatorria oso argia da: konpost-metara botatzen diren osagaiak ez dira egokiak, eta horrek kiratsa edo animalia gogaikarriak agerrarazten ditu. Beraz, gida honetako aholkuak betetzen baditugu, kalitate oneko konposta lortzeaz gain, konpostatzea-ren onura guztiak jaso eta alde txarrak edo arazoak ekidingo ditugu.

6.4. NOLA SORTZEN DA KONPOSTA?

Organismo guztiek mantenugaiak behar dituzte hazteko eta ugaltzeko. Konpostatze-prozesuan, oso garran-tzitsua da mantenugaien arteko erlazioa mantentzea, karbonoari eta nitrogenoari dagokienez bereziki. Izan ere, mikroorganismoek energia-iturri gisa erabiltzen dute hondakinetako karbonoa, eta nitrogenoa ezinbes-tekoa zaie beren gorputza eraikitzeko behar dituzten proteinak sortzeko.

Halaber, mikroorganismoek oxigenoa behar dute materia organikoa ondo deskonposatu ahal izateko. Kon-post-metan oxigeno nahikoa egon behar da mikrobioek beren lana egin dezaten eta egoera anaerobiorik sor ez dadin. Izan ere, egoera anaerobioek prozesua oztopatzen dute, kiratsa sortzen da eta kalitate txarreko konposta lortuko dugu. Beraz, prozesua behar bezala gara dadin, konpost-meta ondo aireztaturik egon behar da eta porositate egokia izan behar du.

Mikroorganismoek ura ere behar dute. Teorian, hartzidura aerobikoa gerta dadin, nahikoa da hezetasuna % 30 eta % 70 bitartekoa izatea, bal-din eta konpost-meta ondo aireztaturik badago. Praktikan, ez da komeni hezetasuna handiegia izatea, airea hondakin-zatikien arteko espazioe-tatik atera eta prozesua anaerobiko bihurtuko litzatekeelako (hau da, oxigenorik gabe gara-tuko litzateke). Hezetasuna txikiegia bada, ordea, mikoorganismoen jarduna moteldu egiten da.

Konpostatze-prozesuan metatzen ditugun hondakin organikoak oso bizileku egokia dira mikroorganismo eta makroornogabe askorentzat. “Biztanle” horietako batzuk materia organikoaz elikatuko dira, zatiki gero eta txikiagotan deskonposatuz. Beste batzuk, berriz, materia organikoa “jaten” duten organismoez elikatuko dira. Horrela eratzen da konpost-metako kate trofi koa. Onddoek eta bakterioek abiatzen dute materia organikoa hartzitzeko prozesua. Handik gutxira, aktinomizetoak (bakterioen eta onddoen arteko organismoak) gehitzen zaizkie zeregin horretan, eta gero miriapodoak, intsektuak eta harrak.

Konpostatze-prozesuan, organismoek zati gero eta txikiagotan birrintzen dute materia organikoa, eta azke-nean humusaren antzeko materia ilun bat sortzen da. Prozesu horretan CO2, beroa eta ura ere ekoizten dira.

Nagusiki, aireak ukitzen dituen aldeetan deskonposatzen dute mikroorganismoek konpost-metako materia organikoa. Horregatik, mikroorganismoek lanerako daukaten hondakin-azalera zenbat eta handiagoa izan, orduan eta azkarrago deskonposatuko dira materialak. Horri dagokionez, konpost-meta eguzkitan jarritako izotz-bloke baten antzekoa da: handia bada, astiro urtzen da; birrintzen badugu, oso bizkor urtuko da.

Konposta sortzeko prozesuan pH-ak ere eginkizun garrantzitsua betetzen du, mikroorganismoengan eragina duelako eta deskonposizio-prozesuan zehar aldatzen delako. Oro har, onddoek 5 eta 8 bitarteko pH-a onar-tzen dute, eta bakterioek 6 eta 7,5 bitartekoa. Oso zaila da hondakinen pH-a aldatzea, eta pH osagarria duen hondakinen bat gehitu behar da horretarako3. Horregatik, pH egokia edukitzeko bermerik onena konpost-meta ondo aireztaturik egotea da.

3 Masa azidotzen bada, kare hila gehitu ahal zaio; alkalinizatzen bada, gatz azidoak edo sufre-hautsa.

Konposta

Beroa

Karbono dioxidoa

Oxigenoa

Ura

UraK eta N iturriak

Mikroorganismoak

26

Konposta sortzeko prozesuan hainbat fase bereiz daitezke, eta fase bakoitzak bere tenperatura eta mikro-organismo espezi� koak ditu. Lehen esan dugun bezala, konpostatze-prozesu osoan oxigeno eta ur kopuru egokiak egon behar dira, baina batez ere aurreneko bi faseetan, fase horietan mikrobioen jarduna handiagoa delako eta, beraz, oxigeno gehiago behar dutelako.

1. Fase meso� loa edo tenperatura epelekoa

Fase honetako mikroorganismo nagusiak bakterioak eta onddo meso� loak dira. Haien eraginez, tenperatura oso bizkor igotzen da konpost-metaren erdigunean. Organismo horiek azkar hausten dituzte erraz degrada-tzen diren konposatu disolbagarriak. Milazangoak, zizareak, bareak eta horrelako ornogabeak lanean hasten direnean, prozesua azkartu egiten da: materia organikoa zatikatzen dutenez, deskonposizio-lana errazten diete bakterioei.

2. Fase termo� loa edo tenperatura berokoa

Fase honek zenbait egun edo aste batzuk iraun dezake. Tenperaturak 40 ºC-tik gorakoak izaten dira (65 ºC-tik gorakoak batzuetan). Tenpe-ratura oso beroa denez, aurreko fasean lanean aritu diren mikroorga-nismoek beren jarduna moteltzen dute. Fase honetan esku hartzen duten organismoak molekula konplexuagoak degradatzeko gai dira, hala nola proteinak, gantz-azidoak eta zelulosa (landareen egituraz-ko molekula). Fase honetako mikroorganismo nagusiak aktinomize-toen taldeko bakterio termofi loak dira. Onddo-itxura dute, eta be-raiek ematen diote lur-usaina konpostari.

