Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ԳՅՈՒՄՐՈՒ Մ. ՆԱԼԲԱՆԴՅԱՆԻ ԱՆՎԱՆ ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ

ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՄԲԻՈՆ

Մասնագիտություն - Մանկավարժություն և հոգեբանություն Կուրս/կիսամյակ - III/I

ՀՈԳԵԿԱՆԻ ՍԱՀՄԱՆԱՅԻՆ ՎԻՃԱԿՆԵՐ ԵՎ ՀՈԳԵԿԱՐԳԱՎՈՐՈՒՄ ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. Հոգեկարգավորում. Ներածություն:……………………………………..…2-8 2. Հոգեկարգավորման ազդեցության ոլորտը: Հոգեկարգավորման մեխանիզմները:

………………………………………….…………….…...9-16 3. Քունը որպես հոգեկարգավորման միջոց:……………..………………..17-25

4. Ձայնի և խոսքի ազդեցությունը հոգեկանի վրա: .……………………..26-35 5. Ներշնչում և ինքնաներշնչում: …………..……………………..………..36-41 6. Նյարդամկանային ռելաքսացիա: …………………………………....….42-46 7. Հիպնոս: Հիպնոտիկ վիճակի հիմնական բնութագիրը: ..………...….. 47-56 8. Յոգա:…………………………………….……..…………………...……… 57-64 9. Մեդիտացիա: Մեթոդները: Ազդեցության մեխանիզմը: …………….. 65-74 10. Աուտոգեն մարզումներ: Ներգործության մեխանիզմները: …………75-79 11. Աուտոգեն մարզումների կիրառումը բուժական նպատակներով: …80-85 12. Աուտոգեն մարզումների բարձրագույն աստիճանը:………………….86-91 13. Ռացիոնալ հոգեթերապիա: ……………………………………..……… 92-99 14. Կոգնիտիվ հոգեթերապիա: ………………..………………………… 100-107 15. Տրանսպերսոնալ հոգեբանություն: ………………………………… 108-114

16. Նեյրոթրանսֆորմինգ: ………………………………………………… 115-122

• ԿՐԵԴԻՏՆԵՐԻ ՔԱՆԱԿ • ԼՍԱՐԱՅԻՆ ԺԱՄ • ԴԱՍԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ • ԳՈՐԾՆԱԿԱՆ ՊԱՐԱՊՄՈՒՆՔ • ՍԵՄԻՆԱՐ ՊԱՐԱՊՄՈՒՆՔ • ԼԱԲՈՐԱՏՈՐ ՊԱՐԱՊՄՈՒՆՔ • ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ՊՐԱԿՏԻԿԱ • ՇԱԲԱԹԱԿԱՆ ԺԱՄ

5/150 64 32 14 12 6 4 ԴԱՍԱԽՈՍ՝

Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

1

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №1.

Հոգեկարգավորում /ներածություն/ Ինքնաներշնչում Յոգայի էմպիրիկ հայտնագործությունները Նյարդամկանային ռելաքսացիա Ռացիոնալ հոգեթերապիա

Ընդհանուր առմամբ հոգեկան ինքնակառավարման և ինքնակարգավորման տակ հասկանում են մարդու գիտակից ազդեցությունը իրեն բնորոշ հոգեկան երևույթների վրա (պրոցեսներ, վիճակներ, հատկություններ), նրանց կատարած գործունեության, սեփական վարքի վրա` դրանց ընթացքի բնույթը պահպանելու կամ փոփոխելու նպատակով:

Հոգեկան ինքնակառավարման և ինքնակարգավորման գործընթացներն անպայման կրում են գիտակցված, նպատակաուղղված և ակտիվ բնույթ: Մեր ժամանակները դինամիկ և հակասական բուռն գիտա-տեխնիկական առաջընթացի պայմաններում բնութագրվում է հասարակական կյանքի պայմանների և շրջակա միջավայրի սաստկացող փոփոխությամբ, մարդու նյարդային հոգեկան գործունեության ինտենսիվության աճով: Արդեն այսօր նրանից պահանջվում է հոգեկան հարմարվողականության արտասովոր բարձր մակարդակ: Այսպիսի պայմաններում դժվար չէ համոզվել, որ հոգեկան վիճակների ինքնակարգավորման և ինքնածրագրավորման մեթոդները տալիս են լայն հնարավորություններ: Դրանք նպաստում են մարդու ինքնակատարելագործմանը, նրա բազմակողմանի զարգացման համար ստեղծելով լրացուցիչ ազատության աստիճաններ: Համապատասխան ունակությունների տիրապետումը թույլ է տալիս ոչ միայն բարձր աստիճանով ինտենսիվացնել սեփական մտավոր և ֆիզիկական աշխատանքը, այլ նաև գիտակից կերպով և սիստեմատիկորեն հաղթահարել սեփական բնավորության բացասական գծերը և նույնիսկ շտկել մարմնի որոշ ֆիզիկական թերություններ: Անձի հոգեախտորոշման հենց այդպիսի բարձր մակարդակն է բացառում կողմնակի բացասական ազդեցության և հոգևոր բռնության հնարավորությունը: «Հենց ինքնակարգավորման և ինքնածրագրավորման զարգացած ընդունակությունը, որն արտահայտվում է բարձր բարոյական մակարդակով և գաղափարական համոզվածությամբ, կդառնա ապագայի մարդու հոգեբանական կերպարի հիմնական բնութագրերից մեկը»,- Լ.Պ. Գրիմակ:

Գիտությունը աշխարհի ճանաչված օրենքներին համապատասխան մշակում է հոգեկանի վրա ազդեցության մեթոդներ, կիրառելու այն, ինչը կուտակվել է մարդկության հասարակական պրակտիկայի, կուլտուրայի, միջանձնային հարաբերությունների զարգացման պրոցեսում:

Իմանալ այդ մեթոդների էության մասին պարտավոր է ամեն մի կուլտուրական անձնավորություն, քանի որ նրանք հնարավորություն են տալիս մոբիլիզացնել մեր այն

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

2

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ներքին ռեզերվները, որոնք ավելի հաճախ մնում են առանց կիրառման նույնիսկ այնպիսի դեպքերում, երբ դրանում ծայրահեղ անհրաժեշտություն է լինում:

Ներկայումս հոգեկարգավորման մեթոդները կարելի է բաժանել երեք մեծ խմբի, որոնք ունեն իրենց տարատեսակները` ԱՏ, Մեդիտացիա և Հիպնոս (ինքնահիպնոս): ԱՏ-ի հիմնադիրը համարվում է գերմանացի հոգեբույժ Յոհաննես Հենրիխ Շուլցը (1932) և ինքն էլ առաջարկել է աուտոգեն տերմինը (ըստ աուտոս-ինքնա, գենոս-ծնունդ): Շուլցի և նրա հետևորդների շնորհիվ ԱՏ-ն լայն տարածում է գտել որպես տարբեր տեսակի նևրոզների և ֆունկցիոնալ խանգարումների բուժման մեթոդ: Հետագայում մեծ փորձի կատարման շնորհիվ դուրս գալով բժշկական կաբինետների սահմաններից, լայն կիրառում է ստացել և դարձել է հոգեհիգիենայի և հոգեպրոֆիլակտիկայի միջոց, էքստրեմալ պայմաններում մարդու հոգեկանի վիճակի կառավարման միջոց: Արտադրության մեջ ստեղծվել են հոգեբանական բեռնաթափման սենյակներ, հոգեկան վիճակի կարգավորման մասնագետները հայտնվել են սպորտային խմբերում, ԱՏ-ն դարձել է հանրաճանաչ և անփոխարինելի; Դա կապված է այն բանի հետ, որ ԱՏ-ի խնդիրները, ինչպիսիք են նյարդա-հոգեկան լարվածության թուլացումը, ուժերի արագ վերականգնումը, սեփական հուզական վիճակների ղեկավարումը և այլն, այսօր պետք է որոշվեն գործունեության ամենատարբեր բնագավառներում:

ԱՏ-ն ընդհանուր առմամբ կարելի է դիտել որպես հոգեկան ինքնաազդման հնարքների համակարգ, որոնք հնարավորություն են տալիս ղեկավարել որոշ վեգետատիվ ֆունկցիաներ և հոգեկան պրոցեսներ: Ինքնաներշնչման հատուկ բանաձևերը թույլ են տալիս ազդել օրգանիզմում ընթացող մի շարք պրոցեսների վրա, այդ թվում նաև այնպիսինների, որոնք սովորական պայմաններում չեն կարող հսկվել գիտակցության կողմից: Սրա դասական օրինակ է գերմանացի բժիշկ Լինդեմանի փորձը, որը ԱՏ-ի շնորհիվ փչովի նավակով 72 օրում լողացել անցել է Ատլանտյան օվկիանոսը: Այդ ճանապարհորդության ժամանակ բացի ֆիզիկական դիմացկունությունից անհրաժեշտ էր գիտակցության ակտիվ օգնությունը և հոգեկանի պրոֆիլակտիկ սահմանազերծումը սպասելի պոռթկումներից և սթրեսներից և կարողություն հաղթահարելու հոգու թուլության վիճակը: Եվ այդ բոլորի համար նա դիմեց ԱՏ-ին: ԱՏ-ն օգնում է հանդարտվել, էֆեկտիվորեն հանել ֆիզիկական և հոգեկան լարվածությունը, ինչը մեծ նշանակություն ունի գերհոգնածության, նևրոզների և հոգեսոմատիկ հիվանդությունների պրոֆիլակտիկայի համար, արագ հանգստանալ` ուժերի վերականգնումը աուտոգեն վիճակում կատարվում է անհամեմատ արագ, քան քնի, պառկած վիճակում սովորական հանգստի ժամանակ: Ինքնուրույն կարգավորել օրգանիզմի այնպիսի ֆունկցիաներ, ինչպիսիք են արյան շրջանառությունը, սրտի բաբախումների և շնչառության հաճախականությունը, ուղեղի մատակարարումը արյունով, ակտիվացնել հոգեկան և ֆիզիկական ֆունկցիաները, օրինակ` ուշադրությունը, հիշողությունը, երևակայությունը, հնարավորությունը ֆիզիկական լարումների, ղեկավարել սեփական հուզական ոլորտը, ձևավորել աշխատանքային ակտիվության նպատակահարմար մակարդակ, ակտիվացնել ստեղծագործական պաշարները ինտուիցիայի, պատկերավոր մտածողության զարգացման միջոցով, նպաստելով հոգեֆիզիոլոգիական վիճակի լավացմանը: ԱՏ-ն թույլ է տալիս ոչ միայն

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

3

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ակտիվորեն «տրամադրվել» գալիք կամ սպասելիք սթրեսին, այլ նաև սիմպատիկ-պարասիմպատիկ ֆունկցիոնալ համակարգերի կանոնավոր մարզման շնորհիվ ապահովում է հարմարեցնող էֆեկտ անմիջապես սթրեսային ազդեցության պրոցեսում: ԱՏ-ին տիրապետելով կարելի է սովորել քուն մտնել և արթնանալ, որոշակի առաջադրված ժամանակներում կարգավորել գիշերային քնի խորությունը, մշակել «պահակային կետ», որը թույլ է տալիս ընկալել խոսքային հաղորդությունները բնական քնի ժամանակ, նպատակաուղղված կերպով առաջ բերել խոր անտեսանելի մարմնի տարբեր մասերում, որը որոշ դեպքերում թույլ է տալիս նույնիսկ կատարել վիրահատական միջամտություններ առանց լրացուցիչ ցավազրկման: ԱՏ-ի կիրառման բազմամյա փորձը թույլ է տալիս եզրակացություն անել, որ հնարավոր է չկան անկառավարելի ֆունկցիաներ, կան ֆունկցիաներ, որոնց գիտակցորեն, ինքնակամ խնդիր չի դրվել: Որպես սինթետիկ մեթոդ ԱՏ-ն ձևավորվել է 5 հիմնական աղբյուրներից`

1. Այսպես կոչված փոքր նանսիական դպրոցի կողմից կիրառվող ինքնաներշնչման պրակտիկան (Կուէ, Բադուեն),

2. Յոգայի էմպիրիկ հայտնագործությունները, 3. Հիպնոս 4. Հույզերի նյարդամկամային բաղադրիչների ուսումնասիրությունները

(Ջեյկոբսոն), 5. Ռացիոնալ հոգեբուժություն (Դյուբուա):

Ինքնաներշնչման բուժական կիրառումը Հայտնի էր դեռ շատ վաղուց. «Մարդը դառնում է այն, ինչի մասին մտածում է»,

ասվում է Ուպանիշադներում: Մեթոդը ճանաչում է գտել 20-ական թվականներին Կուէյի և Բադուենի աշխատություններից: Կուէն սակայն ուներ պարզեցված և հասարակ պատկերացումներ մարդու հիվանդությունների բնույթի մասին: Նրա համոզմամբ մարդու հիվանդության հիմնական պատճառը նրա երևակայությունն է: Կուէյի մեթոդը զարգացրել է Բադուենը (Ֆրեյդի ազդեցության տակ) ելնելով այն դրույթից, որ մարդկային վարքը պայմանավորում են երևակայության և ենթագիտակցական հակումները: Նրա կարծիքով միևնույն արտահայտության բազմակի մտովի կրկնությունը առաջացնում է ներքին կենտրոնացում, որը ազդում է անգիտակցականի վրա: Կուէյի ավանդը նրանում է նաև, որ իր համակարգում Կուէն ընդգծում էր, որ ինքնաներշնչումը պետք է կատարվի առանց կամային լարումների և նա նշել է բանաձևերի դրական լինելու առավելությունը բացասականից (օր.` «ես առողջ եմ» և ոչ թե «ես հիվանդ չեմ»):

Ըստ Ի.Պ. Պավլովի ինքնաներշնչման (ներշնչման) ուժը որոշված է կեղևի որոշակի մասի ստացված գրգռման առկայությամբ, որն ուղեկցվում է կեղևի մնացած բաժինների ուժեղ արգելակմամբ, որոնք արմատական հետաքրքրություն են ներկայացնում ողջ օրգանիզմի, նրա ամբողջականության և գոյության առումով:

Լայն իմաստով ինքնաներշնչումն իրենից ներկայացնում է մարդու հոգեհիգենիկ, հոգեպրոֆիլակտիկ և հոգեբուժական ազդեցության մեթոդ ինքն իր վրա մտքի, խոսքի միջոցով, հոգեկան վիճակի, տրամադրության, հույզերի, զգացմունքների, կամային

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

4

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

պրոցեսների և աշխատունակության վրա բարերար ներգործունեության նպատակով: Ինքնաներշնչման մեթոդը օգնում է մշակել և բարձրացնել հիվանդության դեմ օրգանիզմի պաշտպանական ուժերը: Շնորհիվ ինքնաներշնչման փարատվում են սեփական առողջության նկատմամբ անհիմն կասկածները, թեթևանում են տհաճ, ցավային զգացմունքները և փոխվում հոգետրավմատիկ իրադրությունների նկատմամբ վերաբերմունքը: Նպատակաուղղված ինքնաներշնչման միջոցով ամրացնում են կամքը և հուզական հաստատունությունը:

Ներշնչվողականությունը տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր աստիճանով է արտահայտված: Այն ավելի ցայտուն է մանկական հասակում, որոշ չափով թույլ է միջին հասակում և սկսում է նվազել ծերության հետ: Ներշնչման առանձնահատկությունն այն է, որ ներշնչման պարունակությունը որոշող հիմնական ինֆորմացիայի հետ մեկտեղ մտցվում է նաև լրացուցիչ հավաստիացնող ինֆորմացիա, որը հիմնականում տալիս է ստույգություն: Որքան վստահ տոնով է խոսում մարդը, այնքան մեծ հավաստիացնող ազդեցություն ունի նրա խոսքը: Ինֆորմացիայի սխալ հավաստիացումն ընկած է պլոցեբո-էֆեկտի հիմքում, որի ժամանակ հիվանդը բուժիչ ուժ է վերագրում դեղանյութին, որն իրականում չունի այդ:

Ներշնչման մեջ էական նշանակություն ունի խոսքը: Պավլովը խոսքը համարում էր «ունիվերսալ պայմանական ռեֆլեքս»: Այն հանդիսանում է մարդու հոգեկան գործունեության սպեցիֆիկ գրգռիչ, հոգեկանի և ողջ օրգանիզմի վրա ազդեցիկ գործոն:

Առօրյա կյանքում մենք հաճախ ենք հանդիպում այդ երևույթի հետ: Հաճելի լուրը մեզ մոտ առաջ է բերում ուրախ տրամադրություն, ժպիտ, իսկ տխուրը` հակառակը` ճնշված վիճակ, տրամադրության անկում: Խոսքը նշանակալի ազդեցություն է թողնում, երբ ցանկալի է: Լավ է ընկալվում, երբ մարդը ֆիզիկապես հոգնած է, բայց ոչ գրգռված, երբ ասվածը ընդունվում է հավատով և ոչ թե քննադատորեն, երբ թուլացված է դեպի ուղեղ տարատեսակ ինֆորմացիայի հոսքը արտաքին և ներքին գրգռիչներից (բացակայում են ցավի, դիսկոմֆորտի զգացմունքը, ուժեղ լույսը, աղմուկը և այլն), երբ մարդը դուրեկան թուլացած է, հակված է քնելու կամ էլ դեռ ամբողջովին չի ազատվել քնի վիճակից:

Ռաջա-Յոգա: Մարդու ընդհանուր հոգեֆիզիոլոգիական վիճակը և ամենից առաջ նրա մտքի զենքը

կառավարելու համար հնդիկ իմաստունները մշակել են յուրահատուկ հոգեբանական համակարգ, որը կոչվում է Ռաջա-յոգա: Առաջինը համակարգել է Պարանջալին մ.թ.ա. երկրորդ դարում: Ի տարբերություն յոգայի մյուս համակարգերի, Ռաջա-յոգան բացառապես գործ ունի մտքի և հոգեկան ուժերի հետ և դրա համար այն անվանում են կիրառական հոգեբանության գիտություն: Նրա նպատակն է հաղթահարել մտքի մեջ առաջացող խոչընդոտները և մարդուն տալ ամբողջովին կարգավորված և առողջ միտք: Ռաջա-յոգայի մարզումների հիմնական նպատակը կայանում է կամքի զարգացման և ամրապնդման, մտքով և ուժերով ղեկավարելու համար հսկման հնարավորության մեջ: Այդ ճանապարհը կոչվում է Ռաջա-յոգա, թարգմանաբար արքայական յոգա, որովհետև մտքի կենտրոնացման ուժը և կամքի ուժը ոչ միայն բարձր են բոլոր ֆիզիկական ուժերից, այլ անհրաժեշտ պայման են հանդիսանում բոլոր այլ ուժերի և հնարավորությունների

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

5

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ձեռք բերման համար: Նա ունի ուժեղ, կարգավորված միտք, լավ զարգացած կամք և տիրապետում է կենտրոնանալու հնարավորությանը, այսինքն ցանկալի առարկայի վրա իր միտքը համախմբելու կարողությանը, նա կարող է դառնալ ֆիզիկական բնության տերը: Ռաջա-յոգան սովորեցնում է, թե դա ինչպես կարող է իրագործվել: Այն ասուն է, որ միտքը բնության գլխավոր ուժն է, և երբ նրա հնարավորությունները ճիշտ ձևով կենտրոնացված և համախմբված են ցանկալի օբյեկտի վրա, վերջինիս իրական էությունը չի կարող թաքնված մնալ: Սովորական մարդկանց մտավոր ըմբռնման հնարավորություններն այնքան էլ խորը չեն, քանի որ նրանց մտավոր ուժերը ցրված են այս կամ այն կողմ: Բայց եթե կարողանալ միտքը միատեղել ցանկացած առարկայի վրա (ներքին կամ արտաքին), ապա դա կտա լրիվ իմացություն, որին չի կարելի հասնել ոչ միա այլ միջոցներով:

Ռոջա-յոգայի գիտությունը նշում է տարբեր աստիճաններ, որոնք տանում են այդ իդեալին հասնելուն, այն պարզ և ստույգ նկարագրում է պրոցեսներ և մեթոդներ, որոնց օգնությամբ կարելի է զարգացնել կենտրոնացման ուժը:

Մեդիտացիայի կիրառումը բերում է ներհոգեկան պատնեշների ձևավորմանը, որոնք ի վիճակի են պասիվացնել բացասական գիգռիչների ազդեցությունը, նպաստում են հոգեկան ֆունկցիաների դրական վերակառուցմանն ու ամրապնդմանը:

Մեդիտացիայի կիրառման արդյունքները ոչ միայն զուտ հոգեբանական են, նրանք արտահայտվում են նաև օրգանիզմի օբյեկտիվ ֆիզիոլոգիական փոփոխություններով: Դրանք են փոխանակման պրոցեսների մակարդակի նշանակալի նվազում, էլեկտրական գիգռիչների նկատմամբ մշակի զգայունակության թուլացում, էլեկտրոէնցեֆալոգրամի վրա գերակշռում է ալֆա-ռիթմը ուղեղի բոլոր, մանավանդ ճակատային և կենտրոնական մասերում, որտեղ սովորական պայմաններում այն թույլ է արտահայտվում:

Մեդիտացիա անող մարդը թվում է, թե գտնվում է լարված կենտրոնացման վիճակում, նրա աչքերը բաց են, իսկ ուղեղի տատանումներն այնպիսին են, կարծես նա պատրաստվում է քուն մտնել: Յոգերի պնդումով խոր մեդիտացիայի փուլում նրանց ողջ մարմինը խոր քուն է մտնում, իսկ բանականությունը, գիտակցությունը գտնվում են յուրահատուկ կենտրոնացման, յուրահատուկ տիպի արթմնի վիճակում:

Արթուն ժամանակ գնտվող նորմալ գործող զգայության օրգանները կենտրոնական նյարդային համակարգում առաջացնում են սեփական ներքին «աղմուկների» բարձր մակարդակ, ինչը դժվարեցնում է ասոցացիայի և ինտեգրացիայի պրոցեսների ընթացքը: Մեդիտացիայի ժամանակ ուղեղի «սեփական աշխատանքների» մակարդակը դառնում է ծայրաստիճան ցածր, և հետևաբար, հնարավորություն է ի հայտ գալիս ամենալիակատար կերպով օգտագործել ասոցիատիվ և ինտեգրատիվ պրոցեսները որոշակի առաջադրանքներ լուծելու համար, որոնք ձևակերպում է մեդիտատորը:

Մեդիտացիայի միջոցով անցնում են «Սամադհի» վիճակի (Ռաջա-յոգայի ութերորդ աստիճանը): «Սամադհին» բնութագրվում է խանդավառության զգացմունքով, երանելիությամբ, ուրախությամբ, մտքի յուրահատուկ կենտրոնացման գիտակցությամբ, դրա յուրահատուկ ուժի և կարողության զգացմունքով: Մարդը սկսում է տեսնել իրերի ներքին իմաստը և հասկանալ կյանքի խորագույն էությունը:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

6

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ուշադրության են արժանի յոգերի շնչառական վարժությունները, որոնք ոչ միայն բերում են թոքերի օդափոխության լավացմանը և արյան հագեցմանը թթվածնով, այլ նաև ստոծանու տեղափոխունակության բարձրացման շնորհիվ ներքին օրգանների ինքնամերսմանը և արյան շրջանառության բարելավմանը: Կարևոր է նշել ուղեղի և հետադարձ նյարդային կապերի գոյությունը շնչառության ֆունկցիաների վիճակի և հուզական զգացմունքների միջև (օր.` հանգիստ, մակերեսային շնչառությունը, հանգստի ժամանակ և ընդհատվող շնչառությունը բացասական հույզերի դեպքում): Մյուս հանգամանքը մարդու հուզական վիճակի և մկանային համակարգի տոնուսի միջև կապն է: Օգտագործելով մկանային համակարգը, որպես կամային հսկմանը ամենաենթարկվող, նյարդամկանային պրոցեսների բազմամյա մարզման ճանապարհ, յոգերը ձեռք են բերում հուզական-վեգետատիվ ոլորտի վրա ինքնաազդելու հմտություններ: Մկանների թուլացումը, որպես բաղադրիչ մաս, մտել է Ջեյկոբսոնի պրոգրեսիվ ռելաքսացիոն համակարգի մեջ: Մարմնի ստատիկ դիրքերը (ասանաները), որնք պահանջում են դիմացկունություն, կենտրոնացվածություն և զարգացած ինքնահսկում, կապված են կամային պրոցեսների մարզման հետ: Յոգինների մոտ բավական զարգացած է օրգանիզմի ինքնուրույն ֆունկցիաների վրա հսկողությունը, որոնք ապահովում են նյութափոխանակությունը, ջերմակարգավորումը, սրտի աշխատանքը:

Նյարդամկանային ռելաքսացիա Ռելաքսացիայի էֆեկտի կարևորության հոգեբանական ուսումնասիրությունները և

տեսական հիմնավորումները պատկանում են ամերիկացի գիտնական Ջեյկոբսոնին: Այդ մեթոդի բուժական հիմնավորումը կայանում է նրանում, որ մկանունքի կամային թուլացումը ուղեկցվում է նյարդա-հուզական լարվածության իջեցմամբ:

Թուլացած մկանունքը գործնականում զրկվոլով ուղեղին գրգռիչ ազդեցություններից, ցածրացնում է էներգետիկ մատակարարման մակարդակը և արթունության աստիճանը: Կմախքի մկանունքի ավելի շատ թուլացումը տեղի է ունեում քնի ժամանակ, ընդ որում մկանային թուլության աստիճանը, որպես կանոն համապատասխանում է քնի խորությանը: Եթե մարդը չի հանել աշխատանքային օրվա ընթացքում ձևավորված մնացորդային մկանային լարվածությունը, սովորաբար դժվարությամբ է քուն մտնում:

Հետաքրքիր է, որ մարդու մկանների յուրաքանչյուր խումբը համապատասխանում է գլխավորապես որոշակի ֆունկցիոնալ վիճակի: Ջեյկոբսոնի կատարած հետազոտությունները ցույց են տվել, որ տարբեր հուզական ռեակցիաները առաջ են բերում կմախքային մկանունքի լարվածություն ամեն մի հույզին համապատասխան մարմնի խիստ որոշակի մասում: Այսպես, օրինակ, դեպրեսիվ վիճակները ուղեկցվում են շնչառական մկանունքի լարվածությամբ, վախի հույզերի ժամանակ ձգվում են խոսքաշարժողական ապարատի և ծոծրակի մկանները: Պարզվել է, որ նևրոզով հիվանդների մոտ անընդհատ բարձրացած է մկանների որոշակի խմբի տոնուսը և դրա համար տեղի է ունեում նյարդային պրոցեսների գերլարվածություն, որն առաջ է բերում հոգնածության և ընդհանուր թուլության զգացմունքներ: Նևրոտիկներին սովորեցնելով մկանային թուլացման հատուկ հնարքներ, Ջեյկոբսոնը համոզվեց այդ մեթոդի բարձր

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

7

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ազդեցիկության մեջ: Հետագայում այն հայտի դարձավ որպես «պրոգրեսիվ (հետևողական) ռելաքսացիայի մեթոդ»:

Ռելաքսացիան ցածրացնելով արթունության մակարդակի աստիճանը վերափոխում է նյարդային համակարգի աշխատանքի ռեժիմը և օրգանիզմը դարձնում ավելի ներդաշնակ, դյուրասերվող և ավելի զգայուն մտքի հրամաններին, հնարավորություն բացում ղեկավարել մարդկային մարմնի և հոգեկանի սովորական վիճակում անհասանելի լծակները: Դրա հետ մեկտեղ այն հանդիսանում է ֆիզիկական ուժերի և հոգեկան հավասարակշռության վերականգման էֆեկտիվ միջոց:

Ռացիոնալ հոգեթերապիա Ռացիոնալ հոգեբուժության հեղինակն է ֆրանսիացի նյարդաբույժ Դյուբուան, որը

գտնում էր, որ նևրոզները ծագում են թույլ ինտելեկտի և սխալ մտածողության հետևանքով: Ռացիոնալ հոգեբուժությունը տրամաբանորեն հիմնավորված և բացատրողական հոգեբուժությունն է, որն իրականանում գլխուղեղի կեղևի գործունյա վիճակում: Եթե սուգեստիվ հոգեբուժությունը հիմնականում վերաբերվում է հիվանդի հուզական ոլորտին, ապա ռացիոնալ հոգեբուժությունը ուղղվում է նրա բանականությանը: Հոգեբուժական ներգործությունը այս դեպքում գլխավորապես ուղղված է հիվանդի մտածողության խելամիտ վերադաստիարակմանը, հիվանդի կողմից իր հիվանդագին վիճակի գնահատականի փոփոխմանը: Արդյունքի են հասնում բժշկի և հիվանդի կանոնավոր զրույցներով, վերջինիս հիվանդագին ախտանիշները վերլուծելով, նրա աշխարհայացքի ընդլայնումով: Այդ ընթացքում հոգեբույժը ակտիվ կերպով բուժման պրոցեսի մեջ է ներքաշում հիվանդին և վստահեցնում նրան, որ հիվանդությունը հանդիսանում է «հիվանդագին երևակայությունը»: Ապացուցված է, որ վստահեցմամբ և բացատրմամբ հնարավոր է բարձրացնել կամ ընկճել անձի ակտիվությունը: Դա կախված է բանաձևերի պարունակությունից: Ազդելով երկրորդային ազդանշանային համակարգի, իսկ նրա միջոցով նաև առաջնային ազդանշանային համակարգի վրա, կարելի է ներգործել այս կամ այն սոմատիկ համախտանիշերի վրա:

Ահա այսպիսի աղբյուրների հիման վրա հնարավոր եղավ ստեղծել նոր որակյալ համակարգ` ինչպիսին է ԱՏ-ն:

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №2.

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

8

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ՀՈԳԵԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՈԼՈՐՏԸ: ՀՈԳԵԿԱՐԳԱՎՈՐՄԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԸ

Սթրես: Սթրեսը օրգանիզմի պաշտպանական ռեակցիան է` ի պատասխան շրջակա միջավայրի ներգործության մարդկային օրգանիզմի նկատմամբ ճնշում ցուցաբերելու պահին: Այն փոխում է օրգանիզմի աշխատանքի օպտիմալ, հավասարակշռված վիճակը: Երբեմն բարդ է որոշել, թե հատկապես ինչը կարող է հանդիսանալ սթրեսի պատճառ: Սակայն օրգանիզմի վրա որևէ տևական ազդեցություն, որը ստեղծում է նորմայից շեղում, կարելի է անվանել սթրեսային ազդեցություն: 21-րդ դարը` գլոբալ անկայունության դար է, ինչպես մարդկային հասարակության, այնպես էլ ողջ կենսոլորտում:

Արտաքինից առողջ մարդիկ անհամապատասխանություն ունեն օրգանների և բջիջների կողմից էներգիայի կարիքի և նյութերի այն սահմանափակ քանակի միջև, որը ստանում է օրգանիզմը: Ճարպակալումով տառապող մարդկանց քանակը ցուցանիշ չի հանդիսանում այն բանի, թե որքան է մարդը չարաշահում կալորիականությունը և սնվելու նորմերը, այլ ցույց է տալիս, որ օրգանիզմի համակարգում կան լուրջ խաթարումներ: Մարդը հայտնվում է արատավոր շրջանի մեջ, ապրելով մշտական լարվածություն և էներգիայի պակաս: Ըստ վիճակագրության քաղաքի բնակիչներից 40-ն անց տղամարդկանց մոտ կեսի և կանանց մոտ 1/3-րդ մասի մոտ առկա է արյան բարձր ճնշում:

Կան նաև բազմաթիվ անբարենպաստ էկոլոգիական գործոններ, որոնք դրդում են սթրեսի վիճակ, նյութափոխանակության հետագա խանգարումներով: Ժամանակակից մարդու օրգանիզմում 47 անգամ շատ կադմիում կա, քան 100 տարի առաջ: Քանի որ մարդը ոչ միայն բարդ ֆիզիկական մարմին է, այլ նաև հոգեկան կազմակերպման բարդ համակարգ, որը սերտ փոխկապվածության մեջ է գտնվում ֆիզիկական մարմնի հետ, ապա ցանկացած ֆիզիկական սթրեսը հանգեցնում է հոգեկան մակարդակի փոփոխությունների:

Առկա է նաև ինֆորմացիոն սթրես: Այն գերբռնվածություն է ստեղծում մարդու նյարդային համակարգի գործունեության համար: ԶԼՄ-ներից մարդկանց վրա թափվող նեգատիվ ինֆորմացիան, այլ մարդկանցից եկող նեգատիվը հանգեցնում է լարման և սթրեսի, նևրոտիզացման: Այս ողջ անչափավորությունը իրենից ներկայացնում է գերլարվածություն և գերբռնվածություն, որոնք փոխում են նյարդային համակարգում և գլխուղեղի կեղևի աշխատանքի ռիթմը:

Օրգանիզմի վրա սթրեսային ազդեցությունը հանգեցնում է ոչ միայն հոգեբանական գերլարվածության, այլ նաև փոխում է մարմնի բոլոր օրգանական ցուցանիշները: Սթրեսային իրավիճակում բարձրանում է արյան որոշակի հորմոնների մակարդակը, որը հանգեցնում է գլխուղեղի, թոքերի, սրտի ուժեղացված արյունամատակարարմանը: Բարձրանում է գլյուկոզայի մակարդակը արյան մեջ, հաճախակիանում է շնչառությունը և սրտի աշխատանքը, օրգանիզմը պատրաստվում է վտանգավոր ազդեցության արտացոլմանը: Եվս մի հանգամանք, որը թերևս բնորոշ է մարդուն: Այդ ռեակցիաները

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

9

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

կարող են դիտվել ոչ միայն իրական վտանգի առկայության պայմաններում, այլ նաև օր.` որևէ իրավիճակների մասին հիշողությունների ժամանակ:

Սթրեսների հաղթահարումը սկսվում է սթրեսային վիճակներին հանգեցնող պատճառների գիտակցմամբ և կյանքի պայմանների փոփոխմամբ, սթրեսի ազդեցություններից օրգանիզմի մաքրմամբ: Սթրեսի հաղթահարումը ճիշտ որոշումներ կայացնելու ընդունակություն է միջանձնային հարաբերություններում, հասարակության մեջ և ընտանիքում ադապտացվելու ընդունակություն: Սակայն եթե ընտանիքում մարդը ի վիճակի է ստեղծել որոշակի մթնոլորտ, ապա հասարակության մեջ սթրեսի հաղթահարումը կապված է ավելի գլոբալ հիմնախնդիրների լուծման հետ, որոնք գոյություն ունեն մշակույթի և հասարակության հոգևոր զարգացման մակարդակում:

Հոգեկարգավորման տեխնիկաները կարող են օգնել մարդուն, անկախ նրա համոզմունքնից և սկզբունքներից: Հոգեկարգավորումը բավարարվածության և հանգստության զգացում է ապահովում, խթանում է գլխուղեղի և մտքի աշխատանքը: Մարդն ասես «ապրում է սթրեսի մեջ, բայց առանց սթրեսի»:

Հոգեսոմատիկ խանգարումներ: Հոգեսոմատիկ խանգարումները կապված են օրգանիզմի գործունեության խանգարման հետ, երբ համակարգի վրա չի ապահովում նորմալ գործունեություն կամ աշխատում է էներգետիկ պաշարների ծախսման հիպերակտիվ մակարդակում: Հոգեսոմատիկան ուսումնասիրում է հոգեբանական գործոնների ազդեցությունը սոմատիկ հիվանդությունների ծագման և ընթացքի վրա: Շատ հոգեմարմնական հիվանդությունների հիմքում ընկած է սթրեսը և լարումը:

Շատ հիվանդներ կարող են ունենալ հոգեսոմատիկ բնույթ և այդ դեպքում միայն հոգեթերապևտիկ միջամտությունը կարող է օգնել մարդուն: Դրանցից են, օրինակ` գլխացավը, որոշ մաշկային հիվանդությունների, գիրացում, հիպերտոնիա և հիպոտոնիա քնի խանգարումները, սրտի գործունեության խանգարումները, հոգեծին խեղդոցը և այլն:

Գլխուղեղի մշտական բարձր ակտիվությունը, գրգռվելով հուզական ազդակներով, խանգարում է նրա նորմալ գործունեությանը, որը վերջին հաշվով հանգեցնում է սոմատիկ փոփոխունների: Հոգեսոմատիկ հիմնախնդիրներով քրոնիկ հիվանդների մեծ մասն ունի սիմպատիկ և պարասիմպատիկ նյարդային համակարգերի միջև հավասարակշռության խանգարում:

Սիմպատիկ համակարգը կատարում է գրգռման և օրգանիզմի ակտիվության գործընթացները: Սիմպատիկ համակարգի գործունեությունն է հանդիսանում աչքերի բիբերի լայնացումը, սրտի ռիթմի և սեղման ուժեղացումը, արյունատար անոթների սեղմումը, մկանների տոնուսի բարձրացումը, հաճախակի շնչառությունը, քրտնարտադրության գեղձերի ակտիվացումը, ադրենալինի և նորադրինալինի արտամղումը, ստամոքս-աղքային տրակտի տոնուսի և շարժունակության արգելակումը:

Պարասիմպատիկ համակարգը պատասխանատու է արգելակման և թուլացման գործընթացների համար: Պարասիմպատիկ համակարգի արտահայտված գործողություններն են բիբերի սեղմումը, արցունքագեղձերի, թքագեղձերի սեկրեցիայի ուժեղացումը, սրտի կծկումների հաճախականության և ռիթմի ցածրացումը, մկանունքի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

10

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

թուլացումը, շնչառության հանդարտացումը, քրոնիքալ շնչուղիների սեղմումը, ստամոքս-աղիքային տրակտի շարժունակության և տոնոսի ակտիվացումը, սեղմնամկանի թուլացումը:

Պարասիմպատիկ և սիմպատիկ համակարգերի միջև հավասարակշռության խանգարումը հանգեցնում է գերլարվածության, սթրեսի և հոմեոսթազի խանգարմանը: Ահազանգի և հոգնածության անընդհատ վիճակում տեղի է ունենում օրգանիզմի աստիճանական քայքայում: Հիվանդությունը գտնում է թույլ տեղ և քայքայում է այն:

Նեյրոհոգեբանները գտել են, որ սիմպատիկ նյարդային համակարգի անհընդհատ գրգռվածությունը կապված է շատ տարբեր հիվանդությունների հետ, ինչպիսիք են շիզոֆրենիան, նևրոզները, ստամոքս-աղիքայն տրակտի հիվանդությունները և այլն: Որպեսզի կարգավորվի օրգանիզմի հավասարակշությունը, մարդուն հանգիստ է պետք, որը բավարար կլինի վերականգնելու և նորմալացնելու համար:

Հոգեկարգավորման տեխնիկաները, որոնք չեն պահանջում յուրահատուկ պայմաններ և շատ ժամանակ չեն խլում, կարող են ապահովել դրական արդյունքներ և մարդուն ազատել հոգեմարմնական հիմնախնդիրներից:

Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ վեգետատիվ համակարգի թուլությունը կարող է արյան բարձր ճնշման պատճառ հանդիսանալ: Հիպերտոնիայով տառապող մարդիկ շրջապատը ընկալում են թշնամաբար և զգուշորեն, այդ փաստը հայտնաբերել են մի քանի հետազոտողներ: Բարձր ճնշում ունեցող 47 հիվանդների հետազոտությունները ցույց են տվել, որ յոգայի շնչառական վարժությունները կարճ ժամանակում` մի քանի շաբաթում, նպաստել են ճնշման իջեցմանը 10%-ով: Մեդիտացիայի ժամանակ ճնշումը ցածրացնում է միջինը` մինչև 106/60: Նորմալ ճնշումը սովորաբար 120/80 է:

Մեդիտացիան կարող է հեռացնել գլխացավեր, հոգեսոմատիկ պատճառ ունեցող սոմաթիկ խեղդումների նոպաներ:

Հաճախ անքնությունը նույնպես վերաբերում է հոգեսոմատիկ հիվանդություններին: Քնի խանգարումը և անքնությունը լուրջ պրոբլեմ է հանդիսանում շատ մարդկանց համար, որը ոչ միշտ է հաջողվում անցկացնել դեղորայքի միջոցով: Մեդիտացիայով զբաղվելը մարդուն օգնում է մտնել նորմալ կենսաբանական ռիթմի մեջ, ցածրացնում են ընդհանուր գրգռվածությունը և կայունացնում են գիշերային քունը: Դեպրեսիայով և նյարդային խանգարումներով տառապող մարդկանց, որոնք բավական երկար մնում են քնած, բայց քնից անհրաժեշտ հանգիստ չեն ստանում, մեդիտացիան նույնպես բերում է վիճակի բարելավում: Քանի որ լիարժեք հանգիստ ապահովող լավ քունը կապված է արագ քնի փուլի հետ, և հանգիստ ապահովող լավ քունը կապված է արագ քնի բացակայությամբ, չի ապահովում օրգանիզմին անհրաժեշտ վերականգնում:

Հոգեկարգավորման տեխնիկաները, կարգավորելով ավտոնոմ նյարդային համակարգի աշխատանքը, թույլ է տալիս կրճատել գիշերային քնի ժամանակը և միաժամանակ ստանալ առավելագույնս խորը թուլացում և ուժերի վերականգնում:

Մեդիտացիայով զբաղվողներից շատերը հայտնել են, որ արդեն մեկ ամիս անց նրանք գիշերն ավելի քիչ են քնել, բայց քնի և հանգստի որակը էականապես փոխվել են: Ամբողջ հաջորդ օրը նրանք առույգ են զգացել: Սակայն պետք չի մտածել, որ մեդիտացիան կարող է փոխարինել գիշերային քնի գործընթացը, մեդիտացիան միայն

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

11

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

թույլ է տալիս փոխել քնի որակը: Գիշերային քնի ավելի քիչ անհրաժեշտ բացատրությունը կայանում է հետևյալում` ըստ տևողության փոխվում է արագ քնի փուլը և փոխարինվում է գլխուղեղի ընդհանուր ակտիվությունը: Մեդիտացիայով չզբաղվող մարդկանց գիշերային քնի ժամանակ լիարժեք վերականգման համար պահանջվում է 25% արագ քնի փուլ, իսկ մեդիտացիայով զբաղվողների մոտ պահանջվել է ընդամենը արդեն 17% արագ քնի փուլ` ուժերի լրիվ վերականգման համար: Մարդը, արթմնի վիճակում, գտնվում է ավելի հանգիստ և հավասարակշռված վիճակում, նրա օրգանիզմը չի աշխատում հյուծման եզրին, այլ գտնվում է աշխատանքի նորմալ ռիթմում: Հոգեսոմատիկ հիվանդություններով շատ մարդկանց մոտ հիմնական ախտանիշներն են լարվածությունը և ընկճվածությունը:

Հոգեկարգավորման տեխնիկաները, առաջ բերելով գիտակցության հատուկ վիճակներ, բացում է բնական վերականգնողական պաշարներ և լծակներ, որոնք դրված են օրգանիզմում: Սակայն պետք է ի նկատի ունենալ, որ այս տեխնիկաները ավելի շատ հոգեպրոֆիլակտիկ և հոգեհիգիենիկ բնույթ են կրում և հիվանդությունների բուժման դեպքում կարող են արագացնել առողջացման գործընթացը և ուժերի վերականգնումը: Նաև եթե նույնիսկ հիվանդությունը չի առաջացել հոգեկան գերծանրաբեռնվածությունից և անկայունությունից, և հիվանդությունը կրում է զուտ օրգանական բնույթ, լավ հայտնի է, որ առողջացմանը շատ դեպքերում նպաստում է կայուն հոգեվիճակը և ինքնավստահությունը: Հոգու ուժը ընդիմակայում է ցանկացած ցավի և տառապանքի:

Այսպիսով` հոգեսոմատիկ խանգարումների հիմնախնդիրը, որպես ժամանակակից բժշկության ամենաբարդ հիմնախնդիրներից մեկը, պահանջում է բազմակողմանի հետազոտում, որպեսզի խուսափել մի կողմից պարզեցված մեխանիկական մոտեցումից, մյուս կողմից` այդ հարցի սահմանային մետաֆիզիկական մեկնաբանությունից: Եվ դեռ ահագին աշխատանքներ կան տանելու` հասկանալու համար հոգեկարգավորման տեխնիկաների ազդեցությունը մարդու օրգանիզմի վրա: Մի կողմից պետք է փորձել հասկանալ օրգանիզմի աշխատանքի նեյրոֆիզիոլոգիական գործոնը, մյուս կողմից մարդու վրա հոգեկարգավորման տեխնիկաների հոգևոր և հոգեբանական գործոնը:

Տագնապ: Կազմված է երեք փուլից. առաջին` տագնապի վիճակ վտանգի ազդակի հանդեպ, երկրորդ` դիմադրություն, երրորդ` հյուծում: Տագնապի ազդակի սկզբնական ռեակցիան տեղի է ունենում սիմպատիկ նյարդային համակարգի վրա ազդեցության միջոցով և փոխանցվում է պարասիմպատիկ համակարգին: Ներգործող ազդակի նկատմամբ համակարգի ֆունկցիոնալ արտահայտությունը կարող է լինել, օրինակ ադրենալինի արտամղումը: Այս նյութի չափաքանակն ավելանում է սթրեսային վիճակներում, վտանգի և տագնապի զարգացման, վախերի դեպքում, այն սեղմում է մկանունքի անոթները, բարձրացնում է ներերակային ճնշումը, փոխում է սրտի ռիթմը, նպաստում է սրտամկանի հաճախացված սեղմումը: Ադրենալինը ազդեցություն է ունենում մարդու հոգեկան էներգիային և ակտիվության վրա, բարձրացնում է արթմնի մակարդակը, առաջ է բերում հոգեկան մոբիլիզացում: Սթրեսային ներգործության երկրորդ փուլը արտահայտվում է մարմնի ընդհանուր ռեակցիայով, էնտոկրին և

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

12

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

նյարդային համակարգերի աշխատանքներով: Օրգանիզմը ձգտում է ադապտացման և նորմալ աշխատանքի: Իսկ եթե ներգործությունը չի դադարում, շարունակվում է, օրգանիզմն անցնում է երրորդ փուլին` հյուծման և ուժասպառության: Օրգանիզմի պաշարներն անսպառ չեն և այն լարումը, որում այն գտնվում է վտանգի ազդակի ընթացքում, պահանջում է ծախսված էներգիայի վերականգնում, խոր թուլացում և հանգիստ: Հարկավոր է վերականգնել հավասարակշռությունը և ողջ համակարգի նորմալ աշխատանքը: Իսկ եթե օրգանիզմի աշխատանքը հավասարակշռված չէ երկար ժամանակ և մարդու օրգանիզմը գտնվում է լարվածության մեջ` առանց ուժերի վերականգնման, այդ լարվածությունը անցնում է քրոնիկ վիճակի, վերջին հաշվով առաջ բերելով օրգանական փոփոխություններ` մարմնի տարբեր մասերում:

