etika i egzegetika

Arhe IX, 18/2012UDK 17 Kant 1 : 2 Originalni nauni radOriginal Scientific Article

STANKO VLAKI1

Filozofski fakultet, Novi Sad

ETIKA I EGZEGETIKA

IDEJA FILOZOFSKE TEOLOGIJE U KANTOVOM

SPISU O RELIGIJI

Saetak: Filozofska teologija Kantove Religije unutar granica samog uma moe se razumeti

kao interpretiranje religijskih sadraja u skladu sa Kantovom moralnom filozofijom ukoliko se

pritom ne zanemari da se takva aktualizacija naina kako treba tumaiti religijske objektivacije

i sama moe razumeti kao moralni in kojim se potvruje teza o primatu praktikog uma. Sa tog

stanovita autor pristupa Kantovoj tematizaciji istorijsko-religijske grae i pokuava da pokae

da se izvor filozofovog dvovekovnog spora sa zastupnicima istorijske vere krije u prirodi odnosa

kantovske moralne svesti prema objektivitetu uopte.

Kljune rei: Kant, religija, filozofska teologija, egzegeza, praktiki um

IDEJA RELIGIJE UNUTAR GRANICA SAMOG UMA

Nebrojena sporenja o pojedinanim postavkama spisa Religija unutar granica samog

uma (Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft, 1793) Imanuela Kanta

(Immanuel Kant, 1724-1804), o odnosu tih postavki prema pozicijama kritike teorijskog

i praktikog uma kenigzberkog mislioca, te o mestu ovog poznog Kantovog dela unutar

celovitosti njegovog kritikog projekta okupljena su makar oko polazne pretpostavke da

pokuavaju da istupe kao doprinoenja produbljenom razumevanju Kantove filozofije

religije. Da niti ovo skromno predrazumevanje ne poiva na sigurnom tlu svedoi podatak

da se filozof u ovoj svojoj knjizi nigde ne slui sintagmom filozofija religije, iako je

postojala mogunost da za nju zna2. Izostajanje toga pojma ne moe na zadovoljavajui

1 e-mail adresa autora: [email protected]

2 V. Jeke (Walter Jaeschke) navodi da se za kovanicu filozofija religije moe zahvaliti izvesnom

Sigmundu fon torhenauu (Sigismund von Storchenau) koji izmeu 1773. i 1781. godine pie sedam

odeljaka koji na kraju bivaju publikovani unutar knjige sa naslovom Die Philosophie der Religion (o

62

nain biti opravdano Kantovom prostom omakom, jer vreme u kojem on filozofira nije

poznavalo kao samorazumljivo disciplinovanje pojma filozofije naspram zateenih

objektivacija ljudske duhovnosti poput prava, politike, ekonomije itd., gde bi i religijska

bila jedan od potencijalnih predmeta naknadne filozofske refleksije. Umesto toga, svoj

Spis o religiji Kant najavljuje kao predloak za jedno isto filozofsko religiozno uenje,

odnosno kao filozofsku teologiju3.

Postavljajui je naspram biblijske teologije, on napominje da je filozofska religiozna

nauka slobodna da za potvrdu i razjanjenje svojih stavova koristi povest (die Geschichte),

jezike, knjige svih naroda4, to je donekle blisko nainu samorazumevanja metodologije

filozofije religije koje e slediti nakon njenog tematskog zasnivanja u sistemu filozofije

G. V. F. Hegela (Georg Wilhelm Friedrich Hegel). Zato Kant svoje filozofsko-religiozno

uenje ipak naziva filozofskom teologijom?

Letimian osvrt na povest pojma filozofske teologije i njemu bliskih pojmova

theologia rationalis ili theologia naturalis i injenica da je Kant upamen kao prekretnica

te povesti, moe da izazove nemalo uenje kada je stalo do odgovora na pitanje zato

im se Kant krajem svog filozofskog puta ponovo obraa. Kritika istoga uma pojam boga

iz tradicije metafizike filozofske teologije, uz pojmove sveta kao celine i supstancijalne

ljudske due prepoznaje kao isti pojam uma ideju koja moe sluiti regulaciji naeg

iskustvenog saznanja pri tenji ka njegovoj sistemskosti, ali ga ne konstituie. Teorijska

ogranienost ljudskog uma u slubi je isticanja prioriteta njegove praktike upotrebe, to

jest primata ljudske slobode. Za samozakonodavni isti praktiki um postojanje Boga,

besmrtnost due i inteligibilitet slobode dopustivi su samo kao postulati praktikog uma5

i izvedeni su iz njega samog u svrsi nade u budunosno objektiviranje ideje slobode, ime

se stupa na poslednju granicu svake praktike filozofije6.

Nakon ovog kratkog pregleda, neophodno je postaviti pitanje da li je i kako mogua

ideja filozofske teologije kojom se Kant ne bi ogreio o kljuna stanovita kritike

filozofije? Ukoliko se pretpostavlja kao mogua, ona ne bi smela da daje dogmatsko

tome u Jaeschke, Walter: Philosophy of Religion after the Death of God, in Philosophy and Religion in

German Idealism, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2004, p. 10).

3 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, BIGZ, Beograd 1990, str. 10, 11.

4 Isto, str. 10. Na tragu razlikovanja pojmova res gestae i historia rerum gestarum pokuaemo da kroz

izlaganje distingviramo pojmove die Geschichte i die Historie, premda to razlikovanje kod Kanta nije

sasvim dosledno sprovoeno i to pogotovo kada su u pitanju izvedeni oblici geschichtlich i historisch.

5 Kant, Imanuel: Kritika praktikog uma, Plato, Beograd 2004, str. 141.

6 Kant, Imanuel: Zasnivanje metafizike morala, Dereta, Beograd 2008, str. 116.

Stanko Vlaki, Etika i egzegetika. Ideja filozofske teologije u Kantovom Spisu ...

ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

63

obeanje irenja teorijskih kompetencija ljudskog uma u sferu onoga isto inteligibilnog

ni da ugroava autonomiju praktikog uma, niti da se oglui o zahtev da se ne prekorai

granina linija svake praktike filozofije koja bi pokuala da moralno trebanje prevede

u sferu bitka.

Umesto interpretacije sklone da Religionsschrift kao sasvim uslovno reeno

popularni Kantov spis napreac odbaci u tzv. pretkritiki ko, detaljnije tumaenje

smisla pojmova koje Kant koristi u naslovu ove knjige ponudie preciznije koordinate za

pozicioniranje ideje filozofske teologije u perspektivama kritikog idealizma.

ta je miljeno pojmom religije unutar granica samog uma?

Ono subjektivno (formalno) pojma religije kako ga u poznim spisima eksplicira Kant

polae raun o filozofskoj relevantnosti religijskog fenomena kako je vidi kenigzberki

mislilac. Ako se hoe biti sasvim precizan, ono filozofsko u religijskom fenomenu njegov

je noumenalni karakter, koji religijom dolazi u specifinu prezentnost! Religija je, prema

Kantu, subjektivno posmatrano spoznaja svih naih dunosti kao bojih zapovesti7.

Naglaskom na subjektivnom aspektu njenog pojma podvueno je da religija nije predmet

filozofije kao sfera mogueg objektivnog saznanja, kao to ne predstavlja ni polje

objektiviranja ideje slobode obitkovljene kroz boje zakonodavstvo. Ono to se religijom

pojavljuje odnos je uma prema sopstvenoj ideji o najviem biu kojom hoe da ojaa svoju

moralnu pobudu i koji ne razvija posebne dunosti prema bogu kao postojeem i iz njih

izvodi ljudsku moralnost, jer uopte ne polazi od boga kao postojeeg. Postulirani garant

ostvarenja najvieg dobra u svetu kao najvie bie izveden je iz ljudske moralnosti, a ne

obratno, ali u strogom smislu tu za Kanta onda ni nije re ni o em drugom do o dunosti

oveka prema sebi8. Pojam o religiji uopte je ovde oveku samo princip prosuivanja

svih svojih dunosti kao bojih zapovesti9 kojim se shematizuje ili tanije tipizira10

nuni i optevaei moralni zakon.