Energia-eduki handiko konposatuak agortzen diren neurrian, tenperaturak behera egiten du, mikroorganis-mo meso� loek berriro kolonizatzen dute konpost-meta eta gelditzen den materia organikoa ontzeari ekiten diote. Orduan, hirugarren fasea hasten da.

3. Ontze fasea

Esan dugun bezala, ontze fasean berriro hasten dira lanean fase meso� loko organismoak. Fase honetan, be-roak esterilizatzaile gisa jokatzen du, eta konpost-metan egon litezkeen germen guztiak hiltzen ditu. Halaber, fase honetan onddoek lan handia egiten dute: hondakin lehorrak edo nitrogeno gutxikoak deskonposatzen laguntzen dute.

4. Hozte fasea

Faserik luzeena da: hainbat hilabete iraun dezake. Ez dago tenperatura-aldaketa handirik eta mikrobioen jar-duna motela da. Fase honetan ornogabeak hasten dira lanean, eta bukaera ematen diote materia organikoa-ren deskonposizio-prozesuari.

Aktinomizetoak

1. fasea 2. fasea 3. fasea 4. fasea4. fasea4. fasea

27

6.5. ORGANISMO DESKONPOSATZAILEAK

Lehen esan dugun bezala, konposta elkarrekiko loturak dituz-ten hainbat organismoren lan bateratuari esker eratzen da. Or-ganismo horiek guztiek konpost-metako kate tro� koa osatzen dute. Haietatik, % 90 bakterioak dira, eta % 10 onddoak, proto-zooak eta tamaina askotako ornogabeak.

Milazangoek, barraskiloek, bareek eta beste ornogabe ba-tzuek konpost-metako hosto lehorrak eta, oro har, landareen hondarrak jaten dituzte. Hori egitean materialak zati txikia-gotan hausten dituztenez, bakterio, onddo eta aktinomize-toentzako azalera biodegradagarria handitzen da. Mikro-organismo horiek guztiak, berriz, akaroen eta kolenboloen janaria dira.

Bestetik, zizareak eta nematodoak landare-hondarrez elikatzen dira, eta iraizten dituzten konposatu organikoek konposta abe-rasten dute. Gainera, zizareek konpost-meta aireztatzen dute, bertan egiten dituzten tunelen bidez. Horrekin batera, man-tenugaiak eta oxigenoa konpost-metaren barnean mugitzea ahalbidetzen dute.

Halaber, organismo horien guztien iraizkinak eta gorputz hilak beste organismo batzuen elikagaia dira. Horre-la, erabateko orekan dagoen kate tro� koa sortzen da. Beheko taulan, konpost-metako ornogaberik ugarienak eta bakoitzari buruzko azalpen laburra ageri dira.

1. TAULA: KONPOSTATZE-PROZESUAN PARTE HARTZEN DUTEN ORNOGABEAK

Izena Deskribapena Elikadura

Nematodoak Konpost-metan oso ugariak diren zizare mikroskopikoak.

Espeziearen arabera, landare-hondarrak, bakterioak, onddoak edo beste nematodo batzuk jaten dituzte.

AkaroakNematodoen ondotik, konpost-metako ornogaberik ugarienak. 8 hanka artikula-tu dituzte.

Espeziearen arabera, hosto lehorrak, zura eta beste hondakin organiko batzuk jaten dituzte.Nematodoz eta intsektuen larbaz ere elika daitezke.

Kolenboloak Sei hankako artropodoak. Beldurtzen di-renean, jauzi biziak egiten dituzte.

Polena, onddoak eta deskonposatzen ari diren landa-reak murtxikatzen dituzte. Nematodoz eta beste artro-podo batzuen iraizkinez ere elikatzen dira.

Lur-zizareak Kolore marroi gorrixkako anelidoak. Ba-tzuk 30 cm luze dira.

Lurzoruaz eta landare-materia hilez elikatzen dira, gor-putzean zehar igaroaraziz. Digestioa egindakoan, oso kalitate oneko humusa iraizten dute.

Barraskiloak eta ba-reak

Molusku oskoldunak eta oskolik gabeak, hurrenez hurren. Gorputza uzkurtuz eta luzatuz mugitzen dira.

Nagusiki landare-materia bizidunez elikatzen dira, bai-na hondakin organiko freskoak ere jaten dituzte.

EhunzangoakHarrapari lasterrak. Baraila indartsuak di-tuzte, eta hor daukaten pozoiak biktimak paralizatzen ditu.

Zizare txikiak, intsektu nahiz artropodoen larbak eta ar-miarma txikiak jaten dituzte.

Milazangoak

Ehunzangoak baino astiroago mugitzen dira eta gorputz zilindrikoagoa dute. Bi hanka-pare dituzte gorputzeko segmen-tu bakoitzean.

Nagusiki landare-materiaz elikatzen dira, baina, behar izanez gero, intsektu hilen karkasak ere jaten dituzte.

“Caenorhabditis elegans” nematodoa. Har hau mi-limetro bat luze da, bakterioz elikatzen da eta lurzo-ruan bizi da.

... /...

28

Izena Deskribapena Elikadura

Kukurutxak Exoeskeleto zurruneko krustazeoak. Zaz-pi hanka-pare dituzte.

Deskonposatzen ari diren landare-hondarrez elikatzen dira.

Kakalardoak

Konpost-metan mota askotako kakalar-doak aurkituko ditugu. Ugarienak eli-troak, karabidoak eta ptlilidoak dira. Guz-tiak koleoptero polifagoak dira.

Elitroek eta karabidoek beste intsektu batzuk, barraski-loak edo bestelako animalia txikiak jaten dituzte. Ptlili-doak onddo-esporaz elikatzen dira.

Inurriak Inurriek konpost-metako mantenugaien mugimendua errazten dute.

Onddoak, haziak, beste intsektu batzuk eta landare-hondarrak jaten dituzte.

Euliak

Euliek leku batetik bestera airetik mu-gitzen laguntzen diete bakterioei. Horri esker, konpost-metan mota askotako bakterioak daude.

Euli helduak landare-materiaz elikatzen dira.

Armiarmak Araknidoak (8 hankako ornogabeak). Intsektuak eta ornogabe txikiak jaten dituzte.