Հոգեվեգետատիվ համախտանիշ-սա ոչ հետաձգված ֆիզիոլոգիական գործընթաց է որոշակի կոնֆլիկտային կամ սթրեսային իրավիճակում արտահայտվում է որոշակի ախտանիշներով, որոնք արդյունքում կարող են կրել ախտաբանական բնույթ այս կամ այն օրգանում երկարատև կամ անընդհատ լարվածության պայմաններում վախի և տագնապի զգացումը ֆիքսվում է, ասես մի որոշակի օրգանի վրա, կամ մարմնի այս կամ այն մասի վրա` առաջ բերելով իրական ցավի զգացում: «Հոգիս ցավում է» արտահայտությունը զրկված չէ իրականությունից: Վախի և տագնապի հույզերը, անօգնականության զգացումը և ցավի պասիվ սպասումը կապված են հիպերադրենալինէմիայի հետ, իսկ աֆեկտի, ատելության և զայրույթի վիճակները, որոնք պահանջում են բարձր ֆիզիկական կամ մտավոր լարվածություն, կապված են հիպերնորադրենալինէմիայով:

Օրգանիզմի ռեակցիան սթերեսների նկատմամբ արտահայտվում են «խիր կամ փախչիր», տիպի ուժգին հույզերով: Սակայն ժամանակակից մարդը չի կարող «խբիր կամ փախչիր» տիպի ֆիզիկական արարքներով պատասխանել բնական լիցքաթափումը: Երբեմն չընկնելով լարված սթրեսային իրավիճակի մեջ, մարդը` որոշակի կուլտուրական դիրքորոշումների ազդեցության ներքո, հնարավորություն չունի լիցքաթափել այդ վիճակը երկար ժամանակ, դրանով իսկ հյուծելով ինքն իրեն: Քաղաքակիրթ հասարակությունը կորցրել է սթրեսի հանդեպ ռեակցիան և հարմարեցումը: Այն «խբրի կամ փախչիր» բնազդային բանաձևը փոխել է որոշումներ կայացնելու մտավոր գործընթացով, անմիջական ռեակցիան հետաձգելով անորոշ ժամկետով: Մարդը ճնշում է հույզերը և պատասխան արարքները կուլտուրական պահանջմունքների ազդեցության ներքո, հետաձգում է հանգուցալուծումը հերոսի հետ: Արտաքնապես ներմղված հույզերը, «կուլտուրական-ճիշտ» վարքը չեն հանգուցալուծում սթրեսային լարվածությունները և մարդը կարող է այդ վիճակում գտնվել երկար ժամանակ, հյուծելով իր պահուստային հնարավորությունները: Եվ քանի որ մարդը ի վիճակի չէ ճնշել ներքին կենսաքիմիական գործընթացները, լարվածությունը վերաճում է քրոնիկական տեսքով և իր վրա է ձգում բոլոր հիվանդությունները և տհաճությունները:

Հոգեկանը լարվածությունը ցույց է տալիս մեր հոգևոր կուլտուրական, սոցիալական կյանքի հիմքերը, ցույց է տալիս սեփական «ես»-ի կարևորության չափանիշն ու մակարդակը, և այն տեղը, որտեղ մենք մեզ տեսնում ենք այլ մարդկանց միջավայրում: Այսպես, օր.` անհաջող ամուսնություն, տհաճություններ աշխատանքում կամ այլ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

13

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

մարդկանց հետ փոխհարաբերություններում, ընկերական հարաբերությունների պահանջմունք, կյանքի նպատակի և իմաստի առկայություն, կամ անբավարարվածություն, վախ կամ հուզմունք կյանքի և գոյության համար: Հարկ է նշել, որ տարբեր մարդիկ տարբեր են վերապրում միևնույն իրադարձությունները: Կան մարդիկ, ովքեր լեռան ստվերը ընդունում են լեռան տեղ և մտնում են դեպրեսիվ վիճակի մեջ գերլարվածությունից:

Այդպիսի մարդը հսկված է հիպոքոնդրիկ դեպրեսիայի և նևրոզների: Ժամանակակից աշխարհում, որտեղ բավական շատ են մտածածին սոցիալական սահմանափակներն ու դիրքորոշումները, հոգեծին հիվանդությունների շարքում դեպրեսիան և նևրոզները կանգնած են առաջին տեղերում, իսկ հոգեսոմատիկ հիվանդությունները կազմում են հիվանդությունների ընդհանուր քանակի 50-60 տոկոսը: Հնարավո՞ր է արդյոք գիտակցաբար և ինքնուրույն կարգավորել սեփական հոգեֆիզիկական վիճակը: Հնարավո՞ր է արդյոք դուրս գալ ստրեսից, առանց ագրեսիայի այլոց նկատմամբ և առանց սեփական արժանապատվության ոտնահարման: Հնարավո՞ր է արդյոք գտնվելով աննդհատ ստրեսի մեջ, ապրել առանց ստրեսի:

Առողջ բանականությունը նախատեսում է մարդու գիտելիքները իր մասին, որոնք ստացվել են մարդկային սերունդների փորձից, գիտական և հոգևոր որոնումների աշխատանքներից հին ու նոր սերունդների ստացած գիտական հայտնագործություննե-րից: Այդ գիտելիքներից մեկն է դեռ վաղուց հայտնի տրանսցենդենտալ վիճակի առկայությունը, որի ընթացքում հնարավոր է մարդու հոգեֆիզիկական հավասարակշռության հնարավոր շտկումն ու վերականգնումը: Հոգեկարգավորման տեխնոլոգիաները թույլ են տալիս դուրս գալ լարվածության վիճակից և անընդհատ ստրեսից, մտավոր տրամադրվածության օգնությամբկարգավորել սեփական հույզերը, թուլանալ և վերականգնել ուժերը:

Գերզգայություն` հիպերէսթեզիա: Սա հիվանդագին զգայությունների բարձր ինտենսիվություն է, հաճախ վկայում է դեպրեսիայի և հիպոքոնդրիկ վիճակների մասին: Մարդը գտնվում է անընդհատ լարվածության և ահազանգի մեջ, զգում է ընդհանուր անհանգստություն և տկարություն: Տարբեր հիվանդագին զգացումներ մարմնում և վերջույթներում, թիկունքում և կրծքավանդակում, գլխացավ և գլխապտույտը կարող են հանդես գալ որպես թաքնված դեպրեսիայի «դիմակ»: Գերզգայությունը կարող է արտահայտվել հիվանդագին գրգռվածությամբ` տարբեր ձայների, լուսային ներգործությունների կամ մաշկին շփման նկատմամբ: Այս չափազանց հոգեկան և մարմնական զգայունությունը մարդուն ստիպում է իրան դժբախտ տառապող զգալ: Մեծ մասամբ ընդհանուր գերզգայնությունը հոգեբանական բնույթի հիմնախնդրի արտահայտությունն է հանդիսանում: Հենց բարձր հոգեկան զգայունությունն է ընդունակ ցանկացած շփում վերածելու ցավագին զգայության, որը տարածվում է ողջ մարմնով մեկ: Այդպիսի մարդիկ ցավի սուբյեկտիվ զգացումի գերինտենսիվությամբ, կարող են ամեն ինչից տառապել` արևի լույսը ցավեցնում է աչքերը, գարնանային առավոտի հոտերը

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

14

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

տհաճություն են առաջացնում կոկորդում, թույլ թակոցները ստիպում են ցնցվել ողջ մարմնով մեկ և անասելի տառապանք պատճառել:

Լսողական գերզգայունության արտահայտությունը որպես կանոն ուղեկցվում է քնի խանգարումներով: Այս մարդիկ շատ դժվար են կենցաղում և մարդկանց հետ շփումներում: Ինչ-որ կողմնակի ձայներ և շշուկները թույլ չեն տալիս ննջել, ճանճի տզզոցը հանում է ափերից, ժամացույցի տկտկոցը ընկալվում է որպես մուրճի հարված: Հազվադեպ են հանդիպում տեսողական գերզգայությունը, մարդը սահմանափակում է իրեն կարդալուց, հեռուստացույց դիտելուց: Լավ հայտնի է գերզգայությունը մի շարք մթերքների և տարբեր հոտերի նկատմամբ: Այս մարդիկ տառապում են մշտական ալերգիաներից և սահմանափակումներից: Քանի որ հոգեծին բնույթի գերզգայունությունը ուղղակիորեն կապված է մարդու հոգեկանի և նրա երևակայության յուրօրինակ ուղղվածության հետ, ապա այս ծանր վիճակից ելք և թեթևացում կարող են ապահովել հոգեթերապիան և հոգեկարգավորման տեխնիկաները, որոնք փոխվում են զգայունության մակարդակը հոգեկան և վեգետատիվ ֆունկցիաների ինքնակարգավորման միջոցով:

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №3.

Քունը որպես հոգեկարգավորման միջոց

Քուն և արթմնի վիճակ: Սրանք մարդու երկու վիճակներ են, որոնք հսկում են և

փոխկապակցված են մեկը մյուսի հետ: Այս վիճակներից որևէ մեկի խանգարումը հանգեցնում է մյուսի խանգարմանը: Հոգեկարգավորման տեխնիկաները մարդու մոտ առաջացնում են քնի վիճակին նման վիճակ: Սակայն վիճակը չպետք է հասկանալ որպես ուղեղի և գիտակցության անջատվածության վիճակ, ինչպես նաև քունը չպետք է հակադրել սովորական արթմնիության վիճակին:

Քունը ուղեղի հատուկ ակտիվ վիճակ է, որն ուղղված է օրգանիզմի ողջ համակարգի կարգավորմանն ու վերականգմանը:

Երբ մարդը քնած է, նրա ուղեղը շարունակում է աշխատել և արձակել որոշակի էլեկտրական իմպուլսներ: Քնի ժամանակ անցկացրած հետազոտությունները հետաքրքիր արդյունքներ են տվել: Պարզվել է, որ քնի ժամանակ ուղեղը բոլորովին չի մատնվում անգործության: Քնածի ԷԷԳ-ն տարբերվում է ակտիվ վիճակում գտնվող մարդու ԷԷԳ-ից կամ հանգստացողի ԷԷԳ-ից: 8-ժամյա քնի ժամանակ ուղեղի էլեկտրական ակտիվությունը փոփոխվում է պարբերաբար, ստեղծելով քնի հերթական փուլերի բնութագրական պատկեր: Քնի փուլերը հերթակայում են մեկը մյուսին և տեղերով չեն փոփոխվում: Գերլարվածությունը, գերբեռնվածությունը, հուզական անկայունությունը, կենսաբանական ռիթմի խանգարումները, անշուշտ, ազդեցություն են թողնում քնի որակի վրա:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

15

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ցիկարդային փուլ: Բույսերի և կենդանիների մոտ հիմնական ռիթմերը ցիկարդային են` 24-ժամյա: Սովորական մարդու մոտ օրվա 2/3 մասը անցկացվում է արթմնի վիճակում, իսկ 1/3-ը` քնի վիճակում: Այս ռիթմը ի ծնե և բնական ռիթմ է: Գոյություն ունեն որոշակի բալանս մարդու մոտ քնի կարիքի և նրա ակտիվության, տարիքի, առողջության և որոշ ժառանգական տվյալների միջև: Հայտնի է, որ Նապոլեոնը, Չերչիլը քնի վրա ծախսել են 2-3 ժամ, իսկ Էյնշտեյնը 10 ժամից ոչ պակաս, ընդ որում նա պնդում էր, որ հենց քնի ժամանակ է նա բացահայտել հարաբերականության տեսության որոշ կարևոր տարրեր: Այսպիսով հետազոտության արդյունքներից հետևում է, որ քունը բաժանվում է հատուկ որոշակի չորս փուլի և հանդիսանում է օրգանիզմի աշխատանքի վերականգման բարդ գործընթաց:

Հայտնաբերվել է, որ քնի ընթացքում պարբերաբար տեղի է ունենում աչքերի շարժումներ` ԱԱՇ քուն (REM-քուն, raprdeye movement) և աչքերի հանգստի վիճակ` NREM-քուն:

Արագ քունը այն վիճակն է, որում դիտվում է ԱԱՇ, քնի այս փուլում է մարդը առավել հաճախ երազներ տեսնում: Քնի մյուս վիճակը, որի ժամանակ չի դիտվում ԱԱՇ, անվանել են դանդաղ քուն:

Դանդաղ քունի ժամանակ դիտվում է ուղեղի առավել քիչ ակտիվություն: Դանդաղ քունն ունի բարդ կառուցվածք և բաժանվում է չորս փուլի: Այն պահին, երբ մարդը քնում է` ուղեղի ակտիվությունը համապատասխանում է քնի առաջին փուլին`α-ռիթմին: Այս ալիքները բնութագրական են մեդիտացիային և ոչ խոր հիպնոտիկ վիճակին: Այս փուլը կարճ է, որին հետևում է երկրորդ, երրորդ և չորրորդ փուլերը, որոնք մեկը մյուսից տարբերվում են ուղեղի աշխատանքի ակտիվության և գիտակցության վիճակի ցուցանիշներով:

Քնի փուլերը: Առաջին փուլը արագ է անցնում, ուղեղի ակտիվությունը նվազում է: Երկրորդ փուլը տևում է մոտ 20 րոպե, բնութագրվում է դանդաղեցված շնչառությամբ և սրտխփոցներով, արյան ճնշման նվազմամբ և մարմնի ջերմաստիճանի անկմամբ: Այնուհետև հետևում է երրորդ և չորրորդ փուլերը` համապատասխան դելտա ալիքնեով: Այս ժամանակ մարդուն արթնացնելը առավել դժվար է, և եթե դա տեղի է ունենում, ապա հաջորդ օրը նա խիստ քնկոտություն կզգա: Համարում են, որ 3-4 փուլերը շատ կարևոր են թարմացման և ուժերի վերականգման համար: Այս փուլում արթնացրած մարդը ի վիճակի չէ կապակցված խոսել, չի հասկանում, թե որտեղ է նա գտնվում և ինչ է տեղի ունենում շուրջ բոլորը: Այդ պահին նա զգում է ժամանակից ընկած: 3-4 քնի փուլերից ոչ լրիվ արթնացումը հանգեցնում է էնուրեզի, լուսնոտության և սարսափների: Քնի այս դելտա ալիքները առավել բնորոշ են երեխաներին և կազմում են նրանց քնի մոտ 1/3-ը: Տարիքի հետ մեկտեղ դելտա քունը նվազում է:

Չորրորդ փուլին բնութագրական են բարձր ամպուլիտուդայով դանդաղ ալիքներ: Սրան հետևում է հինգերորդ փուլը` արագ քունը: Այս փուլում մարդիկ երազներ են տեսնում: Արագ քունը այնքան է տարբերվում արթմնի և դանդաղ քնի վիճակներից, որ նրան սովորաբար անվանում են մարդու գիտակցության երրերդ վիճակ: Այս փուլում

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

16

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ուղեղի ալիքները հաճախակիանում են և հիշեցնում են արթմնի վիճակի պատկերը: Հինգերորդ փուլը տևում է միջինը 20 րոպե: Արագ քնի ժամանակ դիտվում է ուղեղի ամենամեծ ակտիվությունը: Ընդ որում ուղեղի այդ ակտիվությունը տեղի է ունենում լրիվ անշարժության, մարմնի կաթվածահարության պայմաններում: Այս պատճառով այս փուլն անվանում են նաև «պարադոքսալ քուն»: Այն տևում է 10-ից մինչև 35 րոպե: Դանդաղ քնի յուրաքանչյուր փուլից հետո ավելանում է արագ քնի տևողությունը: Արագ քնի ամենաերկար տևողությունը գալիս է գիշերվա երկրորդ կեսին: Արագ քնի փուլը գիշերվա ընթացքում կարող է կրկնել 4-6 անգամ, կախված նրանից, թե որքան ժամանակ է մարդը ծախսում քնի վրա: Ընդհանուր` արագ քունը տևում է քնի ընդհանուր ժամանակի մոտ 20%-ը: Արագ քնի ժամանակ մարդը կորցնում է մարմնի ջերմաստիճանը կարգավորելու ընդունակությունը, սրտի ռիթմը դառնում է արագ և անկանոն: Որոշ մասնագետներ գտնում են, որ սա զուտ օրգանիզմի ավտոմատ ինքնակարգավորման և ինքնաթեստավորման մասն է կազմում:

Արագ քնի ժամանակ տեսած երազները մարդիկ հիշում են 80% դեպքերում: Այդ երազները բնութագրվում են երևակայության ճոխությամբ, այս ժամանակ են մարդիկ թռչում և ճամփորդում: Քնի լրիվ փուլը տևում է մոտ 1,5 ժամ.

• Առաջին փուլ ` 1-5 րոպե (ննջել) • Երկրորդ փուլ` 20 րոպե • Երրորդ փուլ` 20 րոպե • Չորրորդ փուլ` 10 րոպե • Հինգերորդ փուլ` 10 րոպե (երազատեսություն) • Երկրորդ փուլ • Երրորդ փուլ • Չորրորդ փուլ • Հինգերորդ փուլ

Մարդու մարմնի ջերմաստիճանը իր վերջին սահմաններին է հասնում կեսօրին և նվազագույն արժեքն է ստանում առավոտյան ժամը 3-5-ին: Քնի կարիքը առավելագույն է, երբ ջերմաստիճանը հասնում է օրվա նվազագույնին և այն թույլ է, երբ մարմնի ջերմաստիճանը առավելագույն արժեքում է: Այս կենսաբանական ռիթմը փոխկապակցված է արևի հետ և գտնվում է ցիկարդային գործընթացի ազդեցության ներքո, անկախ քնից և արթմնի վիճակից: Բնական ցիկարդային ռիթմը ստեղծում է «բուեր» և «արտույտներ»:

Դեպրեսիա և քուն: Դեպրեսիաների դեպքում դիտվում են բնութագրական խանգարումներ քնի բոլոր փուլերում: Դիտվում է առաջին և երկրորդ փուլերի երկարացում և երրորդ և չորրորդ փուլերի կարճացում, իսկ որոշ դեպքերում նույնիսկ լրիվ բացակայություն: Սա բացատրում է այն հանգամանքը, թե ինչու դեպրեսիայի մեջ որոշ մարդիկ արթնանում են կոտրտված և հոգնած` անկախ այն բանից, թե որքան են նրանք քնում: Դեպրեսիային բնութագրական է նաև ավելի կտրուկ անցում մի փուլից մյուսին: Ճնշված վիճակներում տեղի է ունենում արագ քնի փուլերի շարժ, որքան ուժեղ է դեպրեսիան, այնքան շուտ է վրա հասնում արագ քնի առաջին կեսին, ոչ թե երկրորդ: Այդ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

17

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

կառուցվածքը հակադարձ է առողջ քնի դեպքում գտնվող վիճակին: Արագ քնի ռիթմի փոփոխությունը կարող է ոչ միայն ախտանիշ հանդիսանալ, այլ նաև վիճակի վատացման պատճառ դեպրեսիայի ժամանակ: «Քուն-արթմնի վիճակ» ցիկլի նորմալացումը թուլացնում է դեպրեսիվ ախտանիշները, իսկ օրվա ռիթմին հետևելը նպաստում է խանգարված քնի վերականգմանը: Պարզվել է, որ կարճաժամկետ ցերեկային քնի կարիքը լրիվ բնական է մարդու համար: Ընդ որում ցերեկային քնի կառուցվածքը գիշերայինի պատճեն չէ, այլ համապատասխանում է նրա տարբեր փուլերին: Լաբորատոր հետազոտությունները ցույց են տվել, որ 10 րոպեից կարճ քունը գործնականում չի ազդում ինքնազգացողության վրա, քանի որ համարյա թե չի պարունակում խորը քնի փուլ: Քնի ուսումնասիրությունը թույլ է տվել ենթադրություններ կատարել նրա բարենպաստ ազդեցության մասին` արթմնի վիճակում ծախսած ուժերի վերականգման գործընթացում: Եվ ժամանակակից տեխնիկական սարքավորումների օգնությամբ հաջողվել է պարզել, որ ակտիվ աշխատող գլխուղեղի բջիջների` նեյրոնների քանակը քնի ժամանակ պակաս չեն, իսկ որոշ փուլերում նույնիսկ ավելի շատ են քնի արթմնի վիճակում: Գիշերը նեյրոնները վերադասավորում են իրենց աշխատանքը և միմյանց միջև մտնում են այլ հարաբերությունների մեջ: Քնի ժամանակ տեղի է ունենում օրվա մեջ ստացած ինֆորմացիայի ինտենսիվ վերամշակում: Այդ ինֆորմացիայի մի մասը ցրվում է, մյուս մասն էլ անցնում է երկարաժամկետ և կարճաժամկետ հիշողության մեջ: Դրա համար առավոտյան արթնանալիս, զգացում կա, որ շատ հիմնախնդիրներ լուծված են:

«Քուն-արթմնի վիճակ» ցիկլը փոխկապակցված և փոխկապված հարբերություն է: Մարդու հուզական ոլորտը` նրա տրամադրությունը, լավատեսության մակարդակը, զգայությունը, դրական մտածողությունը ազդեցություն է ունենում քնի վրա: Հոգեկարգավորման տեխնիկաները թույլ են տալիս գիտակցորեն մուտք գործել ուղեղի աշխատանքի որոշակի վիճակ, որը նման է խոր, դանդաղ քնի ակտիվության տարբեր փուլերին: Մարդու վրա հոգեկարգավորման տեխնիակների ազդեցության դրական էֆեկտը կապված է խոր թուլացման և ուղեղի աշխատանքի հատուկ ակտիվության հետ, որն ուղղված է բոլոր կենսականորեն կարևոր ֆունկցիաների վերականգմանը:

Քնի դեպրիվացիա: Սա քնի կարիքի բավարարման թերիություն կամ լրիվ բացակայություն է: Գիտակցվում ենք, թե` ոչ, բայց մարդկանց մեծամասնությունը էպիզոդներով կամ քրոնիկական, իրենց զրկում են լիարժեք քնից: Դիտարկենք մի քանի օրինակներ`

• Դպրոցականների 30%-ը քնում են դասարանում ամենաքիչը շաբաթը մի անգամ,

• Վարորդներից 30%-ից ավելին քնել են ղեկին առնվազը մեկ անգամ, • Հոգնածությունը հիմնական գործոնն է, որ բացասաբար է անդրադառնում

օդաչուների մասնագիտական հմտությունների վրա: • Չերնոբիլում միջուկային աղետը տեղի է ունեցել վաղ առավոտյան, երբ

գիշերային հերթափոխի աշխատակիցները հոգնած են եղել և հեռացել են

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

18

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

աշխատավայրից, կամ չեն կողմնորոշվել նախազգուշացնող ազդանշանների շարքում:

Գելլափի ինստիտուտում (Հասարակական կարծիքի ամերիկյան ինստիտուտ Փրինսթոնում, հիմնադիրն է Ջորջ Գելլափը) վերջերս կատարված հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մեծահասակ բնակչության 56%-ը հայտնում է ցերեկային ժամին քնկոտություն հիմնախնդրի մասին: Քնի հայտնի հետազոտողներից մեկի կարծիքով այդ մարդկանցից շատերը հանդիսանում են «արթուն զոմբիներ», ովքեր կրում են տարիներով կուտակված «քնի պարտքը»:

Կիսաքնի տիպական նախանշաններից է հանդիսանում ամբողջ օրը սթափ դիմակայելու մեր անընդունակությունը, որը տեղի է ունենում ճաշից հետո: Այն արտահայտվում է ժամանակավոր էներգետիկ անկումներով և տոնուսի ցածրացմամբ: Շատերը այդ վիճակը բացատրում են շատակերությամբ, սպիրտային խմիչքների օգտագործմամբ, կամ միջավայրի պայմաններով, ինչպիսիք են տաք սենյակում նստելը և անհետաքրքիր լեկցիա լսելը: Սակայն այդ գործոնները քնկոտություն չեն առաջ բերում, դրանք զուտ վկայում են «քնի տարերքի» առկայության մասին: Լիարժեք քնի դեպքում նորմալ մարդը աշխույժ է ողջ օրվա ընթացքում, եթե նույնիսկ նա զբաղվում է անհետաքրքիր նստած աշխատանքով: Չնայած մարդկանց մեծ մասը կարող են բավարար գործել 8-ժամյա քնի դեպքում, բայց այդ պայմաններում նրանք գտնվում են ոչ պատշաճ վիճակում, նրանց մոտ բացակայում է «ամրության պաշարը», որպեսզի կարողանան հաղթահարել այն ժամանակը, երբ պետք լինի երկար աշխատել: Այս դեպքերում կարող է օգնության հասնել հոգեկարգավորման տեխնոլոգիաները:

Գիտակցության փոփոխված վիճակներ

Դեռ բոլորովին վերջերս ֆիզիոլոգները տարբերում էին մարդուն հատկանշական գիտակցության երեք հիմնական վիճակ` արթմնի, քուն, երազատեսություն: Սակայն վերջին հետազոտությունները և նոր տեխնիկական հնարավորությունները ապացուցել են, որ մարդու գիտակցությանը հատկանշական է նաև չորրորդ վիճակը: Այս ենթադրությունները հնարավոր են եղել կատարել ԷԷԳ-ի գրերի վերլուծությունից:

Վիրահատության ժամանակ անասթեզիայի վիճակը կարելի է սահմանել որպես անգիտակցական, տարբեր միստիկական ուսմունքներում նշվում է լիակատար գիտակցության մասին, որով օժտված են մարգարեներն ու պայծառատեսները:

Գիտակցության փոփոխված վիճակները (ԳՓՎ) դիտվում է հիպնոսի ժամանակ, հատուկ ստեղծագործական վիճակներում, թմրանյութերի ազդեցության տակ, մեդիտացիայի ժամանակ հալյուցինածին փսիխոզների դեպքում, էքստազում և այլ վիճակներում, երբ առկա է ուժեղ ներգործություն մարդու հոգեկանի վրա: 488 էթնիկական համակարգերից 89%-ն ունեն տրանսցենդենտալ գիտակցության մեջ մտնելու իրենց մեթոդներն ու տեխնիկաները, կրոնական ծիսակատարությունների օգնությամբ:

Գիտակցության փոփոխված վիճակները մուտքի տեխնիկաներն ունեն մի շարք ընդհանուր նախանշաններ: Սովորաբար դրանք պահանջում են ուշադրության

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

19

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

կենտրոնացում մեկ օբյեկտի վրա և արտաքին շեղվող նշաններից ձերբազատում, դիսոցիացիաների խթանում, ելք այլ օբյեկտներից ազատ գոտի և այս բոլորի արդյունքում` աշխարհի այլ ընկալման հնարավորություն:

Գիտակցության փոփոխված վիճակները հատուկ հոգեֆիզիկական վիճակ է, որի մեջ մարդը կարող է հայտնվել կամ նրա հոգեկանի վրա ինֆորմացիոն ներգործության արդյունքում կամ օրգանիզմի վրա թմրանյութերի քիմիական ազդեցության արդյունքում, կամ էլ որոշակի ռիթմիկ շարժումների կամ ձայնային և լույսային որոշակի հաճախության ալիքների ներգործության արդյունքում:

Գիտակցության փոփոխված վիճակները բնութագրվում է «նորմալից» տարբերվող վարքի և գիտակցության հսկման փոփոխություններով: Գիտակցության փոփոխման շրջակայքը տարբերակվում է սկսած ուշադրության շեղումից դեպի անուրջների, երևակայությունների և իլյուզիաների մարզ, ընդհուպ մինչև ընկալման սուր խանգարումներ:

Գիտակցության փոփոխված վիճակները` որպես գիտակցության չորրորդ վիճակ տարբեր է արթմնի, քնի և երազատեության վիճակներից: Հոգեկարգավորման տեխնիկաները հնարավորություն են տալիս գտնվել տրանսցենդենտալ գիտակցության մեջ, որը կարող է բնութագրվել խորացման տարբեր աստիճաններով:

Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ հոգեկարգավորման վարժանքներով զբաղվելը առաջացնում է խոր թուլացում` գիտակցության պահպանման հետ մեկտող: Այդ վիճակում մարդու օրգանիզմում տեղի են ունենում շատ վերականգնողական գործընթացներ:

Գիտակցության չորրորդ վիճակի պոտենցիալը դեռ մինչև վերջ ուսումնասիրված չէ, և դեռ ավելին` այդ գիտակցության մեջ մտնելը միշտ հասանելի չէ բոլորի համար: Պարզ է, որ որոշակի գործոններ պետք է իրականան, մինչև որ մարդ կարողանա փորձել և մտնել այդ վիճակի մեջ գիտակցաբար: Գործոններ` կապված ֆիզիկական և հոգեբանական պատրաստականության հետ, գործոններ` կապված մտածողության մակարդակի և որակի հետ, հոգևոր կազմակերպման որակի հետ:

Գիտակցության փոփոխված վճակներին անվանում են նաև տրանս: Տրանսը հստակ հոգեվիճակ է, որին բնութագրական է գիտակցության փոփոխված վիճակը և աշխարհի ու աշխարհում իրեն ընկալումը: Ամենամշակված հոգետեխնիկաները, որոնք թույլ են տալիս մտնել տրանսային վիճակի մեջ, գոյացել են յոգայի համակարգերում:

îñ³Ýë³ÛÇÝ íÇ׳ÏÁ Ù³ñ¹áõ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý Ñ³ïáõÏ íÇ×³Ï ¿, áñáõÙ ÷á÷áËíáõÙ ¿ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ÑëÏÙ³Ý ³ëïÇ׳ÝÁ` ëï³óíáÕ ÇÝýáñÙ³ódzÛÇ í»ñ³Ùß³ÏÙ³Ý íñ³: îñ³Ýë³ÛÇÝ íÇ׳ÏÁ ß³ï ·Í»ñáí ÝÙ³Ý ¿ ËáñÁ ùÝÇ Ï³Ù Ëáñ ÃáõɳóÙ³Ý íÇ׳ÏÇÝ, ë³Ï³ÛÝ ïñ³ÝëÁ` ¹³ ùáõÝ ã¿, ù³ÝÇ áñ ³Ûë íÇ׳ÏÇÝ ÑÛ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿ ·ÉËáõÕ»ÕÇ ¨ ûñ·³ÝǽÙÇ ³ÛÉ ýáõÝÏódzݻñÇ ³ß˳ï³ÝùÇ áñáß³ÏÇ ³ÛÉ å³ïÏ»ñ: îñ³ÝëÇÝ Ñ³ëÝáõÙ »Ý ï³ñµ»ñ áõÕÇÝ»ñáí` ѳÛïÝÇ »Ý ÑÇåÝáïÇÏ ïñ³Ýë, Ù»¹Çï³-ódzÛÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý ï³Ï ³é³ç³óáÕ ïñ³Ýë, áõÅ»Õ Ñá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý Ý»ñ·áñÍáõÃÛáõÝÇó ¨ ³ÛÉ ·áñÍáÝÝ»ñÇó: îñ³ÝëÁ áõÝÇ Ëáñ³ëáõ½Ù³Ý ï³ñµ»ñ ³ëïÇ׳ÝÝ»ñ ¨ ¹ñ³ÝÇó ϳËí³Í Ù³ñ¹Á Ó»éù ¿ µ»ñáõ٠ϳ٠ÉdzñÅ»ù, Ëáñ ѳݷÇëï, ϳ٠ûñí³ ÁÝóóùáõÙ Ïáõï³Ïí³Í Ñá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý ëó÷áõÙ ¨

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

20

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ëïñ»ëÇó: سñ¹Á ÙïÝáõÙ ¿ ïñ³Ýë³ÛÇÝ íÇ׳ÏÇ Ù»ç ¨ ³Û¹åÇëáí ûñ·³ÝǽÙÁ å³ßïå³ÝáõÙ ¿ Çñ»Ý ·»ñɳñí³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¨ ëïñ»ëÝ»ñÇó, »ñµ ·»ñµ»éÝí³ÍáõÃÛáõÝÁ ѳëÝáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ ·»ñµ³ñÓñ Ï»ïÇ: سñ¹áõ áõÕ»ÕÁ, ѳëÝ»Éáí Ñá·Ý³ÍáõÃÛáõÝ áõ ɳñí³ÍáõÃ-ÛáõÝÁ, ÙïÝáõÙ ¿ ѳïáõÏ ³ß˳ï³ÝùÇ é»ÅÇÙÇ Ù»ç, ³ñï³Ñ³Ûï»Éáí ÙÇ ÏáÕÙÇó Ù»Í ³ÏïÇíáõÃÛáõÝ` åñáµÉ»Ù³ÛÇÝ ·áïÇÝ»ñÇ í»ñ³Ï³Ý·Ù³Ý ѳñóáõÙ, ÙÛáõë ÏáÕÙÇó` ÃáõɳóÙ³Ý ¨ ËáñÁ ѳݷëïÇ µ³ñÓñ ٳϳñ¹³Ï: ·Çï³³ÏóáõÃÛ³Ý ³Û¹åÇëÇ »ñϳÏÇ íÇ׳ÏÁ µÝáõó·ñ³Ï³Ý ¿ ïñ³Ýëó»Ý¹»Ýï³É Ù»¹Çï³ódzÛÇ Ñ³Ù³ñ: ê³Ï³ÛÝ å»ïù ã¿ Ñáõë³É ³ÏÝóñóÛÇÝ ¿ý»Ïï ¨ ³ñ³· ³ñ¹ÛáõÝù: Ø»¹Çï³ódzÝ, ³ÛÝå»ë ¿É ó³Ýϳó³Í ³ÛÉ åñ³ÏïÇϳ å³Ñ³ÝçáõÙ ¿ áñáß³ÏÇ Ý»ñùÇÝ ³ß˳ï³Ýù, ųٳݳÏ, ÑÙïáõÃÛáõÝÝ»ñ: Ð᷻ϳñ·³íáñÙ³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ñ³çáÕáõÃÛáõÝÁ áõ áõÅÁ ϳËí³Í ¿ ÇÝãå»ë Ù³ñ¹áõ ³Ýѳï³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, ³ÛÝå»ë ¿É ųٳݳÏÇ ï¨³Ï³ÝáõÃÛáõÝÇó, å³ñ³åÙáõÝùÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·í³ÍáõÃÛáõÝÇó: Ð᷻ϳñ·³íáñÙ³Ý ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñ Ûáõñ³óÝáÕ Ù³ñ¹Á ÇÝùÝ Çñ Ù»ç Ñݳñ³íáñáõÃ-ÛáõÝÝ»ñ ¿ µ³óáõÙ Ëáñ ÃáõɳóÙ³Ý íÇ׳ÏÇ Ù»ç ÙïÝ»Éáõ ¨ ¹ñ³Ýáí ÇëÏ Ñ³Ý»Éáõ Ñá·Ý³ÍáõÃÛáõÝ áõ Ïáõï³Ïí³Í ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ: ²ÛëÇÝùÝ ëïñ»ëÇÝ Áݹ¹ÇٳϳÁ»ÉÁ ϳËí³Í ¿ áã ÙdzÛÝ Ù³ñ¹áõ ³Ýѳï³Ï³Ý ÁݹáõݳÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó, µ³Ûó ݳ¨ ѳÕóѳñÙ³Ý Ù»ç Ýñ³ Ù³ñ½áõÙÝ»ñÇó Ð᷻ϳñ·³íáñÙ³Ý ï»ËÝáÉá·Ç³Ý»ñÁ Ù³ñ½áõÙ »Ý áõÕ»ÕÁ, í»ñçÇÝÇë ³ß˳ï³ÝùÁ ¹³ñÓÝ»Éáí ³í»ÉÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ¨ ûåïÇÙ³É, ÷áËáõÙ »Ý Ù³ñ¹áõ 黳ÏóÇ³Ý ëïñ»ëÇ Ñ³Ý¹»å, µ³ñÓñ³óÝáõÙ »Ý ¹ÇÙ³¹ñáճϳÝáõÃÛáõÝÁ ¨ ѳٳϳñ·Ç ϳÛáõÝáõÃÛáõÝÁ` ѳÝϳñͳÏÇ Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñÇ ¨ ɳñí³ÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ýϳïٳٵ:

Ðݳñ³íáñ ¿ ³å³·³ ѻﳽáïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÃáõÛÉ Ïï³Ý µ³ó³ïñ»É ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ íÇ׳ÏÝ»ñÝ áõ ·ÉËáõÕ»ÕÇ ³é³ÝÓÇÝ µ³ÅÇÝÝ»ñÇ ³ÉÇùÝ»ñÇ éÇÃÙÇ ëÇÝùñáÝǽ³ódzÝ` ϳåí³Í Ù³ñÙÝáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ»ï:²ñ¹»Ý ³å³óáõóí³Í ¿, áñ ÇÝùݳϳñ·³íáñÙ³Ý ï»ËÝÇϳݻñÇ Å³Ù³Ý³Ï ¹ÇïíáõÙ ¿ ·ÉËáõÕ»ÕÇ ³ÉÇù³ÛÇÝ ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý óáõó³ÝÇßÝ»ñÇ ëÇÝùñáÝǽ³ódz: лï³ùñùÇñ ïíÛ³ÉÝ»ñ ϳÝ, áñáÝù íϳÛáõÙ »Ý, û ÇÝãå»ë »Ý ùÝáõÙ »ñϳñ Å³Ù³Ý³Ï Ù»¹Çï³ódzÛáí ½µ³ÕíáÕ Ù³ñ¹ÇÏ: Üñ³Ýó ùÝÇ »ñϳñ³ï¨ ųٳݳÏÁ ½µ³Õ»óÝáõÙ »Ý ³Éý³-³ÉÇùÝ»ñÁ, áñáÝù µÝáõó·ñ³Ï³Ý »Ý ³ñÃÙÝÇáõÃÛ³ÝÁ, ¹ñ³Ýù ½áõ·³ÏóáõÙ »Ý ¹»Éï³-³ÉÇùÝ»ñÇ Ñ»ï, áñáÝù µÝáõó·ñ³Ï³Ý »Ý Ëáñ ùÝÇÝ: ²ÉÇùÝ»ñÇ ÝÙ³Ý Ñ³Ù³ÏóáõÃÛáõÝÁ íϳÛáõÙ ¿ ËáñÁ ùÝÇ å³ÑÇÝ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ³éϳÛáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ:

γñ»ÉÇ ¿ »Ýó¹ñ»É, áñ ýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý ³éáõÙáí µ³ñÓñ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ ³ÉÇùÝ»ñÇ ëÇÝùñáÝ éÇÃÙ»ñáí (8-14Ñó, áñÁ ÝϳïíáõÙ ¿ Ù»¹Çï³ódzÛÇ Å³Ù³Ý³Ï) ϳåí³Í ¿ »ñÏñÇ Ñ³ïáõÏ ³ÉÇùÝ»ñÇ Ñ»ï` ÞáõÙ³ÝÇ ³ÉÇùÝ»ñ, áñáÝù áõÝ»Ý ÝÙ³Ý ³ÙåÉÇïáõ¹³(8Ñó, 14Ñó, 26Ñó ¨ 32Ñó): îñ³Ýëó»Ý¹»Ýï³É ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ ϳåí³Í ¿ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ íÇ׳ÏÇ Ñ»ï, ³Û¹ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ ϳñáÕ ¿ Ý»ñϳ ÉÇÝ»É ó³Ýϳó³Í ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý Å³Ù³Ý³Ï, ¨ ³Û¹åÇëáí ³ÛÝ ï³ñµ»ñíáõÙ ¿ ³ñÃÙÝÇ íÇ׳ÏÇ ¨ ùÝÇ ÁÝóóùáõÙ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç íÇ׳ÏÇó: γÝáݳíáñ å³ñ³åÙáõÝùÝ»ñÝ ³ëïÇ׳ݳµ³ñ ½³ñ·³óÝáõÙ »Ý Ù³ñ¹áõ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Á, ëï»ÕÍ»Éáí ϳÛáõÝ ýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý íÇ׳Ï, áñáõÙ å³Ñå³ÝíáõÙ »Ý ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý »ñÏáõ íÇ׳ÏÝ»ñÝ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

21

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ¿É ÙdzųٳݳÏ:гÛïÝÇ ¿, áñ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý ³íïáÙ³ï ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ß³ï ٳϳñ¹³ÏÝ»ñ, Ýñ³Ýó ÙÇç¨ Ï³å»ñÇ ÙdzųٳݳÏÛ³ å³Ñå³Ýٳٵ:

ÆÝï»·ñաódz ϳ٠ÙdzëÝáõÃÛáõÝ, ëÇÝ»ñ·Ç³` ëñ³Ýù »Ý ³Û¹ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý

ÑÇÙÝ³Ï³Ý µÝáõó·ñÇãÝ»ñÁ: ¾ñÇË üñáÙÁ ë˻ٳïÇÏáñ»Ý å³ïÏ»ñ»É ¿, û ÇÝãå»ë ¿ É»½áõÝ ýÇÉïñáõÙ

³ñï³ùÇÝ ³ß˳ñÑÇó ëï³óíáÕ ÇÝýáñÙ³ódzÝ: îñ³Ù³µ³Ý³Ï³Ý ë˻ٳݻñÁ, ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ÏáõÉïáõñ³ÛáõÙ ÁݹáõÝí³Í ѳëϳóáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ë³Ñٳݳ÷³ÏáõÙ ¿ ѳëϳóáõÙÝ áõ ÁÝϳÉáõÙÁ, ½·³ÛáõÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñáõ½³Ï³Ý ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ ÙÕ»Éáí ·Í³ÛÇÝ ß³µÉáÝÇ Ù»ç, ¨ ÃáõÛÉ ã»Ý ï³ÉÇë ¹áõñë ·³É µ³é»ñÇ ¨ ëÇÙíáÉÝ»ñÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñÇó: Ð³×³Ë É»½áõÝ Ýë»Ù³óÝáÕ Ëáãݹáï ¿ ¹³éÝáõÙ »ñç³ÝÏáõÃÛ³Ý ¨ ÏÛ³ÝùÇ ÙdzëÝáõÃÛ³Ý ½·³ÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ì»ñ³åñáõÙÝ»ñÁ ë³Ñٳݳ÷³ÏáÕ ³Ûë åñáó»ëÁ ϳñ»ÉÇ ¿ ³Ýí³Ý»É ³íïáÙ³ïǽÙ:

²½³ï ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ Ù³ñ¹áõÝ Ó»ñµ³½³ïáõÙ ¿ Ùï³ÍáÕáõÃÛ³Ý ³íïáÙ³ïǽÙÇó: سñ¹áõ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝÁ µ³ó ¿ ¹³éÝáõÙ Ýáñ ½·³óáõÙÝ»ñÇ ¨ í»ñ³åñáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ÏÛ³ÝùÇ µáÉáñ áÉáñïÝ»ñáõÙ:

ØÇïù ¨ ·Çï³ÏóáõÃÛáõÝ: Միտքն իր սկիզբն է առնում գիտակցության խորքերում, այն անցնում է այդ օվկիանոսի բոլոր խոր մակարդակներով և արտահայտվում է գիտակցության հարթության վրա: Ցանկացած միտք իրենից ներկայացնում է ամբողջական ոլորտ, որը ներառում է ենթագիտակցության անտեսանելի մարզը և արտահայտված, գիտակցված մարզը: Մտքի սկզբնաղբյուրը թաքնված է մարդու համար, քանի դեռ այն չի գտել իր արտահայտությունը գիտակցական ոլորտում: Դա հենց այն պատճառն է, որ մենք ասում ենք`մարդու բոլոր արարքների և ցանկությունների դրդա-պատճառները թաքնված են գիտակցության խորքերում:

Տրանսցենդենտալ մեդիտացիայի գործընթացի էությունը կարելի է պատկերացնել որպես խորասուզում գիտակցության և մտապատկերների հարթությունից դեպի գիտակցության լռության հարթություն, որտեղ ծնվում է միտքը: Որպեսզի արդյունքներ ստացվեն, տեխնիկան կիրառողը պետք է սովորի օգտագործել ինքնաբուխ մտածողության մեջ թաքնված պոտենցիալը, որը տարբեր է ռացիոնալ և տրամաբանական մտածողությունից:

Տեսականորեն ՏՄ-ի պարապմունքներից սպասվող օգուտը գիտակցության փոփոխ-ված վիճակն է, մտավոր ընդունակությունների ընդլայնումը, շրջապատի զգայության և ընկալման ստացումը: Սակայն, համեմատած բոլոր հնարավոր զգայությունների հետ, մտածողությունը իդեալական գործիք է, որը թեթևացնում է ներքին ապրումների ընկալումը:

Մարդու նպատակն է հասնել իր ներքին ուժերին, որը բացահայտվում է ինքնիրականացման մեջ, մտքի և զգացումների կենսական փորձի միջոցով, այլ ոչ թէ մտքային շաբլոնների և սխեմաների անմտածված ընդունումը, որքան էլ որ դրանք ծանրակշիռ լինեն: Այլոց դատողությունները այլոց թևերն են: Պետք է ձգտել ապրել,

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

22

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ազատելով ստերեոտիպերից, թույլ չտալ ատրոֆիայի ենթարկվել ոչ մկաններին, ոչ էլ ուղեղին:

Մի երկու խոսք էլ ներշնչվողականության մասին: Ներշնչվողականությունը մարդկային բնության անքակտելի մասն է, որը մարդուն հնարավորություն է տալիս համարվել սոցիալական միջավայրին: Տրանսային վիճակը կապված է մարդկային կյանքի զգայական ոլորտի, մտածողության, երևակայության հետ, կապակցելու, խղճահարելու ընդունակությունների հետ: Ներշնչումը արտացոլման հետ մեկտեղ բնության հիմնական օրենքներից մեկն է:

Յուրաքանչյուր մարդ միշտ գտնվում է այլ օբյեկտների և սուբյեկտների ուղղակի միջնորդավորված ազդեցությունների ներքո, այսինքն նա միշտ ենթակա է «ներշնչման»

ասես «հիպնոտիզացված է» իրականության կողմից, փոխազդում է իրականության հետ իր օբյեկտիվ գոյության և ծագման շնորհիվ:

Տրանսային վիճակում մարդու գիտակցությունը «բաց է» միասնության, ներշնչման և սեփական գիտակցության խորքերը հետազոտելու համար: Սակայն ներշնչում արտահայ-տությունը ունեցել է բացասական իմաստային կշիռ և կապվել է կախարդության մասին պատկերացումների հետ:

Մեդիտատիվ տրանսի և ընդհանրապես տրանսային պրակտիկայի նկատմամբ շատ մարդկանց մոտ բավական զգույշ վերաբերմունք կա ձևավորված: Եվ այդ զգուշա-վորությունը անհիմն չէ, քանի որ գիտակցության խորքերը կամ հոգեկանի ոլորտը թափանցելը հավասարազոր է ֆիզիկական մարմնի մեջ մտնելուն: Նշտարը պետք է գտնվի միայն իմացողի ձեռքերում: Մեդիտատիվ տեխնիկան նշտար է մարդու ձեռքում, դրա համար, մինչ սկսելը գիտակցության փոփոխված վիճակների տեխնոլոգիաները, հարկավոր է հասկանալ և իմանալ մարդու օրգանիզմում և հոգեկանում տեղի ունեցող գործընթացները: Անհրաժեշտ է փորձառու մասնագետ, լավ դպրոց և խոր գիտելիքներ:

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №4.