Moe se prihvatiti stav da je kod Kanta razumevanje religije unutar kritiko-umske

perspektive odreeno funkcijom moralnog shematizma11. Ono to se religijom

7 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, str. 137.

8 Kant, Imanuel: Metafizika morala, Izdavaka knjiarnica Zorana Stojanovia, Sremski Karlovci-Novi

Sad 1993, str. 289.

9 Isto, str. 240 (podvukao S. V.).

10 Za razliku od moi suenja istog teorijskog uma, tu nije re o shemi nekog sluaja prema zakonima

gde bi se mogunost radnje posmatrala kao dogaaj u ulnom svetu, ve o shemi samog zakona

(Kritika praktikog uma, str. 74).

11 Moors, Martin: Kant on Religion in the Role of Moral Schematism, in Philosophy and Religion in

German idealism, p.13.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

64

izvorno treba da pojavi uvek je tip moralnog zakona istog praktikog uma kao njegova

konkretizacija, ali ono kako se religija zbiljski pojavljuje i nain na koji potom aficira

oveka spreava Kanta da pie religiju unutar granica istog uma ili religiju izvedenu

iz istog praktikog uma.

Ono objektivno pojma religije kao ono istorijsko i materijalno vere u otkrovenje i

njome uslovljene dunosti prema bogu nisu ni objedinjenja raznovrsnosti ulnih opaaja

kojima se predmee predmet saznanja, niti je ono izvedeno iz istog praktikog uma, ali

se zatie unutar samog, prostog, pukog (blossen) uma. Nesporazume koje su izazvali

ovi naslovni termini Kant je pokuao da razrei u predgovoru za drugo izdanje Spisa o

religiji tako to je istakao da sfera samog uma moe sadrati i isto umsko moralno jezgro,

dok obratno nije sluaj12. Sazvuje prideva blossen u kojem se propituje religija moe

delovati omalovaavajue u poreenju sa postupcima kritike istog (reinen) teorijskog

i praktikog uma, ali je neophodno napomenuti da Kant ipak nastoji da sferu vere u

ono istorijsko svake religije zadri u granicama onoga umskog, ne preputajui je u ruke

ovekovog oseajnog ivota. Tlo religije prema tome je ono umsko, a ne patoloko13

i njome zbog toga ne upravlja nikakav tui autoritet koji bi se mogao nametnuti kao

zakonodavan.

Unutar granica (Grenzen) samog uma mogue je sprovesti dva ogleda: prvi koji

12 Uporedi Kantov pokuaj opravdanja koncepcije religije unutar granica samog uma iz potonjeg

predgovora spisu Spor izmeu fakulteta: Namera kojom sam se vodio pri formulisanju toga naslova

bila je da preduhitrim pogreno tumaenje da se rasprava bavi religijom iz samog uma (aus blosser

Vernunft) (bez otkrovenja). Time bi se tvrdilo previe, premda umska uenja jo uvek mogu stii od

oveka nadahnutog onim natprirodnim (The Conflict of the Faculties/Der Streit der Fakultaeten

(bilingual edition), Abaris Books, New Zork 1979, p. 9-11).

13 est oslonac interpretiranja Kantovih stavova o religiji jeste injenica da filozof za svoje najranije

vaspitanje i obrazovanje zahvaljuje pijetistikom duhu. Pijetizam unutar protestantskog pokreta nastaje

kao reakcija na obnovu sholasticizma meu protestantskim teolozima, a koju pokuava da prevlada

zagovaranjem potrage za onim afektivnim, patikim hrianskih svetih spisa kao esencijom hrianske

religije. A. H. Franke (August Hermann Francke) slovi zaetnikom ovakvog pristupanja Pismu (o

tome Dilthey, Wilhelm: Schleiermachers Hermeneutical System in Relation to Earlier Protestant

Hermeneutics, in Hermeneutics and the Study of History, Selected Works, Princeton University Press,

New Jersey 1996, p. 57) na iju se mistiku teoriju Kant eksplicitno osvre u Sporu: Tvrdnja da mi

oseamo neposredni boanski uticaj kao takav je samoprotivrena, jer ideja boga lei jedino u umu

(The Conflict of the Faculties/Der Streit der Fakultaeten, p. 104/105). Posredno, ovo upozorenje upueno

je filozofiji oseaja i vere mlaeg Kantovog savremenika F. H. Jakobija (Friedrich Heinrich Jacobi). O

Jakobijevoj filozofiji oseaja i vere naroito u istoimenom poglavlju Rasprave o biti i aporijama savjesti

M. A. Perovia objavljene u knjizi Pet studija o Hegelu Biblioteka ARHE, Filozofski fakultet, Novi Sad

2012, str. 265-271 i dalje.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

65

propituje ono isto i apriorno religije, odnosno formalni momenat kojim se religija nuno

nudi kao shematizacija jedinstvenog moralnog zakona, dok se drugim zahteva polazak

od bilo ega to se smatra otkrovenjem, nakon ega se otkrovenje kao istorijski

(historisches) sistem uzima samo fragmentarno, s obzirom na moralne pojmove nakon

ega bi se sagledalo ne vodi li on nazad istom istom umnom sistemu religije (reinen

Vernunftsistem)14. Krugovi u kojima se odvijaju ovi ogledi kod Kanta su koncentrini, a

njihovo pulsiranje ne samo to opisuju nain njegovog pristupanja stvarima religije ve

i predstavlja smernicu za napredovanje u religioznosti svakog pojedinca, kao i ljudskog

roda uopte, koje vodi ka istoj moralnosti15. Nimalo sluajno, Kant govori o granicama,

a ne o granici jer unutar blossen Vernunft prostiru se dva vea granina podruja:

jedno izmeu jedinstvenog moralnog jezgra svake religije i razliitih versko-istorijskih

praksi i drugo koje ograniava naine pozitiviranja vere kojima ona moe biti svedena

na umni sistem religije i na taj nain podsticati ovekov moralno-religijski napredak

od dogmatskih postupaka koji paraliu umnost kao takvu. Dvostrukost graninih regija

samog uma omoguena je injenicom da Kant ovde ne odstupa od vrlo akribine upotrebe

filozofskih termina kojom je trebalo spreiti pretee nesporazume. Ukoliko se pojam

granice (die Grenze) razumeva kao sinoniman sa pojmom ograde (die Schranke), a pojam

samog uma kao poistovetiv sa pojmom istog praktikog uma za oekivati je da

usledi prigovor da filozof izneverava obeanje dato u naslovu 16 da e biti govora o

religiji unutar granica uma, jer je dosta prostora Religionsschrift-a posveeno pitanjima

kako istorijskih sadraja vere, tako i onoga to prevazilazi samu umnost. Iz takvog ugla

gledanja ak moe biti govora o dvostrukom izneveravanju naslova! Razlikovanje

granice kao linije demarkiranja u kojoj neizostavno jeste i neto pozitivno od ograde

koje sadre samo negacije17 Kantu ipak omoguuje tematizaciju pozitivnih sadraja

religije kao simbolizacija koje nisu ni konstituensi teorijskog znanja o bogu i dui niti

su dopustive kao maksime ljudskog delanja, ali ipak mogu podupreti jaanje moralne

14 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, Predgovor za drugo izdanje, str. 13 (prema originalu:

Kant, Immanuel: Die Religion innerhalb der Grenzen der blossen Vernunft, Kants Werke, Akademie-

Textausgabe, Band VI, Walter de Gryter & Co., Berlin 1968, s. 12).

15 Trinaest godina ranije (1780.) veoma srodne ideje zastupa G. E. Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)

u svom Obrazovanju ljudske rase (o tome u Lessing, G.E: The education of the human race, in

Philosophical and Theological Writings, Cambridge University Press 2005, p. 217-240, naroito

paragrafi 91-93).