DermaptoroakOrnogabe honi ipurtsardea ere esaten zaio. Matxarda-formako bi zerko dituzten intsektuak dira.

Espeziearen arabera, omniboroak dira edo deskonpo-satzen ari diren landare-hondarrez elikatzen dira.

6.6. ZER DA BIODEGRADAGARRITASUNA? HONDAKINAK DESKONPOSATZEKO BEHAR DEN DENBORA

Agente ekologikoen eraginez beren elementu kimiko naturaletan deskonposa daitezkeen produktuak edo substantziak dira biodegradagarriak. Agente ekologiko horietako batzuk eguzkia, ura, bakterioak, landa-reak eta animaliak dira. Berez, substantzia organiko guztiak dira biodegradagarriak, haien arteko desberdinta-suna agente biologikoek substantzia bakoitza oinarrizko elementu kimikoetan deskonposatzeko behar duten denbora da.

Oro har, material bat gizakien jardueren bidez zenbat eta eral-datuago egon, denbora gehiago behar du deskonposatzeko. Material batzuek milaka edo milioika urte behar dituzte horre-tarako. Hondakin bat biodegradagarritzat jo ahal izateko, bere elementu kimiko naturaletan deskonposatzeko behar den urte kopurua gizakiaren batez besteko bizi-itxaropena baino txikia-goa izan behar da. Hala, esaterako, 100 urtean deskonposatzen den hondakin bat biodegradagarria da hitzaren zentzu zeha-tzean, baina ez gizaki baten bizialdiarekin alderatuta.

Aztertzen ari garen gaiari dagokionez, hauek dira hondakinik garrantzitsuenak: konpostatu ahal direnak edo degradatzeko zenbait asteren eta bi urteren arteko denbora behar dutenak.

Beheko zerrendan, hondakin batzuen gutxi gorabeherako de-gradazio-denborak aurkituko dituzue (hondakin horietako ba-tzuk eranskineko 2. � txako jardueran erabiltzen dira). Materia-lak azkar edo astiro degradatu ahal dira, elementuen eragin-pean ematen duten denboraren arabera. Hala, hondakin bat uraren, eguzkiaren, haizearen edo agente biologikoen eragin-pean zenbat eta denbora gehiago egon, orduan eta azkarrago degradatuko da, eta alderantziz.

... /...

Skel

eton

sea.

29

2. TAULA: HONDAKINEN DEGRADAZIO-DENBORAK

Hondakin mota Gutxi gorabeherako degradazio-denbora

Arropa eta ehunak

Artilezko txanoa 1-5 urte

Kotoizko edota lihozko jantzia 1-5 hilabete

Artilezko galtzerdi-parea 1 urte

Larruzko zapata-parea 3-5 urte

Oihalezko zapia 2-3 hilabete

Etxeko hondakin organikoak

Barazki eta fruten hondarrak (oro har, hondakin organikoak) 3 aste - 4 hilabete

Landare-hondarrak, papera eta zura

Zurezko hesola 2-3 urte

Papera 3 aste - 2 hilabete (egunkari-papera urtebete inguru)

Zurezko hesola margotua 12-15 urte

Banbua 1-3 urte

Latorrizko eta aluminiozko ontziak

Latorrizko ontzia 10-100 urte

Aluminiozko lata 350-400 urte

Plastikozko hondakinak

Plastikozko poltsa (polietilenozkoa, propilenozkoa, PVCzkoa) 150 urte

Plastikozko botila 100-500 urte

Plastikozko kortxoa 100 urte baino gehiago

Tetrabrikak

Tetrabrika 30 urte inguru

Beirazko ontziak

Beirazko botila Milaka urte

Beste hondakin batzuk

Zigarrokina 1-2 urte

Zelofana 1-2 urte

Txiklea 5 urte

Iturria: ecoeduca.cl (Ingurumen-hezkuntzako ataria)

30

6.7. ZER KONPOSTATU AHAL DA?

Bizkor biodegradatzen diren hondakinak bota behar ditugu konpost-metara, hau da, zenbait aste eta urtebe-te bitarteko denboran deskonposatzen direnak. Oro har, organismo bizidunetatik sortutako hondakin guztiak (hosto lehorrak, inausketako hondarrak, barazki eta fruten azalak…) edo organismo bizidunen atalak izan dire-nak (artilea, papera…) konpostatu ahal ditugu. Hala ere, hondakin batzuk, biodegradagarriak izan arren, ez dira konposta egiteko “gomendagarriak”, kiratsa sortzen dutelako edo animalia gogaikarriak erakartzen dituztelako (karraskariak, katuak…). Taula honetan konposta egiteko hondakin egokien eta desegokien zerrenda daukazue.

3. TAULA: HONDAKIN KONPOSTAGARRIAK ETA EZ KONPOSTAGARRIAK

Konpostatzeko hondakin EGOKIAK Konpostatzeko hondakin DESEGOKIAK

Belarra eta lastoa

Hosto lehorrak

Inausketako hondarrak

Landare lehorrak

Tratatu gabeko zuraren zerrautsa

Barazki eta fruten azalak eta hondarrak

Algak

Te-hostoak

Kafe-hondarrak

Arrautza-oskolak

Papera

Okelaren eta arrainen hondarrak

Ogia eta zereal-malutak

Gantzak eta olioak

Espezie exotiko inbaditzaileen hondarrak edo haziak

Landare gaixoen hondarrak

Kimikoki tratatutako landareen hondarrak

Egur edo zur zati handiak eta fruta-hezurrak

Ikatza erretzean sortutako errautsa

Aldizkari-papera

4. TAULA: ARAZORIK OHIKOENAK ETA KONPONBIDEAK

Arazoa Arrazoia Konponbidea

Kiratsa

Oxigeno falta Meta iraultzea

Ur gehiegi Hosto lehorrak, zerrautsa edo lastoa botatzea

Material berde gehiegi Material marroia botatzea

Meta trinkoegia edo handiegia da Meta iraultzea edo tamaina gutxitzea

Erdigunea oso lehor dago Ur falta Meta iraultzea eta hezetzea

Tenperatura ez da igotzen

Meta txikiegia da Material gehiago botatzea edo konpostontzia-ren alboak isolatzea