ՁԱՅՆԻ ԵՎ ԽՈՍՔԻ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՈԳԵԿԱՆԻ ՎՐԱ Բառ և հնչյուն: Բառը` դա հնչյունն է, հնչյունային ալիք, որն իրենից ներկայացնում

է անձի համար որոշակի իմաստային բովանդակություն: Բառը կարող է անձին «ստեղծել», կարող է նաև «փլուզել» նրան: Բառը կարող է փրկել հիվանդությունից, բայց կարող է և դառնալ հիվանդության պատճառ: Մարդը ծնվում է` որպես անբարբառ էակ. նա չգիտի ո՛չ «պատերազմ» բառը, ո՛չ «խաղաղություն», «ատելություն», ո՛չ էլ «սեր» բառերը:

Մարդն առաջին հնչյունները, առաջին բառերը լսում է մորից: Մարդու մեջ ի ծնե կա բնազդ, որի շնորհիվ մարդը սկսում է ընդօրինակել ռիթմը, հնչող խոսքի ինտոնացիաները, առաջին հնչյուններն ու բառերը լցնում է իմաստով, ձևավորում է հոգեբանահուզական ռեակցիա որոշակի հնչյունի նկատմամբ: Այս տարիքում ձևավորվում է նրա խոսքը, նրա լեզուն ու անձը, այն, ինչ նա իր ամբողջ կյանքի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

23

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ընթացքում պետք է ներկայացնի աշխարհին: Ինչու՞մն է կայանում «բառի» հրաշագործությունը, ինչու՞մն է նրա էներգիան և ուժը: Բառերի իրական ուժը կայանում է նրանում, որ մարդը դրանք գիտակցում է` առանց բառի իմաստավորման, դրանց ուժը մարդու համար կորչում է: Բառերը դառնում են չեզոք:

Բառերը ձևավորվում են շրջակա միջավայրի ճանաչման արդյունքում և այդ աշխարհի հետ շփման արդյունքում, մտածողության գիտակցության արդյունքում: «Բառը»` դա արտահայտված միտքն է: Բայց միտքն ինքն իրենով դեռևս ուժ չէ, մտքի էներգետիկան նրա իմաստության մեջ է: Իմաստության ակզբնաղբյուրը դրված է մարդու սրտում և փոխանցվում է ինչպես ժառանգված նվեր` սիրող մորից և հորից իրենց սիրելի երեխային: Բառի ուժը մտքի մեջ է, իմաստության մեջ, սեփական զգայությունների ճիշտ արտահայտման մեջ:

Շփումը մեծ պարգև է, որ կարող է ստեղծել մարդուն, ստեղծել աշխարհը` մասնիկներից, մաքուր հնչյուններից, իմաստավորված բառերով: Այն փոքր աղյուսներով կառուցում է ծնված փոքրիկների անձը, որոնք իրենց հնչյուններով «նկարում են» իրենց ապագա աշխարհը:

Երջանկություն է, երբ քեզ հասկանում են, իսկ ավելի մեծ երջանկություն է, երբ դու ես հասկանում: Որպեսզի հետ ստանաս բարի բառեր, անհրաժեշտ է անպայման այդ բառերը տալ սկզբից: Պետք է տալ բառ, հնչյուն, որն անպայմանորեն հետ կվերադառնա ցանկացած ճշգրիտ գիտության օրենքով: Բառը դա միայն միտք չէ, այլև հնչյուն է: Հնչյունը գտնվում է մեր հիշողության խորքերում և իր մեջ է կրում խոսքի և լեզվի ողջ էվոլուցիոն զարգացումը: Մարդու խոսքը ձևավորվում է մի քանի տարրերից: Առաջին կարևոր տարրը դա ֆոնեմատիկ լսողությունն է` հնչյունները լսելու և տարբերելու ընդունակությունը: Ծնունդից երկու շաբաթ անց երեխան արդեն սկսում է հուզականորեն արձագանքել հնչյուններին: Ոչ միայն փոքր երեխաներն են հուզականորեն արձագանքում ձայներին, դրական կամ բացասական հուզական վերաբերմունք ցուցաբերելով, այլ նաև մեծերն են ցուցաբերում նման հոգեֆիզիկական ռեակցիա: Բառն ու հնչյունը միշտ էլ հանդիսացել են հնչյունային արտահայտման միջոց, որով մարդը կարողացել է ներկայացնել և բացահայտել ինքն իրեն:

Խոսք և լեզու: Խոսքն ու լեզուն առաջացել են շատ վաղուց: Ներկայումս աշխարհում հաշվվում է ավելի քան 3000 լեզու, չհաշված բարբառները: Ամենահինը եգիպտական և շումերական լեզուներն են, որոնք 4-5 հազար տարեկան են: Մինչ օրս գիտնականները չեն կարողանում պատասխանել այն հարցին` թե հենց ե՞րբ է ակտիվորեն ձևավորվում խոսքի համար պատասխանատու ուղեղի հատվածը, մինչև մարդու ծնվելը, թե ծնվելուց հետո:

Խոսքն ու լեզուն օգնում են պահպանել և փոխանցել ինֆորմացիան հաջորդ սերունդներին: Դրանով մարդկային լեզուն տարբերվում է կենդանիների լեզվից: Ինֆորմացիան, որ ամփոփված է լեզվի մեջ, կարող է երկար ժամանակ պահպանվել գրքերում, մնալ անձեռնմխելի, ապա վերածնվել և փոխանցվել շատ սերունդներ հետո: Մեռած լեզուներն իրենց մեջ շատ հզոր պոտենցիալ են պարունակում, որ թողել են նախկին սերունդները, և սպասում են իրենց վերածնման պահին:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

24

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Լեզվի տիրապետումն իրականում անձի համար բացահայտում է անսահմանափակ հնարավորություններ: Իզուր չէ, որ ներկայիս համակարգչային և տեխնիկական դարաշրջանում գիտնականները չեն կորցնում լեզվի առաջացման և զարգացման նկատմամբ հետաքրքրությունը: Ոմանք լեզվի մեջ փնտրում են ենթագիտակցության բանալին, մարդկային հոգեկանի խորքային գաղտնիքները: Լեզվի առաջացման ժամանակաշրջանը համընկնում է «մարդկային մանկության» ժամանակարջանի հետ` ինտուիտիվ գիտելիքների ժամանակաշրջանի հետ: Հատուկ զարգացած ինտուիցիան հատուկ էր մեր նախնիներին, որոնք ապրում էին մեծ մարգարեների և մեծ կրոնների առաջացման դարաշրջանում: Դարեր շարունակ գոյություն ուներ մի լեգենդ, որը պատմում էր Հերմեսի գաղտնի լեզուների գրքերի մասին, որոնցում բառերն ունեին այնպիսի ուժ, որ ընդունակ էին հրաշքներ գործել և նույնիսկ կենդանացնել մահացածներին: Իհարկե կարելի է նմանատիպ լեգենդներին և առասպելներին վերաբերվել ոչ լուրջ, ինչպես մանկական հեքիաթի: Այնուամենայնիվ, գիտությունը նորից ու նորից վերադառնում է դեպի հետ` ստիպելով հնչեցնել մոռացված անուններ և մտքեր:

Ներկայումս հոգեբանության մեջ գոյություն ունի նոր ուղղություն, որում մշակվում են մարդկանց բուժելու տեխնիկաներ` բառերի օգնությամբ:

Մարդկային լեզուն` դա ազդանշանային համակարգ է, որը նախատեսված է միևնույն լեզուն կրողների միջև հաղորդակցման համար: Լեզուն ենթադրում է սեփական գոյության որոշակի ժամանակ և որոշակի շրջան: Չնայած լեզուն համարվում է կայուն, անփոփոխ կառուցվածք, այնուամենայնիվ այն զարգանում և փոփոխվում է մարդկանց կյանքի հետ զուգընթաց և հանդիսանում է դրանց կրողը և պահպանողը: Այն հարստանում է սերունդների զարգացման մշակույթով և ժամանակով, որում նա գոյություն ունի և ցույց է տալիս անձի զարգացման աստիճանն ու մակարդակը:

Խոսքը` դա լեզուն է, կիրառված գործողության մեջ: Այն թույլ է տալիս փոխանակել մտքեր, զգացմունքներ, հույզեր: Խոսքն անհատական է, այն անկրկնելի է և հանդիսանում է անձի որոշակի լեզվի կրողը: Խոսքը տեղաշարժելի է, այն ավելի շարժուն է, քան լեզուն: Խոսքը փոփոխվում է ժամանակի մեջ և արտացոլում է խոսողի առանձնահատկությունները: Այն կախված է շփման իրադրությունից և խոսող անձից: Խոսքը կարող է լինել ճիշտ և սխալ, «հարուստ» և «աղքատ», աղավաղված և կատարյալ: Խոսքը` դա ստեղծագործություն է, որն անձը կատարում է լեզվի օգնությամբ: Խոսքի օգնությամբ մենք ոչ միայն փոխանցում ենք բառային հասկացություններն ու լեզվի արտահայտությունը, այլև փոխանցում ենք մեր անհատականությունը: Փոխանցում ենք այն ալիքը, զգացմունքների այն ոլորտը, որը տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր հնչողություն ունի: Յուրաքանչյուր լեզվի կրող ունի իր բառապաշարը, սեփական լեզվի մշակույթը, որն արտահայտվում է ոչ միայն մտքերով, այլև զգացմունքների գունային գամմայով, որը փոխանցվում է բառերով: Յուրաքանչյուրն ունի ինֆորմացիան արտահայտելու իր եղանակը: Խոսքը` դա լեզվի հոգին է:

Մտածողություն և խոսք: «Միտքը չի արտահայտվում բառերով, բայց տեղի է ունենում նրանում: Դրանով կարելի է խոսել բառի միտք դառնալու մասին»_ Լ. Ս. Վիգոտսկի:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

25

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Երբ մենք ասում ենք «խոսք» բառը, մենք ենթադրում ենք Բանական Մարդուն, իսկ խոսքին տիրապետող բանական մարդը մտածողության որոշակի տեսակ է: Անտիկ ժամանակներում կար բոլորիս հայտնի մի ասացվածք. «նա, ով պարզ է մտածում, պարզ էլ շարադրում է»:

Անհատական շարադրված միտքը` բառերի միջոցով, դա մարդկային խոսքն է, որում, ինչպես հայելում արտացոլված է նրա միտքը, մտքի մակարդակը: Խոսքում է բացահայտվում անձի մտածողական գործընթացների վերլուծությունն ու սինթեզը: Սեփական զգացմունքներն ու միտքն արտահայտելու ընդունակությունը բառերի միջոցով ենթադրում են անձի մտածողական գործընթացների և հոգեֆիզիկական տվյալների զարգացման որոշակի մակարդակ:

Մարդու ինչպես միտքը, այնպես էլ խոսքը անկրկնելի են, չնայած, որ կառուցվում են միևնույն հիմքի վրա (մտածողական գործընթաց և խոսք): Մտածողական գործընթացներն ու լեզուն նկարչին, դիզայներին, ճարտարապետին, երաժշտին, գրողին տրամադրում են շքեղ նյութ, որի հիման վրա ստեղծվում են անզուգական գործեր:

Վիգոտսկին գտնում է, որ պետք չէ մտածողությունն ու խոսքը պատկերացնեել որպես երկու անկախ ուժեր, որոնք ընթանում են և գործում են զուգահեռ հարթություններում և հանդիպում են ուղու առանձին կետերում` մտնելով մեխանիկական փոխազդեցության մեջ:

Մտքի և խոսքի միաձուլումը բառի իմաստի մեջ է: Բառի իմաստը, նշականությունը դա երկու գործընթացների այնպիսի միաձուլում է, որի մասին չի կարելի ասել, թե սա միայն խոսքի կամ մտածողության ֆենոմեն է: Իմաստից զրկված բառը ոչ թե բառ է, այլ դատարկ հնչյուն: Հետևաբար իմաստը բառի անհրաժեշտ և կառուցողական նախադրյալն է: Իմաստն է հենց ինքը բառը, որ դիտարկվում է ներքին կողմից: Հոգեբանական տեսանկյունից բառի իմաստը դա ընդհանրացումն է կամ հասկացությունը:

Յուրաքանչյուր հասկացության ձևավորում իրենից ներկայացնում է մտքի սպեցիֆիկ, միանշանակ դրսևորում: Մենք իրավունք ունենք դիտարկել բառի իմաստը` որպես մտածական ֆենոմեն:

Վիգոտսկին բառի իմաստը առանձնացնում է` որպես բառային մտածողության մասնիկ: Բառի նշանակությունը հաստատուն չէ: Այն վերափոխվում է երեխայի աճին զուգընթաց: Այն փոփոխվում է նաև զանազան ֆունկցիոնալ մտքերի ազդեցության ներքո: Այն իրենից ներկայացնում է դինամիկ և ոչ թե ստատիկ գոյացություն: Նշանակության փոփոխվածությունը հնարավոր դարձավ հաստատել միայն այն ժամանակ, երբ ճիշտ որոշվեց իմաստի նշանակության բովանդակությունը: «Իմաստի էություն» հասկացության մեջ կարևորը այն բառն է, որը բացահայտում է իր իմաստը, գտնվելով կենտրոնում իրեն է ձգում բառի նշանակությունը: Զարգացման յուրաքանչյուր աստիճանին գոյություն ունի ոչ միայն սեփական, յուրահատուկ բառային նշանակության կառուցվածք, այլև այդ կառուցվածքի հիմքում գտնվող մտքի և խոսքի միջև հատուկ հարաբերակցություն:

Վիգոտսկին գրում է. «Մտքի հարաբերությունը բառին` դա գործընթաց է, մտքից բառը գնացող շարժում և հակառակը` բառից մտքին:» Այդ հարաբերությունը հոգեբանական վերլուծության լույսի տակ ներկայացնում է որպես զարգացող գործընթաց, որն անցնում է

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

26

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

մի շարք աստիճաններով: Այն կրում է բոլոր փոփոխությունները, որոնք իրենց էական նախանշաններով կարող են կոչվել զարգացում: Բնականաբար, դա տարիքային զարգացումը չէ, այլ ֆունկցիոնալ:

Փսիխոակուստիկա: Փսիխոակուստիկան զբաղվում է անձի հոգեկանի, նյարդային և իմունային համակարգի վրա ձայնի ազդեցության հետազոտությամբ: Հետազոտում է առաջացող հուզական էֆեկտները, որոնք առաջանում են գրգռվածության կամ թուլացման, տոնուսի բարձրացման և հոգնածության հետևանքով: Հետազոտում է հնչյունի, ձայնի ազդեցությունը գիտակցականի և անգիտակցականի վրա: Ակուստիկա բառը թարգմանաբար նշանակում է akustikos- ձայնային: Փսիխոակուստիկայի ենթաբաժիններից են` էլեկտրոակուստիկան, ճարտարապետական ակուստիկան, կառուցողական ակուստիկան, ատոմային, գեոակուստիկան, երաժշտական ակուստիկան, հոգեբանական և ֆիզիոլոգիական ակուստիկան:

Այս գիտության արմատները գնում են ժամանակի խորքերը: Պատմության տարբեր ժամանակաշրջաններում այս գիտելիքները մոռացության են մատնվել: Սակայն տեսական գիտելիքների չկիրառումը չի ենթադրում օրինակ` երաժշտության հնչյունների ազդեցության բացակայություն մարդու հոգեկանի վրա:

Մարդը միշտ ձգտել է գեղեցիկին իր լսողությունը սևեռելով այն հնչյունների վրա, որոնք ձգում են իրեն: Սևեռում և պահպանում էր հաջորդ սերուդների համար երաժշտական հնչյունների հարմոնիան թղթի վրա: Ենթագիտակցորեն ընտրում էր պատահական լսած երաժշտության հաճելի նոտաները: Լսում էր, սեփական կյանքը հագեցնելով այնպիսի հնչյուններով, որոնք արտացոլում էին նրա կենսակերպը: Մարդը երբեք չի առանձնանում իր բնույթից, պահպանում է միայն այն, ինչ անհրաժեշտ է կյանքի հաստատման համար:

«Երաժշտությունը գեներում» կամ «ներքին հնչողություն» արտահայտությունները զարգացման ներկայիս փուլում նորովի են բացահայտում ձայնի մասին գիտությունը: Այդ գիտելիքները հարստանում են գիտության և տեխնիկայի ձեռքբերումներով, և դուրս են գալիս նոր մակարդակի վրա փսիխոակուստիկայի կիրառական բնագավառում: Նորագույն հստակ ու ճշգրիտ մեթոդները թույլ են տալիս ֆիքսել և ուսումնասիրել անձի հոգեֆիզիոլոգիական ռեակցիան տարբեր երաժշտական ստեղծագործությունների նկատմամբ:

Երևի ոչ մի լսող մարդ չի կարող անտարբեր մնալ երաժշտության, կենդանի բնության ձայների նկատմամբ: Ձայների որոշակի ռիթմը և դրա հաճախականությունն առաջ է բերում անձի մոտ պատասխան հոգեսոմատիկ ռեակցիաներ: Մենք գիտենք, որ բարձր ձայնը կարող է նույնիսկ կոտրել բաժակը: Իսկ աղոթքի ձայնը կարող է փոխել ջրի բյուրեղի կառուցվածքը: Այսօր մենք նաև գիտենք երաժշտության ազդեցության մասին, այսպես կոչված «Մոցարտի էֆեկտի» կամ «ծանր ռոքի» ազդեցությունը մարդու հոգեկանի վրա: Ծննդյան առաջին իսկ օրից երեխան մտնում է ձայների աշխարհ, նա ամեն օր լսում է այս կամ այն ձայների ամբողջությունը, մտապահում դրանք:

Ձայնի, ցանկացած հնչյունի և ակուստիկ վիբրացիայի կապը կենտրոնական նյարդային համակարգի հետ հաստատված էր դեռևս շատ վաղուց: Ամեն ինչ հոսում է,

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

27

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ամեն ինչ փոխվում է և այն, ինչ երեկ հարմոնիկ չէր ընդունվում, այսօր արդեն մենք կարող ենք հարմոնիկ ընդունել, քանզի և՛ մեր ընկալումը, և՛ ըմբռնումը տեղում չեն մնում, այլ ընդլայնվում են այս կամ այն դիապազոնի ընկալման հնարավորությունները:

Երաժշտությունն ու մարդը: Ե՞րբ է մարդը երգում: Այս հարցին մարդիկ պատասխանել են շատ տարիներ առաջ` «այն ժամանակ, երբ մարդը լավ է զգում, երբ նա սիրում է»: Երգը դա աշխարհի ստեղծմանն ու արարմանը հատուկ հարմոնիայի գիտակցումն ու հասկացումն է: Երաժշտությունը հրաշքներ է գործում` ստիպելով լաց լինել և տխրել: Այն փոխանցում է ստեղծագործողի կամ հեղինակի նոստալգիան և զգացմունքայնությունը` առաջացնելով անկրկնելի, անհատական հուզական վիճակներ: Ունկնդրին ստիպում է ներքաշվել հուզական վիճակների մեջ: Ունկնդրին ստիպում է ներքաշվել ենթագիտակցականի մեջ ու կապ հաստատել հնչյունների, ձայների հետ, ստեղծում է որոշակի հոգեբանական վիճակ, որը ստիպում է անձին գործել: Անձի վրա երաժշտության ներգործության մասին շատ բան է ասված: Երաժշտությունն ընդունակ է թուլացնել կամ խթանել մարդու մկանային ակտիվությունը` որոշակի տեմբրի, շարժունակության, ռեգիստրների, տարբեր երաժշտական ձևերի ու ոճերի միջոցով:

Երաժշտության միջոցով հասանելի է դառնում երաժշտական թերապիայի էֆեկտը, հոգեկան ներդաշնակությունը, անձի հոգեբանական հատկությունների առաջացումն ու բացահայտումը: Երաժշտության բաղադրիչները տարբեր են և բարդ: Նրա ընկալման հարցում ներդաշնակորեն մասնակցում են ուղեղի երկու կիսագնդերն էլ` առանձնացնելով նրա առանձին բաղադրիչները` երաժշտություն, ձայնի բարձրություն, տեմբր, ռիթմ, ներդաշնակություն:

Յուրաքանչյուր երաժշտական ռիթմիկ համադրություն անձի մոտ առաջ է բերում որոշակի հոգեֆիզիոլոգիական ռեակցիա: Մարդը միակ էակն է, որն ընդունակ է ոչ միայն լսել իրեն շրջապատող բնության ձայները (ինչպիսիք են՝ծովի ալիքների ձայնը, գարնանային կաթիլների, երաժշտության, թռչունների դայլայլը, աշնանային անձրևի բլյուզը…) այլև այն էակն է, որը ձգտում է հասկանալ, կրկնել, պահպանել, վերստեղծել ունկնդրած ձայներն ու դրանք փոխանցել իր լեզվով, իր հնչողությամբ, դրանք կիսում է մյուսների հետ՝ դրանով նպաստելով սեփական ընկալման սահմանների ընդլայնմանը:

Յուրաքանչյուր անձի մոտ ձայնը ուրույն է, որն արտացոլում է անձի ահնատական վիբրացիան: Մարդու էության մեջ առկա է ցանկություն և ընդունակություն` ինչ-որ բան կուտակելու, հավաքելու, խմբավորելու և պահպանելու: Այդ ցանկությունը գտնվում է մեր մեջ` ենթագիտակցության խորքերում: Եթե կենդանիները բնազդաբար հավաքում և պահպանում են ուտելիքը` որպես կենսական անհրաժեշտություն, ապա մարդու մոտ գենետիկորեն առկա է ոչ միայն նյութական իրերի պահպանումը, այլև երաժշտության, մեղեդու, երգերի պահպանումը` ցանկացած քանակով և վարիացիաներով:

Մարդը շարժվում է այն նույն օրենքով, ինչով որ ողջ կենդանական աշխարհը` դա կյանքի օրենքն է: Եվ այն, ինչ մենք փնտրում ենք երաժշտության մեջ և զգուշությամբ պահպանում ենք, դա ոչ այլ ինչ է, քան կյանքի ձայնի հաստատում:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

28

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Այդ հավաքական ծրագիրը (հիշողության ծրագիրը) վերաբերվում է երաժշտությանը, նրա տարբեր ձևերին, զանազան երաժշտական ժանրերին, մեղեդիներին, ձայներին` առհասարակ: Մարդն իր հայացքը կենտրոնացնում է լսած կամ տեսած գեղեցիկ առարկայի վրա` հավաքելով և կուտակելով իր «մարդկային խնայողության» մեջ ևս մի հրաշք, ևս մեկ հնչյունային վարիացիա:

Ռիթմիկ ձայնը խթանում է ուղեղի որոշակի հատվածները: Գիտենալով երգի հրաշագործ ազդեցության մասին` որոշ կրոններում արգելվում է երգող կնոջը ունկնդրելը: Համարվում է, որ նրա ձայնն ընդունակ է տղամարդուն գցել տրանսի վիճակի մեջ, քանի որ երգիչներն օժտված են մեծ մագնիսականությամբ: Երգող մարդն օժտված է լրացուցիչ էներգիայով և ավելի բաց ինտուիցիայով: Երաժշտության ազդեցությունը հայտնի է դեռևս հնագույն ժամանակներից:

Ներկայումս կան երաժշտական-թերապևտիկ կենտրոններ, որոնք իրենց գիտելիքները կառուցում են բոլոր ժամանակների ժառանգության հիման վրա: Կենսաբանները, ֆիզիոլոգները, հոգեբույժները, հոգեբանները զբաղվում են երաժշտության ազդեցության հետազոտությամբ: Ի շնորհիվ ժամանակակից բժշկական ախտորոշիչ սարքավորումների ֆիքսում են այս կամ այն երաժշտության ազդեցությունը անձի հոգե-ֆիզիկական փոփոխությունների վրա: Այսպես օրինակ, գլխուղեղի տոմոգրաֆիկ նկարների օգնությամբ պարզվեց, որ երաժշտություն լսելու ընթացքում արյունը ձգտում էր ոչ միայն գլխուղեղի աջ ծայրամասային հատվածը, այլև աջ կիսագնդի այն հատվածը, որը ղեկավարում է տեսողությանը, խթանում է տեսողական պատկերը և մտածողական պրոցեսը: Ընդլայնվում է նաև ստեղծագործական պրոցեսը:

Բացառված չէ, օրինակ, որ Էյնշտեյնի հատուկ մտածական ընդունակությունը հանդիսանում է նրա` դեռևս մանուկ ժամանակաշրջանից երաժշտության նկատմամբ տարրվածության արդյունք: Ջութակի նվագը նրան հասցնում էր երանելիության վիճակի` նպաստելով արդյունավետ մտածողությանը: Կալիֆորնիայի համալսարանի նեյրոկենսաբանների կողմից անցկացված հետազոտությունները զարմանալի արդյունք են տվել: Ուսանողների IQ-ն (բանականության գործակիցը) 8-9 բալով ավելանում էր Մոցարտի սոնատները ունկնդրելուց հետո: Որոշ գիտնականներ բացահայտել են մի հետաքրքիր փաստ, որ բարրոկո երաժշտություն լսելիս ինֆորմացիան յուրացվում և ըկալվում է նույնպիսի հեշտությամբ, ինչպես և քնի ժամանակ սովորելով:

Կիմատիկա: Կիմատիկան` դա գիտություն է ալիքների ձևավորման հատկությունների մասին: Կիմատիկան ուսումնասիրում է ալիքների հատկությունները: Այս տերմինը առաջին անգամ ներմուծվել է շվեյցարացի գիտնական Հանս Իեյնիի կողմից:

Գիտնականը առաջին անգամ ֆոտոժապավենի վրա արտատպեց ձայնային ալիքի փոխազդեցությունը բնության տարբեր նյութերի հետ` ավազ, ջուր և այլն: Նկարի պատկերները կախված էին ալիքի հաճախականությունից. որքան բարձր էր հաճախականությունը, այնքան ավելի բարդ էին ձայնային ալիքների փոխազդեցության արդյունքում ստացված նկարները:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

29

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Հանս Իեյնին գիտափորձ էր կատարում ջրի վրա ձայնային ալիքների ազդեցության ուղղությամբ: Եվ նորից ու նորից գալիս էր այն եզրակացության, որ անօրգանական և օրգանական մատերիայի վրա ազդում են միևնույն ներդաշնակ կազմակերպված օրենքները:

Ձայնի և գույնի աշխարհը ղեկավարվում է միևնույն օրենքով, որը գործում է ներդաշնակության և ներդաշնակ կառուցվածքների միջև, որոնք սերտորեն փոխկապակցված են:

Երաժշտության և մաթեմատիկայի միջև ընկած սկզբունքների հետազոտությունը գիտնականների ուշադրությունն էր գրավել դեռևս Պյութագորասի ժամանակներից:

Անցյալ դարի 20-ական թվականներին գերմանացի գիտնական Հանս Կայզերը մշակեց համաշխարհային հարմոնիկայի մասին տեսությունը, վերստեղծելով օբերտոնների մասին մոռացված գիտությունը: Կայզերն ուսումնասիրեց ձայնի և թվերի միջև ընկած օրինաչափությունները: Կայզերը ցույց տվեց, որ տոնի բարձրության և լարի երկարության միջև կա փոխադարձ կապ: Այսինքն` որակը կարելի է ստանալ քանակից: Կայզերի տեսությունը պնդում էր, որ ամբողջական թվերի միջև գործող սկզբունքը հանդիսանում է հիմնական ոչ միայն երաժշտության, այլև շատ ուրիշ գիտությունների համար, ինչպիսիք են քիմիան, ֆիզիկան, աստղագիտությունը և այլն:

Ըստ Կայզերի` բնության այն ձևերը, որոնցում առկա է ներդաշնակ հարաբերակցությունը, մարդու ընկալման համար համարվում են ավելի գեղեցիկ:

Դ-ր Ջեննիի հետազոտություններում` հայտնի որպես «Կիմատիկա» նա ցուցադրում էր ձայնային վիբրացիաների երկրաչափությունը: Նա օգտագործում էր վիբրացիաներ հատուկ նուրբ տարողությունների վրա, որոնք լցված էին ավազով, թաց գիբսով և հեղուկի կոլոիդային ձևերով: Այդ գրքում հատուկ հետաքրքրություն են ներկայացնում կոլլիոդային հեղուկները: Գտնվելով հանգիստ վիճակում` կոլլիոդները հավասարաչափ տարածվում են հեղուկի մեջ, և ջուրը դառնում է պղտոր: Ջեննին այսպիսի վիճակը անվանում էր «հիդրոդինամիկ տարածում»: Սակայն, երբ կոնտենյերը վիբրացվում էր մաքուր դիատոնիկ ձայներով, հեղուկում մասնիկները հավաքվում էին` գոյացնելով կարգավորված և տարրաբաժանված տեսանելի երկրաչափական պատկերներ: Այլ խոսքով ասած` դրանցում կարելի էր նկատել ձևավորվող և հստակ ընկալվող խորություն, այսինքն` նրանք «հարթ» չէին:

Նկարում կարելի է տեսնել միայն հինգ եռաչափ ձև, և մենք գիտենք դրանք որպես «Պլատոնական մարմիններ», քանի որ դրանց մի մասի բացահայտումը պատկանում է հույն փիլիսոփա Պլատոնին:

Կարևոր է, որ հստակ պատկերացնենք. դիտարկելով այս ձևերը` մենք իրականում նկատում ենք վիբրացիան: Իրենք իրենցով ձևերը կարող են նաև «գոյություն չունենալ»` որպես ֆիզիկական օբյեկտ: Դրանք կարող են լինել հոլոգրամմա: Եթե դուք փորձեք դրանք բռնել կամ խաթարել, դրանք պարզապես կանհետանան: Այնուհետև, խաթարված չլինելով հանդերձ ձևերը գոյություն կունենան` որպես շատ իրական վիբրացիա: Եվ նույնպիսի ճնշում կգործադրեն մարմնի վրա, որը դուք կզգաք կամ շատ բարձր ձայնից, կամ էլ կայծակի որոտից:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

30

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ձայնն իրենից ներկայացնում է էներգիայի հոսանք, որը ջրային հոսանքի նման է հոսում: Ձայնը կարող է փոփոխել այն միջավայրը, որով նա անցնում է, և միևնույն ժամանակ փոփոխվում է այդ միջավայրի ազդեցությունից: Յուրաքանչյուր ձայնային ալիք` դա ուժ է, որ ստեղծում է համապատասխան ռեակցիա: Գոյություն ունի ակտիվ ուժ և ընկալվող ուժ և նրանց փոխհարաբերությունների ոլորտը:

Աղոթք: Աղոթքը դա խոսք չէ, դա վիճակ է, ռիթմ, անձի հատուկ հնչողություն, հատուկ ճառագայթ է, որը կապում է նրան անժամանակ կյանքի ռիթմի հետ: Աղոթքը դա մարդու հատուկ նվիրվածության ճառագման վիճակ է: Այն հատուկ ալիք է, որը հնչում է սիրող և երախտապարտ սրտի կետից և ուղղված է արտահայտված տիեզերքի ամեն մի կետին: Աղոթքը դա արտաշնչման և ներշնչման միաձուլումն ու կապն է մեկ միասնական հարմոնիայի մեջ: Հավերժության ամբողջական էներգիայի մեջ միաձուլվելն է, սեփական անձի միասնական գոյության մեջ տարրալուծումը: Մարդու աղոթքի ձայնը նման է համաչափ երգեցողության` հանգիստ, ինչպես ծովի ալիքների հանդարտ ձայնը, ինչպես թռչունների դայլայլը: Աղոթքը` դա ձայն է, որով ճառագում է Արևը, ճառագում է Երկիրը, դա ամբողջ մարմնի կողմից լսվող ձայնն է, ամբողջ էությամբ` և պաուզաների լռության, և ռեզոնանսի պահերին: Աղոթքի լեզուն միասնական է բոլորի համար: Աղոթքի ժամանակ տեղի ունեցած հաղորդակցումը դա մաքուր էներգիայի և ուժի մեջ տեղի ունեցող կապն է: Մաքրագործող, ներթափանցող համալարումը բացվում է իրեն գիտակցման պահին և միաձուլվում է ամբողջի հետ: Երբ որսում ենք պահը, կարելի է խոսել արդեն բառի մասին: Աղոթքի բառերը կարծես երաժշտություն լինեն, որ գրված են երաժշտի նուրբ լսողության շնորհիվ: Այն կարծես մի լեզու-գործիք է, որը փոխանցում է մարդկային հոգու ձայնային զգացմունքայնությունն ու հուզմունքը: Աղոթքը տարբեր հաճախականության հնչողություն ունի: Բնության մեջ ամեն ինչ փոխկապակցված է միմյանց հետ` քարը, բույսերը, կենդանիները, մարդիկ, մոլորակներն ու աստղերը և այլն:

Աղոթքը մարդուն հնարավորություն է տալիս բարձրանալ զգայության և գոյության մակարդակի վրա: Աղոթքի երգը ծնվում է միայն սիրող և երախտապարտ սրտում` իրեն ձգելով միանման ձայներ և կենսական էներգիաներ` միավորելով դրանք կյանքի էներգիան ճառագող հնչողության մեջ: Աղոթքը դա հատուկ երգ է, հատուկ երաժշտություն, հատուկ ձայնային ալիք: Մենք կարող ենք հավատալ կամ չհավատալ նրան, ինչ ասված է իմաստունների կողմից, բայց մենք չենք կարող ժխտել, որ որոշակի ձայները ճիշտ հնչման դեպքում օժտված են հատուկ վիբրացիոն որակներով, որոնք կարող են փոխել մատերիան:

Ձայների հոգեբանություն: Մարդու վրա ձայնի ազդեցության հոգեբանական ասպեկտն այն է, որ բոլոր ձայները, որոնք մենք ընկալում ենք, միանման չեն և միմյանցից տարբերվում են ըստ բարձրության, ըստ երանգի, հաճախականության, արդյունավետության:

Այս տարբերությունը պայմանավորված է զանազան զուգորդությունների, կերպարների հետ, որոնք արդեն ազդում են անձի հուզական վիճակների վրա և

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

31

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ստեղծում են հոգեբանական կերպար, որն առաջ է բերում այս կամ այն հուզական վիճակ: Երաժշտությունը, մեղեդին, ձայներն ու առանձին հնչյունները ընդունակ են առաջացնել հուզական վիճակներ մարդկանց մոտ: Միևնույն երաժշտության ազդեցությունը տարբեր մարդկանց վրա, նույնպես տարբեր է: Ձայնային ալիքները տարբեր կերպ են ընկալվում և տարբեր կերպ էլ ազդում են ուղեղի ռեակցիայի վրա: Ձայնային ալիքները կարող են ազդել տրամադրության և հոգեվիճակի վրա` փոփոխելով նրա վարքն ու հոգեբանական հնարավորությունները: Ձայնային ալիքները ազդում են մարդու ուղեղի վրա` խթանելով նրա ակտիվությանը: Բայց, որպեսզի հասկանանք ձայնի ազդեցությունը անձի հոգեկանի վրա, մենք պետք է որոշակիացնենք մի քանի հասկացություն:

Երբ մենք ասում ենք գիտակցությունը և հոգեկանը, մենք գործ ունենք ուղեղի ֆունկցիայի անհատական աշխատանքի հետ, որը ստացվող ինֆորմացիան դարձնում է մտածական պրոցես` վերլուծելով այն հոգևոր, հոգեհուզական, զգացմունքային հարթության: Մենք նաև շոշափում ենք անհատական-նեյրոլոգիական, բիոքիմիական փոփոխությունները, որոնք անցնում են անձի նյարդային համակարգով և ազդում են գիտակցության վրա: Մենք չենք կարող առանձին դիտարկել գիտակցությունն ու ուղեղի աշխատաքը: Դրանք երկու փոխկապակցված զուգահեռ կետեր են, որոնք արտացոլում են մեկը մյուսում և ստեղծում են անձի ընդհանուր պատկերը:

Ձայնային ալիքները ազդում են մարդու ուղեղի աշխատանքի վրա: Նոյրոլոգիական հետազոտությունները ցույց տվեցին, որ մաքուր ձայները մարդու

ուղեղի վրա որոշակիորեն են ազդում` ակտիվացնելով աջ կիսագնդի աշխատանքը: Օրինակ, ի շնորհիվ որոշակի հաճախականության ձայների, կարող են առաջ գալ գիտակցական փոփոխություններ: Ներգրավվում են բնազդն ու ամբողջական ընկալումը, որոնք տարբերվում են սովորական ընկալումից: Մարդու ուղեղը կազմված է միլիարդավոր նյարդային բջիջներից: Աշխատանքի ընթացքում մարդու ուղեղը առաջացնում է որոշակի էլեկտրական ալիքներ, խթաններ կամ դանդաղ էլեկտրական պոտենցիալներ, որոնք ֆիքսվում են հատուկ սարքով (ԷԷԳ): Այդ ուղեղային ալիքները կապված են անձի հուզական վիճակների հետ:

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №5.

ՆԵՐՇՆՉՈՒՄ ԵՎ ԻՆՔՆԱՆԵՐՇՆՉՈՒՄ Ü»ñßÝãáõÙÁ ѳÛïÝÇ ¿ ¹»é ß³ï í³Õáõó: ÐÇí³¹Ý»ñÇ Ñ᷻ϳÝÇ íñ³ Ëáëù³ÛÇÝ

³½¹»óáõÃÛáõÝÁ µáõÅ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñáí û·ï³·áñÍ»É »Ý äɳïáÝÁ, ²ñÇëïáï»ÉÁ ¨ ÐÇåáÏñ³ïÁ: ºñϳñ Å³Ù³Ý³Ï Ý»ñßÝãáõÙÁ ͳÍÏí³Í ¿ñ ·³ÕïÝÇáõÃÛ³Ý, ѳݻÉáõϳÛÇÝ ¨ ÙÇëïÇÏ³Ï³Ý í³ËÇ ùáÕáí: Ü»ñϳÛáõÙë µ³ó³Ñ³Ûïí³Í ¿ Ý»ñãÝãÙ³Ý ¨ ÇÝùݳݻñßÝã³Ù³Ý ٻ˳ÝǽÙÝ»ñÇ ýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý ÑÇÙùÁ: гÛïÝÇ ¿, áñ áñù³Ý Ù³ñ¹Á ³ÏïÇíáñ»Ý ¿ ³ñÓ³·³ÝùáõÙ Ñáõ½³Ï³Ý Ý»ñ·áñÍáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, áñù³Ý ݳ ïå³íáñíáÕ ¿, ³ÛÝù³Ý Ñ»ßï ¿ »ÝóñÏíáõÙ Ý»ñßÝãÙ³Ý: â³÷³½³Ýó Ñáõ½³Ï³Ý »Ý, ïå³íáñíáÕ ¨ Ý»ñßÝãíáÕ »ñ»Ë³Ý»ñÁ: Üñ³Ýù ½·³ÛáõÝ »Ý ÁÝï³ÝÇùáõÙ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»óáÕ Ñáõ½³Ï³Ý ÙÃÝáÉáñïÇ Ñ³Ý¹»å: ºñ»Ë³Ý»ñÁ Ù»Í Ï³ñ»ÏóáõÃÛ³Ùµ »Ý í»ñ³µ»ñíáõ٠ϻݹ³ÝÇÝ»ñÇÝ, Ñáõ½³Ï³Ýáñ»Ý »Ý ÁÝϳÉáõÙ µÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ ³Ù»Ý ÇÝã: ºñ»Ë³Ý»ñÁ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

32

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ѳٻٳï³Í ٻͳѳë³ÏÝ»ñÇ Ñ»ï ³í»ÉÇ Ï»ÝëáõÝ³Ï »Ý ³ñÓ³·³ÝùáõÙ ï»ÕÇ áõÝ»óáÕ Çñ³¹³ñÓáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ³í»ÉÇ ß³ï »Ý áõñ³Ë³ÝáõÙ ¨ ïËñáõÙ:

ÂáõÛÉ ½³ñ·³ó³Í »ñÏñÝ»ñáõÙ ï³ñ³Íí³Í Ñ»ùÇÙáõÃÛ³Ù Ù»Í ·Çï³Ï ¶.ð³ÛÃÁ ·ñáõÙ ¿. §Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ߳ѳ·áñÍáõÙÁ ³ÛÉáó ÏáÕÙÇó ·áÛáõÃÛáõÝ ¿ áõÝ»ó»É ß³ï í³Õáõó: ºñÏñÇ íñ³ ÙÇßï ¿É ·áÛáõÃÛáõÝ »Ý áõÝ»ó»É Çß˳ÝáõÃÛ³ÝÁ Ó·ïáÕ Ù³ñ¹ÇÏ: ´³Ûó Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ·Çï³ÏóáõÃÛ³ÝÁ ïÇñ³å»ïáÕ ³ñÑ»ëï³Ï³Ý, ɳí Ùï³Íí³Í åñ³ÏïÇϳÝ, Ù³ñ¹Ï³Ýó íñ³ ÑëÏáõÙÁ ¹³ Ù»Í Ý»ñ¹ñáõÙ ¿, áñÇ Ñ³Ù³ñ ѳë³ñ³ÏáõÃÛáõÝÁ å³ñï³íáñ ¿ ³Ù»ÝÇó ³é³ç Ñ»ùÇÙÝ»ñÇݦ: ØÇßï ¨ ³Ù»Ýáõñ»ù »ñµ Ù³ñ¹ÇÏ ·Çï»ÉÇùÝ»ñÇ å³Ï³ë »Ý áõÝ»ó»É, Ýñ³Ýó ÙÇç³í³Ûñáõ٠ѳÛïÝí»É ¿ áÙÝ Ñ»ùÇÙ, áñÁ ÇÝã-áñ µ³Ýáí ϳñáÕ³ó»É ¿ Éñ³óÝ»É µÝáõÃÛ³Ý Ù³ëÇÝ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÇ µ³óÃáÕáõÙÝ»ñÁ: лùÇÙÝ»ñÇ ·É˳íáñ ½»ÝùÁ, áñ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë Ýñ³Ýó ÇßË»É ßñç³å³ïáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó ¹³ Ý»ñßÝãÙ³Ý ÁݹáõݳÏáõÃÛáõÝÝ ¿:

úñÇݳÏ` È. ¶ñÇÝÁ Çñ §²ýñÇϳÛÇ í»ñçÇÝ ·³ÕïÝÇùÝ»ñÁ¦ ·ñùáõÙ ÙÇ Ñ»ï³ùñùñÇñ ¹»åùÇ

Ù³ëÇÝ ¿ å³ïÙáõÙ: î³Ý·³ÝÇϳ ÏáãíáÕ ²ýñÇÏ³Ï³Ý ·³ÕáõÃáõÙ ÙÇ ³ÛëåÇëÇ ¹»åù ¿ ·ñ³Ýóí»É` Ñáõ½í³Í ï»Õ³óÇÝ»ñÁ »Ï»É »Ý Ù³ñ½³ÛÇÝ Õ»Ï³í³ñÙ³Ý å³ßïáÝ۳ݻñÇó Ù»ÏÇ Ùáï ¨ µáÕáùí»É, áñ Çñ»Ýó ó»ÕÇÝ Ù»Í ¹Åµ³ËïáõÃÛáõÝ ¿ ³Ûó»É»É. ϳ˳ñ¹Ç ÙÇçáóáí ÁÝÏ»É ¿ §êáõñµ ´³áµ³µÁ¦, ¨ »Ã» ͳéÁ ãáõÕÕíÇ áÕç ó»ÕÁ Ïٳѳݳ: ºñµ å³ßïáÝÛ³Ý Ù»ÏÝáõÙ ¿ ¹»åùÇ í³Ûñ, ³å³ ï»ëÝáõÙ ¿ ó»ÕÇ Ù»Í³Ù»ÍÝ»ñÇÝ, áñáÝù óÕóáï Ýëï³ó »Ý áñç ¨ ³éáÕç ´³áµ³µÇ ÏáÕùÁ: Üñ³Ýù ѳÙá½í³Í ¿ÇÝ , áñ ͳéÁ ßñçí³Í ¿ ¨ áã ÙÇ Ñ³Ùá½áõÙ ã¿ñ ϳñáÕ Ýñ³Ýó ³å³óáõó»É ѳϳé³ÏÁ: ØdzÛÝ »ñϳñ Ëݹñ³ÝùÝ»ñÇ, ÇëÏ Ñ»ïá ݳ¨ ëå³éݳÉÇùÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ å³ßïáÝÛ³Ý Ï³Ë³ñ¹ÇÝ ëïÇåáõÙ ¿§µ³ñÓñ³óݻɦ µ³áµ³µÁ: Îñ³Ï »Ý í³é»É ¨ ½áѳµ»ñ»É »Ý ÙÇ ³ÛÍÇ: ¼³ñÙ³ÝùÇ ¨ áõñ³ËáõÃÛ³Ý ³ÕÙáõÏÝ»ñÇ Ý»ñùá Í»ñ»ñÁ Ýϳï»É »Ý, û ÇÝãå»ë ¿§ßñçí³Í¦ ͳéÁ ÝáñÇó ½µ³Õ»óÝáõ٠ݳËùÇÝ ¹ÇñùÁ: ê³ Ù³ëë³Û³Ï³Ý ÑÇåÝáëÇ ¹»åù ¿ñ, áñÇÝ »ÝóñÏí»É »Ý µáÉáñ Ý»ñϳݻñÁ, µ³óÇ å³ßïáÝÛ³ÛÇó:

ÐÇÝ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñáõÙ ÏñáÝ³Ï³Ý å³ßï³ÙáõÝùÝ»ñÇ Ý»ñϳ۳óáõóÇãÝ»ñÁ, ÇÝãå»ë

ݳ¨ Ñ»ùÇÙÝ»ñÁ Çñ»Ýó Ñ»ÕÇݳÏáõÃÛ³Ý ³Ùñ³åÝ¹Ù³Ý Ñ³Ù³ñ ѳí³ï³óÛ³ÉÝ»ñÇ ßñç³ÝáõÙ ÏÇñ³éáõÙ ¿ÇÝ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý Ý»ñ·áñÍáõÃÛ³Ý ï³ñµ»ñ ÙÇçáóÝ»ñ, áñÇó Ù»ÏÝ ¿ áñáß ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇ Ññ³å³ñ³Ï³ÛÇÝ µáõÅáõÙÁ: ²Û¹åÇëÇ µáõÅáõÙÝ»ñÇ ³é³í»É µ³ñ»Ýå³ëï ûµÛ»ÏïÝ»ñ »Ý ѳݹÇë³ÝáõÙ ÑÇëï»ñdzÛÇ Í³Ýñ ¹»åù»ñáí Ù³ñ¹ÇÏ: ÐÇëï»ñÇ³Ý ÏÛ³ÝùáõÙ ï³ñµ»ñ ³Ëï³ÝÇßÝ»ñáí ¿ ѳݹ»ë ·³ÉÇë, ûñÇÝ³Ï ³Ûëå»ë Ïáãí³Í ÑÇëï»ñÇÏ ³Ý¹³Ù³ÉáõÍáõÃÛáõÝÁ, áñÁ »ñµ»ÙÝ Ï³ñáÕ ¿ñ ѳݷ»óÝ»É ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇ Édzϳï³ñ ³Ýß³ñÅáõÃÛ³Ý: ²Û¹ ³Ý¹³Ù³ÉáõÍáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, áñå»ë ϳÝáÝ ½³ñ·³ÝáõÙ »Ý Ñ᷻ϳÝ, Ñáõ½³Ï³Ý íݳëí³ÍùÝ»ñÇ Ñ»ï¨³Ýùáí ¨ ³Û¹åÇëÇ ¹»åù»ñáõÙ ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇ µáõÅáõÙÁ ϳñáÕ ¿ ï»ÕÇ áõÝ»Ý³É ¿ùëïñ»Ù³É, ·»ñáõÅ»Õ ·ñ·éÇãÝ»ñÇ ³½¹»óáõÃÛ³Ý Ý»ñùá, áñáÝù ³Ù»ÝÇó ³é³ç ³½¹áõÙ »Ý Ñáõ½³Ï³Ý áÉáñïÇ íÇ׳ÏÇ íñ³: ´áõÅÙ³Ý Ñ³í³ïùÁ Ý»ñßÝãíáõÙ ¿ñ ÑÇí³Ý¹ÇÝ, áñÁ ÙÇÝã ³Û¹ Çñ»Ý ѳٳñáõÙ ¿ñ ³ÝÁݹáõݳÏ, ³ÏïÇí ß³ñÅáõÙÝ»ñáõÙ ¨ ³Û¹ ѳí³ïÁ Ýñ³ ѳٳñ Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝ ¿ ëï»ÕÍáõÙ Ï³Ý·Ý»É ¨ ù³ÛÉ»É Ñ³í³ï³óÛ³ÉÝ»ñÇ Ñdzó³Í ¨ á·»ßÝãáÕ ³ÕÙáõÏÝ»ñÇ Ý»ñùá: Ð᷻ûñ³å¨ïÝ»ñÁ ÝÙ³Ý ¹»åù»ñáõÙ` ÑÇëûñÇÏ ³Ý¹³Ù³ÉáõÍáõÃÛ³Ý, ÑÇëûñÇÏ ËÉáõÃÛ³Ý, ÏáõñáõÃÛ³Ý ¨ ÙáõïǽÙÇ µáõÅÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ÏÇñ³éáõÙ »Ý §¹ÇٳϦ ÏáãíáÕ Ù»Ãá¹ÇϳÝ: ²Û¹ ¹»åùáõÙ µáõÅáÕ ³ÝÓݳϳ½ÙÁ ݳËáñáù å³ïñ³ëïáõÙ ¿ ÑÇí³Ý¹ÇÝ ` §Ýáñ, ã³÷³½³Ýó ³ñ¹Ûáõݳí»ï¦ ¹»Õ³ÙÇçáóáí ÇÝѳÉÛ³ódzÛÇ, áñÁ §Ñ³ïáõÏ å³ïíÇñ³Í ¿ ÑÇí³Ý¹Ç ѳٳñ¦ ¨ û·ï³·áñÍí»Éáõ ¿ ѳïáõÏ ¹»åù»ñáõÙ: ²Ûó»ÉáõÇÝ å³éÏ»óÝáõÙ »Ý ë»Õ³ÝÇ íñ³, ¹»ÙùÇÝ ³ÝóÝáõÙ »Ý ÃÙñ»óÙ³Ý ¹ÇÙ³ÏÁ, áñÇó µáõñáõÙ ¿ ³ÝͳÝáà Ñáï³í»ï Ñ»ÕáõÏ: ºí »ñµ ÑÇí³Ý¹Á ëÏëáõÙ ¿ ßÝã»É, Ý»ñßÝãáõÙ »Ý Çñ³·áñÍáõÙ` áõÕÕí³Í ˳ݷ³ñí³Í ýáõÝÏódzÛÇ í»ñ³Ï³Ý·Ù³ÝÁ:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

33

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ü»ñßÝãáõÙÝ Ç íÇ׳ÏÇ ¿ áã ÙdzÛÝ µáõÅ»É áñáß ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇÝ, ³ÛÉ Ý³¨ ³é³ç µ»ñ»É ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝ: Ü»ñßÝãÙ³Ý ¨ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑáí áñáß Ù³ñ¹ÇÏ Ç íÇ׳ÏÇ »Ý áã ÙdzÛÝ ÷áË»É ³éáÕç ÑÛáõëí³ÍùÝ»ñÇ ýáõÝÏódzÝ, ³ÛÉ Ý³¨ ³é³ç µ»ñ»É ûµÛ»ÏïÇíáñ»Ý ýÇùëíáÕ ûñ·³Ý³Ï³Ý ˳ݷ³ñáõÙÝ»ñ: ì³Õáõó ѳÛïÝÇ ¿ ëïÇ·Ù³ïǽ٠ÏáãíáÕ »ñ¨áõÛÃÁ, áñÇ Å³Ù³Ý³Ï ÏñáÝ³Ï³Ý ¿ùëï³½Ç Ù»ç ÁÝÏ³Í áñáß Ù³ñ¹ÇÏ í»ñ³åñ»Éáí ˳ãíáÕ øñÇëïáëÇ ï³Ýç³ÝùÝ»ñÁ Ó»éù»ñÇ ¨ áïù»ñÇ Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Ù³ë»ñáõ٠ϳñáÕ³ó»É »Ý ³é³ç µ»ñ»É ³ÛÝåÇëÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ ÑÛáõëí³ÍùÝ»ñáõÙ, áñáÝù ѳݷ»óñ»É »Ý ³ñÛáõݳÑáëáõÃÛ³Ý:

γ Ý»ñßÝãíáÕ ÑÇí³Ý¹Ý»ñÇ ÙÇ ¹³ë: ÎáãíáõÙ ¿ ØÛáõÝѳáõݽ»ÝÇ Ñ³Ù³Ëï³ÝÇß: ²ÛÝ ÙÇ ù³ÝÇ ÑáÙ³ÝÇßÝ»ñ áõÝÇ` åñáý»ëÇáÝ³É ÑÇí³Ý¹, ÑÇí³Ý¹³Ýáó³ÛÇÝ Éáõ, íÇñ³Ñ³ï³Ï³Ý ÁÝï»É³óáõÙ: ²Ûë µáÉáñ íÇ׳ÏÝ»ñÝ Çñ»ÝóÇó Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý ë³ÑٳݳÛÇÝ Ñá·»Ï³Ý Ë³Ý·³ñáõÙ, »ñµ Ù³ñ¹Á ³Ûë ϳ٠³ÛÝ »Ýó¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¹áõñë ·³Éáí Çñ»Ý í»ñ³·ñáõÙ ¿ Ñݳñ³íáñ ïϳñáõÃÛáõÝÝ»ñ: ØÛáõÝѳáõݽ»ÝÇ Ñ³Ù³Ëï³ÝÇßáí Ù³ñ¹Á §Ã³÷³éáõÙ ¿¦ ÑÇí³Ý¹³ÝáóÝ»ñáí, ÷³÷³·áõÙ ¿ µáõÅí»É ¨ ÝáõÛÝÇëÏ íÇñ³Ñ³ïí»É, áñÇ Ï³ñÇùÁ ûµÛ»ÏïÇí óáõó³ÝÇßÝ»ñáí ݳ ãáõÝÇ: ܳ ÙdzÛÝ áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï³ñÇù áõÝÇ:

гÛïÝÇ ¿ ÙÇ ¹»åù, »ñµ ³Ûó»ÉáõÝ ³ÛÝù³Ý ³ÝÏ»ÕÍ áõ ×ßÙ³ñï³Ùáï ¿ Ýϳñ³·ñ»É Çñ ó³í»ñÁ áñáí³ÛÝáõÙ, áñ µÅÇßÏÝ»ñÝ ³ÝÙÇç³å»ë ѳÏí»É »Ý íÇñ³Ñ³ïáõÃÛ³Ý: ÀݹѳÝáõñ ѳßíáí ݳ áõÝ»ó»É ¿ 600 ÑáëåÇï³É³óáõÙ ¨ 42 íÇñ³Ñ³ïáõÃÛáõÝ: ÆëÏ ³Ù»Ý³Ï³ñ¨áñÝ ³ÛÝ ¿, áñ áñáí³ÛݳËáéáãÁ µ³ó»Éáõó Ñ»ïá, ³ÛÝï»Õ áã ÙÇ å³ÃáÉá·Ç³ ãÇ Ýϳïí»É, áã ÙÇ µáñµáùáõÙ, Ëáó, áñ ϳñáÕ ¿ÇÝ ³Û¹ ó³í»ñÇ å³ï׳é ѳݹÇë³Ý³É: ²Ûë µáÉáñÁ íϳÛáõÙ »Ý ³ÛÝ Ù³ëÇÝ, áñ ë³ Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý ¨ áã û ûñ·³Ý³Ï³Ý ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝ:

ÐÇëûñÇÏ µÝ³íáñáõÃÛ³Ùµ Ù³ñ¹ÇÏ áõ½áõÙ »Ý ÙÇßï áõß³¹ñáõÃÛ³Ý Ï»ÝïñáÝáõÙ ·ïÝí»É, áõ½áõÙ »Ý ³í»ÉÇ Ï³ñ¨áñ Ãí³É, ù³Ý Ï³Ý Çñ³Ï³ÝáõÙ: ê³ ¿É ËóÝáõÙ ¿ Çñ³Ï³Ý ϳ٠ý³ÝïáÙ³ÛÇÝ ó³í»ñÇ ³é³ç³óÙ³ÝÁ: ´ÅÇßÏÝ»ñÝ ³ïáõÙ »Ý ØÛáõÝѳáõݽ»ÝÇ Ñ³Ù³Ëï³ÝÇßáí Ù³ñ¹Ï³Ýó, ½·áõß³ÝáõÙ »Ý Ýñ³ÝóÇó, ÇÝãå»ë Ïñ³ÏÇó: ÎÙ»ñÅ»ë Ýñ³Ý µáõÅ»É, ¹³ï³ñ³Ý ϹÇÙ»Ý, ã»ë Ù»ñÅÇ, µáõÅí»Éáõó Ñ»ïá µáõÅáõÙÁ ÏѳٳñÇ áã Ïáñ»Ïï ¨ ÝáñÇó ¹³ï³ñ³Ý ϹÇÙÇ: ºíñáå³Ï³Ý áñáß »ñÏñÝ»ñáõÙ Ëáßáñ ÏÉÇÝÇϳݻñÝ áõÝ»Ý ï³ñ³Í³ßñç³ÝÇ ØÛáõÝѳáõݽ»ÝÝ»ñÇ ó³ÝÏÁ:

ÆÝùݳݻñßÝãáõÙáí ¨ Ý»ñßÝãáõÙáí ϳñ»ÉÇ ¿ ѳëÝ»É ûñ·³ÝǽÙáõÙ ûµÛ»ÏïÇíáñ»Ý ·ñ³ÝóíáÕ ÁݹѳÝáõñ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÇ: ²Ûëå»ë ûñÇݳÏ, Ù³ñ¹áõ Ùáï, áõÙ Ý»ñßÝãíáõÙ ¿ ù³ÕóÇ Ï³Ù Ïáõßï íÇ׳ÏÇ ½·³óáõÙ, ÷á÷áËíáõÙ ¿ ³ñÛ³Ý µ³Õ³¹ñáõÃÛáõÝÁ, Ù³ëݳíáñ³å»ë ѳٳå³ï³ë˳Ýáñ»Ý ó³Íñ³Ýáõ٠ϳ٠µ³ñÓñ³ÝáõÙ »Ý ³ñÛ³Ý É»ÛÏáóÇïÝ»ñÇ ù³Ý³ÏÁ: Ü»ñßÝã»Éáí óñï ѳñí»Éáõ ½·³óáõÙ, ϳñ»ÉÇ ¿ ³é³ç µ»ñ»É ÷ß³ù³Õí³ÍáõÃÛáõÝ: àñáß Ù³ñ½áõÙÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõÙ ë³ Ñ³ë³Ý»ÉÇ Ï³ñáÕ ¿ ÉÇÝ»É ß³ï»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ÆëÏ »Ã» Ù³ñ½áõÙÝ»ñÇÝ ïñ³Ù³¹ñ»É µ³í³Ï³Ý Ù»Í Å³Ù³Ý³Ï, ³å³ Ûá·»ñÇ ÝÙ³Ý Ï³ñ»ÉÇ ¿ ëáíáñ»É ϳé³í³ñ»É ë»÷³Ï³Ý ûñ·³ÝǽÙÇ ß³ï ýáõÝÏódzݻñ: ÆÝùݳݻñßÝãáõÙáí ï¨³Ï³Ý ½µ³ÕíáÕ Ûá·»ñÁ ѳëÝáõÙ »Ý ³åß»óáõóÇã ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ:

Þí»Ûó³ñdzÛÇ ¿ÝÃá·ñ³ý ú. ÞóÉÇ Ýϳñ³·ñ³Í ¹»åùÁ Ûá·ÇÝ Ð³ñǹ³ÛÇ Ù³ëÇÝ, áñÇÝ Ã³Õ»É »Ý 40 ûñ ¨ ѳݻÉáõó Ñ»ïá ÝáñÇó ϻݹ³Ý³ó»É ¿: ܳ ϳñáÕ³ó»É ¿ ÙïÝ»É É»Ã³ñ·Ç³ÛÇ Ù»ç, áñÁ Ùáï ¿ ³Ý³µÇá½ íÇ׳ÏÇÝ: ²ÛÝ, ÇÝãÇ Ï³ñáÕ³ó»É ¿ ѳëÝ»É Ñ³ëÝ»É Ð³ñǹ³Ý, ѳñϳíáñ ¿ ¹Çï³ñÏ»É áñå»ë µ³ó³éÇÏ »ñ¨áõÛÃ, ÇÝãÇÝ Ï³ñáÕ »Ý Ç íÇ׳ÏÇ ÉÇÝ»É ß³ï ùã»ñÁ, áñáÝù Çñ»Ýó ÝíÇñ³µ»ñáõÙ »Ý ë»÷³Ï³Ý ûñ·³ÝǽÙÁ ϳé³í³ñ»Éáõ ûñ»ÝùÝ»ñÇ Ûáõñ³óÙ³ÝÁ:

ê»÷³Ï³Ý Ñ᷻ϳÝÇ íñ³ ¨ ¹ñ³ ÙÇçáóáí áñáß ýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý åñáó»ëÝ»ñÇ µÝáõÛÃÇ íñ³ ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ã³÷áí ³½¹»ÉÁ ³Ûëûñ ϳñáÕ »Ý ·áñÍݳϳÝáõÙ µáÉáñÁ: ´³í³Ï³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ï ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ý»ÝáÙ»ÝÁ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ Ïñ³ÏÇ íñ³

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

34

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան å³ñ»ñáõÙ: úñ.` Ýáñ»ÏÝ»ñÇÝ Ý³Ë³å³ïñ³ëï»ÉÁ ëÏëíáõÙ ¿ ³ÛëåÇëÇ µ³é»ñÇó. §Ð³í³ï³ó»ù, áñ Ïñ³ÏÁ Ó»ñ ÁÝÏ»ñÝ ¿, ѳí³ï³ó»ù Ó»ñ áõëáõóãÇÝ ¨ ÑáõÛë ¹ñ»ù ÙdzÛÝ Ó»ñ íñ³: ø³ÝÇ ¹³ ³Û¹å»ë ¿, Ïñ³ÏÁ Ó»½ ãÇ íݳëǦ: Þ³ï»ñÇ Ñ³Ù³ñ ¹Åí³ñ ¿ ѳÕóѳñ»É í³ËÇ å³ïÝ»ßÁ, ¹ñ³ ѳٳñ ß³ï »ñÏñÝ»ñáõÙ Ïñ³ÏÇ íñ³ å³ñ»ñÁ ϳ½Ù³Ï»ñåíáõÙ »Ý ÙdzÛÝ ³ÛÝ µ³ÝÇó Ñ»ïá, »ñµ µáÉáñ Ù³ëݳÏÇóÝ»ñÁ ÙïÝáõÙ »Ý ïñ³ÝëÇ Ï³Ù ¿ùëï³½Ç íÇ׳ÏÇ Ù»ç: ê³Ï³ÛÝ, µ³í³Ï³Ý ¿ ÙdzÛÝ Ï³ëÏ³Í»É ë»÷³Ï³Ý ÁݹáõÙݳÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù»ç ϳ٠³í³ñïÇ Ùá·³Ï³Ý ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ, ³å³ Ññ³ßùÁ Ϲ³¹³ñÇ: ì³Û Ýñ³Ý, áí Ï˳éÝíÇ ³Û¹ å³ÑÇÝ: гÛïÝÇ »Ý ß³ï ¹»åù»ñ, »ñµ Ù³ñ¹ÇÏ Çñ»Ýó Ñݳñ³íáñáõÃÛáõÝÝ»¨Á ûñ³Ñݳѳï»Éáí, ëï³ó»É »Ý áõŻճ·áõÛÝ ³Ûñí³ÍùÝ»ñ:

ÆÝãå»՞ë ¿ µ³ó³ïñíáõÙ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ý»ÝáÙ»ÝÁ ·ÇïáõÃÛ³Ý ï»ë³ÝÏÛáõÝÇó:

ÆÝùݳݻñßÝãáõÙÁ ÇÝùÝ Çñ»Ý ѳëó»Ûí³Í Ý»ñßÝãÙ³Ý ·áñÍÁÝóó ¿: ²ÛÝ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë ³é³ç µ»ñ»É ³Ûë ϳ٠³ÛÝ ½·³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñ, ÁÝϳÉáõÙÝ»ñ, ϳé³í»ñ»É áõß³¹ñáõÃÛ³Ý, ÑÇßáÕáõÃÛ³Ý, Ñáõ½³Ï³Ý ¨ ëáÙ³ïÇÏ ·áñÍÁÝóóÝ»ñ: Àëï Æ.ä. ä³íÉáíÇ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ¿áõÃÛáõÝÁ ϳ۳ÝáõÙ ¿ ·ÉËáõÕ»ÕÇ Ï»Õ¨Ç áñáß³ÏÇ Ù³ñ½Ç Ï»Ýïñáݳóí³Í ·ñ·éÙ³Ý Ù»ç, áñÝ áõÕ»Ïóí³Í ¿ Ï»Õ¨Ç ÙÛáõë µ³ÅÇÝÝ»ñÇ áõÅ»Õ ³ñ·»É³ÏáõÙáí, áñáÝù Ý»ñϳ۳óÝáõÙ »Ý áÕç ûñ·³ÝǽÙÇ, Ýñ³ ³ÙµáÕç³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ¨ ·áÛáõÃÛ³Ý ýáõÝÏódzݻñÁ: ´³ó³éÇÏ ¹»åù»ñáõÙ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý Å³Ù³Ý³Ï ûñ·³ÝǽÙÇ ÏáñͳÝáõÙÁ ϳñáÕ ¿ ï»ÕÇ áõÝ»Ý³É ³é³Ýó áñ¨¿ ýǽÇÏ³Ï³Ý å³Ûù³ñÇ:

Ü»ÛñáÑá·»µ³ÝÝ»ñÇ ¨ Ý»ÛñáýǽÇáÉá·Ý»ñÇ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ í»ñçÇÝ ï³ëÝÛ³ÏÝ»ñáõÙ óáõÛó »Ý ïí»É, áñ Ñá·»Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ, Ï»ñå³ñÝ»ñÁ, ÑáõÛ½»ñÁ ¨ ¹ÇñùáñáßáõÙÝ»ñÁ áõÕÕ³ÏÇ ¨ Ý߳ݳϳÉÇ Ý»ñ·áñÍáõÃÛáõÝ »Ý áõÝ»ÝáõÙ áã ÙdzÛÝ Ù³ñ¹áõ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý íÇ׳ÏÇ íñ³, ³ÛÉ Ý³¨ Ýñ³ ýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý ¨ ëáÙ³ïÇÏ ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ íñ³: λñå³ñÝ»ñÁ, Ùïù»ñÁ ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·áõÙ ¨ ѻﳷ³ÛáõÙ ¿É Ù³ñÙݳÛÇÝ Ù³Ï³ñ¹³ÏáõÙ ³é³ç »Ý µ»ñáõÙ ÙǨÝáõÛÝ é»³ÏódzÝ, ÇÝã-áñ ÝÙ³Ý µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý ûµÛ»ÏïÇí Çñ³íÇ׳ÏÝ»ñÁ:

ÆÝãå»ë óáõÛó »Ý ïí»É ÑÇåÝáëÇ, Ù»¹Çï³ïÇí íÇ׳ÏÝ»ñÇ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÁ, í»ñ³åñáÕ Ï»ñå³ñÝ»ñÁ Ý»ñ·áñÍáõÙ »Ý ëñïÇ ë»ÕÙáõÙÝ»ñÇ Ñ³×³ËáõÃÛ³Ý, ×ÝßÙ³Ý µ³ñÓñáõÃÛ³Ý, ßÝã³éáõÃÛ³Ý ËáñáõÃÛ³Ý ¨ ѳ׳˳ϳÝáõÃÛ³Ý, ÃÃí³ÍÝÇ û·ï³·áñÍÙ³Ý Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ, áõÕ»ÕÇ ³ÉÇùÝ»ñÇ éÇÃÙÇ, Ù³ßÏÇ ¿É»Ïïñ³Ï³Ý µÝáõó·ñ»ñÇ, ÉáÏ³É Ï³åÇÉÛ³ñ ³ñÛáõݳßñç³Ý³éáõÃÛ³Ý, ç»ñÙ³ëïÇ׳ÝÇ, ëï³Ùáùë-³ÕÇù³ÛÇÝ ïñ³ÏïÇ ³ÏïÇíáõÃÛ³Ý, ³ñÛ³Ý Ù»ç ï³ñµ»ñ ÑáñÙáÝÝ»ñÇ Ù³Ï³ñ¹³ÏÇ ¨ ÇÙáõݳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý íñ³: ²Ûëï»Õ áñáßÇã ·áñÍáÝ ¿ ѳݹÇë³ÝáõÙ ³ÛÝ, áñ Ï»ñå³ñÝ»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý ¹»åùáõ٠ϳñ»ÉÇ ¿ ³é³ç µ»ñ»É ¨ ³ÏïÇí³óÝ»É Ù³ñÙÝ³Ï³Ý ¨ Ý»ÛñáýǽÇáÉá·Ç³Ï³Ý ýáõÝÏódzݻñÇ ³ÛÝåÇëÇ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñ, áñáÝù ëáíáñ³µ³ñ ã»Ý »ÝóñÏíáõÙ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ÑëÏáÕáõÃÛ³ÝÁ: ¸ñ³ ѳٳñ û·ï³·áñÍíáõÙ ¿ Ñá·»Ï³Ý é»É³ùë³ódzÛÇ íÇ׳ÏáõÙ Ï»ñå³ñÝ»ñÇ Ï»Ýïñáݳóí³Í å³ïÏ»ñ³óáõÙ:

èáõë³ëï³ÝáõÙ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý Ù»Ãá¹Ý»ñÁ µáõÅ³Ï³Ý åñ³ÏïÇϳÛáõÙ Ý»ñ¹ñí»É »Ý XIX ¹³ñÇ í»ñçÇÝ-XX ¹³ñÇ ëϽµÇÝ (Д.А. Боткин, В.М, Бехтерев ¨ áõñÇßÝ»ñ): ì.Ø. ´»Ëï»ñ¨Á ·ïÝáõÙ ¿ñ, ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý Ñ³Ù³ñ ³Ù»Ý³Ñ³ñÙ³ñ ųٳݳÏÁ ѳݹÇë³ÝáõÙ ¿ ÝÝç»Éáõó ݳËáñ¹áÕ ÷áõÉÁ ¨ ³ñÃݳݳÉáõÝ Ñ»ï¨áÕ ÷áõÉÁ: ܳ ·ïÝáõÙ ¿ñ, áñ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ¹»åùÇ Ñ³Ù³ñ å»ïù ¿ Ùß³ÏíÇ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý áñáß³ÏÇ ýáñÙáõÉ, áñÁ å»ïù ¿ ³ñï³ë³ÝíÇ ë»÷³Ï³Ý ³ÝáõÝÇó, ѳëï³ïáÕ³Ï³Ý ï»ëùáí ¨ Ý»ñϳ ųٳݳÏáõÙ, ³ÛÉ áã û ³å³·³ÛáõÙ:

ÆÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ýáñÙáõɳݻñÁ ѳñϳíáñ ¿ ³ï³ë³Ý»É Ï»ë Ó³ÛÝáí, ÙÇ ù³ÝÇ ³Ý·³Ù ¨ ÉñÇí Ï»Ýïñáݳóٳٵ: ´»Ëï»ñ¨Á ·Ý³Ñ³ïáõÙ ¿ñ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

35

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛáõÝÁ ݨñá½Ý»ñÇ ¹»åùáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ³ÛÝ Ùïóñ»É ¿ñ ³ÉÏáÑáÉǽÙÇ µáõÅÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ù»ç:

ÆÝùݳݻñßÝãÙ³Ý Ù»Ãá¹ÇϳݻñÇ Ù»ç ɳÛÝ ï³ñ³ÍáõÙ ¿ ëï³ó»É ¾ÙÇÉ Îáõ¿Ç ѳٳϳñ·Á: ÆÝùݳݻñßÝãáõÙÁ ÁÝÏ³Í ¿ Ñá·»Ï³Ý ÇÝùݳϳñ·³íáñÙ³Ý ï³ñµ»ñ Ù»Ãá¹Ý»ñÇ ÑÇÙùáõÙ. ³áõïá·»Ý Ù³ñ½áõÙÝ»ñÇ, Ù»¹Çï³ódzÛÇ, Ûá·³ÛÇ, é»É³ùë³ódzÛÇ ÑÇÙùáõÙ:

ÆÝùݳݻñßÝáõÙ Áëï ¾. Îáõ¿Ç

ÆÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ÏÇñ³éáõÙÁ µáõÅ³Ï³Ý Ýå³ï³ÏÝ»ñáí ѳïϳå»ë ѳݳñ³×³Ý³ã ¿ ¹³ñÓ»É ºíñáå³ÛáõÙ XX ¹³ñÇ 20-³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÝ»ñÇÝ: ²Û¹ ųٳݳÏÝ»ñáõÙ µ³í³Ï³Ý Ñ»ï³ùñùÇñ ÝÛáõûñ »Ý ïå³·ñ»É Îáõ¿Ý, ´á¹áõ»ÝÁ: ¾ÙÇÉ Îáõ¿Ý ջϳí³ñ»É ¿ ܳÝó ù³Õ³ùáõÙ ·ïÝíáÕ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ÏÉÇÝÇϳÝ: ܳ áã ÙdzÛÝ Ëáñ³å»ë áõëáõÙݳëÇñ»É ¿ Ñá·»ýǽÇáÉá·Ç³Ý, ³ÛÉ Ý³¨ ³é³ç ¿ ù³ß»É ÙÇ ³ÙµáÕç ß³ñù ûñÇ·ÇÝ³É ÑÇÙݳ¹ñáõÛÃÝ»ñ, áñáÝù ºíñáå³ÛáõÙ Ù»Í ³ñÓ³·³Ýù »Ý ëï³ó»É: ´áõÅ³Ï³Ý ÑݳñùÝ»ñÇ Çñ ѳٳϳñ·Á ݳ Ïáã»É ¿ §ÇÝùݳ¹ÇïÙ³Ý ¹åñáó` ·Çï³Ï³ó³Ï³Ý ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ×³Ý³å³ñÑáí¦:

Îáõ¿Ý Ýϳï»É ¿ñ, áñ ÝáõÛÝÇëÏ Ý»ñßÝãíáÕ Ù³ñ¹Á ãÇ »ÝóñÏíÇ Ý»ñßÝãÙ³Ý, »Ã» ѳϳé³ÏíÇ ¹ñ³Ý ¨ ã¹³ñóÝÇ ³ÛÝ ÇÝùݳݻñßÝãáõÙ: Îáõ¿Ý Çñ ³Ûó»ÉáõÝ»ñÇÝ ëáíáñ»óÝáõÙ ¿ñ ·Çï³Ïóáñ»Ý û·ï³·áñÍ»É ÇÝùݳݻñßÝãáõÙÁ` µÝáõÃÛ³Ý ÍÝ³Í ³Û¹ áõÅÁ: ܳ ·ïÝáõÙ ¿ñ, áñ ÑÇí³Ý¹áõÃÛ³Ý ·É˳íáñ å³ï×³é ¿ ѳݹÇë³ÝáõÙ ÑÇí³Ý¹³·ÇÝ »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ, áñáõÙ ³ñï³Ñ³ÛïíáõÙ »Ý ³Ý·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ÇÙåáõÉëÝ»ñÁ: Îáõ¿Ý »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý áõÅÁ ѳٻٳïáõÙ ¿ñ É»éݳÛÇÝ ÑáëùÇ Ñ»ï, áñÝ Çñ ï³ñ»ñùáí ù³Ý¹áõÙ ¿ ³Ù»Ý ÇÝã Çñ ׳ݳå³ñÑÇÝ, µ³Ûó áñÇÝ Ï³ñ»ÉÇ ¿ §ë³ÝÓ»É, í³ñÅ»óݻɦ ¨ ³Û¹ ų٠ݳ ϳñáÕ ¿ñ ëï»ÕÍ»É ¹ñ³Ï³Ý ¿Ý»ñ·Ç³: ܳ ·ïÝáõÙ ¿ñ, áñ µáÉáñ Ù³ñ¹ÇÏ ·ïÝíáõÙ »Ý ë»÷³Ï³Ý »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛ³Ý áõÅÇ Çß˳ÝáõÃÛ³Ý Ý»ñùá ¨ áñ ÑÇí³Ý¹ Ù³ñ¹Á §½ÇÝí»Éáí ×Çßï å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñáí, ϳñáÕ ¿ ÝáñÇó ѳëÝ»É ë»÷³Ï³Ý Ñá·¨áñ ѳí³ë³ñ³ÏßéáõÃ۳ݦ: Îáõ¿Ç ·Çï³Ïóí³Í ÇÝùݳݻñßÝãáõÙÁ µáõÅ³Ï³Ý Ù»Ãá¹ ¿, áñ ÃáõÛÉ ¿ ï³ÉÇë ×Ýᯐ ÑÇí³Ý¹³·ÇÝ, íݳë³Ï³ñ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ ¨ ÷áË»É ¹ñ³Ýù û·ï³Ï³ñ ¨ µ³ñ»Ýå³ëï å³ÛÙ³ÝÝ»ñáí: Îáõ¿Ý ÑÇí³Ý¹³·ÇÝ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÁ ѳٻٳïáõÙ ¿ñ ³Ý·Çï³Ïó³Ï³ÝÇ Ù»ç Ééí³Í ·³Ù»ñÇ Ñ»ï, áñáÝó ϳñ»ÉÇ ¿ Ñ»ï½Ñ»ï» ¹áõñë ÙÕ»É ¨ í»ñçÇí»ñçá, ÷á˳ñÇÝ»É áõñÇßÝ»ñáí, áñáÝù ѳٳå³ï³ë˳ÝáõÙ »Ý ó³ÝϳÉÇ å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÇÝ: ܳ ÙÇ ³Õçϳ ûñÇÝ³Ï ¿ñ µ»ñáõÙ, áñÁ ã»ñ ϳñáÕ ù³ÛÉ»É: Üñ³Ý ËáñÑáõñ¹ »Ý ïí»É ë³Ñ»É ¹³ÑáõÏÝ»ñáí, áñÇ ÁÝóóùáõ٠ݳ áõŻճóí³Í Ý»ñßÝãáõÙ ¿ñ Çñ»Ý` §»ë ¹³ ϳñáÕ »Ù¦: ²ñ¹ÛáõÝùáõÙ ³ÕçÇÏÁ 12 ï³ñÇ ³Ýó ¹³éÝáõÙ ¿ ¹³ÑáõÏ³í³½ùÇ ã»ÙåÇáÝáõÑÇ:

Àëï Îáõ¿Ç, µáõÅ³Ï³Ý å³ïÏ»ñ³óáõÙÝ»ñÝ Áëï ¿áõÃÛ³Ý Ñ³Ý¹Çë³ÝáõÙ »Ý ÷³ëïÇ Ñ³í³ëïáõÙ: ܳ ¹ñ³Ýó ³Ýí³ÝáõÙ ¿ñ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý µ³Ý³Ó¨»ñ: ²ÛëåÇëÇÝ ¿ Îáõ¿Ç ·É˳íáñ µ³Ý³Ó¨Á.

§²Ù»Ý ûñ µáÉáñ ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñáí »ë ³í»ÉÇ áõ ³í»ÉÇ É³í »Ù ¹³éÝáõÙ¦: Ü»ñßÝãÙ³Ý µ³Ý³Ó¨Á Ý»ñϳ ųٳݳÏáí ϳ½Ùí³Í ݳ˳¹³ëáõÃÛáõÝ ¿: Àݹ áñáõÙ Ùdzݷ³Ù³ÛÝ

ϳñ¨áñ ã¿, ѳٳå³ï³ë˳Ý՞áõÙ ¿ ³ñ¹Ûáù Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ù³ÝÇ áñ

³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ ѳëó»³·ñíáõÙ ¿ »Ýó·Çï³Ïó³Ï³Ý §ºë¦-ÇÝ, áñÁ µÝáõó·ñíáõÙ ¿ Ñ»ßï³Ñ³í³ïáõÃÛ³Ùµ: ºÝó·Çï³Ïó³Ï³Ý §ºë¦-Á ÁݹáõÝáõÙ ¿ ³Û¹ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛáõÝÁ áñå»ë ×ßÙ³ñïáõÃÛáõÝ ¨ ëÏëáõÙ ¿ Çñ³Ï³Ý³óÝ»É ³ÛÝ: γñ»ÉÇ ¿ ÝáõÛÝÇëÏ ³ë»É, áñ ³ÛÝ ÁݹáõÝíáõÙ ¿ áñå»ë ÙÇ ³é³ç³¹ñ³Ýù, áñÝ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ϳï³ñ»É: ºí »Ýó·Çï³Ïó³Ï³Ý §ºë¦-Á, áñÁ Ý»ñ·áñÍáõÙ ¿ Çñ ·³ÝǽÙÇ µáÉáñ ýáõÝÏódzݻñÇ íñ³, ³ÝóÝáõÙ ¿ ³ß˳ï³ÝùÇ ¨ ³ñ¹ÛáõÝùáõ٠ϳï³ñáõÙ ¿ Çñ ³é³ç³¹ñ³ÝùÁ` ³å³ùÇÝÙ³Ý

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

36

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ׳ݳå³ñÑÁ ѳñûÉáí ¨ ³ñ³·³óÝ»Éáí ³ÛÝ, µ³Ûó Ñݳñ³íáñÇ ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ, ³ÛëÇÝùÝ µÝáõÃÛ³Ý ÏáÕÙÇó ¹ñ³Í ûåïÇÙ³É ë³ÑÙ³ÝÝ»ñáõÙ: ¸³ Ý߳ݳϳÉÇáñ»Ý ß³ï ¿ ³ÛÝ µ³ÝÇó, ÇÝã ϳñáÕ ¿ ϳï³ñ»É ³Ý·Çï³Ï³ó³Ï³Ý §ºë¦-Á Ýñ³ íñ³ ÙdzÛÝ Ï³ÙùÇ áõÅáí Ý»ñ·áñÍ»Éáí: Îáõ¿Ý ³é³çÇÝÝ ¿ñ, áñ Ù³Ýñ³½ÝÝÇÝ Ñ»ï³½áï»ó Ý»ñßÝãÙ³Ý µÝáõÃÛáõÝÁ áõ Ó¨³Ï»ñå»ó ÙÇ ß³ñù ϳñ¨áñ ëϽµáõÝùÝ»ñ, áñáÝóÇó ³Ù»Ý³·É˳íáñÁ ÏáãíáõÙ ¿ §Ñ»ï³¹³ñÓ ¿ý»ÏïÇ ûñ»Ýù¦: Îáõ¿Ý ³ëáõÙ ¿ñ §»Ã» Ù³ñ¹Á »ñ³½»Éáí áñ¨¿ Ýå³ï³ÏÇ Ñ³ëÝ»Éáõ Ù³ëÇÝ, ÇÝùÝ Çñ»Ý Ùï³ÍáõÙ ¿, áñ §³Û ß³ï É³í ¿ ѳëÝ»É ¹ñ³Ý, µ³Ûó… »ñ¨Ç ÇÙ Ùáï áãÇÝã ãëï³óíǦ, ³å³ áñù³Ý ¿É áñ ݳ Ó·ïÇ, ³ñ¹ÛáõÝùÁ ½ñáÛ³Ï³Ý ÏÉÇÝÇ:¦ Îáõ¿Ç ѳÛïݳ·áñÍáõÃÛáõÝÁ ÉñÇí ã³÷áí µ³ó³ïñáõÙ ¿ »Ýó·Çï³Ïó³Ï³Ý É»ùëÇÏáÝÇ Ù»ç ã³ñ³µ³ëïÇÏ §Ï÷áñÓ»Ù¦ ³ñï³Ñ³ÛïáõÃÛ³Ý ×³Ï³ï³·ñ³Ï³Ý ¹»ñÁ: лÝó ³Ûë µ³éÇ Ù»ç Ç ëϽµ³Ý» ϳëÏ³Í áõ ³ÝѳçáõÕáõÃÛ³Ý ëå³ëáõÙ ¿ ¹ñí³Í: ¸ñ³ ѳٳñ, Ýß³¹ñ»Éáí Ýå³ï³ÏÁ, áã ÙÇ ¹»åùáõÙ ÙÇ §÷áñÓ»ù¦ ¹ñ³Ý Ùáï»Ý³É, ³ÛÉ Ñ³í³ï³ó»ù ¨ ³Ýßáõßï ÏѳëÝ»ù ¹ñ³Ý: лﳹ³ñÓ ¿ý»ÏïÇ ûñ»ÝùÁ ³Ïݳéáõ ϳñ»ÉÇ ¿ µ³ó³ïñ»É ѳë³ñ³Ï ûñÇݳÏáí.

ä³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ ѳï³ÏÇÝ ¹ñí³Í ¿ 30ë٠ɳÛÝáõÃÛ³Ù³µ ¨ 4Ù »ñϳñáõÃÛ³Ùµ ÙÇ ï³Ëï³Ï: ²ÏÝѳÛï ¿, áñ Ù»½³ÝÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÁ ѳݷÇëï ϳñáÕ ¿ ³ÝóÝ»É ¹ñ³ íñ³Ûáí: ²ÛÝáõÑ»ï¨ ³Û¹ ï³Ëï³ÏÁ ͳÛñ»ñáí ï»Õ³¹ñ»ù »ñÏáõ ³ÃáéÝ»ñÇ íñ³: ²Ûë ¹»åùáõÙ ³é³ç³¹ñ³ÝùÁ ÙÇ ùÇã ϵ³ñ¹³Ý³, Ïå³Ñ³ÝçíÇ ÙÇ ùÇã ³í»ÉÇ ß³ï ½·áõßáõÃÛáõÝ: ÆëÏ ÑÇÙ³ å³ïÏ»ñ³óñ»ù, áñ ³Û¹ ï³Ëï³ÏÁ ÙdzóÝáõÙ ¿ »ñÏáõ ï³ëѳñϳÝÇ ß»ÝùÇ ï³ÝÇùÝ»ñ… ²Ñ³, ¹ñ³ íñ³ ϳݷݻÉÝ Çñáù ¹³éÝáõÙ ¿ íï³Ý·³íáñ` µ³ñÓñáõÃÛ³Ý í³ËÁ ·áñÍÇ ¿ ·óáõ٠ѳϳ¹³ñÓ ¿ý»ÏïÇ ûñ»ÝùÁ, ÇëÏ ë³ Ý߳ݳÏáõÙ ¿, áñ ÁÝÏÝ»ÉÁ ѳٳñÛ³ ³ÝËáõë³÷»ÉÇ ¿:

´á¹áõ»ÝÁ óáõó³¹ñáõÙ ¿ ѳϳé³Ï ¿ý»ÏïÇ ûñ»ÝùÁ ëÏëÝ³Ï Ñ»Í³Ýíáñ¹Ç ûñÇݳÏáí:

ÆÝãáõ՞ »Ýù Ù»Ýù ³Û¹å»ë Ñ³×³Ë Ñ³ñí³ÍáõÙ áñ¨¿ ͳéÇ Ï³Ù Ù»Ï áõñÇß ËáãÁݹáïÇ:

àñáíÑ»ï¨ ³ÙµáÕç áõÅáí Ñ»Ýó ³Û¹ ËáãÁݹáïÇó »Ýù ÷áñÓáõÙ Ëáõë³÷»É: Îáõ¿Ý ·ñáõÙ ¿ñ. §»ñµ ϳÙùÝ áõ »ñ¨³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ ÙïÝáõÙ »Ý ÏáÝýÉÇÏïÇ Ù»ç, í»ñçÇÝë ³ÝËáõë³÷»ÉÇáñ»Ý ѳÕÃáõÙ ¿¦: ܳ Ç ÝϳïÇ áõÝ»ñ ·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý ¨ »Ýó·Çï³ÏóáõÃÛ³Ý Ñ³í»ñÅ å³Ûù³ñÁ…

ÆÝùݳݻñßÝãÙ³Ý ï»ËÝÇÏ³Ý Áëï Îáõ¿Ç

Îáõ¿Ý ³ëáõÙ ¿, áñ ³Ýϳßϳݹ ÇÝùݳݻñßÝãÙ³Ý Ñ³Ù³ñ µÝáõó·ñ³Ï³Ý å»ïù ¿ ÉÇÝÇ µéݳ½µáëÇÏ ÇÝã-áñ ÙÇ µ³ÝÇ µ³ó³Ï³ÛáõÃÛáõÝÁ: ²Ù»Ý ÇÝã ß³ï å³ñ½ ¿: ²Û¹åÇëÇÝ ¿É Ý»ñßÝãÙ³Ý ï»ËÝÇÏ³Ý ¿: ²ÛÝ å»ïù ¿ Çñ³Ï³Ý³óí»É §³é³Ýó ѳïáõÏ ç³Ýù»ñǦ, áñù³Ý Ñݳñ³íáñ ¿ ³í»ÉÇ §Ñ³ë³ñ³Ï, Ù³ÝϳϳÝ, ٻ˳ÝÇÏ³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí¦: Îáõ¿Ç í»ñÁ Ýßí³Í µ³Ý³Ó¨Á å»ïù ¿ ³ñï³ë³Ý»É ³Ù»Ý ³é³íáï ³ñÃݳݳÉáõó Ñ»ïá ¨ ³Ù»Ý »ñ»Ïá, å³éÏ»Éáí ³ÝÏáÕÝáõÙ, ³ãù»ñÁ ÷³Ï³Í, ¨ ³ñï³ë³Ý»É ³ÛÝå»ë, áñ ÑÝñ³íáñ ÉÇÝÇ Éë»É ³ÛÝ: ²Ûë í»ñçÇÝ å³ÛÙ³ÝÁ Îáõ¿Ý ѳٳñáõÙ ¿ å³ñï³¹Çñ: ´³Ý³Ó¨Á å»ïù ¿ ÏñÏÝ»É Ùáï 20 ³Ý·³Ù: ²ÛÝ Ñ³ñϳíáñ ¿ ÏñÏÝ»É Ùdzå³Õ³Õ, áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ãÏ»ÝïñáݳóÝ»Éáí ³ëí³ÍÇ íñ³: ´³Ý³Ó¨Á å»ïù ¿ µ³ó³ñÓ³Ï Ù»Ë³ÝÇÏáñ»Ý, ³Ï³ÝçÝ»ñÇ ÙÇçáóáí ó÷³ÝóÇ »Ýó·Çï³Ïó³Ï³Ý §ºëǦ Ù»ç, ¨ Ñ»Ýó ³ÛÝ Ñ³ëÝÇ ³ÛÝï»Õ, ÏëÏëÇ ³ß˳ï»É:

àñå»ë½Ç áõß³¹ñáõÃÛáõÝÁ ãß»ÕíÇ µ³Ý³Ó¨Ç ÏñÏÝáõÃÛ³Ý ù³Ý³ÏÁ ѳßí»Éáõó, Îáõ¿Ý ËáñÑáõñ¹ ¿ ï³ÉÇë û·ï³·áñÍ»É 20 ϳå»ñáí å³ñ³Ý /ó½µ»ËÇ ÝÙ³Ý/: §²Ù»Ý ûñ µáÉáñ ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñáí »ë ³í»ÉÇ áõ ³í»ÉÇ É³í »Ù ¹³éÝáõÙ¦ µ³Ý³Ó¨Ç ÏñÏÝáõÃÛáõÝÁ ï¨áõÙ ¿ Ùáï Ù»Ï ñáå»: ´³Ý³Ó¨Ý áõÝÇ ÁݹѳÝáõñ µÝáõÛÃ, ¨ ãÝ³Û³Í Îáõ¿Ý ËáñÑáõñ¹ ¿ ï³ÉÇë

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

37

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան µáÉáñ µ³é»ñÝ ³ñï³ë³Ý»É ÙdzÑáõÝã, ÙǨÝáõÛÝ ß»ßï³¹ñáõÃÛ³Ùµ, ³ÛÝáõ³Ù»Ý³ÛÝÇí ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ ѳٳñáõÙ Ý»ñùÇÝ ß»ßï³¹ñáõÃÛáõÝ Ï³ï³ñ»É §µáÉáñ ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñáí¦ ÇÙ³ëï³ÛÇÝ ËÙµÇ íñ³: ¸³ ³ÝÑñ³Å»ßï ¿, áñå»ë½Ç Ëáõë³÷»É ³Ûë ϳñ·Ç »ñ¨áõÛÃÇó. Ù³ñ¹áõ ÇÝã-áñ ÙÇ Ñ»é³íáñ ³ÝÏÛáõÝáõ٠óùÝíáõÙ ¿ ÙÇ ³ÛëåÇëÇ ÙÇïù. §²Ûá, µáÉáñ ѳݷ³Ù³ÝùÝ»ñáí ë³ ÇÝÓ Ïû·ÝÇ, µ³Ûó ÇÙ ÉÛ³ñ¹Á, ³Ûë ѳñóáõÙ »ñ¨Ç ¿É áãÇÝã ³Ý»É Ñݳñ³íáñ 㿦:

ÀݹѳÝáõñ µ³Ý³Ó¨»ñÇ Ñ»ï Ù»Ïï»Õ ·áÛáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý µ³½Ù³ù³Ý³Ï µ³Ý³Ó¨»ñ` ݳ˳ï»ëí³Í ³é³ÝÓݳѳïáõÏ ÑÇí³Ý¹áõÃÛáõÝÝ»ñÇ µáõÅÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: Àëï è³áõËÇ, ¹ñ³Ýù Ý»ñßÝãÙ³Ý Ï³ñ× µ³Ý³Ó¨»ñ »Ý, áñáÝù Ù»ñ ³Ý·Çï³Ïó³Ï³Ý §ºë¦-ÇÝ Íñ³·ñ³íáñáõÙ »Ý ³é³ÝÓݳѳïáõÏ ³é³ç³¹ñ³ÝùÇ Ï³ï³ñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: úñ.` ë»÷³Ï³Ý áõÅ»ñáõ٠ѳí³ïùÇ ³Ùñ³åÝ¹Ù³Ý Ñ³Ù³ñ. §ºë ϳñáÕ »Ù, »ë ϳñáÕ »Ù, »ë ϳñáÕ »Ù…¦, ϳ٠ËáëùÇ Ã»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ѳÕóѳñ»Éáõ ѳٳñ. §ºë ËáëáõÙ »Ù ë³ÑáõÝ ¨ ³½³ï, ѳݷÇëï ÙݳÉáí¦: ´áÉáñ ³Ûë µ³Ý³Ó¨»ñÁ Ý»ñßÝãíáõÙ »Ý Îáõ¿Ç ÁݹѳÝáõñ µ³Ý³Ó¨Ç ÝÙ³Ý: ¸ñ³Ýù ³ñï³ë³ÝáõÙ »Ý ³é³íáï ¨ ÇñÇÏáõÝ, ÙdzÑáõÝã, ÷³Ï ³ãù»ñáí, ³é³ÝÓݳݳÉáí ÙÇ Éáõé ï»Õ:

´³Ý³Ó¨»ñÁ å»ïù ¿ §Ù³Ýϳϳݦ ÉÇÝ»Ý: ¸ñ³Ýù ݳ˳ï»ëíáõÙ »Ý áã û Ù»ñ ·Çï³Ïó³Ï³Ý, ùÝݳ¹³ïáñ»Ý ïñ³Ù³¹ñí³Í §ºë¦-Ç Ñ³Ù³ñ, ³ÛÉ µ³ó³é³å»ë áñå»ë Ý»ñϳ۳óáõÙ, áñå»ë Íñ³·Çñ »Ýó·Çï³Ïó³Ï³Ý §ºë¦-Ç Ñ³Ù³ñ: ÆëÏ ³ÛÝ ·»ñ³¹³ëáõÙ ¿ Ñ»Ýó Ù³ÝÏ³Ï³Ý µ³Ý³Ó¨»ñ:

ijٳݳϳÏÇó ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ ï»ë³Ï»ïÇó, Îáõ¿Ç ï»ë³Ï³Ý ¹³ïáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ÃíáõÙ »Ý å³ñ½ ¨ ѳë³ñ³Ï: Ü»ñϳÛáõÙë Îáõ¿Ç Ù»Ãá¹Á Ñ³×³Ë ÏÇñ³éíáõÙ ¿ ëáõ·»ëïÇí Ñ᷻ûñ³ådzÛÇ ³ÛÉ Ù»Ãá¹Ý»ñÇ Ñ»ï ѳٳÉÇñ: ÆÝùÝáõñáõÛÝ ³ÛÝ Ñ³½í³¹»å ¿ û·ï³·áñÍíáõÙ, ù³ÝÇ áñ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ùµ ½ÇçáõÙ ¿ Ñ᷻ϳñ·³íáñÙ³Ý ³ÛÉ Ù»Ãá¹Ý»ñÇÝ:

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №6.