16 Buha, Aleksa: Kantova filozofija religije unutar njegove praktike filozofije, u Kant, Imanuel: Religija

unutar granica istog uma, BIGZ, Beograd 1990, str. 197.

17 Kant, Imanuel: Prolegomena za svaku buduu metafiziku, Plato, Beograd 2005, str. 105.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

66

pobude. Dogmatska, konstitutivna antropomorfizacija istorijske grae pomou koje

se utvruje ekskluzivitet odreene grupe ili pojedinaca u pogledu ophoda s bogom

postupanje je koje odvodi s onu stranu umnosti uopte.

PRAKTIKI KARAKTER EGZEGETIKE

Predmet sporenja meu interpretatorima je i pitanje da li je Kantov prvi ogled

ve dovren Kritikom praktikog uma i pretpostavljen sa svojim rezultatima u Spisu

o religiji, ili filozofove refleksije o pragrehu, iskuenju, preobraenju i slubi bojoj u

borbi dobrog i zlog principa koje dominiraju kroz etiri knjige Religionsschrift-a donose

sutinski novum u pogledu razumevanja religijskih apriorija i nisu samo deo drugog

eksperimenta kojim se hoe sameriti religiju sa zahtevima praktikog uma18. Ako su,

dalje, oba ogleda sprovedena u ovoj knjizi, koje mesto u tekstu oznaava prelazak sa

jednog ogleda na drugi?

Ova dilema je opravdana jedino uz pretpostavku da su ono povesno i ono moralno

religije dva strogo diferencirana pola, gde na jednom kraju statira empirijska graa

religije, a na drugom se pronalaze dovrena uenja o radikalnom zlu, prauzoru moralnog

oveka i carstvu bojem na zemlji koje Kant utvruje po uzoru na antike teorije ideja.

Radi se o tome da Kant izrekom tvrdi da se prava religija kao umni pojam a priori

(prema tome: kao ideja!) dogaa u moralno-praktikom ovekovom odnoenju19, a

kao takvoj bie joj doputeno da se dogaa samo u po-navljanom (ponovo injenom

novim) dovoenju u moralni smisao sadraja otkrovenja zateenih u liku puko istorijskog

sistema, to je i samo praktika aktualizacija poziva kako treba tumaiti religijsku grau.

Filozofsku teologiju koja takve procese dovodi do pojma oni povratno potvruju kao

princip prosuivanja kojim se iznova zadobija medijum jedinstvenosti praktikog uma

18 M. Murs, primerice, zastupa tezu da je u Kantovom razmatranju religije u naelu mogue razlikovati

analitiku konanosti, dijalektiku konanosti i njenu dramu, premda ta tri elementa pronalazi u

trima Kantovim delima: analitika konanosti omeena je zakljunim poglavljem Metafizike morala

kao potvrdom Kantovog stava o religijskoj nauci kao nauci o dunostima prema Bogu, dijalektiku

predstavlja deo o postulatima istog praktikog uma druge Kritike, dok se tek ono dramatino ljudske

konanosti krije u borbi dunosnog samousvrhovljenja i principa samoljublja Religionsschrift-a (Kant

on Religion in the Role of Moral Schematism, p. 28-32). Sa druge strane, K. Fajerston i N. Dejkobs

pristupaju Spisu o religiji pod pretpostavkom da su oba Kantova eksperimenta kako onaj koji

obuhvata analitiku tako i onaj dijalektiki prisutna unutar Religije u granicama samog uma

(Firestone, C. L., Jacobs, N.: In Defense of Kants Religion, Indiana University Press, Bloomington-

Indianapolis 2008, p.115)

19 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, Predgovor za drugo izdanje, str. 13.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

67

i religijskih objektivacija.

Stav da je centralno polje Religionsschrift-a tematika biblijske egzegeze, odnosno

hermeneutica sacra-e potvren je potonjom eksplikacijom poprita spora izmeu

filozofskog i teolokog fakulteta, kao i injenicom da citiranju drugih autora ne naroito

skloni Kant u oba spisa upuuje na dela eminentnog protestantskog hermeneutiara

J. D. Mihaelisa (Johann David Michaelis) koji je neto pre Kanta ve pokuavao da

etikom zasnuje interpretaciju religije. To je naroito vano s obzirom na dve savremene

interpretativne struje u njihovom pristupanju Religionsschrift-u.

Prvo, to slabi tvrdnju da se Kantova konfrontacija sa biblijskom teologijom odvijala po

niti vodilji jednog potpuno novog i uznemirujueg tona i pristupa religijskim temama20.

Drugo, nije teko porei inovativnost savremenih anglo-amerikih interpretacija i

njihovog kljua prema kojem je Religionsschrift uzet kao interpretacija Kantovog

etikog uenja samom njegovom etikom21, jer je hermeneutiku sr Kantove filozofske

teologije prepoznao jo rani V. Diltaj (Wilhelm Dilthey), i to reima da kenigzberki

filozof zasluuje epohalno mesto u istoriji hermeneutike ne kao osniva zlosreno

nazvane moralistike interpretacije nego kao onaj koji je oivljava22. To to Diltaj

imenuje zlosrenim nazivanjem moe se pojasniti injenicom da izvorna namera takvog

interpretiranja meu protestantskim hermeneutiarima nije trebala da slui napredovanju

u uenosti u teolokim spisima koliko praksi propovedanja kojom objava spasa treba da

stigne do pojedinca23. Drugim reima, takav postupak slui veri, a ne znanju i kao takav

jeste izraz verovanja. Ono to Kant dalje ini jeste pokuaj pokazivanja jedinstvenosti

vere i moralnog delanja, gde je i sama filozofska teologija kao princip prosuivanja stvari

religije praktika!

Za razliku od biblijske teologije, Kantova filozofska teologija nije obavezana

religijom kao neim predmetnim, predmetnutim, kao to nema ni odlike slobodnog

reflektovanja religije na nain kako je to sluaj sa dananjom filozofijom religije. Ona se

nalazi u produktivnom odnosu sa religijom, kroz koji se i jedna i druga dogaaju u svojoj

istinitosti. To istinovanje se ne pronalazi ni u em drugom osim u ovekovom moralnom

20 O Neill, Onora: Kant on Reason and Religion, The Tanner Lectures on Human Values, delivered at

Harvard University 1996, Dostupno na http://tannerlectures.utah.edu/lectures/documents/oneill97.pdf

21 Uporedi npr. Reardon, B. M. C.: Kant as Philosophical Theologian, Barnes & Noble Books, New Jersey

1988. naroito drugi deo pod naslovom Interpreting Christianity.

22 Dilthey, Wilhelm: Schleiermachers Hermeneutical System, p. 91

23 Gadamer, Hans-Georg: Hermeneutika kao teorijski i praktiki zadatak, u Um u doba nauke, Plato,

Beograd 2000, str. 185 (podvukao S. V.).


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

68

postupanju.

Da li to znai da je Kant svojom filozofskom teologijom fiksirao negatorski odnos

prema opredmeenjima i pokuajima opredmeenja moralnih apriorija religije poput

onih koje oliavaju sveti tekstovi, crkvena organizovanja, istorijske individuacije i verski

rituali?