Material berdea falta da Belar moztu berria edo landare nahiz fruten hon-darrak botatzea

Hotz egiten du Eguraldi egokiagoa egin arte itxarotea edo kon-postontzia isolatzea

Meta oso heze dago

Euri gehiegi Meta plastikoz estaltzea. Plastikoan zuloak egin behar dira, meta ondo aireztaturik egon dadin

Gehiegizko ureztapena Material lehorra botatzea (hostoak, zerrautsa, lastoa) eta ondo nahastea

Karraskariak, euliak Jaki prestatuen hondarrak Hondarrak lurrez, konpost zaharrez, hosto leho-rrez edo egunkari-paperaz estaltzea

31

6.8. ETXEAN KONPOSTA EGITEKO METODOAK

Konposta egiteko hainbat metodo daude, eta guztiak dira onak, ez dago beste guz-tiak baino hobea den metodorik. Egokiena aukeratzeko, hainbat gauza hartu be-har ditugu kontuan: konpostatuko dugun hondakin kopurua, lehendik daukagun esperientzia eta konposta egiten eman nahi dugun denbora.

Plastikozko konpostontzia: Hasiberrientzat metodorik errazena da. Konposta plastikozko ontzi baten barruan egiten da. Ontziak estalkia izan behar du goiko aldean, hondakinak erraz botatzeko, eta atetxo bat beheko aldean, konposta ateratzeko. Konposta hainbat lekutan egin dezakegu: etxean bertan, lorategian, ikastetxean… Lekuaren tamainaren arabera eta konpostatu nahi dugun honda-kin kopuruaren arabera, konpostontzi bat edo gehiago beharko dugu.

Zurezko listoiz edo adreiluz egindako itxitura modularrak: Lorategi eta parkeetarako metodorik egokiena da, leku horietan inausketako hondar asko baitaude konpostatzeko. Itxiturak guk egingo ditugu. Materialak erositakoan, bi, hiru edo lau modulu muntatuko ditugu,1 x 1 x 1 m-koak. Itxituraren alde batean ez dugu adreilurik edo lis-toirik jarriko, konposta irauli ahal izateko eta, prest dagoenean, hortik ateratzeko. Alde hori sareta batez babestuta egon daiteke. Konpos-tatzen hasten garenean, hondakinak lehen moduluan sartuko ditu-gu. Zenbait hilabete igarotakoan, nahastura hori bigarren modulura

pasatuko dugu, eta lehen moduluan hondakin freskoak sartzen jarrai-tuko dugu. Beste zenbait hilabete igarotakoan, bigarren modulua hustu eta na-

hastura hirugarren modulura pasatuko dugu. Modulu horretan bukatuko da ontze-prozesua. Konpostatzeko metodo honek beste metodo batzuek baino lan handiago eskatzen du. Horregatik, ez da egokiena esperien-tziarik ez dutenentzat.

Bermikonpostontzia: Metodo honetan, konpostatze-prozesua zizare gorrien bidez egiten da. Zizare horiek oso aktiboak dira eta oso bizkor degradatzen dute materia organikoa. Horregatik, oso kalitate oneko konposta sortzen dute. Metodo hau hon-dakin kopuru txikiak konpostatzeko soilik erabil daiteke, baina oso pedagogikoa eta egokia da konposta nola sortzen den erakusteko. Izan ere, konpostontzia oso txikia da eta “in situ” ikus daiteke zizareek nola digeritzen duten materia organikoa.

Danbor birakaria: Egitura baten gainean munta-tutako danbor edo upel bat da, 200 litro ingu-rukoa. Egiturak ardatz bat dauka, eta danborra haren inguruan biratzen da. Upelak zulotxoak izan behar ditu hainbat lekutan, airea sar dadin. Upela biratzean, airea nahasturan sartu eta konpostatze-prozesua azkartzen da. Hondakin asko konpostatu nahi baditugu eta konpostontziaz arduratzeko den-bora gutxi badugu erabiliko dugu metodo hau. Beste abantaila bat ere badu: okelaren edo ogiaren hondarrak bota daitezke. Izan ere, kon-postontzia lurzoruaren gainean ez dagoenez, animaliak ezin zaizkio hurbildu. Hala ere, batzuetan zaila izan daiteke konpost ondua ate-

ratzea, hondakin freskoekin oso nahasita dagoelako.

Zurezko listoiz edo adreiluz egindako itxitura modularrak: eta parkeetarako metodorik egokiena da, leku horietan inausketako

toirik jarriko, konposta irauli ahal izateko eta, prest dagoenean, hortik ateratzeko. Alde hori sareta batez babestuta egon daiteke. Konpos-tatzen hasten garenean, hondakinak lehen moduluan sartuko ditu-

metodo honek beste metodo batzuek baino lan handiago eskatzen du. Horregatik, ez da egokiena esperien-

Danbor birakaria: tutako danbor edo upel bat da, 200 litro ingu-

asko konpostatu nahi baditugu eta konpostontziaz arduratzeko den-bora gutxi badugu erabiliko dugu metodo hau. Beste abantaila bat ere badu: okelaren edo ogiaren hondarrak bota daitezke. Izan ere, kon-postontzia lurzoruaren gainean ez dagoenez, animaliak ezin zaizkio

har ditugu kontuan: konpostatuko dugun hondakin kopurua, lehendik daukagun

32

6.9. KONPOSTGINTZA INDUSTRIALA

Konpostgintza industrialean hondakin kopuru handiak konpostatu behar dira. Horretarako, ezinbestekoa da makinak erabiltzea, eta konpostatze-prozesuko aldagai guztiak hobeto kontrolatu behar dira, denbora labu-rrean kalitate oneko konposta lortzeko.

Hona hemen eskala handiko konpostatze-metodorik erabilienak:

Metak: Metakako konpostgintzarako behar den teknologia nahiko xumea da. Gainera, hiri-hondakinak kon-postatzeko sistemarik merkeena eta erabiliena da. Materialak lurzoruaren edo zoladuraren gainean pilatzen dira, gehiegi zanpatu gabe. Metaren forma eta neurriak oso garrantzitsuak dira. Hauexek dira neurrik ego-kienak: 1,2 - 2 metro garai eta 2 - 4 metro zabal; luzera edozein izan daiteke. Gehienetan, sekzioa trapezoidala da, baina oso euritsuak diren eskualdeetan erdizirkularra da, ura hobeto drainatzeko.