ՆՅԱՐԴԱՄԿԱՆԱՅԻՆ ՌԵԼԱՔՍԱՑԻԱ Ըստ էության, հոգեկանի ակտիվությունը սկսում է ձևավորվել մարմնի հետ նրա

փոխազդեցության գործընթացում, որը և վերջին հաշվով հանգեցնում է մարմնի հանդեպ որոշակի ներքին դիրքորոշմանը: Հենց մարմինը մարդն ընկալում է յուրօրինակ անձնային շրջաակա միջավայրի տեսքով, որպես երբեմնի տրված առարկա, որին անհրաժեշտ է ղեկավարել, որի հանդեպ պետք է հոգ տանել: Այն կարող է լինել ուրախության և հպարտության աղբյուր, իսկ երբեմն բավական տանջանքներ և վիշտ է պատճառում:

Հայտնի լե հոգեբույժ Ա.Կեմպինսկին նշում է, որ մեր մարմնի կերպարը մեր գիտակցության մեջ կառուցվում է որոշակիորեն այլ հիմքերով, քան շրջապատող աշխարհի կերպարը: Նույնիսկ ինֆորմացիայի ամենակարևոր ուղիները՝ տեսողությունը և լսողությունը մարմնի կերպարի կառուցման գործընթացում աննշան դեր են կատարում: Իր ձայնը մարդն այլ կերպ է լսում, ինչպես որ այն լսում են այլոք, նույնիսկ իր դեմքը հայելուն տեսնում է ոչ այնպիսին, ինչպիսին այն տեսնում են մյուսները: Դա տեղի է ունենում, քանի որ հայելու մեջ նայողը որոշակիորեն փոխում է իր դեմքի արտահայտությունը: Այսպիսով, ընդհանուր առմամբ մեր մարմնի կերպարը

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

38

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ֆրագեմնտար է և ոչ պարզ, իսկ մեր ներքին օրգանների կերպարը ընդհանրապես ունենում է մշուշոտ և անհասկանալի:

Մարմնի և հոգեկանի փոխհարաբերություններում են ձևավորվում մարդու հոգեբանական դիրքորոշումների յուրօրինակությունը, նրա կենսական տոնուսը, նրա հոգեկան ակտիվության մակարդակը, առօրյական տրամադրությունը:

Կենտրոնական նյարդային համակարգի վիճակի վրա մարմնի ազդեցությունը շատ մեծ է: Ժամանակակից գիտությունը հաստատում է, որ այդ ազդեցությունն իրականացվում է բազմատեսակ և անընդհատ տեսքով: Հոգեկան գործընթացների նորմալ ընթացքի համար առաջնային նշանակություն ունի ֆիզիկական ակտիվությունն այն իմաստով, որ կենտրոնական նյարդային համակարգի գործունեության և հենաշարժողական ապարատի աշխատանքի միջև գոյություն ունի շատ սերտ կապ: Կմախքի մկանունքում են գտնվում հատուկ նյարդային բջիջները՝ պրոպրիոռեցեպտորները, որոնք մկանային սեղմվածության դեպքում հակադարձ կապի սկզբունքով ուղեղ են ուղարկում խթանող ազդակներ: Հետազոտությունները հաստատում են, որ կենտրոնական նյարդային համակարգի շատ ֆունկցիաներ կախված են մկանունքի ակտիվությունից: Մի կողմից պրոպրիոռեցեպտորներից գնացող ազդակների խնդիրը կայանում է նրանում, որ ուղեղին ազդարարվի կատարվող շարժումների իրականացման մասին (օր.՝ ձեռքի բարձրացումը և այլն): Մյուս կողմից, հատուկ նյարդային բջիջները միաժամանակ բարձրացնում են գլխուղեղի կեղևի ընդհանուր տոնուսը, որի արդյունքում աճում է նրա ընդհանուր ֆունկցիոնալ լարվածությունը: Հայտնի է, որ շատերը ավելի լավ են մտածում քայլելիս, քան նստած դիրքում, որ հռետորները հակված են իրենց խոսքը ուղեկցել ժեստերով, իսկ դերասանները գերադասում են իրենց դերը սովորել զբոսնելու ընթացքում:

§ÜÛ³ñ¹³ÙϳݳÛÇÝ é»É³ùë³ódz¦ ³ë»Éáí ѳëϳÝáõÙ »Ý ÙÇ ß³ñù í³ñÅáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ï³ï³ñÙ³Ý ·áñÍÁÝóó, áñáÝù Ýí³½»óÝáõÙ »Ý ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ ³ÏïÇíáõÃÛáõÝÁ ¨ ÙϳÝáõÝùÇ ë»ÕÙáÕ³Ï³Ý É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ: ²Ûë ·áñÍÁÝóóÝ Çñ Ù»ç Ý»ñ³éáõÙ ¿ ÙϳÝÝ»ñÇ Ç½áïáÝÇÏ ¨ ǽáÙ»ïñÇÏ ë»ÕÙáõÙ, áñÁ Ù³ñ¹Ý Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿` ѳٳӳÛÝ »É³ÛÇÝ óáõóáõÙÝ»ñÇ:

²ñ¨ÙáõïùáõÙ ÝÛ³ñ¹³ÙϳݳÛÇÝ é»É³ùë³ódzÛÇ ëÏǽµÁ ϳåáõÙ »Ý ³Ù»ñÇÏÛ³Ý

Ñá·»ýǽÇáÉá· ¾. æ»յÏáµëáÝÇ Ñ»ï: ¸Çï»Éáí Ñáõ½³Ï³Ý ɳñí³ÍáõÃÛ³Ý íÇ׳ÏáõÙ

·ïÝíáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó, ݳ Ýϳï»É ¿, áñ Ýñ³Ýó Ùáï ÙÇßï ³éϳ ¿ Ù³ñÙÝÇ ÙϳݳÛÇÝ É³ñí³ÍáõÃÛáõÝÁ: ºí Áݹѳϳé³ÏÁ, »Ã» µáÉáñ ÙϳÝÝ»ñÁ ѳí³ë³ñ³ã³÷ Ãáõɳó³Í »Ý, ³å³ å³ñ½íáõÙ ¿, áñ ³Û¹ Å³Ù³Ý³Ï Ù³ñ¹ÇÏ ÙÇßï ·ïÝíáõÙ »Ý Ñá·¨áñ ѳݷëïáõÃÛ³Ý íÇ׳ÏáõÙ, ½·áõÙ »Ý ÑÇÙݳϳÝáõÙ ¹ñ³Ï³Ý ÑáõÛ½»ñ: ²ÛÝáõÑ»ï¨ å³ñ½í»É ¿, áñ Ñáõ½³Ï³Ý ·ñ·éí³ÍáõÃÛ³Ý Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ áñáß³ÏÇ ïÇåÇÝ Ñ³Ù³å³ï³ë˳ÝáõÙ ¿ ÙϳÝáõÝùÇ áñáß³ÏÇ ËÙµÇ É³ñí³ÍáõÃÛáõÝ: úñÇݳÏ` ÑÛáõÍí³Í ïñ³Ù³¹ñáõÃÛ³Ý íÇ׳ÏÁ ÙÇßï áõÕ»ÏóíáõÙ ¿ ßÝã³é³Ï³Ý ÙϳÝáõÝùÇ É³ñí³ÍáõÃÛ³Ùµ /³Ûëï»ÕÇó ¿É µáÉáñÇÝ Ñ³ÛïÝÇ Ã»Ã¨³óÝáÕ Ý»ñßÝã»ÉÁ: ì³ËÇ ÑáõÛ½»ñÇ ·»ñ³Ï³ÛÙ³Ý ¹»åùáõ٠ɳñíáõÙ »Ý É»½íÇ, ßáõñûñÇ, Ï»ñ³Ïñ³÷áÕÇ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ÍáÍñ³ÏÇ ÙϳÝÝ»ñÁ:

²Ûëï»ÕÇó ¿É ÍÝí»É ¿ ÙϳݳÛÇÝ ÃáõɳóáõÙ` é»É³ùë³ódz ÏÇñ³é»Éáõ ·³Õ³÷³ñÁ` ³Ñ³½³Ý·Ç ¨ Ñáõ½³Ï³Ý ɳñí³ÍáõÃÛ³Ý íÇ׳ÏÝ»ñÇ ¹»Ù å³Ûù³ñáõÙ, ÇÝãå»ë ݳ¨ ¹ñ³Ýó ϳÝ˳ñ·»ÉÙ³Ý Ñ³Ù³ñ: æ»ÛÏáµëáÝÇ Ñ»ï³½áïáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³ñ¹ÛáõÝùáõ٠ѳëϳݳÉÇ ¹³ñÓ³Ý Ý¨ñá½áí ï³é³åáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ùáï ÙϳÝÝ»ñÇ ·»ñɳñáõÙÁ, Ñá·Ý³ÍáõÃÛ³Ý,

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

39

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ÃáõÉáõÃÛ³Ý ¨ ϳßϳݹí³ÍáõÃÛ³Ý µáÕáùÝ»ñÁ: ÆÝùݳ½·³óáÕáõÃÛáõÝÝ ³å³ÑáíáÕ áñáßÇã ·áñÍáÝÝ»ñ »Ý ѳݹÇë³Ýáõ٠ɳñáõÙÝ»ñÇ ¨ ÃáõɳóáõÙÝ»ñÇ Ñ³í³ë³ñ³Ïßéí³Í ÷á˳ÝóáõÙÝ»ñÁ: êáíáñ³µ³ñ ·ñ·éÙ³Ý ¨ ³ñ·»É³ÏÙ³Ý ·áñÍÁÝóóÝ»ñÇ ÙÇç¨ Ñ³í³ë³ñ³ÏßéáõÃÛáõÝÁ Çñ³·áñÍíáõÙ ¿ µÝ³Ï³Ý ÇÝùݳϳñ·³íáñÙ³Ý Ù»Ë³ÝǽÙÝ»ñÇ ³Ý·Çï³Ïó³Ï³Ý ÙÇç³ÙïáõÃÛ³Ùµ, ë³Ï³ÛÝ ùñáÝÇÏ³Ï ³Ý ÝÛ³ñ¹³ÛÇÝ ·»ñɳñí³ÍáõÃÛáõÝÁ, µ³ó³ë³Ï³Ý ÑáõÛ½»ñÇ Ñ³Ïí³ÍáõÃÛáõÝÁ ù³Ûù³ÛáõÙ ¿ ³Û¹ Ó¨³íáñí³Í ÇÝùݳϳñ·³íáñÇã ѳٳϳñ·Á ¨ ³é³ç ¿ µ»ñáõÙ ÙϳÝáõÝùÇ, Ý»ñùÇÝ ûñ·³ÝÝ»ñÇ ¨ ·»ÕÓ³½³ïÙ³Ý ýáõÝÏódzݻñÇ Ë³Ý·³ñáõÙÝ»ñ:

Գիտակարգի առաջին բաժնում մենք մանրամասնորեն քննարկել ենք մկանային տոնուսի վրա սթրեսի ազդեցության հարցերը և նշել ենք մկանունքի քրոնիկական ձգվածության հետևանքները օրգանիզմի որոշ խանգարումների վրա:

Թուլանալու կարողությունը բնական ռեֆլեկտոր գործընթաց է և շատ է անհրաժեշտ հատկապես մեր ժամանակներում երբ կյանքի տեմպն ու ռիթմը օրեցօր արագանում է և մեկ նյարդահուզական լարվածությունը կուտակվում է մյուսի վրա: Գոյություն ունեն լարումը թուլացնող ստուգված ավանդական միջոցներ, դրանցից են՝ զբոսանքը և արշավները, պարերը և գիմնաստիկական վարժությունները, գործնեության տեսակների փոփոխությունները, ժամանցները: Այսպիսին են նյարդային լիցքաթափման բնական ուղիները: Իսկ եթե դրանց վրա բավարար ժամանակ չկա՞, իսկ եթե դրանք արդեն բավական արդյունավետ չե՞ն կոնկրետ մարդու համար: Ժամանակակից մարդուն հաճախ հարկավոր է ոչ թե պարզ լիցքաթափում այլ լիցքաթափում ՝ խտացված տեսքով:

Հետապնդելով այս նպատակը Ջեյկոբսոնը 1922 թ, առաջարկել է պրոգրեսիվ ռելաքսացիայի մեթոդը, որը կիրառվում է կանոնակարգված մարզումների շրջանակներում երկարաձիգ մկանունքի թուլացման համար, սրա համար անհրաժշտ է զբաղվել մարմնի մկանունքի թուլացմանը վերաբերող յոգայի վարժությունների նման մարզումներով: Ջեյկոբսոնի պրոգրեսիվ ռելաքսացիայի մեթոդիկան ուսուցում է նախատեսում հոգեթերապևտ-մարզիչի մասնակցությամբ: Դիտարկենք ինքնակարգավորման նպատակների համար ավելի հարմարավետ ռելաքսացիայի տեխնիկան ըստ Օ. Գրեգորի:

Ռելաքսացիան ըստ Օ. Գրեգորի Ռելաքսացիան առավել հարմար է յուրացնել մեջքի վրա պառկած դիրքում: Ավելի

ուշ, երբ առաջին քայլերն անցած կլինեն, կարելի է ռելաքսացիոն վարժություններն սովորել նաև այլ դիրքերում՝ կանգնած, նստած, կողքի վրա պառկած, քայլելու ընթացքում: Այլ խոսքերով կարելի է լայնորեն կիրառել, այսպես կոչված րոպեական ռելաքսացիան ցանկացած դիրքում:

Մի քանի նախնական խորհուրդներ.

1. Վարժություններն սովորելուն հետ մեկտեղ հարկավոր է հատուկ ուշադրություն դարձնել գործնական փորձին: Սակայն նույնիսկ ունենալով տարիների փորձ ռելաքսացիային հարկ է լուրջ վերաբերվել՝ ինչպես առաջին օրերին: Ռելաքսացիոն մեթոդը բացառում է շտապողականությունը, ոչ մի դեպքում պետք չէ փորձել ապացուցել, որ մեկ վարժանքի ընթացքում կարելի է տիրապետել մի քանի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

40

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան տարրերի և որ ոչ մի բարդ բան այդտեղ չկա, այսպիսի մոտեցումը կխանգարի և կարգելափակի արդեն ձեռք բերվածը և նկատելի արդյունքները: Այս մեթոդը մանրազննին ստուգված է պրակտիկայում և իր հիմքում ենթադրում է վարժությունների հետզհետե սովորեցում:

2. Վարժությունները սովորելիս անհրաժեշտ են կենտրոնանալ մարդու վարքի վրա: Իսկ եթե ռելաքսացիոն վարժությունների ժամանակ գլխում կհայտնվեն կողմնային մտքեր, պետք չէ դրանց վրա ուշադրություն դարձնել:

3. Վարժվել միշտ փակ աչքերով, սակայն կոպերը ոչ մի դեպքում պետք չէ ջղաձգորեն փակել:

4. Ինչպես մկանային, այնպես էլ հոգեկան թուլացումը հեշտ չի տրվում, դրա համար ռելաքսացիոն վարժությունների կատարման հիմնական պայմաններ են հանդիսանում համբերատարությունն ու համառությունը:

5. Ռելաքսացիայի ժամանակ օրգանիզմը գտնվում է արթմնի վիճակում: Կրկնելով վարժությունները, անհրաժեշտ է գիտակցորեն վերահսկել իրեն:

6. Նպատակը հանդիսանում է մկանունքի լիակատար թուլացումը: Նույնը լիակատար մկանունքի թուլացումը դրական ազդեցություն ունի հոգեկանի վրա և հանում է հոգեկան լարվածությունը:

7. Հոգեկան ռելաքսացիան կարող է առաջ բերել «մտավոր դատարկության» վիճակ, սա նշանակում է շրջապատող աշխարհի հետ հոգեկան և մտավոր կապերի հետ րոպեական խանգարում, որն ուղեղին ապահովում է անհրաժեշտ հանգստով:

8. Ռելաքսացիայի ընթացքում կարելի է ընկալել շրջակա միջավայրի ձայները: Բնականաբար, դրանցից լիովին անջատվելն ուղղակի անհնար է, սակայն կատարելով ռելաքսացիոն վարժությունները պետք է ձգտել չնկատել դրանց և դրանց վրա ուշադրություն չդարձնել:

Մարդկանց մեծամասնությունն այնքան են սովորել հոգեկան և մկանային լարմանը, որ դա ընկալում են որպես բնական վիճակ, նույնիսկ չգիտակցելով, որ որքան վտանգավոր է այն: Հարկավոր է հստակ պարզել, որ յուրացնելով ռելաքսացիան մարդը սովորում է կարգավորել կանգնեցնել այդ լարվածությունը և թուլանալ սեփական կամքով և իր ցանկությամբ:

Ռելաքսացիայի գործնական վարժությունների հետ կծանոթանանք գործնականի ժամերին, հիմա նկարագրենք մկանունքի ռելաքսացիայից հետո տրվող հրահանգներին:

«Խորը ներշնչեք, մեկ ակնթարթ պահեք շնչառությունը, լարեք մարմնի ողջ մկանունքը, արտաշնչելուց թուլացրեք մկանունքը… Պառկեք մեջքի վրա հանգիստ, թուլացած, շնչառությունը հանգիստ է ու հանդարտ՝ առանց կանգառների, զգացեք, ինչպես է ողջ մարմնով հոսում հանգստության և հաճելի թուլության ջերմ զգայությունը, պատկերացրեք ինչպես են ձեր երևակայական «ներքին մարտկոցը» լիցքավորվում նոր էներգիայով…»: Այսպես մնում են պարկած դիրքում ևս մի քանի րոպե; Մարդ նորից է ձեռք բերում հավատ իր ուժերի հանդեպ, ի վիճակի է հաղթահարել սթրեսային իրավիճակը, ի հայտ է գալիս ներքին հանգստության զգացումը: Այս վարժությունների կատարումից հետո մարդն իրեն հանգստացած է զգում, ուժով ու էներգիայով լի: «Բացեք ձեր աչքերը, մի քանի անգամ նորից փակեք և բացեք, և քաղցր ձգվեք հաճելի արթնանալուց հետո, շատ դանդաղ սահուն, առանց կտրուկ շարժումների նստեք: Այնուհետև նույն կերպ դանդաղ կանգնեք՝ ձգտելով որքան հնարավոր է երկար պահպանել ներքին թուլացման զգացումը»:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

41

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ինչպես ֆիզիկական այնպես էլ հոգեկան թուլացումը հանդիսանում են ռելաքսացիոն վարժությունների հիմնական նպատակ: Մեթոդի հեղինակը նշում է, որ փորձով ապացուցված է. նման թուլացման կարելի է հասնել միայն վարժությունների նշված համալիրի կանոնավոր կատարման օգնությամբ և երկար ժամանակահատվածում:Սկսնակները պետք է հիշեն,որ ռելաքսացիայի բարենպաստ ազդեցությունն ամբողջապես կարելի է ձեռք բերել ոչ միանգամից, դրա համար ոչ քիչ ժամանակ է պետք: Իսկ եթե մարդ ատամները սեղմելով ու համառորեն է ձգտում հասնել ռելաքսացիայի ապա երբեք չի հասնի լիակատար ռելաքսացիայի: Առաջին հեերթին պետք է հիշել,որ կամքի օգնությամբ ռելաքսացիան անհնար է:Ձգտումները և ռելաքսացիան փոխադարձաբար բացառում են մեկը մյուսին: Փորձը վկայում է,որ թուլացումն ինքն իրեն է գալիս՝ ռելաքսացիոն վարժությունների կանոնավոր կրկնությունների արդյունքում: Այս հանգամանքը պետք է միշտ հիշել,կատարելով դրանք, օրեցօր հարկավոր է չկորցնել համբերությունը,քանի որ,թուլանալու կարողությունը պահանջում է ոչ միայն կանոնավոր մարզումներ այլ նաև ժամանակ: Եվ այնժամ,երբ մարդ կզգա հավասարակշռվածություն և ներքին հանգստություն,նա կլինի ճիշտ ուղղու վրա:

Ժամանակի հետ մարզվողը ռելաքսացիոն վարժությունները կկատարի ավելի արագ տեմպով, քան սկզբում, իսկ հետո նաև՝ հապճեպ տեմպով: Ավելի ուշ կկարողանա թուլացնել մարմինը, երբ հարկ կլինի: Ինչ-որ փուլից արդեն հարկ չի լինի ռելաքսացիոն վարժությունները կատարել տարրերով, ինչպես վարժանքների սկզբնական փուլում, և վերջապես անհրաժեշտության դեպքում նա կարող է «հրահանգով» թաթափել ներքին լարվածությունը: Եթե մարդ կարողանա հասնել հոգեկան ռելաքսացիայի գլխավոր նպատակներից մեկին՝ «մտավոր դատարկության» վիճակին, սա արդեն մեծ հաջողություն է: Նշանակում է նա լիովին ճանաչել է այդ նոր հոգեկան վիճակը, որը ոչ միայն դուրեկան է, այլ նաև օգտակար:

Առօրյա կյանքում մարդու ուշադրությունը, որպես կանոն, կենտրոնացված է շրջապատող առարկաների վրա, արտաքին միջավայրից եկող ազդակների վրա: Ներքնաշարհն ասես մնում է մի կողքի, մարդը համարյա ուշադրություն չի դարձնում դրան: Ռելաքսացիան վրա հասնելով ամեն ինչ փոխում է իրենց տեղերով: Արտաքին աշխարհն ինչ-որ ժամանակ անհետանում է, դադարում է գոյություն ունենալ: Մարդը զգում է ի՛ր ներկայությունը, ի՛ր մարմինը և ի՛ր հոգին: Հենց սա է մարդուն հնարավորություն տալիս ազատվել հոգեկան լարումից, սթրեսային իրավիճակից և տեղ ազատել այլ զգայությունների համար, հոգեկան հանգստության, հավասարակշռության, ինքնավստահության դուրեկան զգացումների համար: Եթե մարզվողը կարողանա հասնել լրիվ հոգեկան ռելաքսացիային, նշանակում է, որ ռելաքսացիոն վարժությունների հիմնական նպատակը ձեռք է բերվել:

Ռելաքսացիոն վարժությունների ելային համալիրը հարկավոր է տիրապետել այն աստիճան, որպեսզի դրանցից յուրաքանչյուրի կատարումը հասցվի ավտոմատիզմի: Սա «ակնթարթային» ռելաքսացիայի հիմքն է, որը մարդ պետք է կարողանա կիրառել օրվա ընթացքում մի քանի անգամ՝ հանկարծակի անհրաժեշտության դեպքում: Օր.՝ լուրջ բանավեճից առաջ, պատասխանատու քննությունից առաջ, տանը կամ աշխատավայրում կոնֆլիկտային իրավիճակից հետո, այսինքն, երբ նրան պետք է թուլանալ, հանել լարվածությունը: Վարժությունների կատարման ավտոմատիզմը պետք է, որպեսզի հանկարծակի ծագող ճգնաժամային իրավիճակները, բնականաբար հնարավորություն չեն տալիս հանգիստ տեղավորվել ելային դիրքում (պառկած կամ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

42

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան բազկաթոռին նստած) թուլանալու համար: Իսկ «ակնթարթային» ռելաքսացիան անցկացվում է ցանկացած դիրքում. նստած, կանգնած և նույնիսկ քայլելիս: Երբ մարդն իրականում տիրապետում է ռելաքսացիային և այն դառնում է նրա կյանքի անբաժանելի մասը, սթրեսի հետևանքներն էլ երբեք օրգանիզմում չեն գտնի «բարենպաստ հող»: Իսկ եթե մարդը ավելի կայուն լինի սթրեսի, չափազանց լարվածության, բացասական զգացմունքների և հույզերի նկատմամբ, ապա բնականաբար նրա օրգանիզմը ավելի շուտ կվերականգվի աշխատանքային օրվանից հետ, սա էլ՝ իր հերթին, նորմալ պայմաններ կապահովի խոր թարմացնող քնի համար: Ռելաքսացիայի վրա հիմնված կենսալերպը մարդկանց ընձեռում է ավելի մեծ հնարավորություններ լավ տրամադրթւոյան, իրենց ուժերում վստահության, հոգևոր հանգստության և ուրախության, երջանկության և սիրո համար: Հաստատված է, որ այսպիսի կենսակերպի դեպքում մարդը պահպանում է գործառնական երիտասարդությունը, ավելի լավատես է, հոգեբանորեն համատեղելի է շրջապատող մարդկանց հետ, նաև չնայած կյանքի բոլոր խոչընդոտներին և ձախողություններին նա ավելի հեշտ է ապրում: Հետևաբար ռելաքսացիան ազդեցուցիչ մեթոդ է սթրեսի դեմ պայքարելու գործընթացում:

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №7

Հիպնոս: Հիպնոտիկ վիճակի հիմնական բնութագիրը: Հիպնոսը հոգեկան արտասովոր, բարդ երևույթ է, որը մարդկությանը ծանոթ է հնուց:

Դեռևս այդ ժամանակներից, այն օգտագործվել է նաև որպես բուժական միջոց: հիպնոսային վիճակի ժամանակ էությունը գիտակցության յուրօրինակ փոփոխությունն է, որի դեպքում անհետանում է բանականությունը և հոգեկան, իսկ որոշ դեպքերում նաև մարմնական ֆունկցիաները անխափան ենթարկվում են այն մտքերին և մտապատկերներին, որը ստեղծում է հիպնոսողը կամ նախօրոք ստեղծել է ինքը` տվյալ անձը (աուտոհիպնոս):

Ընդհանրապես մարդու հիպնոսային վիճակն առաջանում է աստիճանաբար, երբ ստեղծվում է քնելու վիճակին բնորոշ առանձնահատկություններ: Կայծակնային հիպնոսի ժամանակ առանց քնեցնելու կարելի է առաջացնել գիտակցության խոր փոփոխություն` սոմնամբուլիկ շրջան:

Առաջարված են հիպնոսի խորության տարբեր աստիճաններ և դրանց որոշման զանազան չափանիշներ: Ըստ Ա. Բիրախի կան հիպնոտիկ վիճակի երեք աստիճան` լեթարգիկ- քնկոտության, թուլության, անտարբերության վիճակ; կատալեպտիկ- տեղի է ունենում մկանների այն աստիճան թուլացում, որ անհնար է դառնում բարձրացնել ոչ ձեռքը, ոչ ոտքը, կամ էլ մեկ ուրիշի կողմից բարձրացված ձեռքը առանց որևէ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

43

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

լարվածության անշարժ մնում է այդ դիրքում; սոմնամբուլիկ- հիշողության լրիվ կորուստ այն ամենի մասին, ինչը լսվել կամ ապրվել է հիպնոսի ժամանակ:

Ըստ բոլոր դասակարգումների սոմնամբուլիզմը (հիպնոսային տրանս) բնորոշվում է որպես ամենախոր հիպնոս:

Հիպնոսի ժամանակ ներշնչմամբ կարելի է առաջացնել բոլոր տեսակի զգայությունների թուլացում, ուժեղացում կամ զգացող-ընկալող ֆունկցիաների աղավաղում, ազդել ուշադրության համակենտրոնացման, նրա բաշխման, ծավալի, փոխարինման և կայունության վրա: Հիպնոսի հենց սկզբնական շրջաններում նկատվում է հիշողության ֆունկցիաների բարձրացում` հիպերմնեզիա, որն արտահայտվում է ինչպես վերարտադրող, այնպես էլ պահպանվող հիշողության լավացում: Հիպնոսի ժամանակ գիտակցության փոփոխությունը տարբեր է, յուրօրինակ և կախված է հիպնոսի խորությունից: Հիպնոսի ժամանակ առաջանում է ռապորտ, որի միջոցով ծրագրվում և կատարվում է հիպնոսողի ներշնչած գործունեությունը:

Ռապորտի օգնությամբ է ծրագրավորվում ողջ գործունեությունը, ընկալումն ու հուզային ապրումները, վարքագիծը, նույնիսկ ինքնագիտակցությունը և անձի առանձնահատկությունները: Հիպնոտիկ վիճակի ձևավորման համար անհրաժեշտ հիմնական պայմաններն են

1. Միօրինակ գրգռիչների ապաակտիվացնող ազդեցությունը: Ներգործության միապաղաղությունը, որը վկայում է իրադրության ամփոփվածության մասին, բերում է զգաստության ռեակցիայի և հետազոտական ռեֆլեքսների հանգմանը: Ֆիզիոլոգիական առումով միօրինակ գրգռիչների ներգործությունը առաջ է բերում համապատասխան զգայության օրգանների հոգնածություն և գլխուղեղի կեղևում նրանց հետ կապված մասերում արգելակման պրոցեսներ, որոնք հետո տարածվում են մնացած մասերը: Այս օրինաչափությունը լայնորեն կիրառվում է հիպնոսացման եղանակներում` հայացքի ֆիքսում, հիպնոսացնողի խոսքի միապաղաղություն, ռիթմիկ ջերմության ներգործություններ և այլ թույլ կրկնվող գրգռիչներ, որոնք բերում են արթմնի վիճակի մակարդակի ցածրացման:

2. Ռելաքսացիա, մկանների թուլացում, որը նյարդային համակարգը պատրաստում է հանգստի, արթունությունից քնի անցողիկ վիճակի:

3. Քնի մեջ ձայնային ազդանշանների ընկալումը: Սա քնի ժամանակ գլխուղեղի կեղևի արթուն կենդանիների ձևավորված դերն է: Ռապորտի ձևավորումը հիպնոսում հիմնվում է բարձրագույն նյարդային գործունեության հենց այս մեխանիզմների վրա և բնական քնի ժամանակ «պահակային կետերի» առաջացումից տարբերվում է միայն համապատասխան պայմաններով, հոգեբանական կողմնորոշման յուրահատկություններով:

4. Ներշնչվողականություն, սա ավելի հաճախ արտահայտվում է այն դեպքերում, երբ մարդու նյարդային համակարգը հայտնվում է թուլացած վիճակում ինչ-որ արտասովոր ներգործություններից` հիվանդություն, խորը վիշտ, բարդ իրավիճակում ընտրության դժվարություն, ուժեղ ֆիզիկական հոգնածություն և այլն: Այս վիճակները, ցածրացնելով արթմնիության մակարդակը, հաճախ բերում են այսպես կոչված պարադոքսալ փուլի, որի դեպքում ռեալ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

44

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

աշխարհի ուժեղ գրգիռները ընկալված են ավելի վատ, քան թույլ խոսքային ներգործությունները:

Հիպնոսի բուժական ազդեցությունը կատարվում է մի քանի ուղղություններով` հիպնոսի ժամանակ ներշնչման միջոցով ուղղակի ազդում հիվանդության ախտանիշների վրա, ուղեղի նեյրոդինամիկայի վերականգնում հակազդեցության` հիպնոկատարզիսի կամ հիպնոանալիզի միջոցով վերացնելով հիվանդ, մեկուսացված կետերը, լրիվ ռելաքսացիայի և խոր հանգստի միջոցով հոգեկան ու մարմնական ֆունկցիաների վերականգնում: Ինքնաբուժման ծրագրի իրագործմանն անցնելով` մարդը հույս ունի իրականացնել իր առջև դրված խնդիրները որքան հնարավոր է արագ: Դրանում անգնահատելի օգուտ կարող է բերել ինքնահիպնոսը, որը ներքին բանականության հետ շփվելու իդեալական միջոց է, ինչպես նաև վերջինիս վրա ներգործելու արդյունավետ գործիք: Հիպնոթերապիայի ներուժը հսկայական է, բայց այն ամբողջությամբ իրացնելու համար անհրաժեշտ է հասկանալ բուն հիպնոսի էությունը և հրաժարվել նրա մասին որոշ ծանոթ, բայց բացարձակ սխալ պատկերացումներից: Ցավոք սրտի, հասարակության մեջ դեռևս շրջանառվում է հիպնոսի նկատմամբ հոռետեսական մոտեցումը, ընդ որում բժշկական մասնագետները այդ առումով, ցավոք, հանդես են գալիս ոչ ավելի գրագետ, քան իրենց հիվանդները: Չգիտես ինչու ընդունված է համարել, որ, իբր, մտնելով տրանսի մեջ` մարդը կորցնում է գիտակցությունը: Նման մռայլ հեռանկարը, բնականաբար, չի կարող չմտահոգել ցանկացած նորմալ մարդու: Մինչդեռ ընկղմման ցանկացած խորության վրա անհատը պահպանում է մտքերի պարզությունն ու հաշիվ է տալիս իրեն իր սեփական խոսքերի և արարքների համար: Ընդհանրապես հիպնոտիկ քունը իր բնութագրիչներով շատ քիչ է տարբերվում սովորական վիճակից, և շատ հաճախ, լինելով քիչ խորության վրա` մենք ընդհանրապես չենք նկատում ոչ մի փոփոխություն: Պատահական չէ, որ հիպնոսի ենթարկողն անընդհատ օգտվում է հսկիչ ներշնչանքներից-թեստերից. միայն երբ համոզվում է, որ կոպերը իսկապես <<հպվել են և չեն կարող պոկվել իրարից>> կամ <<ձեռքը այնքան է ծանրացել, որ չի կարող վեր բարձրանալ>>, մարդն սկսում է գիտակցել, որ իրոք գտնվում է հիպնոսի տակ: Մյուս տարածված թյուր կարծիքը կայանում է նրանում, որ հիպնոս անողը, իբր, ամբողջությամբ իր կամքին է ենթարկում հիվանդին և ստիպում է վերջինիս կատարել նրա ցանկացած հրամանները: Իրականում մարդը ընդունակ չէ հիպնոսի տակ անել ոչ մի բան, որը կարող էր հակասել իր էությանը, պնդումներին և բարոյական սկզբունքներին. ցանկացած անհամատեղելի ներշնչանք պարզապես կմերժվի ենթագիտակցության կողմից: Դա պետք է իմանա ցանկացած մարդ, քանի որ հենց ինքն իր նկատմամբ վերահսկողության կորստի վախը, որպես կանոն, հանդիսանում է մեծ խորություններ մտնելու հիմնական հոգեբանական խոչընդոտ: Ի հեճուկս մեկ այլ տարածված և սխալ պատկերացման, մարդը չի կարող հիպնոսի տակ ասել մի այնպիսի բան, որի համար հետագայում կփոշմաներ: Մտքի պարզությունը պահպանվում է ցանկացած խորության վրա, դրա համար կարիք չկա վախենալ սեփական գաղտնիքների համար. ոչ մի հիպնոզի ենթարկող նույնիսկ մեծ ցանկության

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

45

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

դեպքում չի կարողանա դրանք բացահայտել: Երբեմն հիվանդները հարցնում են. <<Իսկ ինչ կլինի, եթե ես` մտնելով տրանսի մեջ, հետո չկարողանամ արթնանալ>>: Երբեմն, ոչ արագ արթնացման համար բավական է հիպնոս անողի միայն մի հրահանգը, կամ հենց հիպնոսի անհատի ցանկությունը: Ուշացումներ նկատվում են ծայրահեղ հազվադեպ, ընդ որում դրանք միշտ ունեն իրենց պատճառները. ամենայն հավանականությամբ, մարդն առաջին անգամ է ձեռք բերում ներքին հարմարավետության զգացում, և ենթագիտակցությունը պարզապես չի ուզում դրանից հրաժարվել:

ՀԻՊՆՈՏԻԿ ՎԻՃԱԿԻ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԲՆՈՒԹԱԳՐԻՉՆԵՐԸ Տարբերում են հիպնոսի մեջ մտնելու երեք մակարդակներ` թեթև, միջին և խորը: Թեթև տրանսի վիճակում նկատվում են` խորը մկանային թուլացում, անտարբերություն, ծանրություն բոլոր անդամներում, բիբերի նկատելի շարժում իջած կոպերի տակ: Հնարավոր է կատալեպսիայի ազդեցությունը` <<քարացում>> արհեստական դիրքում մկանային ուժեղ ձգվածության արդյունքում, կամ հակառակը, լրիվ թուլացում: Կատարվում են հիմնական հիպնոտիկ թեստերը` <<աչքերը չեն բացվում>>, <<հնարավոր չէ անջատել մատները>>: Հնարավոր է մասնակի տարիքային հետընթաց: Միջին ընկղմմանը բնութագրական են` թուլացում, անտարբերություն, կատալեպսիա: Համապատասխանաբար կարող են նկատվել` անեսթեզիա (մաշկի անզգայնացում) և (արթնանալիս) ամնեզիա (հիպնոտիկ կուրսի բովանդակության դուրսթռչում հիշողությունից): Հիպնոտիկ ներշնչանքից կանգնում է արյունահոսությունը:

Հիպնոսի խորը մակարդակում հնարավոր են` բարդ պատրանքներ բոլոր հինգ զգայարանների մասնակցությամբ, լրիվ տարիքային հետընթաց, տեղային անզգայացում և լրիվ պոստհիպնոտիկ ամնեզիա: Անհատի կողմից ժամանակի ընթացքի զգացումը այս մակարդակում կտրուկ աղավաղված է: Հիպնոսի ազդեցությամբ բոլոր մակարդակներում էլ պահպանվում են` ռապորտը (հիպնոսի ենթարկողի հետ շփվելու կարողություն) և պոստհիպնոտիկ (այսինքն` տրված ապագայի համար) ներշնչանքների նկատմամբ զգայունությունը: Վերջիններիս արդյունավետությունը խորացման մեծացմանը զուգընթաց մեծանում է: Ինքնաթերապիայի մեջ կարևոր դեր է խաղում տարիքային մասնավոր հետընթացի երևույթը: Էությունը կայանում է նրանում, որ ենթագիտակցությունը կարողանա հարություն տալ հիշողության մեջ հեռու անցյալի իրադարձությունը, բայց ոչ թե պարզապես <<հիշել>> այն, այլ բոլոր հինգ զգայարաններով այն նորից վերապրել: Լրիվ տարիքային հետընթացը հնարավոր է միայն խորը տրանսի դեպքում և դրան համարյա երբեք հնարավոր չէ հասնել ինքնահիպնոսի ժամանակ, այն տեղափոխում է մարդուն անցյալ լրիվությամբ: Անհատը դադարում է ճանաչել օպերատորին, քանի որ նրա կյանքի ողջ հաջորդ հատվածը (վերապրած պահից մինչև ներկա ժամանակ) կարծես թե ջնջվում է, ժամանակավորապես դադարում է գոյություն ունենալ: Մասնակի տարիքային հետընթացը (որին հեշտությամբ կարելի է հասնել գրեթե բոլոր մակարդակներում) թույլ է տալիս մեզ ոչ միայն ամենայն մանրամասնությամբ <<կենդանացնել>> նախկինում

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

46

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

վերապրած պահերը, այլև վերլուծելով իրավիճակը` հասկանալ, թե ինչու են դրանք անջնջելի հետք թողել ողջ հետագա կյանքի վրա: Լրիվ կերպարանափոխության ժամանակ մեր դատողության վերլուծական <<բաժինը>> որոշ ժամանակով անջատվում է: Հետընթացի երկու ձևերն էլ անգնահատելի դեր են խաղում հոգեթերապիայի մեջ. դրանք հնարավորություն են տալիս ներթափանցել հիշողության ամենահեռավոր հատվածները, որոնք սովորական պայմաններում ամուր կողպված են: Ինքնահիպնոսը առօրեական երևույթ է: Բոլոր մարդիկ, նույնիսկ գլխի չընկնելով այդ մասին, ժամանակ առ ժամանակ ընկղմվում են հանկարծակի հիպնոտիկ տրանսի մեջ: Ինքնաընկղմումը այնքան առօրեական երևույթ է, որ ոչ մեկի մտքով անգամ չի անցնում կապել այն ինչ-որ հիպնոսի հետ: Օրինակ, բոլորին քաջ հայտնի <<քուն արթուն վիճակում>> վիճակը ոչ այլ ինչ է, քան թեթև հիպնոտիկ տրանս: Ինքնանպատակ ընկղմումը գրքի, էկրանի, լարված գործունեության մեկ այլ օբյեկտի վրա ուշադրության լարված կենտրոնացման բնական հետևանքն է: Հիպնոտիկության մասնիկը առկա է նաև ծիսական բնույթի կրոնական միջոցառումների մեջ, հատկապես, երբ այդ ամենի ժամանակ օգտագործվում է երաժշտություն. լսարանի մեծ մասը նման աստվածապաշտությունների ընթացքում իրենից անկախ մտնում է տրանսի մեջ: Իսկ յուրաքանչյուրին, ով մեքենա է վարում, քաջ հայտնի է հետևյալ իրավիճակը` դուք սլանում եք ամայի փողոցով` թուլանալով ղեկի վրա, ցրված հայացքով անցնում եք հեռվում մնացող սպիտակ գծի վրայով, երբ բռնում եք ձեզ այն մտքի վրա, որ անցել եք ինչ-որ քաղաքի փողոցներով և ոչինչ չեք կարող հիշել նրա մասին: Ամեն ինչ շատ հեշտ է բացատրվում. դուք տարերայնորեն մտել եք հիպնոտիկ տրանսի մեջ, և արթնանալիս ունեցել եք մասնակի հիշողության կորուստ` ամնեզիա: Այսպիսով, հիպնոսը նորմալ երևույթ է, որը մեր առօրյա կյանքի անբաժան մասն է կազմում: Շատերը հիպնոսի մեթոդը կիրառում են շատ հեշտ. բացառված չէ, որ ոմանց դրա համար պետք է ավելի շատ ժամանակ, հնարավոր է, նաև, մի քանի փորձ:

ԸՆԿՂՄԱՆ ԽՈՐՈՒԹՅԱՆ ՉԱՓՈՒՄ Հիպնոտիկ տրանսի միևնույն մակարդակում գտնվելը գրեթե հնարավոր չէ: Միշտ նկատվում է որոշակի <<ճոճ>>, այսինքն` մարդ կամ սահուն ընկնում է <<փոսը>>, կամ դանդաղ լողում է <<ալիքներում՝ թիակներով>>: Նման երևույթները խոսում են այն մասին, որ նա գտնվում է բավարար խորության վրա: Առաջին ինքնաընկղմման գործընթացը կխլի 20-30 րոպե: Այստեղ լավ է չափումներով չզբաղվել, քանի որ նույնիսկ աննշան հիասթափությունը կարող է դժվարացնել հետագա աշխատանքը: Ընկմման առավելագույն խորությունը հասնում է 8-10 սեանսի, չնայած կանոններից բացառությունները հազվադեպ չեն: Մոտավորապես 5-րդ ընկղմումից հետո կարելի է արդեն առաջարկել ինչ-որ հիպնոտիկ թեստ: Թեստ <<Լողացող ձեռք>>. Այսպիսով, մարդը տրանսի մեջ է, նրա ձեռքերը թուլացած պարզած են մարմնի երկայնքով կամ հանգստանում են ձեռնատակներին: Կենտրոնացնել ուշադրությունը աջ ձեռքի վրա (ձախը` ձախլիկների համար), շատ լավ զգալ դրա ծանրությունը և լրիվ անշաժությունը: Որից հետո ներշնչվել, որ ձեռքի քաշը հիմա կսկսի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

47

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

կտրուկ նվազել և ծանրությունը` ինչպես օդը, նրանից դուրս կգա: <<Ձեռքը դառնում է թեթև ու թեթև>>, - կրկնում են հրահանգը, - <<թեթև ու թեթև: Հիմա այն կդառնա թեթև, ինչպես բմբուլը, այնքան թեթև, որ ինքն իրեն կբարձրանա օդ: Այն կծալվի արմունկում, մատները կպոկվեն մակերևույթից և կթռչեն վերև, իսկ նրանց հետևից կգնա նաև ողջ ձեռքը, բարձր ու բարձր, բարձր ու բարձր: Կանցնի շատ քիչ ժամանակ, և մատներս կհպվեն իմ դեմքին>>: Եվ, իրոք, մարդն անմիջապես կզգա, ինչպես նրա ձեռքը կսկսի արագ կորցնել քաշը: Մատների ծայրերը կդողան, օդ կբարձրանան` տանելով իրենց հետևից ողջ ձեռքը: Շարունակել կրկնել ներշնչանքները, միայն թե չօգնել շարժմանը գիտակցաբար: Ղեղավարվելով բացառապես ենթագիտակցության կամքով (<<ներքին բանականությամբ)` ձեռքը շատ հեշտ է լողում ինքն իրեն: Մի քանի րոպեից (կամ ավելի շուտ) մատներով նա կդիպչի դեմքին: Արթնանալը դանդաղ կսկսվի, և շարժումը սկզբում կազմված կլինի փոքր հրումներից, որից հետո ավելացնելով բարձրությունը` կամաց-կամաց կաճեն արագությունն ու սահունությունը: Դեմքով զգալով հպումը` պարզապես թույլ տալ դաստակին ընկնել ազատ և հարմար: Հաջող իրականացված թեստը վկայում է այն մասին, որ մարդը գտնվում է հիպնոսի առնվազն թեթև փուլում: Թեստ <<փակ կոպեր>>. Աչքերը փակ են, կոպերը ամուր հպված են: Ասել. <<Հիմա ես կհաշվեմ մինչև երեքը, որից հետո էլ չեմ կարողանա բացել աչքերս>>: Որքան ուժեղ ես կփորձեմ բացել կոպերս, այնքան դրանք ավելի ուժգին կհպվեն: Մեկ՝ կոպերը սոսնձվում են, ամուր ու կիպ, երկու` կոպերը արդեն միահյուսվել են միասին, դրանց այժմ էլ չի լինի անջատել, երեք` կոպերը փակվեցին վերջնականապես, և այժմ աչքերն ամուր են փակված, ինչպես կողպեքով>>: Փորձել բացել դրանք, բայց մտքում կրկնել. <<Կողպեքով, կողպեքով>>: Եթե որոշ գիտակցված փորձեր չեն ստիպում մարդուն խանգարել ներշնչանքը, ուրեմն թեստը բարեհաջող է ընթանում: Նման երևույթների մեխանիզմը բավականին հեշտ է. <<ներքին բանականությունը>> արգելափակում է կապի որոշ ուղիներ, և ազդանշանները, որոնք ուղարկվում են գիտակցության կողմից, պարզապես չեն հասնում իրենց նպատակին: Չմոռանալ, որ ներշնչանքները հարկավոր է կրկնել դանդաղ, և դադարները դրանց միջև պետք է բավական լինեն, որպեսզի ենթագիտակցությունը կարողանա ընդունել ազդանշանը և կատարել նրանում առկա հրահանգը: Թեստ <<շղթայված մատներ>>. Այս թեստը ըստ էության քիչ է տարբերվում առաջինից: Խաչելով մատները` մարդը կամ պարզում է դաստակները իր առջև, կամ տանում է դրանք գլխի հետև, որից հետո տալիս է իրեն նույն ներշնչանքները, բայց մի փոքր փոփոխված:

ԵԼՔ ՀԻՊՆՈՏԻԿ ՏՐԱՆՍԻՑ Հիպնոտիկ տրանսից դուրս գալու համար բավական է ասել. <<Ես հիմա կարթնանամ>>, -և հաշվել մինչև երեքը, կամ կարելի է նաև մինչև հինգը: Գրեթե անշուշտ մարդն իրեն կզգա թարմացած, առույգացած, կզգա նոր ուժերի հոսք, բայց լավ կլինի նախորոք ապահովագրվել և այս ամենը ապահովել հատուկ ներշնչման միջոցով: Երբեմն

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

48

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

արթնանալիս առաջ է գալիս թեթև գլխացավ. ներշնչվելով կարելի է հեշտությամբ հեռու մնալ այս տհաճությունից: Ժամանակը հիպնոսի տակ անցնում է աննկատ, և կես ժամը մարդու համար թռչում են` ինչպես մի քանի ակնթարթ: Տրանսի մեջ մտնելով հոգնած վիճակում` նա կարող է <<սայթաքել>> ամենասովորական քնի մեջ: Նման հնարավորության մասին լավ է տեղյակ պահել նախորոք: Հիպնոսեանսի տևողությունը հեշտությամբ կառավարվում է. եթե մարդը ներշնչանքով <<պատվիրում է>> արթնանալու ժամանակը, ապա ենթագիտակցությունը անպայման կարթնացնի նրան ճիշտ պահին:

ԻՆՉՊԵՍ ԿԱԶՄԵԼ ՆԵՐՇՆՉԱՆՔՆԵՐԸ Այն ամենը, ինչ վերաբերվում է ներշնչանքների բանաձևերին, վերաբերվում է ինչպես նրանց կիրառումներին հիպնոտիկ տրանսում, այնպես էլ դրանց օգտագործմանը արթուն ժամանակ (պարզ գիտակցության վիճակում): Ներշնչանքները լինում են ուղղակի և անուղղակի, դրական և բացասական, թույլատրող և հրամայական: Ինքնաներշնչումը միշտ պետք է լինի ուղղակի, այլ ոչ թե անուղղակի: Դրական ներշնչանքը միշտ մի քանի անգամ ավելի արդյունավետ է բացասականից, իսկ դա նշանակում է, որ արտահայտությունները կազմելիս պետք է խուսափել <<չ>> մասնիկից, այսինքն` արտահայտված, ինչպես, օրինակ, <<չեմ անի>>, <<չեմ կարողանա>>, <<չի անի>> և այլն: <<Վաղը իմ գլուխը չի ցավի>> արտահայտությունը բացասական ներշնչման տիպիկ օրինակ է: Ճիշտ կլինի ասել. <<Իմ գլուխը կլինի պարզ ու մաքուր, վաղը ես ինձ հիասքանճ կզգամ>>: Թույլատրող ներշնչանքները ավելի լավ են կատարվում ենթագիտակցության կողմից, քան հրամայականները: Եվ դա զարմանալի չէ. հոգու խորքում մենք բոլորս էլ չենք սիրում, երբ մեզ հետ խոսում են հրամայական տոնով: Սակայն հաճախ տեղի է ունենում հակառակը. ներշնչանքի նկատմամբ ռեակցիան բացարձակ անհատական է, և ենթագիտակցության ծարավը ենթարկվելու նրան, ով ավելի ուժեղ է, ապրում է շատ մարդկանց մեջ: Թույլատրող են կոչվում այն ներշնչանքները, որոնք կազմված են հետևյալին նման. <<դուք կարող եք>>: Հրամայականները իրենց մեջ հրաման են պարունակում. <<դուք պետք է...>>: Կրկնողությունը կարևոր գործոն է ենթագիտակցական ընկալման համար, դրա համար յուրաքանչյուր արտահայտությունը հարկավոր է կրկնել նվազագույնը 3-4 անգամ: Որպեսզի <<ներքին բանականությունը>> հասցնի յուրացնել միտքը և իրացնի այն, պահանջվում է ժամանակ, դրա համար էլ ավելի լավ է չսպասել նրանից անհապաղ արդյունքներ: Ներշնչանքը միշտ պետք է ուղղված լինի մոտ ապագայի վրա: Ասել ինքդ քեզ. <<գլխացավն անցավ>>,-նշանակում է մտնել տարրական հակասության մեջ իրականության հետ. ոչինչ ակնթարթորեն չի կարող գալ, հայտնվել: <<Հիմա իմ գլխում պարզություն կմտնի, ցավը կթուլանա, և մի քանի րոպեից ես ինձ հիանալի կզգամ>>,- ահա ներշնչանք, որը ենթագիտակցությանը տալիս է ժամանակ աշխատանքի համար, և դա նշանակում է, որ շուտով կկատարվի: Ներշնչանքի ազդեցությունը բազմակի կուժեղանա, եթե <<խոսքային ուղերձին>>

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

49

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ավելացվի նաև տեսողական <<նկար>>: Ենթադրենք` օրվա վերջում մարդն իրեն հոգնած զգաց և որոշեց օգնել իրեն ներշնչանքով: Արտահայտելով հիմնական միտքը խոսքերով (<<Հիմա ես ինձ առույգ, թարմ ու հանգստացած կզգամ...>>)` անհրաժեշտ է պատկերացնել, որ դու գտնվում ես սպորտային հրապարակում կամ պարզապես փողոցով քայլելիս, լայն քայլերով, ուսերը ուղղած, թափահարվելով: Պետք է ջանալ աչքերի առաջ պահել այս տեսողական պատկերը 3-4 րոպե, և արդյունքը կգերազանցի բոլոր սպասուները: Վերջապես, կազմելով ներշնչանքները` հարկավոր է ուշադրություն դարձնել Կուեի <<հակառակ ազդեցության օրենքի>> վրա, որի մասին արդեն խոսվել է ինքնաներշնչման բաժնում: Հիշեցնենք, որ եթե մարդը` երազելով որևէ նպատակի հասնելու մասին, մտածում է, որ, երևի, նրա մոտ դա չի ստացվի, ապա նպատակին հասնել չի լինի; <<Կփորձեմ>> բառը պետք է բացառվի ինքնաներշնչման բանաձևերից, քանի որ նրա մեջ առկա է կասկածանք, անհաջողության սպասում: Հակառակ ազդեցության օրենքը տեսանելիորեն ցուցադրվում է սովորական օրինակով` այն մարդու վարքագծով, որը տառապում է անքնությամբ: Ահա նա պառկում է քնելու` նախորոք գիտենալով, որ նա քնել չի կարողանա, փակում է աչքերը և ամբողջ ուժով սկսում է <<ջանալ>>, բնականաբար, քշելով ցանկալի երազը ավելի հեռու և հեռու, վերջապես լրիվ թուլությունից մի պահ մոռացվում է: Դրա համար, նշելով նպատակները, պետք է հավատալ, որ այն անպայման կկատարվի:

ՀԻՊՆՈՍԻ ԿԻՐԱՌՄԱՆ ՄԻ ՔԱՆԻ ՈԼՈՐՏՆԵՐ 1. Ուժերի վերականգնում. Տիրապետելով ինքնահիպնոսին` մարդը կարող է հանել լարվածությունն ու հոգնածությունը, զգում է ինքն իրեն հանգիստ, ամրացած: Օրինակ մարդը երեկոյան գործից տուն է գալիս, ահավոր հոգնած է զգում, մի բան էլ պետք է հավաքվել հյուր գնալու համար: Ինքնահիպնոսի մի քանի դաս և նա դառնում է թարմ, ուրախ, նոր էներգիայով լցված: 2. Անքնություն. Ինքնահիպնոսում ինքնաներշնչումը կարևոր միջոց է հանդիսանում անքնության դեմ: Քնիչ առաջ, անկողնում, մտնելով հիպնոտիկ տրանսի մեջ` հարկավոր է մտովի ասել. <<Մի քանի րոպեից ինձ մոտ կգա առողջ, ամուր, թարմացնող քուն: Շատ խորը, ամուր ես կքնեմ մինչ առավոտ...>>,- անմիջապես շեղվել, սկսել մտածել ինչ-որ լավ բանի մասին: Դա կարևոր է, քանի որ նշված է` ինչքան դժվար ես փորձում քնել, այնքան դա վատ է ստացվում: Այնպիսի պատճառաբանություններ, ինչպիսիք են` <<շատ շուտով>>, <<մի քանի րոպեից>> և այլն այստեղ էական դեր են խաղում. այդ կերպ մարդը հասկացնում է ենթագիտակցությանը, որ չի դնում նրա առաջ կոշտ, ժամանակային շրջանակներ` թույլ տալով լիարժեք յուրացնել գաղափարը և 2-3 կամ 20-30 րոպեից, կարևոր չէ, այն ի կատար ածել: Քնի մասին մտքերի վրա պետք չէ շատ երկար կանգ առնել, դրանով կարելի է առաջ բերել միայն հակառակ ռեակցիան: Ինչքան վստահ է իրեն զգում մարդը ինքնահիպնոսում, այնքան ավելի են նրա շանսերը հաջողության համար: Անքնության կանխազգացումը, առաջիկայում արթուն մնալու վախը միայն նպաստում

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

50

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

են քնի նորմալ կառուցվածքի քանդմանը: Ծայրահեղ կարևոր է համոզել ինքդ քեզ նրանում, որ ինչքան էլ տհաճ լինի այդ իրավիճակը, առողջության համար այն ոչ մի վնաս չի ներկայացնում; Պետք է ասել ինքդ քեզ. <<Այո, ես չեմ քնում, ի՞նչ կա դրանում: Ես պառկած հանգստանում եմ, ուժերս եմ վերականգնում: Ինչ տարբերություն, թե ես ինչքան այսպես կպառկեմ` մեկ ժամ, երկու, վաղ թե ուշ ես անպայման կքնեմ>>: Նման ինքնաներշնչանքները շատ արդյունավետ են, չեն թողնի, որ աշխատի հակառակ ազդեցության օրենքը: Չհաշվել րոպեները, չփորձել քնել ինչ գնով էլ լինի, և քունը շատ շուտով կգա: <<Վերջիվերջո, ես քնում եմ, ոչ այնքան շատ, որքան կուզենայի, և ինձ ընդհանուր առմամբ վատ չեմ զգում>>,- այս փաստի գիտակցությունը պետք է մեկընդմիշտ օգնի մարդուն դուրս մղել մարդու միջից վախը անքնության դեմ: 3. Հիպնոտիկ անզգայացում. հիպնոսում անզգայացման կարելի է հասնել մի քանի եղանակներով, այստեղ մենք կքննարկենք դրանցից երկուսը, որոնք նկարագրված են Լ. Լեկրոնի կողմից: Անմիջապես նշենք, որ ընկղմման խորությունը տվյալ դեպքում շատ էական է, դրա մեծացումը բավականին հեշտացնում է դրված խնդիրը: Եթե ցավազրկման գործընթացը մարդու մոտ համեմատվում է <<սառեցման>> հետ, վերջինս հեշտությամբ կարելի է ապահովել համապատասխան ներշնչմամբ: Մի քանի անգամ կրկնել. <<Հիմա աջ դաստակը կթմրի, նրանում առաջ կգա հաճելի սառնության զգացում: Ահա կամաց-կամաց սկսում է կորցնել զգայունությունը...>>: Մի քիչ անց ավելացնել. <<Հիմա ես երեք անգամ կսեղմեմ դաստակը` սկզբում կամաց, հետո ավելի ուժեղ, և ամեն անգամից հետո թմրածությունը կմեծանա: Չորրորդ սեղմումը ընդհանրապես չի զգացվի, դաստակը ամբողջությամբ անզգայացած կլինի>>: Այդ պահին արդեն կնկատվի որոշ փոփոխություններ: Սպասել, մինչև զգացողությունը ուժեղանա, և սկսել սեղմել ինքդ քեզ տարբեր կետերում: Վերջապես, սեղմել մաշկը եղունգներով ամբողջ ուժով. կզգացվի սեղմում առանց ցավի, ինչպես եթե ձեռքի վրա լինի բարակ ձեռնոց: Հնարավոր է խորը անզգայացման առաջին անգամից չհաջողվի հասնել, բայց այն, որ մասնակի անզգայացում եղել է, կարելի է համոզվել` համեմատության համար սեղմելով մյուս ձեռքը: Վերջնական արդյունքը մեծապես կախված է ներքին տրամադրվածությունից. կասկածները, անվստահությունը կխանգարեն ներքին բանականությանը ամբողջությամբ իրականացնել ներշնչանքը, ամբողջությամբ <<անջատել>> նյարդային վերջույթները: Իդեալական դեպքում ազդեցությունը նույնն է, ինչ-որ ցանկացած այլ անզգայացման միջոց: Այսօր այս ոլորտում կուտակված է բավականաչափ փորձ, որի հետ ծանոթությունը կօգնի այս գործում: Համաշխարհային պրակտիկայում տասնյակ հազարավոր կանայք հաջողությամբ իրենց վրա փորձարկել են ցավազրկման ազդեցությունը հիպնոսի տակ ծննդաբերության ժամանակ, այս օրինակը միայն վկայում է այն մասին, թե ինչքան խորը և լիարժեք կարող է լինել հիպնոտիկ անզգայացումը: Իրենց պրակտիկայում հիպնոս օգտագործած անզգայացողների փորձն ապացուցում է, որ բարդ վիրահատությունները կարող են իրականացվել` առանց այս կամ այն անզգայացնող դեղամիջոցների օգտագործման: Եթե հավատալ հիպնոտիկ անզգայացման լայն հնարավորություններին, այն կօգնի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

51

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

հեշտությամբ սովորել <<անջատել>> ցավը ինքնահիպնոսում: Եթե բավականին ազատ զգալ հիպնոտիկ տրանսում, ընթացակարգը կարելի է հեշտացնել, հասցնելով այն պարզագույն ներշնչանքի. <<Հիմա ես ամբողջությամբ կանզգայացնեմ աջ դաստակս, երեք անգամ կշոյեմ մաշկս ձախ ձեռքիս մատներով, որից հետո կսեղմեմ այն և ցավ չեմ զգա, միայն թույլ սեղմում>>: Ձեռք բերված վիճակի մակարդակը գնահատելու համար ավելի լավ է համեմատել` սեղմել մյուս ձեռքը: Նման կերպ աշխատելով դաստակի հետ` մարդ հեշտությամբ կարող է անզգայացնել մարմնի ցանկացած մաս: Չարժե նույնիսկ խոսել այն մասին, թե այս կարողությունը ինչքան կօգնի ատամնաբույժի մոտ` բավական է բժշկից խնդրել մի քանի րոպե ինքնաընկղմման համար և մարդն ազատ է տանջանքներից: Կարելի է հրաժարվել նաև նովոկայինից, չնայած, իհարկե, նման համարձակ քայլը ենթադրում է լիարժեք վստահություն սեփական ուժերի մեջ: Պետք չի մոռանալ այն մասին, որ ցավը հիմնականում կատարում է ազդանշանային ֆունկցիա` օրգանիզմին տեղեկացնելով գալիք վտանգի մասին, այնպես որ ծայրահեղ անիմաստ է զբաղվել, օրինակ, ապենդիքսի անզգայացմամբ: Դրա հետ մեկտեղ անզգայացումը հիպնոսում թեթևացրել է այն մարդկանց վերջին ժամերը, որոնք մահանալու էին քաղցկեղից: Այլ խոսքերով, այս ուժեղ միջոցից կարելի է օգտվել` հիշելով, որ ցավազրկումը լավ է այն դեպքում, երբ կան ցուցումներ, այսինքն` այն, իրոք, անհրաժեշտ է: 4. Օգնություն ուսման մեջ. Ինքնահիպնոսը օգնում է մարդկանց ուսման մեջ: Բավական է սովորել բացել աչքերը տրանսի մեջ (իսկ դա դժվար չէ), և կարելի է մի քանի անգամ ավելի բարձրացնել մտավոր գործընթացների արդյունավետությունը: Հիպնոսի օգնությամբ կարելի է լավացնել հիշողությունը և սրացնել ընկալումը, չափազանց կենտրոնանալ առարկայի վրա և փայուն հանձնել քննությունները: Նախքան հիպնոսի մեջ առաջին անգամ աչքերը բացելը, հարկավոր է նախորոք ներշնչել ինքդ քեզ, որ ամեն անգամ կոպերը բացելիս տրանսի մեջ մտնելը կլինի ավելի խորը: Նման զգուշավորությունը չի խանգարի, քանի որ ինքն իրենից կոպերի բացումը, որը կապվում է քնից մարդու արթնանալու հետ, սովորաբար փոքրացնում է ընկղմման խորությունը: Լեկրոնը նկարագրում է մի դեպք, որը տեղի է ունեցել ուսուցչուհու հետ, նա ընդունվել էր հատուկ ամառային դասընթացներին Էվկլիդյան երկրաչափությունից այն հույսով, որ ստանար գիտական աստիճան և մեկուկես ամսվա դասընթացից հետո հայտնվեց հուսահատության մեջ. ուսուցումը նրան ընդհանրապես չէր տրվում, և ոչինչ, բացի առարկայի նկատմամբ ատելությունից, նա չէր զգում: Հաշվի առնելով հիվանդի հիասքանչ հիպնոտիկությունը` Լեկրոնը խորհուրդ տվեց նրան ոչ միայն աշխատել նոր նյութի վրա, այլև հանձնել քննությունները` գտնվելով հիպնոտիկ տրանսում: Արդյունքը գերազանցեց բոլոր սպասումները. նա ավարտեց դասընթացը <<գերազանց>>…

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

52

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

¹³ë³ËáëáõÃÛáõÝ №8.

ՅՈԳԱ Յոգա բառը սանսկրիտերենից թարգմանաբար նշանակում է «կապ»,

«միասնություն»: Բառի արմատը երբեմն վերծանվում է «յուջ» բառից, որը լայն և փոխաբերական իմաստով նշանակում է «կարգ ու կանոն մտցնել», «ստիպել կենտրոնանալ, խթանվել, մոբիլիզացվել»: Յոգայի փիլիսոփայական իմաստը՝ միասնությունը ենթադրում է մարդու անհատական հոգու միացումը բացարձակ հոգու հետ՝ Բրահմանի հետ: Մենք չենք քննարկելու յոգան այս ասպեկտով, կանդրադառնանք նրա կիրառական ոլորտին: Յոգան եղել է, կա և կլինի ֆիզիկական, հոգեկան և մտավոր մարզումների միասնական վարպետորեն մշակված մեթոդիկա, իր առջև նպատակ դնելով բազմակողմանի հոգևոր զարգացումը: Հոգևորն այստեղ հասկացվում է ոչ թե ի հակադրումն ինչ-որ նյութականի, այլ ուղղակի որպես մարդու բարձրագույն ընդունակությունների զարգացում և դրանց կիրառում գործնականում: Յոգան միաժամանակ կարելի է անվանել և՛ գիտություն, և՛արվեստ, և՛ կենսակերպ մարդկանց համար, որոնք ձգտում են ճանաչել իրենք իրենց և շրջակա աշխարհը, որպեսզի այնտեղ չլինեն պատահական հանգամանքների ստրուկը: Որոշ իմաստով յոգան այսօր հասկացվում է որպես ինքնազարգացման տեխնիկա, որը բանականությանը հնարավորություն է տալիս մարմնին և հոգեկանին բերել ավելի կատարյալ և հարմոնիկ վիճակի: Հենց այս դիրքորոշմամբ մենք կդիտարկենք յոգայի մեթոդը:

Յոգայում կարևորը ինքնագիտակցության մասին տեսությունն է: Ինքնագիտակցության զարգացման ճանապարհով մարդը կարող է հասնել «ազատագրման», այսինքն կարող է ազատագրել իր անհատական գիտակցությունը ազդեցություններից: Պատմականորեն յոգան զարգացել է բուդդիզմի և հինդուիզմի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

53

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

միջավայրում և որոշ չափով այդ կրոնների փիլիսոփայության և պրակտիկայի ազդեցության ներքո: Բայց որպես այդպիսին յոգան չի համարվում կրոն, որովհետև չի ներառում հավատք, ծիսակատարություններ և սուրբ գրքեր: Այն բաղկացած է մեթոդներից, որոնք մշակվել են յոգերի պրակտիկայով հազարամյակների ընթացքում: Այդ մեթոդները կարելի է վերցնել ենթատեքստից և անկախ նկարագրել և գնահատել ժամանակակից գիտական գործիքակազմի օգնությամբ:

Յոգան կարելի է դիտարկել որպես հոգեթերապիայի յուրահատուկ տարատեսակ, որպես ինքնամշակույթի պրակտիկ համակարգ, մարմնի և հոգու հարմոնիայի ուղի, սոմայի և հոգեկանի միասնության ուղի, մարդու կողմից ներքին հոգեֆիզիկական միասնության հասնելու մեթոդ: Յոգայի համակարգման վաստակը պատկանում է հին հնդիկ փիլիսոփա և բժիշկ Պատանջալիին: «Յոգա-Սուտրա» խորագրով իր գրքում (մ.թ.ա. 2-րդ դար) նա շարադրում է յոգայի հիմնական փիլիսոփայաէթիկական սկզբունքները, ինչպես նաև մեդիտացիայի գործնական հնարքները: Նա համարվում է յոգայի հիմնադիրը:

Ըստ Պատանջալիի յոգայի միջոցով «ազատագրման» հասնելու մեթոդիկան բաղկացած է 8 հիմնական աստիճաններից, որոնք խիստ որոշակի կարգով են տեղադրված և լրացնում են մեկը մյուսին: Առաջին երկու աստիճանները նախատեսում են բարոյականության կարգապահությունը: Առաջին աստիճանն է «յամա»՝ ինքնազսպումը, երկրորդը «նիյամա»՝ կանոնների, խոստումների պահպանումը: Երրորդ, չորրորդ և հինգերորդ աստիճաններն իրենցից ներկայացնում են մարմնի կարգապահությունը: «Ասանա»՝ մարմնի դիրքեր, «պրանայամա»՝ շնչառության մարզումներ և «պրատյահարա» զգացմունքներից ձերբազատում: Վեցերորդ, յոթերորդ և ութերորդ աստիճանները կազմում են բանականության կարգապահությունը: «Դհարանա»՝ ուշադրության կենտրոնացում, «դհյանա»՝ մտահայեցողություն և «սամադհի»՝ կենտրոնացման տևականացում, որը հանգեցնում է էության բացահայտմանը, ճշմարտության իմացմանը:

Առաջին աստիճան – յամա՝ ինքնազսպում: Այս աստիճանը ոչ միայն առաջինն է, այլ նաև հիմնական քայլը դեպի ճշմարիտ

գիտելիքի ուղին: Իրոք, չսովորելով ինքնազսպվել անօգուտ բաներից, հնարավոր չէ լրջորեն զբաղվել օգտակար բաներով: Յուրաքանչյուր անիմաստ արարք, գրգռվածություն և միտք կրճատում են օգտակար վերելքի, ստեղծագործության և գեղեցիկի հետ շփման հնարավորությունը: Սա հավասար չափով վերաբերում է և՛ մարմնին, և՛ հոգեկանին: Ավելորդ սննդով գերբեռնված մարմինը միանգամից սկսում է սնունդը վերամշակել ճարպային բջիջների, որոնցից յուրաքանչյուրն իր հերթին, սնման կարիք ունի: Օրգանիզմը ստիպված իր էներգիայի մեծ մասը ծախսում է իր համար վնասակար ինքնակերակրման վրա: Նույնը կարելի է վերագրել խմիչքին և հագուստին: Ստոիկյան վաղեմի ճշմարտություն կա՝ մենք ուտում ենք, խմում և հագնվում, որպեսզի ապրենք, այլ ոչ թե հակառակը, այսինքն ապրում ենք, որ խմենք, ուտենք և հագնվենք:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

54

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ներկայումս առողջապահական և բուժական նպատակներով լայնորեն կիրառում ենք գտել յոգերի վաղեմի օգտագործած հնարքներըն ուղղված աղիների և այլ ներքին օրգանների մաքրմանը, չափագրված քաղցելը, բուսակերությունը և այլ միջոցներ:

Ոչ պակաս վտանգավոր են հանդիսանում տարբեր հոգեկան ցնցումները և խանգարումները, որոնք հաճախ ի հայտ են գալիս մեր իսկ անկատարության կամ դժբախտությունների իրական պատճառներն ու աղբյուրները չհասկանալու պատճառով: Պետք է ձգտել ինքնազսպվել ջղագրգռումից, եթե նույնիսկ բավական պատճառներ կան անհանգստության համար: Անհանգստությունը խանգարում է իրավիճակի հավաստի գնահատմանը և լավագույն որոշման ընդունմանը:

Անհրաժեշտ է նաև ինքնազսպվել մտավոր ստեղծարար գործունեության ոլորտում: Ամեն ոք, ով հասունացած չլինելով գաղափարապես, շտապում է տպավորել իրեն արարքներում, հիրավի խղճուկ է: (Թույլ տվեք չխոսել հակառակ երևույթների մասին, որոնք այսօր լի են կյանքում, ինչեր ասես տեղի չեն ունենում այս աշխարհում…):

Այսպիսով ինքնազսպումը պահանջում է ողջախոհություն, առաքինություն, ազնվություն, ճշմարտասիրություն և այլոց չվնասելու հատկանիշներ: Այս պահանջմունքներն այնուամենայնիվ, պետք չէ հասկանալ որպես դոգմա, դավանաբանություն: Իրենց գոյության յուրաքանչյուր պահին մարդիկ ակամա վնասում են և նույնիսկ սպանում են շատ այլ էակների, որոնք մեղավոր են զուտ նրանում, որ «իրենց ուզում են ուտել»: Գոնե անհրաժեշտ է ձգտել ուտել այնքան, որպեսզի հնարավոր լինի որքան հնարավոր է երկար և ավելի արդյունավետ մտածել, այլ ոչ թե մտածել միայն այն բանի մասին, որ որքան հնարավոր է ավելի շատ ու ավելի լավ ուտել:

Երկրորդ աստիճան՝ նիյամա – կանոնների, խոստումների պահպանում Եթե առաջին աստիճանում մարդը սովորում է ինքնազսպել վնասակարն ու

անպետքը, ապա երկրորդ աստիճանում նա իր մեջ դաստիարակում է դրական որակներ: Նա սովորում է բավարարվել անհրաժեշտով, ընդմիշտ լինել առույգ, եռանդուն, խնամքով հարդարված, անհողդող, տոթը, ցուրտը և այլ զրկանքներն աննկուն տանող, լինել ողջախոհ սննդի պատրաստման և ընդունման ժամանակ, իր մարմինը մաքրության մեջ պահող, ընկերության և բոլոր կենդանի օրգանիզմների նկատմամբ համակրանք ու զգացմունքներ սերմանող, հարգի ամեն մի աշխատանք, սիրի մտորումները և բոլոր ուժերով ձգտի գիտելիքի: Ինքնազսպման հետևանքով ազատված էներգիայի կուտակումը շնորհիվ հարատևության և նպատակաուղղվածության հանգեցնում է մի երևույթի, որը յոգայում անվանում են «ուժերի սուբլիմում», որն իր հերթին հնարավորություն է բացում գոյություն ունեցող ուժերը ձևափոխելու նոր որակի մեջ: Այսպիսի տնտեսումը սուբլիմացման նպատակով ոչ մի կերպ չի հանդիսանում կյանքից հեռացում, այլ ընդհակառակը՝ ուղղված է ուժերի կուտակմանը հնարավոր ավելի խորը և իմաստավորված կյանքի համար: Այս տեսակետից յոգերի ուսմունքը ոչ մի ընդհանուր բան չունի օրթոդոքսալ (խիստ հետևողական, ուղղափառ) ասկետիզմի հետ՝

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

55

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ինքնակտտանքների, որոնք նպատակ ունեն սպանել մարմինը կամ հանգցնել կրքերը, սա հաճախ քարոզվում է շատ կրոններում հնազանդեցման նպատակով:

Դիտարկելով յոգայի սկզբնական 2 աստիճանների նշանակությունը դժվար չէ նկատել, որ դրանք հիմնականում վերաբերում են կենցաղի բարոյական կողմին:

Երրորդ աստիճան՝ ասանա (մարմնի դիրք, կեցվածք) Այս աստիճանը չորրորդ և հինգերորդ աստիճանների հետ (պրանայաման՝

շնչառության մարզումներ և պրատյահարա՝ զգացմունքների ձերբազատումն առարկաներից) միասին կազմում են մի կիրառական ճյուղ՝ «հաթհա-յոգա» անվանմամբ (հզոր յոգա): Ըստ էության հաթհա-յոգան իրենից ներկայացնում է յոգայի ֆիզկուլտուրան: Այն երբեմն շփոթում են բուն յոգայի հետ, իսկ ըստ էության սա վերջինիս մի մասն է: Հաթհա-յոգան մի ամբողջ համակարգի օրգանական մասն է կազմում և համարյա անօգուտ, իսկ երբեմն էլ նույնիսկ վնասակար է, եթե կիրառվում է առաց հաշվի առնելու և իմանալու մնացած մասերը:

Օր.՝ ծխամոլները կամ ալկոհոլամոլները կամ էլ այլ պաթոլոգիկ վճակների մեջ հայտնված մարդիկ միայն կծանրացնեն իրենց իրավիճակը, եթե առանց մասնագիտական աջակցության (բժշկական և հոգեբանական) զբաղվեն այսպիսի ֆիզկուլտուրայով:

Ասանաների նպատակը մարմնի նախապատրաստումն է տարբեր պայմաններում աշխատանքի համար, սկսած ծայրաստիճան թուլացման ռեժիմից մինչև ծայրաստիճան լարման ռեժիմ: Ահա թե ինչու են ասանաները բաժանվում երկու խմբի՝

1. Ֆիզկուլտուրային՝ ամրապնդում են բոլոր ներքին օրգանները, բարելավում են շարժումը և նյարդային ազդակների գործունեությունը նախադրված ուղղություններով,

2. Մեդիտացիոն (այսինքն կապված մտածողության հետ) ստեղծում են մարմնի կայուն դիրքեր, որոնք կնպաստեն կենտրոնացմանը և կապահովեն արյան լավ մատակարարում, ճիշտ շնչառություն և հոսանքների ուժեղացված շարժում գլխավոր նյարդային հանգույցներով, որոնք կոչվում են չակրաներ:

Ի տարբերություն եվրոպական ֆիզկուլտուրային համակարգերին, որոնք հիմնականում կառուցված են շարժման սկզբունքի վրա, շատ քիչ թվով ասանաներ են թույլ տալիս սահմանափակ շարժում: Նրանցից մեծ մասը, այդ թվում նաև բոլոր մեդիտացիոն ասանաները պահանջում են լրիվ անշարժություն: Դա անհրաժեշտ է մկանունքի ստատիկ լարումն ապահովելու համար: Յուրաքանչյուր ասանայում պարտադիր հենց այս ստատիզմն է ստեղծում նյարդային ազդակների անխափան և հավասարակշռված հոսք, որոնք գլխուղեղից ուղղվում են տվյալ մկանախմբին: Այս դեպքում ֆիզկուլտուրային ասանաներում լարվածությունը պետք է լինի առավելագույնս, իսկ մեդիտացիոն ասանաներում՝ նվազագույնը: Ֆիզկուլտուրային ասանաներում մկանունքի ստատիկ լարվածությունը սովորաբար ուղեկցվում են շնչառության մասնակի կամ լրիվ կանգնեցնելու հետ, ինչը բարենպաստորեն է անդրադառնում արյան

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

56

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

բաղադրության և ողջ օրգանիզմի աշխատանքի վրա: Այս երևույթի վրա է հիմնված շատ հիվանդությունների բուժման և պրոֆիլակտիկայի մեթոդը՝ շնչառության կարգավորվող կանգնեցման օգնությամբ:

Չորրորդ աստիճան՝ պրանայամա (շնչառության կանգնեցում, շնչառության կառավարում)

Համաձայն յոգերի ուսմունքին աշխարհը բաղկացած է մատերիայից և ուժից (էներգիա), իսկ յուրաքանչյուր ուժ պրանայի արտացոլումն է: Պրանան Տիեզերքի էներգիայի ընդհանուր հանրագումարն է, որն արտացոլվում է շարժման տարբեր ձևերով: Մարդու օրգանիզմում այն արտացոլվում է նյարդային հոսքերով, մտքի ուժով, նյութափոխանակության տեսքով: Պրանայաման իրենից ներկայացնում է պրանայի մասին գիտություն և պրանայի կառավարում հատուկ վարժությունների միջոցով: Յոգերը գտնում են, որ շնչառության կառավարման օգնությամբ կարելի է ձեռք բերել մարմնի և գիտակցության վրա բացարձակ իշխանության, այսինքն կարելի է նրանց ստիպել աշխատելու որոշակի ուղղությամբ՝ մեր ցանկությամբ: Իրականում շնչառության և թոքերի միջոցով կարելի է ներգործել սրտի աշխատանքի վրա, որի հետ արյունատար և նյարդային համակարգերի միջոցով կապված են բոլոր մնացած օրգանները: Այդ պատճառով շնչառության տիրապետումը մարմնի և ինքնատիրապետման բանալին է: Շնչառության մշտական մարզումները և վարժությունները հնարավորություն են տալիս կառավարել նյարդային հոսքերը:

Ուղեղի կիսագնդերի և ներքին օրգանների միջև կապն իրականացվում է 2 հիմնական ուղիներով՝ ողնուղեղի սպիտակ նյութի և վեգետատիվ նյարդային համակարգի եզրային առանցքի շղթայի միջոցով: Այս շղթան ունենալով զույգ կառուցվածք նյարդային հանգույցների կուտակումներ է գոյացնում, որոնք հանդիսանում են տեղային կառավարման կենտրոններ: Այս հանգույցները յոգայում կոչվում են չակրաներ: Գոյություն ունեն թվով 7 չակրա: Հաշիվը գնում է ներքևից վերև: Չակրաների անատոմիական կառուցվաքը մեկնաբանել է ակադեմիկոս Բ. Սմիրնովը:

1. Մուլադհարա-արմատային չակրան է: Սա սրբոսկրային նյարդային հյուսակն է, որը կառավարում է խոռոչային մարմինների և ուղիղ աղիքի ստորին մարզի անոթային հյուսակները:

2. Սվադհիստհանա-գոտկատեղի չակրան է: Սա նյարդային հյուսվածքների գոտկատեղային հյուսակն է, որը կառավարում է միզասեռական համակարգի և ոտքերի վեգետատիվ ռեֆլեքսները:

3. Մանիպուրա-արևհյուսակի չակրան է: Սա որովայնային աորտայի դիմացի մասում գտնվող մեծ հյուսակ է, գրավում է եռոտանու մարզը, որը գոյացնում են որովայնային աորտայից դուրս եկող լյարդի, փայծախի և ստամոքսի զարկերակները:

4. Անահատա-սրտային չակրան է: Սա սրտային-աորտալ հյուսակն է, որը կառավարում է ողջ մարմնի արյունամատակարարումը: Այստեղ են մտնում

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

57

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

նաև աստղանման հանգույցի հյուսակը, որը պատասխանատու է գլխուղեղի արյունամատակարարմամբ:

5. Վիշուդհի-կոկորդային չակրան է: Գտնվում է կոկորդի մակարդակում: Այս հյուսակի մեջ են մտնում քներակները, որոնք ուղեղային արյունամատակարարման կարևորագույն կարգավորիչներն են:

6. Աջնա-կամային չակրան է: Գտնվում է գանգի հիմքի մակարդակում: Այս հյուսակին պատկանում են գանգա-ուղեղային նյարդերը, որոնք կրում են վեգետատիվ ներքին նյարդերը՝ թափառող և եռվորյակ նյարդային ջիղերը:

7. Սահասրարա-ուղեղային չակրան է: Սա գլխուղեղն է: Այստեղ տեղայնացված են մի քանի հատուկ թաքնված չակրաներ: Գլխուղեղային չակրան մնացած մյուս 6 չակրաների հետ կապված է միասնական կենսաբանա-էներգետիկ շղթայով, որոնք տեղադրված են ողնուղեղի երկայնքով:

Հին յոգերը մշակել են կոնդալինիի համակարգը, որը պատկերավոր ցույց է տալիս չակրաներով անցնող նյարդային հոսքերի ազդեցության գծագիրը: Մասնավորապես նրանք նշել են նյարդային հոսքերի երկակի կառուցվածքը: Մի ուղղությունը ակտիվ և տակ հոսքերն են՝ անվանել են պինգալա, մյուսը՝ պասիվ և սառը՝ անվանվում է՝ իդա: Կոնդալինին ողնուղեղի ներքևում առաջին չակրայում քնած էներգիա է, իրենից ներկայացնում է երկրային իմաստության ուժը, կարող է արթնանալ մեդիտացիոն կենտրոնացման դեպքում և բարձրանալ դեպի վեր՝ անցնելով բոլոր չակրաների միջով մինչև գլխային չակրա: Այս պատճաոով բոլոր մեդիտացիոն ասանաների կարևորագույն և տևական, շնչառական վարժությունների կարևորագույն պահանջն է հանդիսանում գլխի պարանոցի և ողնաշարի դիրքավորումն ուղիղ գծի առանցքով: Սա կապված է նրա հետ, որ իրանի հենց ուղղագիծ առանցքով են անցնում նյարդային հոսքերի հիմնական ուղիները, որոնք օրգանիզմին վերակառուցում են ուղեղի առավել կատարյալ և անխափան աշխատանքի համար:

Հինգերորդ աստիճան՝ պրատյահարա (զգայությունների հեռացում) Պրատյահարան զգայությունների հեռացումն է, կամ ավելի ստույգ՝ շեղումը

առարկաներից, ամեն խանգարող արտաքինից: Հայտնի է, որ լարված ունկնդրող կամ ինչ-որ բան դիտող մարդը չի զգում մոծակի խայթոցը, այսինքն շոշափողական մակարդակում թույլ գրգռիչները: Այս դեպքում ասում են, որ ուժեղ գրգռվածությունը կլանում է թույլին: Իր գործով տարված աշխատողը կարող է երգել, իսկ երգը ոչ թե շեղում է նրան գործից, այլ ընդհակառակը օգնում է նրան կենտրոնանալու: Այստեղ թույլ գրգռիչը ուժեղացնում է ուժեղին: Երկու կամ մի քանի հավասար ուժեղության գրգռիչ օջախների առկայությունը հանգեցնում է նրանց միջև պայքարին և առաջ է բերում բարձրագույն նյարդային գործունեության քայքայում, ստեղծելով չափազանց գրգռում: Մեծ գերգրգռման դեպքում նյարդային համակարգը կարող է չարձագանքել ուժեղ գրգռիչներին, արձագանքելով միայն թույլերին: Նյարդային համակարգի արձագանքման այս օրենքները լայնորեն օգտագործում են յոգերը մարմնի և հոգեկանի տիրապետման գիտակցված աշխատանքների ընթացքում: Պրատյահարան՝ զգայությունների շեղումն

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

58

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

առարկաներից, իրենից ներկայացնում է ոչ պայմանական, ամեն ինչ կլանող դոմինանտի գիտակցված ստեղծման հմտությունների ձեռքբերում, որոնք ի վիճակի կլինեն չեզոքացնել թույլ դոմինանտերը և ազատել նյարդային համակարգը ոչ պետքական շեղումների ազդեցությունից: Առանց այդպիսի հմտությունների տիրապետման անհնար է լրջորեն մարզվել կենտրոնացման գործընթացում: Ըստ էության հինգերորդ աստիճանը հանդիսանում է վերջնական նախապատրաստական աստիճանը, որն օրգանապես կապված է բոլոր նախորդների հետ և ասես տրամաբանորեն շարունակում է երկրորդ աստիճանի խնդիրը ֆիզիոլոգիայի ոլորտում: Քանի որ արտաքին աշխարհի ընկալման հիմնական օրգանը տեսողությունն է, խորհուրդ է տրվում կենտրոնացման և զգայությունների շեղման վարժունները սկսել հայացքը ֆիքսելով որևէ փոքր առարկայի կամ քթի ծայրի վրա կամ էլ աչքերը պահել ծայրաստիճան վեր, որպեսզի ստեղծվի կայուն դոմինանտ: Հայացքի ֆիքսացիայի տեխնիկան յուրացնելուց հետո սկսում են մարզվել ուշադրությունը ֆիքսելով որոշակի ներքին օրգանի կամ մարմնի որևէ կետի վրա, օր.՝ սրտի: Այսպիսի վարժությունները նպատակ ունենալով կայուն հսկողություն սահմանել նյարդային համակարգի վրա, որպես կանոն համատեղում են ասանաների և պրանայամայի հետ: Այս պատճառով պրատյահարան նունպես գործնականում մտնում է հաթհա յոգայի մեջ:

Վեցերորդ աստիճան՝ Դհարանա (որոշակի առարկայի վրա ուշադրության կենտրոնացում կամ մտքի կանգնեցում)