Ponovno stupanje u okrug graninog odnosa bitka i trebanja moe biti saeto kroz

svojevrstan hermeneutiko-praktiki imperativ kojim Kant pouava kako treba tumaiti

religijske pojave religijskog umskog jezgra, kojim se jo jedanput skree panja da

ideja filozofske teologije kod Kanta nije operativna samo kao moralizatorska translacija

religijskih sadraja u moralne pojmove ili obratno. Shvatanje Spisa o religiji kao principa

koji izlae kako treba tumaiti religiju u njenoj celovitosti razreava izvesnu napetost

izmeu pitanosti da li je obnarodovana Kantova filozofska teologija zamiljena kao jedan

od moguih naina razumevanja i tumaenja religioznih spisa i religije uopte24 ili radije

kao utvrenje pravila kako se mora tretirati pozitivno-religijski materijal25. Nastojanje

koje Kant smatra savremenim (mada takoe uvia da se tako uvijek postupalo), a koje u

svetim spisima trai smisao koji stoji u harmoniji sa najsvetijim, a kome ui um, moe da

se dri ne samo za doputeno nego, naprotiv, za dunost26, izraz je moranja ovekovog

slobodovanja u stvarima religije. To to takvo izlaganje s obzirom na slovo otkrovenja

esto izgleda nametnuto, a esto i jeste takvo (Spis o religiji, str. 100) moe se objasniti

kao manifestacija zapovedanja moralnog zakona koji se kao dunost i obaveza prepoznaje

samo kroz na odnos prema moralnom zakonu kao nesavrenih, konanih bia kojima se

mora nametati sloboda.

Sa druge strane, formalizam istog moralnog zakonodavstva uma na kojem poiva

filozofska teologija Spisa o religiji spreava potonju da se nametne kao nepogreivi

Clavis za tumaenje religijskih sadraja kako je to pokuavala protestantska egzegetska

24 Povodom izlaganja uenja ne-hrianskih vera u duhu moralnog zakona Kant veli da se takva izlaganja

ne mogu okriviti zbog nepravinosti, pretpostavivi da se ne eli tvrditi da je smisao koji dajemo

simbolima narodne vjere ili svetim knjigama sasvim tako zamiljen, nego se on moe u to unijeti i

poprima samo mogunost da se njihovi autori tako razumeju (Religija unutar granica istog uma, str.

101).

25 U Sporu izmeu fakulteta tumau religije je napomenuto da mora tumaiti tekst iskljuivo (...) kao

priliku da od njega uini neto moralno unapreujue, bez izlaganja opasnosti da traga za onim to su

sveti autori moda njime mislili (str. 127). Ostaje pitanje da li razumevanje moralnog smisla religioznog

teksta zapravo predstavlja bolje razumevanje autora nego to je on razumeo sebe, kako to predlae

Kritika istoga uma povodom razumevanja Platonove teorije ideja (Kant, Imanuel: Kritika istoga uma,

Dereta, Beograd 2003, str. 206)!



ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

69

literatura i zahteva opravdanje savesti kao moralne moi suenja koja sudi o sebi

samoj27 u pogledu metodologije pojedinanih izlaganja religijske sadrine28.

PRAKTIKA SUBJEKTIVNOST U SPISU O RELIGIJI

Filozofska teologija kao pojmovna medijacija dijaloga izmeu filozofije i religije

nakon programskog suprotstavljanja slova i duha religijskih objektivacija upuuje se

ka razumevanju njihove jedinstvenosti tako to tvrdi da je duh religijskih pojava ono to

obezbeuje mogunost moralne pouke i podsticaja za moralno delanje. Istinska religija

je prema Kantu zbog toga aktualizovana iskljuivo u moralnoj slubi bogu. Sa Diltajem

se moe ponoviti da je ovde celina slova religije objanjena kao izraz jedinstvenog,

sveprisutnog duha koji proima celinu29, zbog ega se Kantu dalje moe prigovarati da je

kritika filozofija ona koja utvruje nuni i optevaei horizont dijaloga kao i naine kada

e se i kako u njega stupati30, te da je ovakvo postavljanje razumevajueg odnosa filozofije

i religije samo samorazumevanje kritikog idealizma uz pomo manje ili vie sluajnog

spoljanjeg sadraja. Ta primedba se ne namee kao prepreka hodu kritike filozofije, jer

iz vizure Kantovog idealizma pokuaj istupanja iz takve cirkularnosti znaio bi pokuaj

naputanja samog uma31. Ali sama dualna struktura slovo-duh svoj izvor ipak nema

u transcendentalnoj, niti bilo kojoj drugoj filozofskoj poziciji nego u povesti religijskih

diskusija32. To dualizovanje kao razdvajanje onoga to se kantovskim vokabularom moe

nazvati fenomenalnim i noumenalnim aspektom jedne judaistike religije, mesto je

27 Isto, str. 165.

28 Iz te perspektive teko je manjkavost kasnijih interpretacija Kantove filozofske teologije obanjavati

injenicom da su tumai skloni da u Spisu o religiji sagledavaju ono to je dopustivo u njihovim linim

teolokim stavovima (Firestone, C. L., Jacobs, N.: In Defense of Kants Religion, p. 4).

29 Dilthey, Wilhelm: Schleiermachers Hermeneutical System, p. 91

30 Na metodiki krug u Kantovoj filozofskoj teologiji upozorava i Ernst Kasirer: Etiko merilo

primenjuje se kao optevaei kriterijum za pojedinane forme religije; ali u nainu njegove primene

ipak oigledno progovara subjektivno oseanje i doivljaj (Kasirer, Ernst: Kant. ivot i uenje, Hinaki,

Beograd 2006, str. 388).

31 Otar Kantov odgovor na zamerke biblijskih teologa poput ove donosi Spor meu fakultetima: Ako

biblijski teolozi prestanu da koriste um za svoje svrhe, filozofski teolozi e prestati da koriste Bibliju za

potvrdu svojih tvrdnji (The Conflict of the Faculties/Der Streit der Fakultaeten, p. 79/78).

32 O tome u Milisavljevi, Vladimir: Duh i slovo moralnog zakona: tekst i komentar u hermeneutici

nemakog idealizma, u Snaga egzistencije. Teorija norme kod Kanta i Hegela, Fedon, Beograd 2010, str.

65-77.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

70

raanja hrianstva kao velike civilizacijske tekovine Zapada, samorazumevanog kao

religija slobode.

Kako Kant posmatra revolucionarnost hrianstva kao obelodanjenog prevratnikog

potencijala religije kao takve u dobu koje je ivelo impozantne politike prevrate?

Hrianstvo je nastalo kao odgovor na moralnu krizu antikog sveta, dalje i samo

postajalo izvorom drutveno-politikih kriza ogromnih razmera koje su razreavale

revolucije, da bi se najzad prosvetiteljska filozofija u svojim magistralnim tokovima

nametnula kao teorijski domiljaj diskontinuiteta sa hrianskom tradicijom. Sam Kant je

saglasan sa ovakvim zahtevom utoliko to shvata da otkad je samo hrianstvo postalo

uena javnost ili je stupilo u optu javnost, njegova ga povest (die Geschichte), to se

tie dobroinskog dejstva koje se s pravom moe oekivati od jedne moralne religije,

nipoto ne preporuuje33 Hegelove rei ipak istiu da je Kant premda pod svetlom

ideje Aufklaerung-a podseajui na ideje uma u pozitivnoj dogmatici religije bio

mnogo razboritiji od doba prosveenosti, kada su se ljudi stideli da o tome govore34.

Kako Kant pokuava da uskladi umnost Aufklaerung-a i sadraje hrianske vere?

Reju, ako se hoe pokazati jedinstvo uma i religije po liniji vodilji odnosa duha i

slova Pisma, praktiko-umsko rasvetljavanje onoga formalnog i materijalnog u religiji

trebalo bi biti analogno religioznom dovoenju u svetlo onoga dualnog u praktikoj

subjektivnosti35 kao sukobljenih principa dobra i zla koji su poloeni na tlo slobode.

Praktiki aprioriji subjektivnosti u Religionsschrift-u predstavljeni su pre svega

slikama iz hrianskih svetih spisa. Predstava o istonom grehu i o ovekovom liku

kroz koji se ovaplouje Bog od naroito su znaaja za skiciranje teorije (kao i prakse!)

subjektivnosti, mada osim navoda da smo svi zgreili u Adamu (Spis o religiji, str.