Metaren tamaina eta forma egokiak izan behar dira airea meta osoan ibil dadin eta tenperatura beti eskala egokiaren barnean egon dadin. Edonola ere, meta aldiro irauli behar da, nahastura eta haren tenperatura homogeneizatzeko. Lan hori egitean, iraultzeko makinak ezin dira metaren gainetik igaro, trinkotu egingo luketelako. Prozesuaren iraupena bizpahiru hilabetekoa da. Denbora horri ontze-aldia gehitu behar zaio.

Sistema itxiak: Konposta leku itxi batean egiten da. Ondoko hau altzairuzko danbor bat, silo bat, nabe itxi bat edo hormigoizko tunel bat izan daiteke. Sistema honen bidez, prozesuko aldagai guztiak kontrolatu, bideratu eta optimizatu ahal dira: hezetasun-maila, osaera, tenperatura, gas kantitatea, atxikitze-denbora, usainak… Horri esker, materia organikoaren degradazioa azkarragoa eta osoagoa da.

Konpostgintzarako sistema itxiak erabiltzea aurrerapen handia izan da, hala prozesuaren ikuspegitik nola lor-tzen den produktuaren kalitateari dagokionez. Horri esker, konpostgintza tratamendu-sistema gisa erabiltzen hasi da hiri-hondakinen kudeaketan.

33

6.10. KONPOSTGINTZAREN EGINKIZUNA HIRI-HONDAKINEN KUDEAKETAN

Hirietan sortzen ditugun hondakinen kopurua etengabe igotzen ari da, hiriguneetan gero eta jende gehiago bizi delako, bizi-maila igo delako, produktu berriak agertu direlako eta botatzeko ontzien erabilera izugarri hedatu delako. Hondakin horietatik, % 50 eta % 60 bitartean hondakin organikoak dira, etxeetan, jatetxee-tan, dendetan, baserrietan eta araztegietan sortuak. Hain zuzen ere, gaur egungo gizarteak ingurumenaren arloan duen erronka nagusietako bat hondakin organikoen kudeaketa egokia da.

Duela gutxira arte, hondakindegi kontrolatuak izan dira hondakinak kudeatzeko aukerarik merkeena eta erra-zena. Hala ere, ingurumenean oso eragin kaltegarria dutenez, agintariak beste aukera batzuk aztertzen hasi dira. Aukera horietako bat hondakin gutxiago sortzea da, gehiago birziklatzearekin batera.

Gure lurraldeko biztanleak gero eta gehiago arduratzen dira hondakinen arazoaz, eta foru-aldundiak nahiz beste erakunde batzuek arazo horri aurre egiteko programak eta politika publikoak abiatu dituzte (Bizkaiko Hiri Hondakinak Kudeatzeko II. Plan Integrala 2005-2016, adibidez). Horri esker, gaur egun, Bizkaia hiri-hon-dakinen kudeaketaren arloan aurrerapenik handiena egin duten Europako lurraldeetako bat da. 2009an, sortu-tako hiri-hondakinen kopurua gutxitzea lortu zuen, bigarren urtez jarraian: Bizkaiko biztanle bakoitzak 2008an baino 40 kg zabor gutxiago sortu zuen (% 6,3 gutxiago). Horrela, gure Lurralde Historikoak Europar Batasunak 2016rako ezarritako helburuak betetzea lortu du: 2000. urtean baino 20.000 biztanle gehiago dituen arren, orain dela hamar urteko hondakin kopuru bera sortu du (627.035 tona urtean, hau da, 544 kg urteko eta biz-tanleko). Bestetik, sortutako zaborraren % 70 materialki edo energetikoki balorizatzen da (% 35 materialki eta % 35 energetikoki).

Garrantzi handikoa da hondakindegietan uzten diren materialen kopurua ahal beste gutxitzea, ingurume-naren onerako. Hala ere, hondakinak bota baino le-hen ahal beste aprobetxatzen ahalegindu behar gara, horixe da garrantzitsuena. Beste era batera esanda, helburua hondakindegietara hondakin gordinik ez botatzea izan behar da. Gainera, hondakin organikoei dagokienez, oso kontuan izan behar dugu deskonpo-sizio-prozesuan metano gasa sortzen dutela. Gas ho-rrek atmosferan berotegi-efektua eragiten duenez, era egokian kudeatu behar da.

Hondakindegietara hondakin gordinik ez botatzea lortu nahi badugu, konpostatzea oso aukera ego-kia da. Horri esker, hondakin organikoak materiaren ziklora itzultzen dira eta berriro erabil daitezke, on-garri gisa.

Nolanahi ere, hiriguneetan sortzen diren hondakin organikoak kudeatzeko orduan konpostatzea aukera ba-liagarria izan dadin, bi faktore hartu behar ditugu kontuan:

1. Ondo kontrolatu behar da konpostatuko diren hondakinen kalitatea. Beiraz, plastikoz, material bi-zigabez edo biodegradagarriak ez diren bestelako hondakinez kutsatuta badaude, lortzen dugun konposta baliaezina, kalitate txarrekoa edota errendimendu gutxikoa izan daiteke.

2. Ekoizpen-guneak konposta kontsumituko den lekuetatik hurbil egon behar dira. Izan ere, lortzen den produktua oso baliagarria izango da lorezaintzarako, basoberritzerako eta lurzoruen kalitatea hobetzeko, baina garraio-gastuak oso handiak izateak haren erabilera mugatuko luke.

Azkenik, Bizkaiko Foru Aldundiak 2010eko uztailaren 13an onartutako Bizkaiko Hiri Hondakinen inguruko Prebentzio Plana 2010-2016k jasotzen dituen ekintzetako bat ikastetxeetan konpostgintza sustatzea dela gogoratu nahi dugu.