Որոշակի ստույգ կամ աբստրակտ երևույթի վրա կենտրոնանալու կարողությունը, առանձնացնելով նրանից այն ամենը, ինչն իրեն չի վերաբերում հանդիսանում է դհարանան: Հայտնի գաղափարախոսության շրջանակներում այս կարգի կարողությունը կարելի է անվանել հետազոտվող նյութի առաջնային անալիզի և սինթեզի ընդունակություն՝ իր կապերում: Ճանաչող սուբյեկտը և ճանաչվող օբյեկտը դեռ խիստ տարբերակվում են: Ուղեղի աշխատանքի և հոգեկանի տեսանկյունից այս վիճակը լրիվ համապատասխանում է սովորական նպատակաուղղված գիտական մտածողության և մարդու գեղարվեստական-քննադատողական ընկալման հետ, որը բավականաչափ նախապատրաստված է այն բանի համար, որպեսզի ունենա սեփական դատողությունները հետազոտվող երևույթի վերաբերյալ և անհրաժեշտության դեպքում տա այդ երևույթի իր սահամանումը: Օր.՝ որևէ հարցի ուշադիր, ամբողջապես կլանված հետազոտման գործընթացում գիտնականն ասես ներբեռնվում է դրա ոլորտը և կոնտակտ է հաստատում իր և այդ օբյեկտի միջև, միևնույն ժամանակ դադարելով նկատել մնացած ողջ աշխարհը: Սա ապահովում է պրատյահարան: Սա ներքաշող զբաղվածություն է որոշակի որոնումներում, որում մասնակցում են մարմինը և հոգեկանը, և բանականությունը մարդուն բերում է մի վիճակի, որը կոչվում է դհարանա: Մի հիասքանչ կտավի կամ արվեստի այլ գործի կամ էլ կենդանի բնության որևէ պատկերի վրա լարված դիտելիս մարդը գիտակցորեն լրիվ հզորությամբ միացնում է տեսողական օրգանների գործունեությունը և անջատում այլ զգայություններ: Արդյունքում նա հնարավորություն է ստանում նկատել ոչ միայն հիմնական ձևը, գույները, չափային հարաբերությունները, այլ նաև ըմբռնել անցումային մասերի նրբությունները, կիսաերանգները և մանր դետալները:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

59

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Կլանված լսելով ձայների աշխարհին, մարդն ասես «ամբողջովին լսողություն է դառնում» և դադարում է ընկալել այլ զգայարաններով, բայց փոխարենը հստակորեն տարբերակում է առանձին նրբերանգների տեմպը, ռիթմը և հարմոնիան: Այս ամենը թույլ է տալիս մեծ ճշտությամբ քննադատորեն գնահատել երաժշտական ստեղծագործությունը և խորապես ընկալել լսվածը: Մտքերի և զգայությունների այսպիսի կենտրոնացման հմտությունների ձեռքբերումն իրենից ներկայացնում է գիտակցության վրա հսկման տիրապետում կամ դհարանա:

Յոթերորդ աստիճան՝ դհյանա (մտորում) Այս աստիճանը որակապես չի տարբերվում վեցերորդից, նրանց միջև

տարբերությունն ավելի շուտ քանակական է: Այսինքն դհյանան դհարանայի շարունակությունն է ժամանակի մեջ, կամ որոշակի առարկայի վրա մտքերը երկար պահելու ընդունակությունը, վերջինիս ավելի խորքային անալիզի և սինթեզի անցկացման ընդունակությունը: Ճանաչող սուբյեկտը և ճանաչվող օբյեկտն ասես մոտենում են միմյանց: Ժամանակն այս դեպքում որոշակի խոշորացույցի դեր է տանում, գիտակցությանը թույլ տալով նկատել օբյեկտի մանրագույն դետալները, որոնք սովորական դիտարկման ժամանակ շեղվում են ուշադրությունից:

Հետագա դիտման ընթացքում ճանաչվող օբյեկտի առանձին տարրերը, լինի դա աբստրակտ հասկացություններ կամ կոնկրետ կերպարներ, պատկերներ կամ երաժշտություն, հետզհետե սկսում են միաձուլվել և լվացվել դիտման դաշտից որպես գոյություն չունեցող: Դրա հետ մեկ տեղ ճանաչվող օբյեկտը սկսում է ընլակվել որպես ինչ-որ ամբողջական, հասարակ, ավելի միատարր և ճանաչող սուբյեկտի հետ միավորված: Գիտակցությունը քիչ-քիչ հրաժարվում է սովորական մտածողությանը բնորոշ դուալիզմից, հրաժարվում է սիմվոլիկ նշաններից և բառերից: Դուալիզմը ճշմարտության որոնումներին է հասնում դրույթների և հակադրույթների միջոցով: Այլ կերպ ասած, մտածող սուբյեկտը դադարում է բաժանել անբաժանը «իմի» և «քոնի» և ասես անմիջապես հարվում է միասնական աշխարհի իրական գոյին:

Ութերորդ աստիճան՝ սամադհի (ազատագրում, մտքի պայծառություն) Յոգայի ճանապարհի վերջին, ավարտուն աստիճանն է: Հենց այստեղ, համաձայն

յոգայի, բավական երկարատև կենտրոնացումը (մեդիտացիոն մտորումները) հանկարծակի գիտակցութանը բերում են նոր որակ, առարկաների էությունը տեսնելու և թափանցելու ընդունակություն: Այդժամ միանգամից բացվում է ողջ գոյի իմաստը, կորչում են մանր կասկածներն ու անորոշությունները: Ճանաչող սուբյեկտը և ճանաչվող օբյեկտն ասես լիակատար միաձուլվում են մի միասնության մեջ՝ դառնալով ժամանակից և տարածությունից դուրս մի կերտվածք:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

60

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Դասախոսություն 9

ՄԵԴԻՏԱՑԻԱ <<Մեդիտացիա>> բառը առաջ է եկել լատինական <<մտորել>>, <<խորհել>> բառերից: Պատմականորեն մեդիտատիվ գործընթացի գաղափարը կապված է պասիվ-հետևողական միտումների հետ, որոնք զարգացել են արևելքում, ունեն արմատներ հնդկատիբեթյան և հնդկաչինական շարքերում, այնպիսի կրոնական և բարոյական ուղղություններում, ինչպիսիք են` հինդուիզմը, դաոսիզմը, բուդդիզմի և յոգայի տարբեր ձևեր: Մեդիտացիան այս կամ այն օբյեկտի վրա մտքի կենտրոնացումն ու ուշադրության համակենտրոնացումն է: Մեդիտացիայի այսպես կոչված պտուղները, որոնք շարադրված են հինդուիստ իմաստուն Պատանջալիի (տես` <<Յոգա>> գլուխը) կողմից, ցույց են տալիս մեդիտատիվ հնարավորությունների ողջ շրջանակը, որոնք սահմանակից են մագիայի և էքստրասենսորիկայի հետ: Անընդմեջ միմյանց հաջորդող կենտրոնացումով (դհարանա), մեդիտացիայով (դհյանա) և զննումով (սամադհի) կարելի է հասնել մեկ մտքի կամ առարկայի վրա կենտրոնացման: Այս երեք կատարյալ հնարավորությունների իրացումը կոչվում է սանյամա, որի հոգեբանական էությունն ու պտուղներն են անցյալի և ապագայի գիտակցումը, կենդանիների ձայների հասկացումը, ուրիշի մտածելակերպի իմացությունը, անտեսանելիությունը (ընկղմման վիճակ), ուրիշի զգացմունքների կառավարումը, ծարավի և սովի հեռացումը, հավելյալ ուժեր ձեռք բերելու կարողությունը, ամենատեսությունը, գիտակցության էության ըմբռնումը և այլ պարանորմալ ձեռքբերումներ: Ձեռքբերվող հնարավորությունների էությունը որոշվում է կենտրոնացման օբյեկտով: Մեդիտացիայի վերջնական նպատակը բուդդիզմում նիրվանայի վիճակին հասնելն է: Նիրվանայում մարում են բոլոր ցանկությունները, կապվածությունները, եսասիրությունը, տեղի է ունենում մեդիտացիայի ենթարկվողի գիտակցության արմատական վերափոխում, նա ձերբազատվում է ոչ ճիշտ շարժառիթներից, դառնում է մաքուր, սուրբ, նրա վարքի հիմքում միայն բարությունը, սերն ու կարեկցանքն են:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

61

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Հոգեվերլուծության մեջ մեդիտացիան կիրառվում է ավելի սահմանափակ խնդիրների լուծման համար, այնպիսիք, ինչպիսիք են հոգեբանական խնդիրների գիտակցման թեթևացումը: Մեդիտացիան թույլ է տալիս հեռանալ առկա խնդրից, հեռվից հետևել ինքն իրեն և իր պահվածքը բարդ իրավիճակում, որոշ դեպքերում հասկանալ այդ խնդրի ծագումը, զգացմունքայնորեն արձագանքել դրան, փոխել դրա նկատմամբ վերաբերմունքը և գտնել դրա լուծման նորանոր խնդիրներ: Որպես հիմնական մաս` մեդիտացիան մտնում է աուտոգեն մարզանքի մեջ` նրա տարբեր փոփոխություններում (<<աուտոգեն ընկղմումներ>>), ինչպես նաև օգտագործվում է ինքնահիպնոզի և որոշ այլ հոգեկան ինքնակարգավորումների մեթոդների մեջ: Մեդիտատիվ պրակտիկայի ձևը, որը տարածվել է արևմտյան քաղաքակրթություններում վերջին տասնամյակների ընթացքում, իրենից ներկայացնում է հինդուիստական ավանդույթի արևմտյան տարբերակը: Այն բերվել է Միացյալ Նահանգներ XX դարի 60-ական թվականներին և ստացել է <<տրանսցենդենտալ մեդիտացիա>> անվանումը:

ՄԵԴԻՏԱՏԻՎ ՄԵԹՈԴՆԵՐԻ ԴԱՍԱԿԱՐԳՈՒՄԸ Մեդիտատիվ մեթոդները դասակարգվում են կենտրոնացման օբյեկտի էությանը համապատասխան: Մեդիտացիա մանտրաներով. Այս դեպքում կենտրոնացման առարկա է հանդիսանում <<մանտրան>>, բառ կամ արտահայտություն, որը բազմաթիվ անգամ կրկնվում է հիմնականում մտքում: Տրանսցենդենտալ մեդիտացիայի մեթոդիկայի մեջ մանտրան ընտրվում է մի քանի սահմանող բառերից, բոլորից հաճախ օգտագործվում է <<օմ>> մանտրան: Մարդն ինքը կարող է հորինել մանտրաներ: Վ. Մ. Կանդիբան տալիս է հետևյալ խորհուրդը. <<Ենթադրենք` դուք ծովի ափին եք, ձեր ոտքերի տակ տաք, դեղին ավազն է, մեղմորեն ջերմացնում է առավոտյան արևը, դուք ձեզ հանգիստ եք զգում, վստահ եք ձեր ուժերի վրա: Թուլացրեք մարմինը, կենտրոնացրեք ուշադրությունը ձեր զգացմունքների վրա և մտածեք բառակապակցություն, որը այդ պահին համապատասխանում է ձեր հոգեկան վիճակին: Դա ձեր մանտրան է: Կենտրոնանալով դրա վրա և անընդհատ այն կրկնելով` դուք կարող եք ձեր մոտ առաջ բերել այն հոգեկան վիճակը, որը զգացիք և ապրեցիք ծովի ափին: Նման կերպ դուք կարող եք ստեղծել մանտրաներ, որոնք համապատասխանում են տարբեր զգացմունքային վիճակների>>: Մեդիտացիա յանտրաներով (տեսողական կենտրոնացում). Կենտրոնացման օբյեկտ է հանդիսանում տեսողական կերպարը: Արևելյան մշակույթներում հաճախ օգտագործվում են յանտրաներ` երկրաչափական պատկերներ, որոնք նախատեսված են մեդիտացիայի համար, օրինակ, <<մանդալան>>` քառակուսին շրջանի մեջ, որը խորհրդանշում է մարդու և տիեզերքի միասնությունը: Կենտրոնացում ֆիզիկական գործողությունների վրա. Կենտրոնացման այս առարկան կապված է այս կամ այն ֆիզիկական գործողության վրա ուշադրության կենտրոնացման հետ: Այստեղ են դասվում, առաջին հերթին, մեզ արդեն քաջ ծանոթ պրանայամաները` կենտրոնացում կրկնվող շնչառական շարժումների վրա: Արևելքի որոշ ազգեր

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

62

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

գործնականում օգտագործում են երկարատև խմբակային պարեր կրկնվող շարժումներով: Այս պարերը կատարողները կոչվում են <<պարող դերվիշներ>>: Մեդիտատիվ հուզումներ կարող են առաջ գալ երկարատև մանրաքայլ վազքի ընթացքում: Դրա պատճառը կարող է հանդիսանալ վազքի ժամանակ սահմանված կանոնավոր շնչառությունը կամ միանման ձայները, որոնք առաջանում են ոտքի և գետնի շփումից: Պարադոքսալ խնդրի լուծում. Դասական օրինակ են հանդիսանում զենովյան <<կոանները>>: Այս դեպքում մտորելու համար տրվում է իր տեսքով պարադոքսալ առաջադրանք:

ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԸ Մեդիտացիայի գործողության մեխանիզմները գիտնականները կապում են գլխուղեղի կիսագնդերի ֆունկցիոնալ ոչ օրինաչափ լինելու հետ: Սահմանված է, որ աջ և ձախ կիսագնդերի ֆունկցիաները տարբեր են, և դա, առաջին հերթին, վերաբերվում է մտածողությանը: Մի փոքր պարզեցված ձևով այս տարբերության էությունը հետևյալն է. կիսագնդերից մեկը մտածում է տրամաբանությամբ և բառերով, մյուսը` կերպարներով և զգացմունքներով: Մարդկանց մեծամասնության մոտ (աջլիկների մոտ) ձախ կիսագունդը պատասխանատու է խոսքի, գրի և լեզվի հասկացության համար: Այն մտածում է տրամաբանորեն և վերլուծորեն: Աջ կիսագունդը մտածում է պատկերներով, ձայներով, տարածական հարաբերություններով, այն գրեթե <<լուռ>> է, սակայն տիրապետում է բարձր խոհեմության և բնազդի: Ձախ կիսագունդը վերլուծում, բաժանում է ամբողջականը մասերի, իսկ աջը` համադրում, միավորում է մեկ ամբողջության մեջ: Ձախը ավելի շատ զբաղված է արտաքին աշխարհով, իսկ աջը` ընկալումների, զգացմունքների ներքին աշխարհով: Նրանց միջև գլխավոր տարբերությունը կայանում է նրանում, որ նրանցից յուրաքանչյուրը ինֆորմացիա է մշակում: Ձախ կիսագունդը վերամշակում է ինֆորմացիան հաջորդաբար, մեկը մյուսի հետևից, իսկ աջը դա անում է միաժամանակ: Պատկերավոր ասելով` աջ կիսագունդը կարողանում է ամեն ինչ տեսնել թռչնի թռիչքի բարձրությունից, ձեռք բերել իրադարձության կամ պրոբլեմի ավելի լայն բովանդակություն, որը թույլ է տալիս տեսնել խնդրի ակունքներն ու նրա լուծումը: Մեդիտացիոն մեթոդիկաների գործողությունների ճիշտ մեխանիզմը հայտնի չէ: Համենայն դեպս, այս խնդրի բավականաչափ խորը հասկացողությանը հնարավոր է եղել հասնել ի շնորհիվ ընդհանուր օղակի ուսումնասիրման, որը հատուկ է մեդիտացիայի բոլոր ձևերին, այն է՝ ուշադրության կենտրոնացման համար նախատեսված օբյեկտը: Շատ հետազոտողների կարծիքով, կենտրոնացման օբյեկտի դերը կայանում է նրանում, որ մտածողության բնազդային տեսակին (որը առնչվում է աջ կիսագնդի կեղևի ակտիվության հետ) տրվի հնարավորություն զբաղեցնել գերիշխող տեղ, որը սովորաբար զբաղեցնում է մտածողության վերլուծողական տեսակը (որը առնչվում է ձախ կիսագնդի կեղևի ակտիվության հետ): Կենտրոնացման օբյեկտը տալիս է հնարավորություն նման տեղաշարժի համար ձախ կիսագնդի նյարդային ակտիվության մենաշնորհացման

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

63

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ճանապարհով, որը թույլ է տալիս աջ կիսագնդին դառնալ գերիշխող: Կենտրոնացման օբյեկտը կարող է մոնոպոլիզացնել ձախ կիսագնդի ակտիվությունը` նրան ներառելով այս կամ այն մոնոտոն գործողության մեջ (օրինակ, կենտրոնացում մանտրայի, շնչառության կամ որոշակի դիրքերի վրա): Բացի այդ, կենտրոնացման օբյեկտը կարող է բերել ձախ կիսագնդի ծանրաբեռնվածության վիճակի: Դա տեղի է ունենում այն դեպքում, երբ մեդիտացիայի ենթարկվողը մտորում է արտաքինից պարադոքսալ խնդրի շուրջ, կամ նա զբաղված է ակտիվ ֆիզիկական գործունեությամբ, ինչպես դա տեղի է ունենում <<պարող դերվիշների>> մոտ, կամ հնարավոր է մանրավազքով զբաղվողների մոտ: Երբ խելամիտ (վերլուծող) ուղեղը լռում է, բնազդային ուղեղին բերում է <<բացառիկ ճանաչողության>>: Այս վիճակը արևելքում անվանում են նիրվանա կամ սատորի: Արևմուտքում այս վիճակն անվանում են վերգիտակցություն կամ տիեզերական գիտակցություն:

ՄԵԴԻՏԱՏԻՎ ԿՈՆՏԻՆՈՒՈՒՄ (ՇԱՐՈՒՆԱԿԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ) Մեդիտացիան իրենից ներկայացնում է ցանկալի նպատակին հասնելու գործընթաց: Սակայն անհրաժեշտ է հիշել, որ այդ վիճակին կարելի է հասնել ոչ միշտ, նույնիսկ մեդիտացիայի մեծ փորձ ունեցող մարդու կողմից: Համենայնդեպս, դրական թերապևտիկ արդյունք կարելի է ստանալ առանց վերգիտակցության վերջնական արդյունքի հասնելու: Ջ. Էվերլին և Ռ. Ռոզենֆելդը տեղավորեցին մեդիտացիայի ընթացքում հիվանդների բոլոր տիպիկ ապրումները մի առանցքի վրա, որն անվանեցին մեդիտատիվ կոնտինուում (սխեմա 3): Այդ կոնտինուումը (անընդհատ շարքը) չի կրում մեկ դիսկրետ վիճակից մյուսը աստիճանաբար տեղաշարժվելու բնույթ: Մեդիտացիայի ենթարկվողը կարող է ցատկել մի վիճակից մյուսը և հակառակը: Մյուս կողմից, վիճակներից յուրաքանչյուրի շրջանակներում ապրումները կարող են տատանվել` ըստ խորության մակարդակի: _____________*_________*__________*___________*______________*_____________ Մեդիտացիան Ձանձրույթ Շեղող Խորը Հեռակա Վերգիտակցում սկսվում է մտքեր թուլացում դիտարկում

Սխեմա 3. Մեդիտատիվ կոնտինուում

Շեղող մտքեր. Մեդիտացիայի ընթացքում անխուսափելիորեն առաջանում են մտքեր և կերպարներ, որոնք մարդն ընկալում է`որպես <<խանգարումներ>>: Կարիք չկա ոչ դրանք ճնշել, ոչ վերլուծել: Դրանք պարզապես պետք է ընդունել: Մեդիտացիան առանց առաջացող մտքերի և պատկերների կլիներ նույնքան արհեստական, որքան քունն առանց երազների: Մեդիտացիան կարելի է համեմատել դեպի չտեսնված մի երկիր կատարած ճանապարհորդության հետ, որը տեղակայված է քնի ու արթմնիության միջև: Ճանապարհին բախվելով մտքի կամ պատկերի հետ` մարդը պարզապես նշում է դրանց առաջացումը և շարունակում է իր ճանապարհորդությունը: Թուլացումը շատ կարևոր ուղենիշ է վերգիտակցության ճանապարհին: Այն բանից

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

64

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

հետո, երբ ձեռք է բերվում կենտրոնացում, և գործընթացը մտնում է խորը թուլացման փուլի մեջ, մարդն արդեն ոչ այնքան կապված է շնչառության ռիթմին կամ մանտրային, այլ հայտնվում է տեղի ունեցող հոսքի մեջ, որն իրեն տանում է, և նրան մնում է միայն հետևել նրա հետ: Հեռակա դիտարկում. Յոգայի վերաբերյալ գրականության մեջ այն բնութագրում են` որպես մի վիճակի, որի ժամանակ մեդիտացիայի ենթարկվողը պարզապես <<համատեղ գոյատևում է>> շրջապատի հետ, այլ ոչ թե հակադրվում է նրան` փորձելով իրեն ենթարկել: Դա ոչ վերլուծական, բնազդային վիճակ է: Գիտակցության փոփոխվող վիճակը առաջ է գալիս ոչ բոլոր սեանսերի ժամանակ: Այն դժվար է ներկայացնել բառերով, այն կարող է զգացվել` որպես <<ոչնչի մեջ ընկնում>> կամ որպես մարմնի աննկարագրելի թուլացման զգացում, նույնիսկ երկրի ձգողականության ուժի գործողությունից ձերբազատում; Ինքն իրեն, իր սեփական մարմնում կատարվող գործընթացներին մեդիտացիայի ենթարկվողը նայում է, ասես, կողքից: Մեդիտատիվ փորձի վերջին մակարդակը վերգիտակցման վիճակն է: Այդ վիճակը, ըստ երևույթին, իր մեջ է ներառում բոլոր նախորդ վիճակները, սակայն տարբերվում է ապրումների մեծ հաճախականությամբ: Դեվիդսոնը դրա էությունը բնութագրում է հետևյալ կերպ.

1. Լավ տրամադրություն, հանգստություն, խաղաղասիրություն, 2. Շրջապատի հետ միասնության զգացում. այն, ինչին նախնիները անվանում էին

միկրոտարածության (մարդ) և մակրոտարածության (տիեզերք) միություն, 3. Զգացողությունների անփոխանցելիություն, 4. Տարածական-ժամանակային հարաբերակցությունների փոփոխություն, 5. Իրականության և շրջապատող մտքի ընկալման սրացում, 6. Պարադոքսալություն, այսինքն այնպիսի իրերի ընդունում, որոնք պարադոքսալ են

թվում սովորական գիտակցությանը

ՀԱՋՈՂՎԱԾ ՄԵԴԻՏԱՑԻԱՅԻ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐԸ

Հաջող մեդիտացիային նպաստող պայմանների շարքին են դասվում.

1. Հանգիստ շրջապատը, 2. Հարմար դիրքը, 3. Պասիվ տեղակայում, դիրքորոշում, 4. Ընկալունակ հոգեֆիզիոլոգիական վիճակ

ԱՌԱՋԻՆ ՊԱՅՄԱՆ` ՀԱՆԳԻՍՏ ՇՐՋԱՊԱՏ Դա արտաքին խթանիչների բացակայությունն է, որոնք կարող են խանգարել մեդիտատիվ գործընթացին: Կարելի է օգտագործել այս կամ այն երաժշտություն կամ իմիտացիոն ձայնագրություններ` շեղող պահերի <<քողարկման>> համար: Լաբորատոր

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

65

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

փորձարկումների արդյունքում բացահայտվել է, որ հավասարաչափ պտտվող հովհարի ձայնը իրենից ներկայացնում է արդյունավետ քողարկող աղմուկ: Ցածր կամ բավարար ուժգնության հավասարաչափ աղմուկը ունենում է թուլացնող ազդեցություն: Կարևոր է նվազագույնի հասցնել արտաքին խանգարումները, որոնք շեղում են ուշադրությունը: Դրա համար ցանկալի է մեդիտացիան անցկացնել համեմատաբար հանգիստ վայրում, աղմուկից հեռու: Պետք է վստահ լինել նաև նրանում, որ սեանսի ողջ ընթացքում ձեզ ոչ ոք չի խանգարի: Մարդը, որին հանկարծակի դուրս են բերում մեդիտացիայից արտաքին կտրուկ միջամտությամբ, ունենում է տհաճ զգացողություն, ցնցում: Նույն այդ պատճառով ցանկալի է անջատել հեռախոսը: Մեդիտացիայով կարելի է զբաղվել ցանկացած հարմար պահի, բայց ուտելուց հետո ոչ շուտ, քան 2 ժամը, մանավանդ, եթե այն հագեցած է եղել, քանի որ մարսողական պրոցեսները կխանգարեն մեդիտացիայի ընթացքում թուլացած լինելուն և, միևնույն ժամանակ, քնկոտության մեջ չընկնելուն: Ցանկալի է օր օրի սովորել միևնույն ժամին: Մեդիտացիան անել օրվա ռեժիմին համապատասխան` առավոտյան արթնանալուց հետո, կամ երեկոյան նախքան ընթրիքը: Կարելի է նաև քնելուց առաջ, եթե ընթրիքը շատ հագեցած և ուշ չի եղել: Եթե շատ անելիք կա, մեդիտացիայի ժամն ընտրելը ավելի դժվար է: Բայց այդ շրջանում մեդիտացիան ավելի շատ է պետք, քան երբևէ: Ցանկացած դեպքում աշխատանքից հետո` մտավոր կամ ֆիզիկական, անհրաժեշտ է դադար: Եվ եթե այդ դադարը լցնել մեդիտացիայով, մարդը ձեռք կբերի նոր ուժեր:

ԵՐԿՐՈՐԴ ՊԱՅՄԱՆ` ՀԱՐՄԱՐ ԴԻՐՔ Մեդիտացիայի դիրքի ընտրությունը և այդ դիրքում թուլանալու կարողությունը լավ մեդիտացիայի երկրորդ կարևոր պայմանն է: Ստորև բերված են մեդիտացիայի համար հիմնական օգտագործվող դիրքերը, որոնց մանրամասն նկարագրությունը բերված է Լ. Կագանովի աշխատության մեջ (1990): Վաղուց հայտնի է, որ յուրաքանչյուր դիրքի համապատասխանում է որոշակի ներքին վիճակ: Պատահական չէ, որ բանակում օգտագործվում է <<զգաստ>> հրամանով կանգնելու ձևը. կրծքավանդակն առաջ, ստամոքսը ձգված, ձեռքերը կարերով, կանգնիր ու մի շարժվիր: Հենց այս դիրքն է ստեղծում պատրաստակամություն հրամաններն ընկալելու և դրանք հետագայում անվերապահորեն կատարելու համար: Մեդիտացիայում դիրքը պետք է հարմար լինի, բայց միևնույն ժամանակ պետք է ունենա որոշակի մոբիլիզացնող էֆեկտ: Մեդիտացիայի գրեթե բոլոր արևելյան դպրոցները մեծ նշանակություն են տալիս իրանը ուղիղ պահելուն: Միայն տրանսցենդենտալ մեդիտացիայում նման պահանջ չկա, համարվում է, որ կարելի է պարապել նաև փափուկ բազմոցին նստած: Սակայն, յուրաքանչյուրն, ով մեդիտացիա է անում, վաղ, թե ուշ գալիս է այն եզրակացության, որ մեդիտացիայի հաջողությունը մեծապես կախված է դիրքից: Եթե մարդն արտաքինից իրեն ուղիղ է պահում, ապա ներսում ևս, ամենայն հավանականությամբ, իրեն կպահի հավաք, ուշադիր, մինչդեռ անփույթ դիրքը ենթադրում է ներքին ալարկոտություն և թուլություն: Փափուկ բազմոցները խանգարում

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

66

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

են իրանի ուղիղ դիրքին և ենթադրում են քնկոտություն: Ճիշտ է մեդիտացիա անել` նստած գետնին, հատակին փռելով գորգ կամ վերմակ, բայց եթե մարդն այս կամ այն պատճառով չի ուզում հրաժարվել աթոռին կամ բազմոցին նստելու սովորությունից, ապա մեդիտացիայի համար պետք է կոշտ աթոռ: Հարմար է նաև աթոռակը, քանի որ հենակը մեդիտացիայի ժամանակ, միևնույն է, պետք չի գա, մարդը սեանսի ժամանակ դրա կարիքը չի զգա: Պուրակում կամ այգում կարելի է անել մեդիտացիա` նստելով նստարանին: Ցանկացած դեպքում ծնկները բարձր չպիտի լինեն կոնքազդրային հոդերից: Դրա համար, եթե աթոռը կամ նստարանը շատ ցածր են, հարկավոր է խաչել ոտքերը, այդ դեպքում ծնկները ներքև կիջնեն: Եթե աթոռի կամ նստարանի բարձրությունը նորմալ է (մասնակիցների մեծամասնության դեպքում այն պետք է լինի 45 սմ), ապա ոտքերը հարկավոր է պահել երկարացված, իսկ թաթերը` զուգահեռ, հենվելով հատակին ողջ հարթատակերով: Ճիշտ է նստել նստատեղի դիմային ծայրին մոտ, հատկապես երբ այն, ինչպես երբեմն լինում է, ունի թեքվածություն դեպի հենակը: Մեջքի մկանների թուլության պատճառով մասնակիցների մեծամասնությունը սկզբնական շրջանում դժվարանում է իրանն ուղիղ պահել: Պարապմունքների սկզբնական շրջանում խորհուրդ է տրվում մի փոքր փոփոխել դիրքը և նստել` կորանալով դեպի գոտկատեղ: Ժամանակի ընթացքում մկանները կամրանան, և ուղիղ կեցվածքը առաջ չի բերի դժվարություններ: Հարցը, չնայած, ոչ միայն մկանների ուժի մեջ է, այլև մարմնի հավասարակշռություն պահելու կարողության մեջ, այդ դեպքում պահանջվում են նվազագույն մկանային ջանքեր: Բայց սկզբում անհրաժեշտ է զարգացնել հավասարակշռության զգացումը, սովորել կիրառել լավագույն, օպտիմալ դիրքը: Դա ձեռք է բերվում պրակտիկայով: Պարապմունքների սկզբնական շրջանում յուրաքանչյուր սեանսի սկզբում ընդունելով դիրքը, որում պետք է մեդիտացիայով զբաղվել` պետք է դանդաղ ճոճել իրանն առաջ, հետ և կողքի, ինչպես նաև կատարել շրջանաձև շարժումներ` աշխատելով որսալ առավել հարմար դիրքը: Գլուխը պետք է պահել ուղիղ: Կզակը թեթևակի դեպի ներս տանել, բայց այնպես, որ այն իր հետ չբերի իրանի թեքվածություն: Դիրքը համարվում է լավագույնն այն դեպքում, երբ մեջքը, պահվելով ողնաշարի կողմից, ուղիղ է մնում, իսկ մնացած բոլոր մկանները ամբողջությամբ թուլացված են: Մատնանշված պահանջը ամբողջությամբ կատարվում է մեդիտացիայի հետևյալ երեք դասական դիրքերում, որոնք կիրառվում են հատակի վրա. խաչված ոտքերով (նստելով թուրքական ձևով), նստելով կրունկների վրա, <<լոտոս>>: Դասական դիրքերի առավելությունը կայանում է հետևյալում. մեդիտացիայի ենթարկվողի մոտ, որը նստած է աթոռին կամ աթոռակին, կարող է առաջ գալ անհանգստություն կամ, նույնիսկ, վախ ընկնելու հետ կապված, երբ նա գտնվում է արտաքին իրականությունից կտրված վիճակում, որն էլ, իր հերթին, կխանգարի մեդիտացիայի պրոցեսին: Սկսնակների մեծամասնության համար, ամենայն հավանականությամբ, հարմար կլինի խաչված ոտքերով գետնին նստելու դիրքը: Երբեմն այդ դիրքն անվանում են <<հարմար դիրք>>: Այդպես նստելն, իրոք, հաճելի է, և արևելյան երկրների շարքում ևս այս դիրքը լայնորեն կիրառվում է նաև առօրյա կյանքում: Պատրաստվելով այդ դիրքում

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

67

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

մեդիտացիա անել` հարկավոր է հետևել, որ գլուխը, վիզը և ողնաշարը կազմեն ուղիղ գիծ: Մեդիտացիայի երկրորդ դասական դիրքը կրունկների վրա նստելն է: Այդ դիրքը գրավելու համար պետք է կանգնել միմյանց մոտեցված ծնկների վրա` թաթերը միասին պահելով, իսկ կրունկները թեթևակի հեռացնելով: Որից հետո իջնել կրունկների վրա: Գլուխը, վիզը և իրանը կազմում են ուղիղ գիծ: Այս դիրքը լայնորեն տարածված է Ճապոնիայում: Այնտեղ այս դիրքով ոչ միայն մեդիտացիա են անում, այլև գրում են, կարդում, ուտում, կատարում տարբեր տեսակի աշխատանք: Ի տարբերություն ճապոնացիների, որոնք սովոր են այդ դիրքին մանկուց, շատ ռուսների, հատկապես շատ զարգացած կոնքերի մկաններ ունեցող մարդկանց մոտ, կրունկների վրա նստելը սկզբում կթվա շատ անհարմար: Հնարավոր է տհաճ լարվածություն կոնքերում, ցավ ծնկների շրջանում: <<Լոտոսի>> դիրքը յոգայի հիմնական դիրքերից մեկն է, որը շատ հարմար է մեդիտացիայի համար: Ազդրերի և ծնկների վրա հենվելով` մարմնի դիրքը ուղղահայաց դիրքում պահելը չի պահանջում մեծ ջանքեր: <<Լոտոսի>>դիրքում նստելը շատ հարմար է, չկա նույնիսկ չնչին մկանային լարվածություն, որը կխանգարի լիովին կենտրոնանալուն: Մասնակիցների մեծամասնությանը, սակայն, հեշտ չի լինում յուրացնել <<լոտոսը>>: Բայց հաջորդական և նպատակաուղղված աշխատանքի դեպքում դա հաջողվում է նույնիսկ 50-ից բարձր տարիքում: Մինչդեռ <<լոտոսի>> դիրքի գրավումը չպետք է դառնա ինքնանպատակ: Կարելի է նույն հաջողությամբ մեդիտացիա անել նաև այլ դիրքերում: Ի հավելումս այս երեք հիմնական դիրքերի, դիտարկենք մեդիտացիայի երկու լրացուցիչ դիրքեր: Պառկելով մեջքի վրա` կարելի է լավ թուլանալ, սակայն այս դիրքը տանում է դեպի քուն: Այն հարմար է հիվանդների համար, որոնք կարող են զբաղվել մեդիտացիայով տեղաշորում անքնության ժամերին: Հարկավոր է պառկել առանց բարձի, որքան հնարավոր է հարթ: Ի տարբերություն յոգայի լրիվ թուլացման դիրքի (շավասանա), մեդիտացիայի դիրքում ոտքերը պահում են ոչ թե իրարից հեռու դեպի կողքերը, այլ գրեթե իրար զուգահեռ: Ձեռքերը հարկավոր է դնել փորին կամ դնել այնպես, ինչպես նկարագրված էր վերևում: Աչքերը փակել և հայացքը ուղղել առաստաղին: Մարդը, արդեն յուրացնելով մեդիտացիայի սկիզբը, պարապմունքների համար կարող է օգտագործել այն ժամանակը, որը նա ստիպված է անցկացնել կանգնած վիճակում` հերթերի մեջ, տրանսպորտում և այլն: Դրա համար հարկավոր է սովորել ընդունել մեդիտացիայի դիրքը կանգնած վիճակում` թաթերը զուգահեռ, իրարից որոշ հեռավորության վրա, ոտքերը թեթևակի ծալված ծնկներում, ձեռքերը թուլացված կախված: Մեդիտացիան ոչ միայն կանգնելն է դարձնում ոչ ձանձրալի, այլև թարմացնում է, լցնում էներգիայով: Կանգնած մեդիտացիան հարմար է նաև նստած մասնագիտությունների տեր մարդկանց: Երկար ժամանակ նստած վիճակում մեդիտացիա անող մարդկանց համար այն կարող է դառնալ օգտակար:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

68

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան ԵՐՐՈՐԴ ՊԱՅՄԱՆ` ՊԱՍԻՎ ՏԵՂԱԿԱՅՈՒՄ, ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄ Սա, հնարավոր է, հաջող մեդիտացիայի ամենակարևոր պայմանն է: Ունենալով նման տեղակայում` հիվանդը <<թույլ է տալիս>> մեդիտատիվ պրոցեսին ներթափանցել` նրան վերահսկելու փոխարեն: Հիվանդը կսկսի հաղթել, եթե դադարի իր դիմադրությունը և թողնի, որ պրոցեսը զարգանա: Եթե հիվանդը ընդունակ չէ ընդունել նման տեղակայում, ապա նրա մոտ կառաջանան հետևյալ տիպի հարցեր. <<Արդյոք ես դա ճիշտ եմ անում>>, <<Ինչն է հանդիսանում լավ յուրացման գրավականը>> և այլն: Ինչքան հաճախակի է հիվանդը մտորում նման հարցերի շուրջ, այնքան ավելի քիչ արդյունավետ կլինի նրա գործունեությունը: Շեղող մտքերը հանդիսանում են մեդիտատիվ պրոցեսի բացարձակ նորմալ բաղադրիչ, և հարկ է սպասել դրանց ի հայտ գալուն: Սակայն պասիվ տեղակայումը թույլ կտա հիվանդին ճանաչել շեղող մտքերը և պարզապես հետ վերադարձնել մտքերը կենտրոնացման օբյեկտի վրա:

ՉՈՐՐՈՐԴ ՊԱՅՄԱՆ` ԸՆԿԱԼՈՒՆԱԿ ՀՈԳԵՖԻԶԻՈԼՈԳԻԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿ Հոգեֆիզիոլոգիական գրգռման բարձր մակարդակով օժտված մարդկանց հետ մեդիտացիայի անցկացման փորձերը լինում են ծայրահեղ անարդյունավետ: Դրա համար շատ հեղինակներ անհրաժեշտ են համարում սովորեցնել սկսնակներին մեդիտացիայից առաջ իրենց բերել առավել ընկալունակ վիճակի: Այդ վիճակին հասնելու համար կարելի է օգտագործել նյարդամկանային թուլացման մի քանի ընդունումներ` հավելյալ մկանային լարվածության թուլացման համար: Լ. Կագանովը առաջարկում է մկանային թուլացման հետևյալ ձևերը. թուլացումն սկսելը ճիշտ է դեմքից: Ժպտալ: Դեմքի բոլոր մկանները կթուլանան իրենք իրենց: Բերանն այդ ընթացքում մնում է փակ կամ գրեթե փակ վիճակում, բայց ստորին ծնոտը մնում է թուլացած, ատամները սեղմված չեն: Որոշ մարդկանց մոտ դեմքի մտահոգ արտահայտությունը գրեթե չի հեռանում դեմքից: Նրանց օգտակար կլինի ժպտալու վարժություններ անել հայելու դիմաց: Աչքերը կարելի է փակել կամ կիսաբաց անել: Փակ աչքերով շատերը ավելի լավ են կենտրոնանում, բայց, միևնույն ժամանակ, մեդիտացիայի ենթարկվող որոշ մարդկանց մոտ առաջ են գալին ներքին կերպարներ, ինչպես նաև մեծանում է քնելու հավանականությունը: Ցանկացած դեպքում աչքերը չպիտի լարված լինեն: Աթոռին նստած մեդիտացիա անելիս դրան հասնում են` հայացքն ուղղելով իրենց դիմաց 1.5 մ հեռավորության վրա: Եթե մարդը նստած է հատակին, հեռավորությունը համապատասխանաբար փոքրանում է: Հայացքը կոշտ չի ֆիքսվում, այլ ասես հանգրվանում է ընտրված տեղում: Այդ դեպքում աչքերն, իրոք, հանգստանում են: Սկզբում դրանք կարող են արցունքոտվել, որը վկայում է դեռևս լարված հայացքի մասին: Նման դեպքերում հարկավոր է աչքերը մի ակնթարթով փակել, որից հետո կրկին բացել: Շատերի մոտ շատ հաճախ, իսկ ոմանց մոտ գրեթե միշտ լարված են ուսային գոտու մկանները: Ցանկացած ցնցում անխուսափելիորեն բերում է ուսերի լարվածության, <<ձգվածության>>: Ուսերն անկախ իրենցից բարձրանում են, գլուխը ձգվում է նրանց մեջ` ասես պաշտպանվելով առաջիկա հարվածից: Վերջապես, այդ հատվածում առաջ է գալիս քրոնիկ լարվածություն, առաջանում են

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

69

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ցավոտ կուտակումներ, որոնք շատ տհաճություններ են պատճառում: Մեդիտացիային անցնելով` ուսերի ձգվածությունից ազատվելու համար հարկավոր է վարվել հետևյալ կերպ. բարձրացնել ուսերը` այդ պահին զգալով տհաճ լարվածություն, որից հետո <<նետել>> դրանք` զգալով թուլացում և ձգտելով պահպանել այդ զգացումը: Օգտակար կարող է լինել նաև հետևյալ ձևը. ուսերի թուլացման ժամանակ հիշել ծառի երկար ճյուղերը, որոնք ճկվել են նրանց վրա թափված ձյան ծանրությունից: Ճյուղերը դանդաղ ավելի ու ավելի են ճկվում, և, վերջապես, ձյունը սահում է նրանց վրայից` ազատելով ծառն իր ճնշումից: <<Նետելով>> ուսերը, թողնելով, որ դրանք ընկնեն` մարդն իր վրայից թափում է այն ամենը, ինչն իրեն ծանրացնում է, ազատվում է հոգսերի բեռից: Կրծքավանդակի, դիաֆրագմայի և ստամոքսի թուլացման համար հարկավոր է անել մի քանի խորը շնչառական շարժումներ` դանդաղ շնչելով և արտաշնչելով և ամեն արտաշնչելուց հետո ավելի թուլանալով: Հետևել` չկա՞, արդյոք, այդ շրջանում լարվածության մնացորդ: Հետո գալիս է իրանի ստորին մասի հերթը: Ուշադրություն դարձնել` լարված չէ՞, արդյոք, գոտկատեղը, և եթե նկատելի են լարվածության հետքեր, ազատվել դրանցից: Հետևել` չկա՞, արդյոք, լարվածություն ազդրերի, հետույքի շրջանում: Որից հետո ուշադրություն դարձնել կոնքերի, ծնկների և թաթերի մկանների վիճակի վրա: Մի քանի անգամ կծկել և թուլացնել թաթերի մատները, անել պտտողական շարժումներ թաթերով, որից հետո թուլացնել դրանք: Վերջում մտովի հայացքով ևս մեկ անգամ անցնել ամբողջ մարմնով գլխից մինչև թաթերը` հետևելով դրա թուլացմանը:

Դասախոսություն 10

ԱՈւՏՈԳԵՆ ՄԱՐԶՈւՄՆԵՐ ԱՄ-ը ինքնաներշնչման մեթոդիկա է, թույլ է տալիս հոգեկան գործընթացների

միջոցով, հանձինս՝ երևակայության, ուշադրության և հուզական վիճակների, ազդելու վեգետատիվ նյարդային համակարգի կառավարման ենթակա օրգանների գործունեության վրա: Իրենից ներկայացնում է ազդեցության մեթոդիկա ինքնաներշնչման բանաձևերի միջոցով ռելաքսացիայի վիճակում:

ԱՄ հրաշալի միջոց է հանդիսանում սթրեսի և նյարդային լարվածության հաղթահարման համար: Որպեսզի հաջողության հասնել ԱՄ մարզումը պետք է անկացնել ամեն օր: Հաջողության երաշխիք է հանդիսանում մոտիվացման կայունությունը, ինքնավստահությունը սեփական ուժերում վերջնական արդյունքի համար (այլ ոչ թե հասարակ հետաքրքրվածության մեջ):

ԱՄ-ի հիմնադիրն է համարվում գերմանացի հոգեբան Իոհան Հենրիխ Շուլցը: Մահացել է 86 տ-ում, ապրելով երկար կյանք, որոնումներով և հայտնաբերություններով լիքը և իրենից հետո թողնելով ընդարձակ գիտական ժառանգություն, ինչպես նաև բազմաքանակ հետևորդներ: Շուլցը փոքր ժամանակ հիվանդ երեխա է եղել և հաճախակի ծաղրանքի էր ենթարկվում հասակակիցների կողմից: Նման պատանեկություն են ապրել

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

70

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Ֆրեյդը, Կանտը և Գյոթեն և նրանք բոլորը մահացել են խոր ծերության մեջ, իրենց կյանքի օրինակով ապացուցելով, որ ինքնակարգապահությունն ու ինքնակատարելագործումն ապահովում են երկարակեցություն և առողջ ծերություն:

Ուսանողներին բացատրելով հիպնոզի էֆեկտը, Շուլցը 19 ամյա ներշնչվող մի պատանու ձեռքին տեղադրել է մի մետաղադրամ և ներշնչել է, որ այն շիկացված է: Նմանատիպ ներշնչման պայմանում սովորական հակազդեցությունը հանգեցնում է մաշկի կարմրելուն, կամ բշտիկի առաջացմանը: Ինչպես իսկական այրվածքի դեպքում, չնայած, որ առանց ցավի: Այս փորձը չհաջողվեց, ոչինչ չհայտնվեց: Շուլցը ընկավ տարակուսանքի մեջ: Հետո շատ ավելի զարմացավ, երբ երիտասարդը վերադարձավ և հայտնեց, որ ամեն առավոտ ձեռքի այդ հատվածում անցավ կարմրություն, որն անհետանում է մի քանի ժամ անց: Այդ դեպքում Շուլցը միայն հիշեց, որ այդ առեղծվածից շփոթվաց նա մոռացել է ներշնչել հանելու բանաձևը: Այպիսով Շուլցը առնչվեց պոստհիպնոտիկ ներշնչման էֆեկտի հետ, որը բավական մոտ է հիպնոսին և ինքնաներշնչմանը: Փաստորեն արտաքինից ներշնչված կերպարը պահպանվել է զգայունակ երիտասարդի հիշողության մեջ և ի հայտ է եկել կրկին ու կրկին ինքն իրեն, բնականաբար ենթագիտակցորեն: Այս դիտարկումը Շուլցին մղեցին, այնպիսի մեթոդիկաների ստեղծմանը, որը նա անվանեց աուտոգեն մարզումներ: Զբաղվելով հիպնոթերապիայով Շուլցը նկատել է, որ նախահիպնոտիկ վիճակում, բոլոր այցելուներն առանց բացառության, վերապրում են 2 վիճակ: Յուրօրինակ ծանրություն ողջ մարմնում` հատկապես վերջույթներում և ջերմության հաճելի զգացողություն: Այդ ժամանակ արդեն հասնելու պայման է հանդիսանում հոգեկանի կենտրոնական վերամիավորումը, որն իրենց ներկայանում է կիսաքնած-կիսարթուն ինքնատիպ վիճակ: Այս վիճակում նա դառնում է հատկապես ընկալունակ, հիպնոտիկ ներշնչման բանաձևերին, որոնք ազդում են վեգետատիվ նյարդային համակարգի գործունեության վրա և նրա միջոցով օրգանիզմի տաբրեր ֆիզիոլոգիական գործառույթների վրա: Շուլցի հայտնաբերած նյութերը ցույց են տալիս, որ որոշ այցելուներ կարողանում են նախահիպնոտիկ վիճակն առաջ բերել, առանց արտաքին ֆիզիկական և հոգեբանական ներգործության, ընդ որում ծանրության և ջերմության ընկալումների նույն փուլերում, որոնք հիպնոտիկ ընկալման պարտադիր նախանշաններն են: Հիմնվելով այդ բոլորի վրա Շուլցը առաջ քաշեց մի վարկած, որ ինքնահիպնոսը կառավարվում է միևնույն հոգեբանա-ֆիզիոլոգիական մեխանիզմներով, ինչ որ իրական հիպնոսը: Ինքնահիպնոսը կառավարելու համար հոգեբանական կորելիատներ գտնելու նպատակով Շուլցին և աշխատակիցներից պահանջվեց 20 տարի: «Աուտոգեն մարզումներ» խորագրով գրքում Շուլցը նշում է, որ ԱՄ-ները թույլ են տալիս ոչ մասնագետներին օգտվել տեխնիկաներից, լարվածությունը թուլացնելու նպատակով, առօրյա հոգսերից և ապրումներից, բացասական հույզերից և պատկերացումներից կտրվելու համար: Այսօր ԱՄ ունի բազմաքանակ հետևորդներ և գաղափարակիցներ, այդ պատճառով մոդա դարձած երևույթը նվիրված է հոգեֆիզիկական առողջության պահպանմանը, քրոնիկական նյարդային գերլարումների և հոգեկան սթրեսների այս դարաշրջանում:

Վերլուծելով հիպնոսի արդյունքները Շուլցը նկատեց, որ այն դեպքերում, երբ հիվանդները ինքնաբերաբար մտովի կրկնում են բժշկի արտասանած ներշնչման

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

71

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

բանաձևերը, հիպնոթերապիայի էֆեկտիվությունն ավելի է բարձրանում: Շուլցը ուշադրություն է դարձրել նաև այն բանի վրա, որ յոգայով զբաղվողների և հիպնոսի տակ գտնվողների զգացմունքները, մասնավորապես ծանրությունը և ջերմությունը համընկնում են: Ծանրության զգացմունքը ի հայտ էր գալիս մկանների թուլացման հետևանքով և ներշնչելով ծանրություն, դրան հետևում է թուլացումը, իսկ ջերմության զգացմունք ներշնչելով կարելի է առաջացնել թեթև ննջի վիճակ, որը հիշեցնում է հիպնոսի սկզբնական փուլը: Սրանց վրա է հիմնված Շուլցի առաջարկած ԱՄ-ի առաջին աստիճանը, որն ստացել է «կլասիկ մեթոդիկա» անվանումը և նրա մեջ մտնող 6 վարժությունները «ԱՄ -ի առաջին աստիճանի ստանդարտ վարժություններ».