39) Kant ne pokazuje da mu je stalo do iskustvenih ili pseudo-iskustvenih individuacija

onoga idejnog, poto ideji ne moe biti primereno nita iz oblasti mogueg iskustva. Sin

Boji i uitelj Jevanelja nijednom nije oslovljen punim imenom da bi se predupredila

zabuna: Nije, dakle, potreban nikoji primer iz iskustva da bi se ideja jednog bogu

moralno milog ovjeka uinila za nas uzorom, ona kao takav uzor je ve u naem umu36.

Prauzor oveanstva je praktiki stvaran potpuno nezavisno od znanja o njegovom


34 Hegel, G. V. F.: Istorija filozofije III, BIGZ, Beograd 1983, str. 459.

35 V. parn trai teoriju subjektivnosti Religionsschrift-a u njegovom uenju o pokajanju! Uporedi Sparn,

Walter: Kants Doctrine of Atonement as a Theory of Subjectivity, in Kants Philosophy of Religion

Reconsidered, Indiana University Press, Bloomington-Indianapolis 1991, p. 103-112.



ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

71

povesnom postojanju, a kada se taj bitak stavi izmeu zagrada kao mitski omota, lako

je, prema Kantu, zakljuiti da je on (njegov duh i umstveni smisao) bio praktino valjan

i obavezujui za svaki svijet u svako vrijeme37. Pun znaaj slike Adamovog sagreenja

Kant donosi reima jednog paganskog pesnika poput Horacija38: Mutato nomine de te

fabula naratur (Ako se promeni ime, o tebi se govori). Time je osnaena interpretativna

pozicija koja zastupa stav da Kant Spisom o religiji ne staje u odbranu nijedne istorijske

vere, nego da slovi zastupnikom praktikih apriorija koji grade religiju39.

Kontroverzni stav o radikalnom zlu koje je grehom prvog oveka postalo delom

prirode ljudskog roda meu predstavnicima tadanje nemake duhovne elite koja je

batinila tekovine prosvetiteljskog progresivizma poput Getea doekan je kao sramotna

mrlja kojom je Kant uinio ustupak crkvenoj dogmatici40. Umesto dogmatici, ini se da

Kant pre ustupa mesto ovekovoj praktikoj slobodi. Zlo ini oveka kao bivstvujueg,

to nema implikacije po dunost da on treba da postane boljim! Na drugom mestu Kant

to naglaava: Povest (Geschichte) prirode poinje od dobra jer je delo boje; povest slobode poinje od zla jer je delo oveka41.

Ako se pokua pojasniti, re je o povesti slobodnog odnosa prema slobodi kao ideji,

jer je sama sloboda kao ideja razreena temporalnih i prostornih formi. ovek je stoga

inteligibilno slobodan za slobodu manifestovanu kao delanje iz dunosti zarad dunosti

same za dobro, ali i za relativizovanje moralnog zakona drugim svrhama, to je slobodan

izbor zla kao bivanja podreenim sopstvenom prirodnou, koja kao takva nije ni dobra ni

zla. Radikalno zlo onda nije dijabolina unititeljska samosvrha, ve prihvatanje obaveza

prema dunosti kao prema sredstvu za druge svrhe, koje inae ne bi trebale da budu nita

drugo do sredstva moralnog napredovanja. Prvi ovek je maksimom svog delanja uinio

ne to da se zakon dunosti slijedi iz dunosti, nego, takoe, ako ustreba i iz obzira prema

drugim namjerama42.

Razreenost ljudskog inteligibilno slobodnog karaktera od svake empirijske kauzalne

37 Isto, str. 76.

38 Na tu injenicu panju skree Onora O Nil u lanku Kant on Reason and Religion, p.295.

39 Fajerston i Dejkobs pored toga dodaju da poreklo hrianstva obeleava poreklo prve crkve izgraene

na umskim uvidima (...) te stoga unikatni status hrianstva nije, za Kanta, tvren u cilju religijskog

ekskluzivizma (Firestone, C. L., Jacobs, N.: In Defense of Kants Religion, p. 258)

40 O tome u Kasirer, Ernst: Kant. ivot i uenje, str. 390.

41 Kant, Immanuel: Nagaanja o poetku istorije oveanstva, u Um i sloboda: spisi iz filozofije istorije,

prava i drave, Ideje, Beograd 1974, str. 76.



ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

72

determinisanosti kao kljuna tekovina Kritike praktikog uma skida mitski omota sa

pojmova boanske naredbe o koju se ogluio edenski ovek i zlog duha koji ga je

nagovorio na greh, nudei ih time kao uvek ve interiorizovanu borbu dobra i zla u kojoj

delatni ovek nije as dobar, a as zao ve je otelovljenje i jednog i drugog principa

i njihova borba43 kao bie zateeno na raskru pojavnog i noumenalnog sveta. Kant

to jasno iskazuje stavom da ne postoji razlog u svetu zbog kojeg bi (ovek op. S.

V.) mogao prestati da bude slobodno delujue bie44. Iz takvih perspektiva filozofske

teologije smanjena je prozirnost hrianske formule sagreenja u Adamu i spasenja u

Hristu, zbog ega joj je neophodno posvetiti neto vie prostora.

Kalkulantski, hipotetiki odnos prema moralnom imperativu ne misli se kao

vremenski prauzrok bilo ega u ljudskoj povesti jer ona onda ne bi bila mogua kao povest

slobode, nego jedino kauzalne determinacije, pa zbog toga on nije privilegija nijednog

izolovanog pojedinca. Nije takav odnos ni odlika samo judaistike vere, stigmatizovane

okvirom u kome se saoptava da ona ne neguje pogled za pobude maksima delanja nego

samo za izvravanje zakona prema slovu, ime je se doivljava kao politiko, a ne

moralno ustrojstvo45. Judaizam je doprineo civilizovanju, ali nije uopte bitno ukoio

carstvo mraka i pospeio moralni boljitak. U Sporu meu fakultetima Kant moralnu

religiju naziva eutanazijom judaizma (str. 95), premda se takva dobra smrt to glasno,

to izmeu redova predvia i povesnom hrianstvu, kao uostalom i svim stvarima kao

vremenitim predmetima mogueg iskustva. Taj kraj u moralnom nizu svrha je istovremeno

poetak postojanosti njih kao nedokuivih bia46. Sve to moemo znati o sredstvima za

moralni uspon kao elementima mogueg iskustva ne dovodi ta sredstva u svetlo s obzirom

na njihovu izvornu usvhrovljenost, ve ih proteira kao osamostaljene svrhe kojima je

sve drugo podreeno, pa i moralnost. Pokvarenost razloga svih maksima i naopakost

ovekovog srca je jedino to o njemu moemo znati i to je dimenzija subjektivnosti

zahvaljujui kojoj smo u mogunosti poistoveivanja s Adamom, uz simboliku izmenu

imena nosioca radnje. To je ujedno mesto za ponavljanje prepoznatljivo slikovitog

Kantovog pitanja: Kako se moe oekivati da se iz tako kvrgavog drveta (kao to je

43 Uporedi Hegelov navod iz Predavanja o filozofiji religije: Ja nisam jedan od onih to se meusobno

bore nego sam oba to se bore i sama borba (Hegel, G. W. F.: Predavanja o filozofiji religije I, Naklada

Breza, Zagreb 2009, str. 65).


45 Isto, str. 113-116.

46 Kant, Immanuel: Kraj svih stvari, u Um i sloboda, str. 125.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

73

ovek op. S. V.) istee neto potpuno pravo?47

Jedno ljudsko ogreenje o moralni zakon, to jest o maksimu zbog koje se njemu

pokoravamo, bilo je Kantu dovoljno da rigoristiki utvrdi radikalno zlo ljudske rodne

prirode, jer moralni zakon ne poznaje izuzetke u svom zapovedanju. Primer jednog bogu

milog oveka do svesti je doveo ideju svetosti volje i proizveo revoluciju u ljudskom

rodu. Ako se na delu pokazala nedovoljna ubedljivost dogme o prvom oveku kao krivcu

za ljudsko zlo, a ta krivica kao od svih najlinija, krivica koju moe nositi samo neko ko

se moe kazniti48 ko je slobodan da li je unutar granica samog uma mogue propustiti

pojedinca koji bi bio posrednik u iskupljenju i koji bi okajao greh ljudskog roda?