34

6.11. ARTIGAKO KONPOSTATEGIA (BILBO)

2009an, Bizkaiak % 34,8ra murriztu zuen hondakindegietan utzitako material biodegradagarrien kopurua (1995ean sortutako kopuruarekin alderatuta). Horrela, Europar Batasunak 2009ko uztailerako eskatutako mu-rrizketa lortu zuen (% 50) eta, gainera, 2016. urterako ezarritako helburua ere bete zuen (% 35). Hala ere, asko aurreratu dugun arren, oraindik bide luzea dugu egiteko. Adibidez, gaurtik 2016. urtera arte, biztanleko sortzen den hondakin kopuruak inolako igoerarik ez izatea lortu behar dugu, hau da, sortzen ditugun etxeko hondakinen egungo ratioari eutsi behar diogu: 1,13 kg biztanleko eta eguneko. Bestetik, 2016. urterako hon-dakindegietara hondakin gordinik ez botatzea lortu behar dugu. Horrek esan nahi du hondakindegietan ez dela utziko aldez aurretik aprobetxatu ez den ezer.

Horixe da Bizkaiko Hiri Hondakinak Kudeatzeko II. Plan Integrala 2005-2016ren helburuetako bat. Plana 2005eko abenduan onartu zuen Batzar Nagusietako osoko bilkurak, talde politiko gehienen adostasunez. Laster abian jarriko diren foru-proiektu berri biak jaso dira plan horretan: konpostategiak eta tratamendu mekaniko biologikorako instalazioa.

Artigan egingo den konpostategiari esker, 2016. urtea baino lehen hondakin organikoen % 15 inguru apro-betxatu ahalko dira. 2011n hasiko da lanean, eta lorezaintzako eta inausketako 10.000-15.000 tona hondakin berde tratatuko ditu urtean. Erriberako merkatuak, MercaBilbaok eta beste ekoizle handi batzuek sortutako hondakin organikoak ere tratatuko ditu, gaika bildu ondoren. Horrela, hondakin horiek ez dira hondakin-degietara joango. Gainera, konpostategia hiri-hondakinak jasotzeko Artigako hondakindegi kontrolatuaren ondoan egongo da, BioArtigas enpresaren aprobetxamendu energetikorako instalaziotik eta hondakinak tra-tatzeko beste instalazio batzuetatik hurbil. Horrela, “Bizkaiko hondakinen ekoparke” moduko bat sortuko da inguru horretan. Hain zuzen ere, Kli! Kla! Birzikla! Eskola-umeentzako Lehiaketaren 2010-2011ko ediziorako prestatu dugun unitate didaktiko honetan proposatzen diren jarduera osagarrietako bat Artigako Ingurumen Hezkuntzako Ikasgela bisitatzea da.

Artigako konpostategian hondakinak ongarri bihurtuko dira, makina mugikorrak, birringailua, iraultzeko ma-kina eta bahea erabiliz eta gida honetan azaldutako prozedurari jarraituz. Ongarria gauza askotarako erabili ahalko da.

Artigako konpostategiarekin batera, tamaina txikiagoko batzuk instalatuko dira Bizkaiko Lurralde Historikoko hainbat eskualdetan. Horren bidez, honako helburu hau lortu nahi da 2016. urterako: Bizkaian sortutako le-hen mailako hondakinen edo hondakin gordinen % 4 konpostatzea (32.463-36.277 tona urtean).

35

6.12. INFORMAZIO GEHIAGO LORTZEKO LEKUAK

Konpostatzearen arloko gaiei buruzko informazioa ematen duten dokumentu eta web orri ugari daude.

Hona hemen haietako batzuk:

- “Manual del Compostaje Doméstico” (pdf ). Año 2000 http://www.mcatronic.com/Documentacion/Medio%20ambiente/Manual%20de%20compostaje.pdf

- “Ejemplos de buenas prácticas de compostaje y recogida selectiva de residuos” (pdf )Comisión Europea. Año 2000http://ec.europa.eu/environment/waste/publications/pdf/compost_es.pdf

- “El Manejo Sostenible de Suelos” (pdf ). Año 2007 http://attra.ncat.org/espanol/pubs/suelos.html

- “Manual de Compostaje Casero” (web) http://www.fpa.conama.cl/archivos/2011/proyectos/Manual_de_compostaje_casero.doc

- “Condicionantes del compostaje” (web) http://www.emison.com/5144.htm

- Infografía “Compostaje” Eroski Cosumer http://www.consumer.es/web/es/medio_ambiente/energia_y_ciencia/2006/08/25/154998.php

36

7.- BALIABIDE FOTOKOPIAGARRIZ OSATUTAKO ERANSKINA

Ikasleentzako lan-� txak

7.- BALIABIDE FOTOKOPIAGARRIZ OSATUTAKO ERANSKINA

Ikasleentzako

1. � txa: Zer da konposta eta zertarako balio du?

Konposta...

... konpostatze-prozesuaren emaitza da. Prozesu horren bidez,materia organikoa deskonposatu egiten da eta elikagaiz

oso aberatsa den materia ilun bat sortzen da.

Konpostatzea...

.... prozesu naturala da, baina gizakiak kontrolatu egin dezake,etekin handiagoa ateratzeko.

Konpostatze-prozesuan...

.... hainbat organismok parte hartzen dute, hala nola bakterioek, onddoek eta lur-zizareek.

Konposta ongarri gisa...

... erabil daiteke, landareentzat onuragarriak diren elikagaiakdituelako.

II

2. � txa: Hondakin-hilerriaOharra: Degradazio-denbora hondakinak deskonposatzean dauden baldintzen arabera aldatzen da. Urak, euriak eta haizeak prozesua azkartzen dute. Lurperatutako hondakinek denbora gehiago behar dute degra-datzeko.

Zenbat denbora behar daaluminiozko lata bat deskonposatzeko?

350-400 urte

Zenbat denbora behar dazigarrokin bat deskonposatzeko?

1-2 urte

Zenbat denbora behar daegunkari-papera deskonposatzeko?

3 aste - 2 hilabete (batzuetan urtebete)

Zenbat denbora behar da artilezko txano bat deskonposatzeko?

1-5 urte

II

Zenbat denbora behar da beirazko botila bat deskonposatzeko?

Milaka urte

Zenbat denbora behar da plastikozko botila bat deskonposatzeko?

100-500 urte

Zenbat denbora behar da txikle bat deskonposatzeko?