Bez obzira na vid personifikovanja, ali i bez obzira na nain na koji sebe iskustveno

spoznajemo i kako prirodno jesmo, mi prema Kantu bezuslovno treba da sledimo umski

prauzor oveanstva, da delamo moralno. Odluka da sledimo moralni zakon zbog same

moralnosti unutranja je revolucija kao raanje novog oveka. Stari ovek ne moe

znati nita o mogunosti ovozemaljskih, fizikih benefita svog preokreta. Ne zna on

takoe nita ni o njihovoj nemogunosti, a iskuenje i telesnu patnju nastavlja da tumai

kao kaznu, sve dok time pokuava da na inteligibilne zakone slobodovanja nadovee

prirodni kauzalni tok. To je ono to posmatrai uopte mogu znati o odvijanju preobraaja,

kroz primeivanje postepenih reformi starog karaktera, ali ne i njegovo trenutno,

revolucionarno postanje novim (Spis o religiji, str. 68). Strani sud ostavljen za kraj

vremena, nekoruptibilan, koji nee biti ometen sukcesivnou opaanja i izjedna e

moi da prosudi promenu karaktera, zapravo je uvek mogu: Ako se ovek pita o sudiji

koji je u njemu samom, onda on sebi prosuuje strogo, jer on ne moe podmititi um49.

Neskrivljena ali ipak nita manje zasluena (Spis o religiji, str. 116) smrt uitelja

Jevanelja primer je savladavanja ljudske konanosti, jer se ona principijelno uvek mora

moi slamati moralnim injenjem. Meutim, znanje o konkretnom pojedincu koji je

moralnim voenjem ivota savladao prirodnu konanost prema Kantovom stanovitu bi

odmagalo praktikom umu. U moralnom smislu, dobrodolo je otvaranje vrata slobodi,

ali ne i dogmatsko utvrivanje dogoene pobede nad carstvom prirode u prirodi samoj:

Uzdizanje takvog sveca iznad sve tronosti ljudske prirode bi, prema svemu to moemo

uvidjeti, prije bilo na putu praktikoj primjeni njegove ideje za nae ugledanje50.

47 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, str. 92; uporedi npr. i Ideju opte istorije usmerene

ka ostvarenju svetskog graanskog poretka, u Um i sloboda, str. 34.


49 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, str. 71 (podvukao S. V.).

50 Isto, str. 59.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

74

Pitanjem o mogunosti pobede nad carstvom prirode ivopisnim je reima

ponovljeno granino pitanje o dovrenoj, saznatljivoj objektivaciji slobodne subjektivnosti.

Prekoraenje te granice i afirmativni odgovor za Kanta bi znaili samoukidanje slobodne

subjektivnosti, koja ne bi dola kao usmrenje iz milosra nego kao moralna smrt uma

(Spis o religiji, str. 156).

Najavljivai pobede dobra nad prirodom ili manifestacije te pobede, prisutni u

religijskim otkrovenjima kao 1.) delovanja milosti, 2.) uda, 3.) svete tajne i 4.) vera u

sredstva pomou kojih se obezbeuje milost, kod Kanta su oznaeni kao ono uzgredno,

pogranino same religije (parerga). Filozof ne osporava mogunost ili stvarnost

njihovih predmeta, ali ih ni ne doputa kao maksime miljenja i delovanja51. Blie,

one su prihvatljive kao izrazi refleksivnog ali ne i dogmatskog verovanja koje tvrdi da

zna kako nainiti prelaz od prirode ka slobodi, te da je u posedu neposrednog znanja

boje egzistencije koje prati obeanje sredstava za obezbeivanje boanske milosti. Sa

H. Fajingerom (Hans Vaihinger) moe se rei da ova sfera religioznih fikcija korisna za

irenje vere meu narodom ne sme biti transformisana u dogme i da ono refleksivno

kao-da njihovog realiteta ne sme biti transformisano u tako i zbog toga52 teorijskog

objanjavanja. U protivnom e nastupiti religijske zablude, ukorenjene u maksimi kojom

se sredstvu pripisuje vrednost po sebi umesto vrednost svrhe.

Praznoverna ubeenost da se prirodnim sredstvima moe stupiti u dodir sa onim

natprirodnim, kao i verovanje u uda, moralno su transcendentna dogaanja, ali su

srodna umu utoliko to izraavaju njegovu prirodnu dijalektikost. Ono to ne samo

da nema srodnosti sa samim umom, ve je odgovorno za njegovu moralnu smrt jeste

uverenost u mogunost ekskluzivistikog, neposrednog ophoenja sa bogom koje nudi

znanje o sredstvima milosti drugaijim od moralne vrline. To Kant naziva religioznim

zanesenjatvom, fanatizmom (Schwaermerei) kojim se zanemaruju upozorenja kritike

filozofije, a koje ishodi ili u lenjosti ili u fanatinom injenju onoga to odstupa od moralnog

zakona samo zbog toga to se smatra da postoji neposrednije znanje o neposrednijem

nainu kako postati bogu milim ovekom. Savest kao moralna mo suenja kod Kanta

ne pristaje na hazardnu igru u kojoj bi se neto inilo zato to je naslueno kao mogui

optevaei zakon. Ne moe se znati da se oslukuje glas boanskog bia, jer prethodno

nedostaje znanje o boanskom biu, ali se moe znati kada se ne uje boji glas bez obzira

51 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, str. 48 (Kant, Immanuel: Die Religion innerhalb der

Grenzen der blossen Vernunft, s. 52).

52 Vaihinger, Hans: The Philosophy of As if: A System of the Theoretical, Practical and Religious Fictions

of Mankind, Kegan Paul & Co., London 1935, p. 297.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

75

na poreklo objektivacije koju tujemo kao bogom nadahnutu: Ukoliko glas zapoveda da

radimo neto opreno moralnom zakonu53.

Elementi za moralnu re-interpretaciju hrianstva kao ideje religije kod Kanta

ne pokuavaju da se nametnu kao usiljeni zatitnici jednog istorijskog relikta, nego da

sauvaju u ivotu ono to je u onome umskom hrianstva uvek vredno ljubavi: to to

zagovara ljubav prema zakonu kao nain ispunjavanja zakona kao slobodno primanje

tue volje pod sopstvene maksime54. Kroz hrianstvo je subjektivnosti raskrivena

mogunost da se objektivira u pripadnosti svetskoj etikoj zajednici koju se moe

razumeti takoe i kao porodicu koju pojedinac svugde nalazi sobom, i u sebi. Oseaj

slobode u izboru krajnje svrhe svake individue je liberalni nain hrianskog miljenja

i razlog zbog kojeg je simboliki morao da umre hrianski Bog. Bog koji je umro na

krstu prouzrokovao je otvorenu revoluciju (...) za koju se zacijelo jo i danas moe

aliti to nije uspjela, ali koja ipak nije osujeena, nego je nakon njegove smrti prela

u predrugojaivanje religije (Religionsumaenderung) koje se iri u tiini, ali uz mnogo

patnje55.

POSVEENJE OGRANIENOSTI

Najpoznatije svedoanstvo o uskladivosti radikalne moralne egzegeze Kantovog

Religionsschrift-a sa hrianskom ortodoksijom sauvano je pismom koje je pruski

ministar za duhovne i nastavne poslove J. H. Velner 1794. godine napisao Kantu u ime

kralja Fridriha Vilhelma. U tom pismu izmeu ostalog stoji da njegovo visoanstvo

sa velikim nezadovoljstvom ve dugo posmatra nain na koji Kant zloupotrebljava

svoju filozofiju za izopaenje i unienje brojnih glavnih i osnovnih uenja Svetog Pisma i

hrianstva to je izalo na videlo naroito u knjizi Religija unutar granica samog uma56,

kao i da se izraava nada da e Kant svoj autoritet i talenat ubudue koristiti za patriotsko

obrazovanje omladine, jer e u protivnom snositi neprijatne konsekvence. Da se radilo o

mnogo dubljem sukobu nego to je Kantovo sporenje sa predstavnicima konzervativne,

cenzorske birokratije upuuje injenica da se i dva veka nakon Kantove smrti filozofska

teologija Spisa o religiji kod uglednih tumaa smatra moralnim ateizmom i da je ona u

53 Kant, Immanuel: The Conflict of the Faculties/Der Streit der Fakultaeten, p. 115/114.

54 Kant, Immanuel: Kraj svih stvari, str. 133.

55 Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, str. 75 (Kant, Immanuel: Die Religion innerhalb der

Grenzen der blossen Vernunft, s. 82).

56 Kant, Immanuel: The Conflict of the Faculties/Der Streit der Fakultaeten, p. 11/10.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

76

skladu sa celovitou kritikog projekta sasvim suprotno njegovoj osnovnoj nameri da

ogranienjem znanja ostavi brisani prostor za veru, rezultat imala u tome da je umsko

Ja i njegova iskustvena svest izgubilo svaku vezu sa Bogom57. Za razliku od traga na

koji je uputio Hegel, Kant je ovde shvaen kao okrunjenje prosvetiteljskog filozofiranja.

Sa neto veom dozom opreza, pojedini komentatori ipak nalaze za shodno da ponovo

postave pitanje: Da li je Kant uopte bio hrianski filozof?58

Biografski fakti kroz koje se Kanta zatie izmeu pijetistikog kolovanja i vaspitanja,

racionalistike metafizike i filozofije prosvetiteljstva ne mogu na odgovarajui nain ni

dati odgovor, ali ni opravdati gornje pitanje ako bi pokuali da psihologistiki pristupe

ovom aspektu Kantove filozofije. Nije, ipak, zgoreg pomenuti da prvi Kantovi biografi

belee da se on sem nekolicine naslova poput Mihaelisovog Morala uopte nije doticao

teolokih istraivanja, a naroito ne onih koji su se odnosili na egzegezu i dogmatiku59,

zbog ega u kantovskom maniru moemo saoptiti da (Kantov) bitak ni po ovom pitanju

ne moe izvesti trebanje i etiko-egzegetiku koncepciju koja se javno obruila na

pozitivnu, istorijsku veru. Ova je kod zrelog filozofa bila izvan horizonata interesovanja

osim u meri u kojoj ga je ka njoj vodio praktiki um!

Noviji Kantovi kritiari takve podatke mogu iskoristiti za prigovore Religionsschrift-u

koji bi se na najpregnantniji nain mogli svesti na primedbe nemetodikom zapadanju u

hermeneutiki krug prilikom pristupanja religijskoj problematici. Taj prigovor ne smera

samo na to to se jedna filozofska koncepcija namee kao apsolutno merodavni posrednik

u dijalogu filozofije i religije, nego pre na Kantovu povesnu uslovljenost jednom

istorijskom verom koja je u odluujuoj meri doprinela zapadnom samorazumevanju

svoje duhovnosti kao slobodarske koje se manifestuje i kod Kanta60, a ija se batina dalje

preutno koristi prilikom prosuivanja ostalih istorijskih vera, o kojima se ima sasvim

spoljanje znanje.

57 Panenberg, Volfhart: Teologija i filozofija, Plato, Beograd 2003, str. 149.

58 Schoendorf, Harald: Je li Kant kranski filozof?, u Obnovljeni ivot, Vol. 59/No. 2, 2004, str. 209-217.

59 Borovski, L. E.: Prikaz ivota i karaktera Imanuela Kanta, u Ko je bio Kant? Tri biografije od Kantovih

saradnika, Plato, Beograd 2003, str. 82. Rei kojima se Borovski u nastavku izjanjava o Kantovom

odnosu prema onome pozitivnom hrianske religije veran su prikaz oseanja koje je moralna egzegetika

kenigzberkog filozofa mogla da izazove kod jednog prostodunog vernika, i to kada je u pitanju

gotovo svaka pojedina taka Spisa o religiji. Nada da Kantovo delo nee proiriti svoj uticaj prema

Borovskom trebala je biti obezbeena prethodnom pitanou svakog itaoca: Da li smo Kantu, osim u

nepoznavanju i nepotovanju hrianstva, slini i u nekim drugim stvarima? U tanosti i odanosti svom

pozivu? U nekoristoljubivosti? U nepopustljivoj ljubavi prema istini? (str. 94, podvukao S. V.).

60 Schoendorf, Harald: Je li Kant kranski filozof?, str. 211.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

77

Pored toga, Kant ne samo da ne priznaje povesnu uslovljenost svoje misli hrianstvom,

nego iz situacije u kojoj je njome determinisan on odabira sadraje hrianske doktrine

koje se treba zadrati u ivotu, a koje treba odbaciti jer nisu u skladu sa njegovom etikom

koncepcijom61.

Nasuprot tome, liberalistika odbrana insistira na formalizmu prvog eksperimenta

Kantove filozofske teologije. Meu ostalima, O. O Nil Religionsschrift ita kao jedan

od moguih Kantovih odgovora na pitanje emu mogu da se nadam? i smatra da malo

ispod povrine dela lei pogled na um i umno tumaenje koji ne dodeljuje privilegovan

status religioznom nadanju62, hrianskoj nadi, hrianskim svetim spisima, hrianskoj

crkvi uopte63. Fajerston i Dejkobs decidirano tvrde da Kantov ton kroz Spis o religiji

nije branilaki ni za jednu istorijsku veru, kao i da teza o jedinstvenosti istinite religije

i diferencijaciji vera ne samo to slui kao osnova za religijsku toleranciju, ve takoe

Kantovu filozofiju ini upotrebljivom za prakse komparativne religije koje ele da otkriju

zajedniko moralno jezgro arenolikog spektra svetskih religija64.

Teze odabranih interpretatora otvaraju potencijalno plodne horizonte za diskutovanje

Spisa o religiji koji se naposletku moraju suoiti sa pitanjem: Da li priroda istog

praktikog uma kako je misli Kant dozvoljava da on sebe stavi u drugaiji odnos sa

poveu kao objektiviranjem ljudske duhovnosti, odnosno da li je ista moralna svest kao

duh religijskog i svakog drugog ljudskog ostvarenja mogua drugaije nego kao potpuno

ignorisanje svakog zbiljskog slova?

Neophodno je naglasiti da samouverenju moralne svesti pripada stav da ona ima

sredite u sebi samoj, na kome se gradi povjerenje u autoritet unutranjeg znanja i

uvjerenja65. Kantova etika koncepcija odigrala je kljunu rolu u procesu etabliranja

takve samouverenosti kao opteg duhovnog dobra moderne. Samouverena moralna svest

koja se postavi kao meritorna za pitanja religije svoje bogosluenje ne moe poeti

drukije nego ispoetka, negirajui samostalnu vrednost svega to moe da preti njenoj

autonomnosti izraenoj kao mo suenja o univerzibilnosti pojedinanih pozitivno-

61 Uporedi stav G. Mielsona (Gordon Michalson) koji diskutuju Fajerston i Dejkobs (In Defense of

Kants Religion, p. 98).

62 Prema O Nilovoj, religiozno nadanje (u svojim modalitetima nade u boju milost i besmrtnost due) u

ravnopravnom je poloaju sa nadom u povesni progres kojoj Kant posveuje svoje filozofsko-povesne

studije.