5 urte

Zenbat denbora behar dabarazki eta fruten hondarrak

deskonposatzeko?

3 aste - 4 hilabete

IIIIII

3. � txa: Zer bota ahal dugu konpost-metara?Irakurri arretaz zerrenda honetan ageri diren hondakinak, eta azpimarratu konpost-metara botatzeko egokiak direnak. Gogoan izan hondakin biodegradagarriak soilik bota ditzakegula.

Sagar-azalak Egunkari-papera

Belarra

Plastikoa

Hosto lehorrak

Beirazko botila Ikatza

Gasolina

Arrautza-oskolak

Banana-azalak

Uraza-hostoak

Aluminio-papera Txiklea Pilak

IVIV

4. � txa: Konpost onaren osagaiakIrakurri arretaz hondakinen zerrenda, eta adierazi zeintzuk diren biodegradagarriak eta zeintzuk ez. Gero, konpost-metara botatzeko hondakin egokien zerrenda egin.

HondakinaBiodegradagarria?

Bai / EzHondakina

Biodegradagarria?

Bai / Ez

Beira Kafe-hondarrak

Plastikoa Te-hostoak

Belarra Pixoihalak

Inausketako hondarrak Aluminio-papera

Barazki eta fruten hondarrak Aluminiozko lata

Pilak Lastoa

Okela Arrautza-oskolak

Arraina Txiklea

Konpost-metara botatzeko hondakin egokiak:

VV

VIVI

5. �

txa:

Bas

o hos

toer

orko

rrare

n pos

terra

6. � txa: Sare tro� koaIlustrazioak puntuetatik ebaki eta, behar izanez gero, kopiak egin. Parte-hartzaile bakoitzak ilustrazio bat jasoko du.

Haritza Elorri beltza Lizarra

Lur-zizarea Sagua Onddoa

Txantxangorria Armiarma Urtxintxa

Kakalardoa Basurdea Azeria

Urubia Lepahoria Barraskiloa

VIIVII

Elorri beltza

Txantxangorria

Kakalardoa

Lepahoria

AzeriaBasurdea

Haritza

Onddoa

Lizarra

7. � txa: Zer aurkitu dugu?Ornogabearen izena:

Ornogabearen marrazkia:

Non aurkitu duzu?

VIIIVIII

8. � txa: Nor da nor?Lotu ornogabe bakoitza bere izen arruntarekin.

Ehunzangoa, kukurutxa, barraskiloa, armiarma, inurria, lur-zizarea, milazangoa, kolenboloa, akaroa, kakalardo-larba, euli-larba.

Ornogabe horietatik, zeintzuk aurkitu dituzu ikastetxeko berdeguneetan?

Ornogabe horietatik, zeintzuk dira intsektuak? Gogoan izan intsektuek 6 hanka dituztela.

IXIX

9. � txa: Zizareen jokabidea

Iragarri zer gertatuko den Bi aste igaro dira...

Zizareek hosto lehorrak jango dituzte?

Bai Ez

Zizareek hosto lehorrak jan dituzte?

Bai Ez

Zizareek hondakin organikoak jango dituzte?

Bai Ez

Zizareek hondakin organikoak jan dituzte?

Bai Ez

Zer gertatu zaie harea eta konpost geruzei?

Zizareak zergatik dira onuragarriak lurzoruarentzat?

Marraztu zizaretegiaesperimentuaren hasieran

Marraztu zizaretegiabi aste geroago

X

10. � txa: Hondakindegiei buruzko informazioaHondakindegien aldeko taldearentzako informazioa

Hondakindegi kontrolatuak hiri-hondakinak desagerrarazteko sistemarik erabiliena dira. Gainera, balo-rizatu edo birziklatu ezin izan diren material guztiak hara eramaten dira. Beraz, hondakindegiak beha-rrezkoak dira hiri-hondakinen kudeaketarako.

Denbora luzez, hondakinak kontrolik gabe utzi dira hondakindegietan, eta hori oso kaltegarria da in-gurumenarentzat. Hala ere, legeei eta teknologiari esker, egoera hori aldatu egin da, eta hondakindegi kontrolatuak hondakinak desagerrarazteko metodo seguru eta merkea dira.

HAUEK DIRA HONDAKINDEGIEN ABANTAILA NAGUSIAK:

1. Leku egokia aurkitutakoan, erraz instalatzen dira.

2. Instalazio eta funtzionamendu kostuak errausketaren edo beste kudeaketa-metodo batzuenak baino txikiagoak dira.

3. Haien funtzionamenduak ingurumenean dituen ondorio kaltegarriak nahiko erraz apaldu edo kontrolatu ahal dira:

a. Lixibiatuak (zaborra hondakindegietan deskonposatzean sortzen diren likido kaltega-rriak). Hondakindegiko drainatze-sareak lixibiatuak bildu eta hondakindegian bertan da-goen araztegi batera eramaten ditu. Lixibiatuak araztu egiten dira sare orokorrera isuri baino lehen. Arazketa-prozesua burutzeko, tokian tokiko ur-araztegira eramaten dira sare orokorraren bidez. Gainera, hondakindegiak material isolatzaile baten gainean kokatzen dira. Horri esker, sortzen diren likidoak ez dira inguruko lurrera pasatzen.

b. Biogasa (hondakin organikoak oxigenorik gabe deskonposatzean sortzen den gasa). Bio-gasa (metanoa nagusiki) hodi-sistema baten bidez biltzen da. Hondakindegia irekitzen denetik bi urtera has daiteke biogasa biltzen, eta hondakindegia itxi ondoren hainbat hamarkadaz bil daiteke. Gas horren edukiaren % 50 metanoa denez, energia-iturri gisa erabil daiteke, elektrizitatea ekoizteko. Horrela, ez da airera igortzen.

c. Etorkizunerako baliabideak. Hondakindegietan lurperatzen diren material askok ha-marka urte behar dituzte degradatzeko. Horregatik, hainbat hamarkada igarotakoan hasieran bezalaxe egongo dira eta, behar izanez gero, lurpetik atera eta berriro erabili ahalko dira.

d. Okupatutako espazioa. Zarama trinkotzeko sistemei esker, hondakinak garraiatzea-ren eta botatzearen kostuak eta energia-kontsuma gutxitu ahal dira. Hondakinen bolumena zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta kamioi gutxiago beharko dira garraiorako eta hondakindegia denbora luzeagoan erabili ahalko da. Gaur egungo teknologiarekin, hondakindegietara bidaltzen diren hondakinen bolumena % 60 murriztu ahal da.

e. Ondorengo erabilera. Neurri zuzentzaile egokiak hartuz gero, hondakindegiek okupatu duten eremuko ingurumena lehengoratu eta erabilera publikoa eman ahal zaie.