63 O Neill, Onora: Kant on Reason and Religion, p.308.

64 Firestone, C. L., Jacobs, N.: In Defense of Kants Religion, p. 197.

65 Perovi, Milenko A.: Rasprava o biti i aporijama savjesti, str. 282.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

78

religijskih sadraja. Njeno liberalno promiljanje hrianstva dodue priznaje da je ono

vredno ljubavi hrianske religije princip slobode od religioznog kulta i dogmatike

ak i hrianske ali taj princip ne priznaje kao svoj izvor, nego samo kao ono to

moralnom interpretacijom biva proputeno u jedinstvenost sa umom. Religija kao duboko

lino pitanje ne prihvata nadlinu-optu vrednost kulta kao vere u sredstva milosti u

vidu molitve, odlaenja u crkvu, krtenja, zajednikih ceremonija.

Ako se ovde uz Kanta tvrdi da istinska religija jeste moralna religija, kantovsko

tumaenje tog stava zahvata kopulu jeste kao bitak religije u trebanju kao actus-u

moraliteta. Kao i ovek, ono to religija jeste ono je to tek treba da bude. Meutim,

perenirajue trebanje ne dozvoljava istinsku religiju kao zbiljsku istinska religija nije!

Moe se rei da Kant religiju ni ne eli kao postojeu, ve da saoptava nunu mogunost

njenog sjedinjavanja sa umom u kojem se negira njena postojea (=pozitivna, istorijska)

strana, ali takva konstatacija na jednak nain pogaa zbiljnost ovekovog samoostvarenja

uopte, mogunost postojanja oveka kao oveka.66

Jo jedna potvrda uspelosti projekta koji je potraio jedinstvenost uma i Pisma je

tematsko razvijanje hrianskog iskustva smrti Boga u istu moralnu svest kao regiju u

kojoj se dogaa suspenzija svega to se smatra da je transcendira. Smrt transcendensa

je ono u emu su sjedinjeni revolucionarnost Kantovog etikog uenja i prevratnitvo

hrianstva, gde bi ovo prvo povesnim napretkom trebalo da bude predrugojaivanje

religije koje se uz mnogo patnje iri u tiini.

To isto tako potvruje Hegelovo tumaenje Kantove filozofije kao jedne od

refleksijskih filozofija subjektivnosti67, koja - umesto da prizna mogunost sebe-

ostvarivanja u onome to se etikom stanovitu prikazuje kao trans-etiko, bitkovno,

zbiljsko ponire u dubinu noi onoga Ja=Ja koje vie nita izvan sebe ne razlikuje i ne

zna. Takav proces kod Hegela ne samo to je izraz tihe patnje, ve je re o beskrajno

bolnom oseanju da je sam bog mrtav68. U formalizovanoj subjektivnosti i religija unutar

granica samog uma momenat je posveenja ogranienosti, konanosti (Vera i znanje, str. 275), jer se moralna religija kao i moralna subjektivnost uopte ne shvataju u svom

postajanju povesnim subjektima, to jest u svom objektiviranju koje ne bi znailo njihovu

istu negaciju. Tu ne moe od naroite pomoi biti interpretativno pribliavanje Kantovog

kao-da pristupa istorijskim aspektima religije njegovoj analizi refleksivne teleoloke

moi suenja, jer ni ona nije osmiljena kao konstituens ovekovog ostvarenja kojim

66 Uporedi Kangrga, Milan: Etika i sloboda, Naprijed, Zagreb 1966, str. 73.

67 Hegel, G. W. F.: Vera i znanje, u Jenski spisi 1801-1807, Veselin Maslea-Svjetlost, Sarajevo 1987.

68 Hegel, G. V. F.: Fenomenologija duha, Dereta, Beograd 2005, str. 350.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

79

nastupa zbiljsko ukidanje diferencije izmeu trebanja i bitka, beskonanog i konanog ili

duha i slova religije.

Osnovna razlika izmeu Kantove filozofske teologije i Hegelove filozofije religije nije

skrivena u tome to Hegelov objektivni idealizam ljudski religiozni razvoj razumeva

kao nuno uspinjui ime biva relativizovana pojedinana odgovornost kako to tvrde

Fajerston i Dejkobs, nego u tome to taj razvoj stvara sam ovek. Suprotno puko

moralnom stajalitu Kanta i Fihtea Hegel zbiljnost religije vidi na strani kulta69 kroz

koji se nju namee kao objektiviranu ljudsku subjektivnost. Ve je bilo rei da su za

Kanta radnje kulta samo nepooptiva parerga religije, ali mora biti postavljeno pitanje

da li moralna religija koja hoe iskljuivo opte dobro moe zbiljski uiniti ita dobro?70

Ka tom pitanju se upuuje Hegel kada upozori da bi unitenje kulta bilo u uzajamnom

odnosu sa shvatanjem subjektivnosti kao celine i presecanjem kola izlaenja svesti u

njeno objektivno znanje i izlaenja iz subjektivnog srca u delovanje71.

IZABRANA LITERATURA:

Desmond W., Onnasch E.-O. and Crysberghs P. (ed.): Philosophy and Religion in German

Idealism, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht 2004.

Dilthey, Wilhelm: Schleiermachers Hermeneutical System in Relation to Earlier

Protestant Hermeneutics, in Hermeneutics and the Study of History, Selected

Works, Princeton University Press, New Jersey 1996, p. 33-227 (translated by T.

Nordenhaug).

Firestone, C. L., Jacobs, N.: In Defense of Kants Religion, Indiana University Press,

Bloomington-Indianapolis 2008.

Hegel, G. W. F.: Predavanja o filozofiji religije I, Naklada Breza, Zagreb 2009 (prevod:

K. Miladinov).

Kant, Imanuel: Religija unutar granica istog uma, BIGZ, Beograd 1990 (prevod: A.

Buha).

Kant, Immanuel: The Conflict of the Faculties/Der Streit der Fakultaeten (bilingual

edition), Abaris Books, New Zork 1979.

Kasirer, Ernst: Kant. ivot i uenje, Hinaki, Beograd 2006 (prevod: A. Buha).

69 Hegel, G. W. F.: Predavanja o filozofiji religije I, str. 178.

70 Uporedi Perovi, Milenko A.: Rasprava o biti i aporijama savjesti, str. 293.

71 Hegel, G. W. F.: Predavanja o filozofiji religije I, str. 68-69.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

80

Lessing, G.E: The education of the human race, in Philosophical and Theological

Writings, Cambridge University Press 2005, p. 217-240 (translated and edited by H.

B. Nisbet).

O Neill, Onora: Kant on Reason and Religion, The Tanner Lectures on Human Values,

delivered at Harvard University 1996, p. 269-308.

Available on http://tannerlectures.utah.edu/lectures/documents/oneill97.pdf

Perovi, Milenko A.: Rasprava o biti i aporijama savjesti, u Pet studija o Hegelu

Biblioteka ARHE, Filozofski fakultet, Novi Sad 2012, str. 261-338.

Rossi P. J. and Wreen M. (ed.): Kants Philosophy of Religion Reconsidered, Indiana

University Press, Bloomington-Indianapolis 1991.

STANKO VLAKI

Faculty of Philosophy, Novi Sad

ETHICS AND EXEGESIS

THE IDEA OF THE PHILOSOPHICAL THEOLOGY IN KANTS RELIGION

Abstract: The philosophical theology of Kants Religion within the boundaries of mere reason

could be understood as an interpretation of religious contents by his moral philosophy if one

does not ignore that this interpretation - as an actualization of the way how one ought to interpret

religious objectifications - is the moral act too, which confirms the basic thesis of the primacy

of practical reason. The author approaches Kants thematization of religious contents from this

standpoint and he is trying to show that the source of the philosophers two-century long dispute

with the exponents of a historical faith is hiding in the nature of the relation between Kantian moral

consciousness and objectivity in general.

Keywords: Kant, religion, philosophical theology, exegesis, practical reason

Primljeno: 21.8.2012.

Prihvaeno: 15.10.2012.


ARHEgod. IX, 18/2012 (61 80)

etika i egzegetika

Documents