XIXI

Hondakindegien kontrako taldearentzako informazioa

Hondakindegi kontrolatuak alternatiba merke eta segurua dira balorizatu edo birziklatu ezin izan diren hondakinak uzteko. Hala ere, oso eragin kaltegarria dute gizartean, ingurumenean eta ekonomian.

1. Lurraldearen okupazioa. Hondakindegiek hiri eta herrietatik hurbil samar dauden eta beste gau-za batzuetarako erabil litezkeen lur-eremu handiak okupatzen dituzte. Egindako kalkuluen arabera, 10.000 pertsonak sortutako zaramak hektarea bat beteko luke urtebetean, 1,2 metroko sakoneran lurperatuta. Hondakindegiak hiriguneetatik zenbat eta urrunago egon, orduan eta handiagoak dira garraio-kostuak eta garraioak eragindako berotegi-efektuko gasen igorpenak.

2. Hondakindegiek ekosistema baliotsuak okupatzen dituzte. Hala, esaterako, balio ekologiko han-diko hezegune batzuk hondakindegi bihurtu dira.

3. Hondakindegiak egiteko indusketa handiak egin eta lur asko mugitu behar da. Horretarako, ener-gia asko kontsumitzen da eta paisaia behin betiko itxuraldatzen da.

4. Mantentze-lanen kostua txikia da, baina ekoizpen-sisteman berriro sar litezkeen baliabide asko xahutzen dira. Baliabide horiek eraldatuko balira, lehengai eta energia asko aurreztuko litzateke, eta haien erauzketak ingurumenean duen eragin kaltegarria apalduko litzateke.

5. Hondakindegi kontrolatuetan lixibiatuak sortzen dira, materialak deskonposatzean. Hondakindegian sartzen den euri-uraren eraginez, likido horiek mugitu egiten dira. Bildu eta tratatzen ez badira, lur-peko urak kutsatzen dituzte.

6. Hondakindegi kontrolatuetan biogasa sortzen da, materia organikoaren deskonposizio anaero-bioaren eraginez (hondakinak lurperatuta daudenez, oxigenorik gabe deskonposatzen dira). Sortzen den gasa biltzen ez bada, eztanda egiteko arriskua dago. Biogasaren edukiaren % 50 metanoa da,% 20 CO2 eta gainerakoa nitrogenoa eta beste gas batzuk. Metanoa eta karbono dioxidoa berotegi-efektuko gasak dira eta berotze globala areagotzen dute.

7. Oro har, jende gehiena hondakindegien kontra dago, mota askotako eragozpenak eragiten dituz-telako: zarata, kutsadura, ikus-inpaktua… Neurri batean beharrezkoak diren arren, hondakindegiak beste aukerarik ez dagoenean soilik erabili behar dira, eta irtenbiderik txarrena direla kontuan izanik.

XIIXII

11. � txa: TestaErantzun galdera hauei, konposta sortzeko prozesuaz zer ikasi duzun jakin dezazun.

• Zenbat fase ditu konposatze-prozesuak? Hiru fase. Lau fase. Urtaroaren arabera.

• Idatzi fase bakoitzaren izena:

• Lehen fasean beroa askatzen da. Egia ala gezurra?

• Bigarren fasean edo fase termofi loan, zein tenperatura hartzen du konpost-metak? • 100 ºC • 25 ºC • 55 ºC

• Konpost-metan aurkitzen ditugun mikroorganismo guztietatik, % 90... • Onddoak dira • Bakterioak dira • Protozooak dira

• Bakterio termofi loek molekula konplexuak deskonposatu ahal dituzte (proteinak edo zelulo-sa, adibidez). Egia ala gezurra?

• Zenbat iraun dezake ontze faseak?

• Ontze fasean makroornogabe batzuek parte hartzen dute. Aipatu haietako hiru.

• Lotu fase bakoitza dagozkion organismoekin: • Fase termofi loa • Lurzoruko bakterioak • Hozte fasea • Aktinomizetoen taldeko bakterioak • Ontze fasea • Onddoak • Fase mesofi loa • Mikroorganismoak eta ornogabeak

XIIIXIII

12. � txa: Esperimentua: zure konpostontzia eginFitxa honetako galderei erantzunez, konpostontzietan zer gertatuko den iragarri behar duzu.

Iragarri zer gertatuko den... Zer gertatu da?

Aluminio-papera deskonposatuko da? Aluminio-papera deskonposatu da?

Bai Ez Bai Ez

Plastikoa deskonposatuko da? Plastikoa deskonposatu da?

Bai Ez Bai Ez

Barazki eta fruten hondarrakdeskonposatuko dira?

Barazki eta fruten hondarrakdeskonposatu dira?

Bai Ez Bai Ez

• Esperimentuaren emaitzak kontuan izanik, hondakin horietako zeintzuk ez dituzu inoiz konposton-tzira botako?

• Idatzi konpostatu ahal diren 4 hondakinen izena.

• Zer esan nahi du biodegradagarri hitzak?

• Idatzi biodegradagarria ez den hondakin baten izena.

XIVXIV

13. � txa: Hondakinen ikuskapenaPoltsak banan-banan pisatu eta taula hau bete:

Zenbakia Poltsaren jatorria Pisua (kg)

GUZTIZKOA

Hondakinak material motaren arabera sailkatu, ondo etiketatutako poltsetan sartu eta taula hau bete:

Materiala edo hondakin mota Pisua (kg) Pisua (gr)

XVXV

eskola-umeentzako lehiaketa kli! kla! birzikla!...jarduera: lotu esaldiak • eranskineko 1. ˜ txan...

Documents