1. Ծանրության զգացումի առաջացում, 2. Ջերմության զգացումի առաջացում, 3. Սրտի աշխատանքի ռիթմի կարգավորում, 4. Շնչառության կարգավորում, 5. Ազդեցություն որովայնի օրգանների վրա, 6. Ազդեցություն գլխի մազանոթների վրա:

Շուլցի կարծիքով սիստեմատիկ պարապմունքների արդյունքում տեղի է ունենում նյարդային համակարգի ֆունկցիաների հավասարեցում: Դա լինում է այն բանի հետևանքով, որ ԱՄ -ն մեղմացնում է աֆեկտիվ տատանումը: Սրա վրա հիմնվելով ենթադրվում էր, որ կարելի է նշանակալիորեն թուլացնել հիվանդագին սիմտոմը կամ լրիվ ազատվել հիվանդությունից:

Եթե առաջին աստիճանի վարժությունները ուղղված էին վեգետատիվ մարմնական ֆունկցիաների ազդման վրա, ապա ԱՄ -ի երկրորդ աստիճանում Շուլցը նպատակ է դնում բարձրագույն հոգեկան ֆունկցիաների օպտիմալացման և անձնային շեղումների շտկումը: Որպես մեթոդ աուտոգեն մեդիտացիան է ըստ Շուլցի, որի էությունը երևակայական պրոցեսների հերթականորեն մարզումն է, որի հիման վրա հետագայում իրականանում է կերպարների պատկերացումը և աֆեկտիվ ապրումների չեզոքացումը:

Ինքնակառավարման կարևորագույն գաղտնիքներից մեկը կայանում է նրանում, որ ցանկալի չեն կոպիտ սեղմումը: Միմիայն ցանկության կամ կամքի լարման հաշվին շատ դժվար է, օր.` առաջացնել թքարտադրություն: Իսկ կտրտված կիտրոնի վառ պատկերացումը անմիջապես առաջ է բերում թքարտադրություն: Այնտեղ որտեղ չի հասնում կամային հրամանը, ավելի ազդեցիկ են դառնում պարզ երևակայական պատկերները:

ԱՄ -ի բարձրագույն աստիճանը (աուտոգեն մեդիտացիան) կիրառելով պատկերային մտածողությանը, թույլ է տալիս աշխատել հակասությունների կողմից անգիտակցական մղված խորագույն հոգեբանական պրոբլեմների վրա, ավելի լավ հասկանալ իրեն:

Աուտոգեն վիճակը քնից տարբերվում է այն ամենի մշտական գիտակցմամբ, ինչը տեղի է ունեում մարդու հետ: Դրա համար գիտակցումը թույլ է տալիս կարգավորել սեփական վիճակը: Ամրացնելով գիտակցումը, կարելի է մնալ աուտոգեն վիճակում և խոչընդոտել քնի անցումը: Թույլ տալով գիտակցմանը հանգչել, կարելի է թույլ տալ աուտոգեն վիճակին անցնել ննջելու և հետո քնի:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

72

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Օրգանիզմի վրա ներգործության մեխանիզմները ԱՄ. հաջողությամբ համախմբել է հոգեկարգավորման մի շարք մեթոդների դրական

կողմերը: Սա համալիր մեթոդ է նպաստում է օրգանիզմի գործառույթների նորմալացմանը, անձի վերակառուցմանը ցանկալի ուղղությանը: Մեթոդի հիմնական առանձնահատկությունը գործընթացների նյարդային կարգավորման վերականգնումն է: ԱՄ-ի բուժական և կանխարգելիչ էֆեկտները բացատրվում են ոչ միայն ինքնաներշնչանքով: Շատ կարևոր հանգամանք է ԿՆՀ-ի ֆունկցիոնալ վիճակի և մկանունքի տոնուսի միջև փոխադարձ կապը: Շարժումը հոգեկան գործունեության վեջնական արտահայտությունն է, միտքը ռեֆլեքսն է` արգելակված իր շարժողական մասով, ամեն մի միտք բառ է մկանային գործունեության սկզբնական վիճակում:

Ռեֆլեկտոր գործունեության սկզբունքը լիովին համապատասխանում է նաև հուզական հակազդություններին: Միմիկան, ձայնի ինտոնացիան, պանտո-միմիկան, օբյեկտիվ արտացոլում են հոգեկան վիճակը, մտքերի և զգացմունքների շարժը: Հաստատված է, որ եթե մարդը չի կատարում ոչ մի տեսանելի շարժում, այլ միայն մտածում է դրա մասին, ապա ճշգրիտ սարքավորումների օգնությամբ կարելի ֆիքսել արտաքինից աննկատելի իրական շարժումներ: Գիտական գրականության մեջ այսպիսի շարժումները կոչվում են մետաղաշարժողական գործողություն: Բանականաբար սրանց հայտաբերումը առանց սարքավորումների բավականաչափ զգայունակություն և դիտողականություն են պահանջում: Հաշվի են առնվում նաև վեգետատիվ ռեակցիաներ` շնչառության ռեակցիաները, զարկերակ, աչքերի, մաշկի և դեմքի խոնավություն: Մկանային գործունեությունը կապված է հուզական ոլորտի հետ: Հայտնի է, որ մկանային լարվածությունից հանդիսանում է վախի արտաքին արտահայտություն: Բոլորս կարող ենք I հանդիպած անծանոթ մարդու դեմքին նայելով հասկանալ, որ նա տխուր է կամ հուզված: Նրա ներքին վիճակը արտացոլվում է լարված, քարացած դեմքում, ճնշված ձայնի մեջ, նյարդային դողերոցքով հատկանշական է, որ մկանունքի թուլացումը արտաքին ցուցանիշ է հանդիսանում դրական հույզերի, ընդհանուր հանգիստ վիճակի, հավասարակշռվածության և բավարարվածության: Բարի, պարզ դեմքը, փափուկ ժպիտը, պայմանավորված են դեմքի մկանունքի թուլացվածությամբ: Թուլացնելով մկանունքը, մարդիկ նույնիսկ չգիտակցելով, առօրեայում օգտվում են հանգիստը խորացնելու և ննջելու նպատակով: Այլ կերպ ասած մկանային թուլացումը նյարդային համակարգը պատրաստում է հանգստի: Արթմնի վիճակից մինչև քուն անցողիկ վիճակին: Այսպիսով նյարդային համակարգի և մկանային համակարգի վիճակների միջև կա նաև հետադարձ կապի մեխանիզմը` մկանունք-նյարդային համակարգ: Բոլորիս հայտնի է առավոտյան մարզումների թարմացնող ազդեցությունը: Վերադառնալով ԱՄ-ին հասկանալի է, որ մկանունքի թուլացումը (ռելաքսացիան) ունի երկակի ֆիզիոլոգիական նշանակություն. I որպես ինքնուրույն գործոն, որը թուլացնում է հուզական լարվածությունը և II որպես նպաստող գործոն, որը նախապես պայմաններ է ստեղծում արթմնի-քուն անցողիկ վիճակի համար: Մկանունքի թուլացման վիճակում հաջողվում է նոր պայմանական ռեֆլեքսների ձևավորումն ու ամրագրումը, որոնք ցանկալի են ԱՄ-ով զբաղվողի համար: Բառերը, խոսք, կերպարային պատկերացումները (ըստ Պավլովի երկրորդային նշանային

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

73

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

համակարգը) ներգործում են ոչ միայն ՆՀ. Գործունեության վրա այլ նաև ներքին օրգանների աշխատանքի վրա: ԱՄ Մեխանիզմում տեղի են ունենում որոշակի պայմանական ռեֆլեքսների ձևավորում, որոնք վերակառուցում են ներքին օրգանների աշխատանքը: Բառերը կամ կերպարները, մարզումների ընթացքում կրկնվում են բազմակի անգամ, ինչը գիտակցությանը հնարավորություն է տալիս կարգավորել կամքի կողմից չկառավարվող վեգետատիվ գործընթացները: Այսպիսի կարգավորումը ձեռք է բերվում ոչ թե ուղիղ ներգործությամբ, ոչ թե ներշնչանքում, այլ շրջանցող երևույթներով` հաշվի առնելով ներքին օրգանների աշխատանքի վերակառուցումը՝ օրգանիզմի կառավարող համակարգերի հաշվին: Աուտոգեն մարզումների ուժեղ ներգործությունը, ֆիզիոլոգիական գործընթանցերի վրա մի կողմից բացատրվում է ԱՄ ժամանակ առաջ եկող ֆազային փուլ հիպնոտիկ վիճակով, մյուս կողմից ներկայացվող կերպարային կամ բառային բանաձևերը բազմակի կամ տևական կրկնվում են գլծուղեղի մեծ կիսագնդերի փուլերի ժամանակ: Սրա շնորհիվ ճանապարհ է հարթվում պատկերացումների միջև նյարդային կենտրոնում, որոնք կարգավորում են այս կամ այն գործառույթը և հնարավոր դառնում պայմանական ռեֆլեկտորային մեխանիզմի միջոցով ներգործելու որոշ վեգետատիվ գործոնների վրա, որոնք սովորաբար չեն ենթարկվում կամային ազդեցությանը: (Օր.` սրտամկանի կծկումների հաճախացում, արյան ճնշում և այլն):

Այպիսով ԱՄ-ի վարժությունների հիմքում ընկած են կամային և տևական խորը թուլացումներով օգտակար պայմանական ռեֆլեքսների գոյացման և ամրապնդման ձևով: Ինչ վերաբերում է ինքնաներշնչմանը ապա սրա տարրերը ևս առկա են մարզումների կառույցում, սական ԱՄ-ի մեխանիզմներում ավելի մեծ նշանակություն ունեն ինքնահաստատումը, ինչը ԱՄ-ն դարձնում է բանական և կամային գործընթաց, ճանապարհներ է հարթում, անձի ռացիոնալ վերակառուցման համար:

ԱՄ-ի էֆեկտները 1. ԱՄ-ը հանդիսանում են սթրեսի հաղթահարման, հուզական և ֆիզիկական

լարվածության արդյունավետ միջոց: Սա հսկայական նշանակություն ունի հոգեկան գերհոգնածության, հուզական այրման (ասթենիկ վիճակների հետ), նևրոզների և նևրոտիկ դեպրեսիայի, հոգեսոմատիկ հիվանդությունների (հիպերտոնիա, սրտամկանի հիվանդություններ, ստամոքսի խոց, կոլիտ, բրոնքիալ աստմա և այլն) կանխարգելման համար:

2. ԱՄ-ն հանդիսանում են հզոր միջոց ռելաքսացիայի համար, ինչը թույլ է տալիս արագ հանդիսանալ (հաշված րոպեների ընթացքում) վերականգնել ուժերը և աշխատունակությունը: Ուժերի վերականգնումը աոստոգեն մարզումներով, շատ արագ է ընթանում քան բնական քնի ժամանակ, հատկապես եթե հաշվի առնենք, որ հոգեբանական սթրեսի պայմաններում քունը դառնում է տագնապային և մակերեսաիյն, որի արդյունքում մարդը արթնանում է ոչ թարմ գլխով, հոգնած ծեծված վիճակում: Աոստոգեն ընկղմումը մի քանի րոպեով ուղղում է այս դրվածքը: Կարժ ժամանակով ընկղմվելու կարողությունը շատ կարևոր է օր.` ուսանողների

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

74

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

համար քննաշրջանի ժամանակ, մտավոր աշխատանքով զբաղվողների համար, ժամանակի պակասորդի պայմաններում:

3. ԱՄ-ի օգնությամբ կարող ենք ազատվել նևրոտիկ վիճակներից` անքննություն, գլխացավ, սրտի աշխատանքի խանգարումներ և շատ ուրիշ խանգարումներ: Ինչպես նաև աոստոգեն ընկղմումը կիրառելով այլ բուժական մեթոդների հետ համալիր (դեղաթերապիա) նշանակալիորեն բարձրացնում է շատ քրոնիկական հիվանդությունների բուժման արդյունավետությունը:

4. ԱՄ-ի օգնությամբ հնարավոր է ձերբազատվել նևրոտիկ ախտանշաններից` գլխացավ, անքննություն, սրտի աշխատանքի խանգարումներ և այլն, ինչպես նաև ԱՄ-ը կիրառելով այդ բուժական մեթոդների հետ համալիր նշանակալիորեն բարձրացնում է շատ խրոնիկական հիվանդությունների բուժման արդյունավետությունը:

5. ԱՄ-ի օգնությամբ կարելի է ձերբազատվել անինքնավստահությունից, երկչոտությունից, հաղորդակցման մեջ թերարժեքությունից, ձեռք բերել ավելի ազատ և բնական ոճ, բարձրացնել սուր կոմպեդենտության մակարդակը շրջապատի աչքերում մշակել առավել արժեքավոր իմիջ` որակներ, որոնք անհրաժեշտ են և' սուր առաջընթացի համար, և' ավելի հարմարավետ և դրական կյանքի համար:

Դասախոսություն № 13

ՌԱՑԻՈՆԱԼ ՀՈԳԵԹԵՐԱՊԻԱ

Պ. Դյուբուային ռացիոնալ հոգեթերապիայի ընդհանուր դրույթները Ռացիոնալ հոգեթերապիայի մեթոդը առաջադրվել է 20-րդ դարի սկզբին, շվեցարացի

նեյրոպաթոլոգ Պոլ Դյուբուաի կողմից, ով հավատում էր, որ շատ նյարդահոգեբանական

խանգարումներ, ինչպիսիք են նևրոզը, հանդիսանում են սխալ պատկերացումների ու

սխալ մտածողություն արդյունք, հետևաբար բուժվում են հիմնականում

տրամաբանական փաստերով և հիվանդի հավաստիացմամբ։ «Ռացիոնալ հոգեթերապիան,- գրում էր Դյուբուան իր «Հոգենևրոզներ և դրանց

հոգեկան բուժումը» խորագրով գրքում,-անվանում եմ այն, ինչը մտադիր է ուղղակիորեն ազդել տվյալ այցելուի գաղափարներին, աշխարհայացքին՝ կոնկրետ համոզելու

դիալեկտիկայի ուղղությամբ։ Իր էությամբ Դյուբուաի մեթոդը տարբերակ է հանդիսանում, ավելի կոնկրետ ասած

սոկրատեսյան մեթոդի վերականգնման եղանակով ազդեցությունը հիվանդի

տրամաբանության ու դիդակտիկայի վրա։ Նախկինում բուժման այս մեթոդը անվանում

են «սոկրատեսյան զրույց»։ Ռացիոնալ հոգեթերապիայով զբաղվել են Վ.Մ. Բեխտերևը,

Ս.Ի.Կոնստորումը, Ի.Ս.Պավլովը և այլոք։ Հենց ինքը, այս մեթոդը այդքան էլ հաջողված չէ, ինպես որ հոգեթերապիայի այլ

մեթոդներ, տրամադրում է «ողջամիտ» մոտեցում հիվանդի բուժմանը։ Այն հարկավոր է

ընդունել որոշակի պայմանններով, բայց փոփոխել իմաստ չունի, քանի որ այն

բավականին խորը արմատներ ունի գրականության և հոգեթերապիայի պրակտիկայի

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

75

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

մեջ։ Որոշ հեղինակներ (Պանկով 1985թ.) փորձում էին գտնել տարբերությունը

պաշտպանական ու ռացիոնալ հոգեթերապիայի մեջ, տարբերությունը կայանում է

նրանում, որ առաջինը հիմնվում է դիդակտիկայի մեթոդների վրա, իսկ երկրորդը՝ ֆորմալ, ձևական տրամաբանության վրա։ Այս տարբերությունները պայմանական են,

իսկ հոգեթերապիայի բաժանումը ռացիոնալի ու պաշտպանականի կրում է

արհեստական բնույթ։ Հիմնականում ռացիոնալ հոգեթերապիան հանդիսանում է

տրամաբանական փաստարկ։ Բացի այդ այս մեթոդը իր մեջ ներառում է՝ պարզաբանում,

ներշնչում, հուզական ազդեցություն, անձի ուղղում, ուսումնասիրում, դիդակտիկ և

հռետորական հնարքներ։ Տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ են վերաբերվում իրենց հիվանդությանը։ Ոմանք

հակված են գերագնահատել դրա վտանգը, ոմանք էլ ընդհակառակը թերագնահատում են։ Այստեղ պատճառները շատ են` դա բժշկական անգրագիտությունն է, չգիտակցված

պաշտպանական ռեակցիան։ Ռացիոնալ հոգեթերապիայի առաջադրանքներից մեկն է

հիվանդի գիտակցության մեջ ստեղծել ճիշտ պատկերացում իր հիվանդության մասին։ Օրինակ մի հիվանդի պետք է համոզել, որ նա տառապում է ալկոհոլիզմով և նրան

պետք է բուժվել, իսկ մյուսին հակառակը, հարկավոր է բացատրել, որ հարբեցողությունը և

անբարոյական կյանքը դեռ հիվանդություն չեն։ Ի.Ս. Պավլովը կարծում է, որ ալկոհոլիզմի

ռացիոնալ հոգեթերապիան անցկացնելիս բժիշկը այցելուի հետ միասին, պետք է

պարզաբանի հետևյալ հարցերը. ինչպե՞ս է այցելուն գնահատում իրեն, ինչպիսի՞ն է նա

ուզում լինել շրջապատի առջև, ինպիսի՞ն է նա իրականում, ի՞նչ վնաս է հասցնում իրեն

ալկոհոլը։ Արդյունքում հիվանդի մոտ ձևավորվում է ճիշտ ինքնագնահատական և

ինքնագիտակցություն, ինչը բարձրացնում է իրականացվող հակաալկոհոլային բուժման

արդյունավետությունը։ Մեր օրերում, երբ մարդու վրա թափվում են ինֆորմացիաների մի հոսք, նա հաճախ

հանդիպում է անծանոթ բժշկական տերմինների։ Արդյունքում նրա մոտ հաճախ

առաջանում են կեղծ մտքեր, որոնք իրենց հերթին կարող են դառնալ նախապայման

հիվանդության առաջացմանը։ Հաճախ նևրոտիկ վիճակներ առաջանում են այն դեպքերում, երբ հիվանդի մոտ կա ինչ-

որ սոմատոգեն հիվանդություն։ Նման բացառություններ ինչպես «սրտի առանցքի հորիզոնական դիրքը», «երիկամների կախվածությունը», «միոկարդիոդիստրոֆիան»

մարդուն այն աստիճան են ապակարգավորում, որ նա դառնում է անաշխատունակ։ Ապրումների հուզական երանգավորումը կարող է շեշտավորվել այցելուի

անհատական առանձնահատկություններին, որը բացի այդ կարող է հիմք դնել հիվանդության, ոչ արդյունավետ սոցիալական շրջապատի և այլն։ Նման դեպքերում

հիվանդը բժիշկից միշտ սպասում է հիվանդության մասին իր տեսակետի հաստատմանը

և նրա այդ գնահատականները առաջացնում են բացասական ռեակցիայի

արտահայտվածությանը։ Այդ իսկ պատճառով բժիշկը պետք է բժշկության այդ ոլորտում

բանիմաց լինի, ինչը դառնում է քննարկման առարկա՝ կարողանալ ճիշտ պարզաբանել քննարկման առարկան և կարևորը համոզիչ պնդել իր տեսակետը, հիմնվելով այցելուի

օբյեկտիվ հետազոտմանը։ Անհրաժեշտ է պարզաբանել հիվանդին, անալիզների

պատասխանները բրենդգենի տրամաբանական, էլեկտրոկարդիոգրաֆիկական և

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

76

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

էնցեֆալոգրաֆիկական հետազոտությունները։ Օբյեկտիվ տվյալների գրագետ անալիզը

միշտ ավելի համոզիչ է հիվանդի համար, որում էլ հիմնականում կիրառում է

տրամաբանական քննարկման հնարքը, բայց դրա համար բժիշկը պետք է լավ փորձառու

լինի բժշկության կիրառման ոլորտում, մասնավորապես ֆունկցիոնալ ախտորոշմանը։ Մի բան է, հիվանդին, որի սրտի շրջանում ցավեր կան, ասել որ այդ ցավերը «կրում են

ֆունկցիոնալ բնույթ» և լրիվ այլ է անել նույն եզրակացությունը էլեկտրոկարդիոգրամի

անալիզի հիման վրա։ Դա հիվանդի համար առիթ է կրկին համոզվել բժիշկի

կոմպենենտության վրա։ Կասկած չկա, որ հիվանդը, ով երկար ժամանակ տառապել է

սրտի ցավերով, արդեն մի շարք սրտաբանների է դիմել և կարդացել է մի շարք հատուկ

գրականություն։ Ռացիոնալ հոգեթերապիայի ընթացքում շատ կարևոր է հիվանդի մոտ ձևավորել

ողջամիտ, ադեկվատ վերաբերմունք իր հիվանդության նկատմամբ։ Սա դժվար և

երակարատև գործընթաց է։ Մի հիվանդը ով գիտի, որ ծանր հիվանդ է, մինչև վերջին ժամը

պահպանում է իր աշխատունակությունը, իսկ մյուսը մի չնչին թուլությունից կորցնում է

հոգու ակտիվությունը և «մտնում է հիվանդության մեջ»։ Նման դեպքերում անհրաժեշտ է

հիվանդին ազատել անորոշությունից և ներշնչել վստահություն առողջանալու հարցում և

հույս արդյունավետ բուժմանը։ Այսպիսով ռացիոնալ հոգեթերապիան հանդիսանում է ճիշտ ու հասանելի բուժում

հիվանդության ախտանիշի առաջացման համար։ Սա էլ իր հերթին հիվանդի մոտ

ձևավորում է ադեկվատ վերաբերմունք իր հիվանդության նկատմամբ։

Հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերը

Այն երևույթը, երբ հիվանդը հասկանում է իր հիվանդությունը, անվանում են հիվանդության ներքին պատկեր: Ավելի ճիշտ այն խոսում է հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերի մասին: Այս հասկացողությունը ավելի շուտ սոցիալ- հոգեբանական է, քան կլինիկական: Այն չպետք է շփոթել հոգեկան հիվանդությունների կամ հոգեպաթոլոգիական սինդրոմներով, օրինակ դեպրեսիվ, ասթենիկ և այլն: Հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերը- դա հիվանդության արտացոլումն է հիվանդի գիտակցության մեջ:

Առանձնացվում են հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերի երեք հոգեբանական աստիճան. Զգայական, հուզական և ինտելեկտուալ:

Զգայական մակարդակը իր մեջ ներառում է հիվանդի վերաբերմունքը հիվանդության զգացողությունների հանդեպ: Օրինակ, որոշ մարդիկ ատամի ցավին վերաբերվում են համեմատաբար հանդուրժող, իսկ մյուսները, այսպես ասած բարձրանում են պատերի վրա ցավից:

Նման չափազանցրած կամ նվազեցրած զգացողությունները սեփական հիվանդության նկատմամբ, չհանդիսանալով հիվանդության ծանրացման ցուցանիշ, ազդում են հիվանդի սոցիալ-հոգեբանական հարմարման վրա:

Հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերի հուզական մակարդակը- դա հիվանդի կողմից հիվանդության գնահատականն է «վտանգի» և «անվտանգության» տեսանկյունից: Որոշ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

77

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

մարդիկ կարծում են, որ իրենց հիվանդությունը ծայրահեղ վիճակում է, անբուժելի է, մյուսները ընդհակառակը` թերագնահատում են հիվանդության ծանրությունը: Այստեղ խառնվում են նաև այսպես ասած տարբեր տեսակի գնահատականները. Լավ է թե վատ է լինել հիվանդ, ձեռնտու է դա, թե ոչ: Նման գնահատականնները կարող են լինել գիտակցված, բայց երբեմն էլ չգիտակցված: Վերջինի դեպքում հիվանդության գերագնահատումը հանդիսանում է հիվանդի պաշտպանության մի տեսակ հոգետրավմատիկ իրավիճակում:

Հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերի ինտելեկտուալ մակարդակը- դա հարցերի որոշումն է. «հիվանդ է թե առողջ», «ինչպես բուժվել», «ում մոտ բուժվել» և այլն: Բժիշկը գործ ունենալով հիվանդի հետ այդ հարցերի որոշման ժամանակ ուղղորդվում է իր մասնագիտական գիտելիքներով: Նա գիտի թե ինչով, ինչպես է բուժվում տվյալ հիվանդությունը և ինչ կանխատեսում է բնորոշ: Հիվանդը դա չգիտի: Իրեն համար «իր հիվանդությունը» միշտ ամենավատն է, իսկ արդիական գրականությանը դիմելը միայն խորացնում է վիճակը:

Հիվանդության սուբյեկտիվ պատկերը կարող է լինել ադեկվատ հենց հիվանդության մեջ, բայց ավելի հաճախ հիպեր կամ հիպոտրոֆիրացված: Հետևաբար ռացիոնալ հոգեթերապիայի հիմնական առաջադրանքներից մեկը այդ պատկերի շտկումն է՝ ներառելով նրա հուզական, զգայական և ինտելեկտուալ մակարդակները: Այս մակարդակները անհրաժեշտ է ճիշտ գնահատել և հաշվի առնել դրանց փոխադարձ կապն ու ազդեցությունը: Բայց և հիմնական մակարդակը, որի վրա կենտրոնանում է ռացիոնալ հոգեթերապիան, հանդիսանում է ինտելեկտուալը:

Հոգեթերապևտը, իր առջև դնելով նպատակ` շտկել հիվանդի մտածողությունը, պետք է լինի բազմակողմանի կրթված մարդ և պայծառ անհատականություն, ցուցաբերելով կոմպենենտություն ոչ միայն բժշկության մեջ, այլ նաև գիտության այլ ոլորտներում. Գրականությունում, մանկավարժությունում, հոգեբանությունում, փիլիսոփայությունում և այլուր: Բարձրանում է հին, բայց միշտ ակտուալ հարց հոգեթերապիայում ընդհանրապես բժիշկի ունեցած դերի մասին և մասնավորապես ռացիոնալ հոգեթերապիայում:

Բժիշկը հիվանդի հետ երկխոսության ժամանակ, ռացիոնալ հոգեթերապիայի կիրառման ժամանակ, պետք է ունենա բարյացակամ ընկերոջ դիրքորոշում: Բայց դրա համար պետք է հասնել հիվանդի վստահությանը: Եթե բժիշկը որևէ տեղ է շտապում, նա չունի ժամանակ մինչև վերջ լսել այցելուին, և եթե նրա վրայից ծխախոտի հոտ է գալիս, ապա որքանել համոզիչ փաստարկներով խոսի զրույցի ժամանակ, միևնույն է ռացիոնալ հոգեթերապիայի արդյունքը շատ ցածր կլինի:

Բժիշկի և այցելուի առաջին իսկ հանդիպումը իրենց առաջին երկխոսությունն է- դա, ըստ Դ.Վ.Պանկովի, «բժիշկի յուրօրինակ քնությունն է ուսուցչի,դաստիարակի դերի համար»: Եթե բժիշկը հաջող հանձնի այդ քննությունը, ապա ռացիոնալ հոգեթերապիայի արդյունքը կլինի արդյունավետ, եթե չի հանձնի- դա այլևս չի լինի սոկրատեսյան զրույց, այլ դատարկ ժամանց:

Հոգեթերապևտը պետք է կարողանա ոչ միայն համոզիչ խոսել, այլ նաև ուշադիր լսել հիվանդին: Անշտապողականությունը, անկեղծությունը, բարյացակամությունը,

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

78

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

էմպաթիա-հատկանիշները, անպայման յուրաքանչյուր հոգեթերապևտի համար դա տրամաբանության, կողմնորոշվածության և հետևողականության ուժն է: Այդ ամենի համար հարկավոր են գիտելիքներ ֆորմալ տրամաբանության օրենքներից և դրանցով օգտվելուց: Յա. Մարցինովսկին ռացիոնալ հոգեթերապիայում տրամաբանության դերն բնութագրում է , կիրառում է շատ տարածված արտահայտություն. «Այն չէ, որ նևրոտիկը երբեմն առանց տրամաբանության մարդ է,- գրում է նա,- որ դա այդպես չէ: Բայց ինչ օգուտ ինձ վերարկույից, եթե այն ծալած է, այդպես էլ տրամաբանությունը, եթե նրանից չեն օգտվում»:

Ֆորմալ տրամաբանության հիմունքները

Ֆորմալ տրամաբանությունում կան հետևյալ հասկացություններ` ճիշտ և կեղծ

մտածողություն: Մտածողությունը ունակ է մարդուն հասցնել ճշմարտությանը, ճիշտ լուծել

թեորեմներն ու պրակտիկ առաջադրանքները,- Ճիշտ մտածողություն: Այն պետք է բավարարի երեք հիմնական պահանջներին` կողմնորոշվածություն, հետևողականություն և ապացուցվածություն:

Կողմնորոշող մտածողությունը ենթադրում է ճշտություն, այն ազատ է որևէ իրականացումից:

Հետևողականությունը ենթադրում է մտածողության ազատություն ներքին հակասություններից, առանձին մտքերում տրամաբանական կապը: Եվ վերջապես, ապացուցող մտածողությունը ոչ միայն ձևավորում է ճշմարտությունը, այլ դրան զուգահեռ մատնացույց է անում հիմքը, որով միտքը պետք է ընդունի որպես ճշմարտություն:

Սխալ մտածողության համար, ընդհակառակը, բնորոշ են անհետևողականությունը, անապացուցվածությունը և անկողմնորոշվածությունը:

Մտածողության անհետևողականությունը հիմնականում կապված է նույնականացման օրենքի խախտումից, որը կարելի է արտահայտել A=A ֆորմուլայով: Պրակտիկայում հարաբերությունը հիմնականում առաջանում է այն ժամանակ, երբ երկու քննարկող մարդիկ մեկ տերմինի տակ հասկանում են տարբեր իմաստներ: Օրինակ կարող են լինել նման հասկացությունները, ինչպիսիք են «նևրոզ», «ալկոհոլիզմ» և այլն: Բժիշկը այս հասկացություններում դնում է մեկ իմաստ, հիմնականում գիտական, իսկ այցելուն- ընդհակառակը` հիմնականում կենսական:

Մտածողության անհետևողականության օրենքը ձևավորվել էր դեռ Արիստոտելի կողմից: Նա մտածում էր, որ «չի կարող լինել միաժամանակ երկու իրար հակասող ճշմարտություն միևնույն առարկայի մասին, վերցրած նույն ժամանակին ու նույն հարաբերությունում»: Չի կարելի, օրինակ, հետևողական համարել նման քննարկումները

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

79

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

ալկոհոլիկի կողմից` «ես խմում եմ, որովհոտև հիվանդ եմ, բայց բուժվել ինձ պետք չէ, քանիոր արբեցողությունը դա հիվանդություն չէ»:

Այս տեսակի քննարկումն ձևական տրամաբանության մեջ անվանում են պարատրամաբանություն: Երբեմն պարատրամաբանությունը առաջանում է, երբ հիվանդը գնահատում է երկու քննարկումներն էլ, տարբեր առարկաներին վերաբերվող, ինչպես երրորդ հնարավորության բացառումը: («Իմ մոտ նևրոզ է, որովհետև, եսունեմ վատ հարաբերություններ աշխատանքի վայրում, իսկ աշխատավայրում վատ է, որովհետև ես ունեմ նևրոզ»): Այս քննադատություններում բացակայում է երրորդ տարբերակը- այլ աշխատանքը, այլ կոլեկտիվ, այլ փոխհարաբերություններ:

Մտածողության անապացուծվածությունը (Փաստարկների բացակայություն) կլինիկայում ավելի շատ հանդիսանում է տրամաբանական սխալ` «դրանից հետո, նշանակում է, դրա արդյունքում»: («ես զկրտում եմ, որովհետև ինձ վախեցրել է շունը», «բարձրությունից վախենում եմ, որովհետև ընկել եմ վերևից», «ինձ մոտ հայտնաբերել են միկրոինֆակտ, որովհետև ինձ դա ասել է բժիշկը» և այլն):

Հիվանդների մոտ չապացուծված քննարկումներ են առկա իրենց հիվանդության մասին, երբ նրանք հետևում են կեղծ ուղերձներին. («Իմ հիվանդությունը բուժվում է միայն հիպնոսով, իսկ հիպնոս ինձ նշանակված չէ, նշանակում է…»):

Նույնականացման օրենքի իմացությունը, հասկացությունների գրագետ տիրապետումը օգնում են հոգեթերապևտին մտածողության մեջ մտցնել կողմնորոշվածություն: Գիտելիքները հակասությունների օրենքի մասին, քննարկումների լավ փաստարկել կարողանալը թեթևացնում են հակսությունները մտածողության անհետևողականությամբ: Եվ վերջապես, գիտելիքները բավական հիմքերի և դեդուկտիվ ու ինդուկտիվ սահմանումները թեթևացնում են հիվանդի ապացուցող մտածողության ուսուցումը:

Բժիշկ-հոգեթերապևտը կարող է օգտագործել յուրաքանչյուր հասկացություն, միայն թե դրանք լինեն ապացուցված և օգնեն հիվանդի բուժմանը:

Մեր այցելուներից մեկը, բժշկական աշխատողը, վստահեցնում էր, որ «խմում է, որովհետև բոլորը խմում են»: Նրա համար բավական է նաև հետևյալ արտահայտությունը` «իսկապես, խմում են շատերը, բայց ալկոհոլը բոլորը տանում են տարբեր ձևով: Հենց այնպես, ինչպես տարբեր ձևով տարբեր մարդիկ ընդունում են որոշ դեղամիջոցներ: Որոշ մարդիկ ընդունում են հակաբիոտիկների առավելագույն չափաբաժին, իսկ մյուսներին բավական է պենիցիլինի մեկ ներարկումը, որպեսզի առաջացնի անաֆիլակտիկ շոկ»: «Ակնհայտ է, որ հոգեթերապևտն եզրահանգել է,- դուք պատկանում եք այնմարդկանց շարքին, ովքեր ունեն ալկոհոլի նկատմամբ անհատական անհանդուրժողականություն, և ձեզ չի կարելի խմել ընդհանրապես»:

Ասվածից հետևում է, որ ռացիոնալ հոգեթերապիայի կարևոր բաղադրիչ մասը հանդիսանում է անհետևողականության, հակադրությունների և հիվանդի անապացույց մտածողության կորեկցիան:

Այն հարցին, թե ինչպես է իրականացվում այդ կորեկցիան, այնքան բարդ է, որ դրան հնարավոր չէ տալ հստակ պատասխան: Հավանաբար պետք է համաձայնել

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

80

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Դ.Վ.Պանկովի մտքի հետ, որը համարում է, որ յուրաքանչյուր հոգեթերապևտ այդ արդյունքին հասնում է յուրովի:

Դյուբուաան այս կորեկցիայի հիմքը համարում էր զուտ տրամաբանական հիմնավորումը:

Վ.Մ.Բեխտերևը- հիվանդին բացատրել է հիվանդության պատճառներն ու բնույթը: Կ.Ի.Պլատոնովը համատեղել է բացատրությունը ու համոզմունքները ուղղակի և անուղղակի ներշնչմամբ:

Թերապիայի տեխնիկան Ռացիոնալ հոգեթերապիան կարելի է անցկացնել ինքնուրույն,բայց հիմնականում

կիրառվում է բուժման այլ մեթոդների հետ միասին:Երբեմն այն միացվում է հիվանդի հետազոտության փուլում,պահանջելով հատուկ ժամանակ և օրգանապես միահյուսվել ախտորոշման գործընթացին:

Փորձառու բժիշկի համար հաճախ ախտորոշումը հաստատելու համար կարիք չկա լսել այն ամենը,ինչը անհանգստացնում է հիվանդին: Արտաքին հանգամանքները որոնք համընկել են հիվանդության սկզբի հետ, բայց չի հանդիսանում հստակ դրա պատճառը,թվում են անհետաքրքիր: Հիվանդը, ընդհակառակը, փորձում է բժիշկի ուշադրությունը գրավել այն իրավիճակներին ու հանգամանքներին, որոնք, իր կարծիքով ունի առնչություն հիվանդության պատճառների հետ: Բժիշկի մոտ ձևավորվում է հիվանդի մասին անորոշության և չապացուծված մտածողության վերաբերմունք, իսկ հիվանդը կարող է գալ այն եզրակացության, որ բժիշկը իր հանդեպ բավական ուշաադիր չէ և իրեն բարեխիղճ չի հետազոտում: Այդ իսկ պատճառով բժիշկը ամենասկզբից պետք է լսի հիվանդի բողոքները, այնուհետև հստակեցնող մի քանի հարց տա: Դա հիվանդին հավաստիացնում է, որ բժիշկը իր հիվանդության մասին գիտի ավելի շատ քան ինքը, երբ բժիշկը տալիս է հարցեր ախտանիշների մասին, որին հենց ինքը հիվանդը ուշադրություն չէր դարձրել:

Հաճախ հոգեբույժը հիվանդին հետազոտում է` բավարարվելով զրույցով: Հոգեբուժարանի համար նման մեթոդը հիվանդին հետազոտելու համար հանդիսանում է ադեկվատ, ու հաճախ բավական է նախնական ախտորոշման համար: Հիվանդի մոտ նույնպես նման փորձաքննություն է, ինչպես օրենքն է,առաջացնում է հիասթափության զգացում և բացասական ռեակցիա: Դա տեղի է ունենում, որովհետև նա ուներ լրիվ այլ պատկերացում հետազոտությունների մասին: Այդ իսկ պատճառով հիվանդը պետք է ոչ միայն ուշադիր լսված լինի, այլ նաև մանրամասն ուսումնասիրված: Առավելևս դա վերաբերում է այն հիվանդներին, ովքեր բողոքում են սրտի շրջանում ցավերից, գլխացավերից և այլն: Նման հիվանդի հետ պետք է անցկացնել պերկուտոր և աուսկուլտատիվ հետազոտություն, նյարդաբանական մուրճը ձեռքին հետազոտել նյարդաբանական կարգավիճակը, չափել արյան ճնշումը, ուշադիր ուսումնասիրել

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

81

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

օբյեկտիվ հետազոտության բոլոր տվյալները: Այդ տվյալների մեկնաբանումը, ինչպես արդեն ասվել է, կարող է օգտագործվել ռացիոնալ հոգեթերապիայի նպատակով:

Նևրոզի պատճառ հաճախ կարող է հանդիսանալ անձի և նրա շրջապատի միջև: Հետևաբար անհատը և շրջապատը հոգեթերապևտի համար պետք է լինեն

ուշադրության կենտրոն: Ռացիոնալ հոգեթերապիայի ընթացքում էթիոպաթոգենետիկական վերլուծությունը թեթևացնում են անհատի և շրջապատի միջև կոնֆլիկտի որոնումը` հիստերիայի համար- անհատի պահանջմունքներն ու շրջապատի հնարավորությունները, , նևրաստենիայի համար- շրջապատի պահանջը և անհատի հնարավորություններն, նևրոզի համար- ցանկության ներքին կոնֆլիկտը և ընդունված բարոյական նորմերը:

Առավել բարդ առաջադրանք է հանդիսանում հեգեթերապևտի համար հիվանդի անձի ուսումնասիրությունը,տվյալ դեպքում հիմնական նպատակը պետք է լինի գիտակցականի ու անգիտակցականի մեխանիզմերը հասկանալու փորձը,ձևավորել հիվանդության սուբյեկտիվ կլինիկական պատկերը: Որը իր հերթին հիվանդին տանում է իր վիճակի գնահատման սխալ ուղղությամբ և ինչպես հետևանք հանգեցնում է ոչ ադեկվատ վարքի և բուժման:

Հիվանդի անձի ուսումնասիրման համար մեծ օգնություն է հանդիսանում հետազոտության հոգեբանական մեթոդները: Մեծ արժեք են ներկայացնում այս առումով պրոյեկտիվ մեթոդները: Այստեղ հարկ է ներառել թեմատիկ ապերցեպցիոն թեստեր, Ռոշարխի «անվարտ նախադասություններ» թեստ, պիգտոգրամներ և այլն: Այս մեթոդների կիրառումը և հմուտ մեկնաբանումը տալիս են ոչ միայն կարևոր փաստեր անձի մասին այլ նաև ռացիոնալ հոգեթերապիայի համար հիմք են հանդիսանում:

Ռացիոնալ հոգեթերապիայի էությունը որոշվում է պլանավորված փաստերի հիման վրա, որը ակտուալ հարցերի սխալ մեկնաբանությունն է, հիվանդի կողմից կապված իր հիվանդության հետ: Ռացիոնալ հոգեթերապիան- դա հիմնավորված ապացույց է կամ դրույթների հերքում, կապված հիվանդի պատկերացումների հետ՝ հիվանդությանը վերաբերող այս կամ այն հարցերի բովանդակությամբ, սա ինտելեկտուալ պայքար է «սոկրատեսյան զրույց», որի շնորհիվ իրականացվում է անհամապատասխանության,

հակասության և չհիմնավորված մտածողության շտկում: Ռացիոնալ հոգեթերապիան կարող է անցկացվել անհատական,բայց կարող է

անցկացվել նաև խմբային ձևով: Այս դեպքում մեծ ազդեցություն ցուցաբերում է ոչ այնքան հոգեթերապևտը, որքան նրան վարպետորեն ուղղված խմբային գործընթացը:

Ռացիոնալ հոգեթերապիայի հետևանք են նախ և առաջ նևրոզը, փսիխասթենիկի շրջանում փսիխոպատիան, սեքսուալ նևրոզը, ալկոհոլիզմը, թմրամոլությունը, դեռահասների մոտ դեվիանտ վարքագիծը:

Ռացիոնալ հոգեթերապիայի հիմնական առավելությունը հանդիսանում է այն,որ հիվանդը ակտիվորեն ներգրավված է բուժման գործընթացին, մեթոդի թերությունը կայանում է նրանում,որ բուժման արդյունքը առաջ է գալիս համեմատաբար դանդաղ (օրինակ, դանդաղ,քան ներշնչումը հիպնոսի ժամանակ):

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

82

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Դասախոսություն № 15

ՏՐԱՆՍՊԵՐՍՈՆԱԼ ՀՈԳԵԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Տրանսպեսրսոնալ հոգեբանությունը հոգեբանության համեմատաբար նոր

ուղղություն է, այն ուշադրությունը սևեռում է հոգեկանի խորքային ոլորտների վրա,

անձի զարգացման և գիտակցության դինամիզմի գործընթացների, փիլիսոփայորեն

վերաիմաստավորվող և գիտականորեն հիմնավորվող պատկերացումների,

համաշխարհային հոգևոր ավանդույթների, փորձի և հոգետեխնոլոգիայի վրա: ՏՀ-ի

հետազոտական և գործնական նախագծերի և հիմնադրույթների օբյեկտ է

հանդիսանում ստեղծարար ինքնակատարելագործվող, իր հնարավորությունների

լիակատար և համապատասխան իրացմանը ձգտող մարդը: Ուղղությունը ի հայտ է

եկել ԱՄՆ-ում XX դարի 60-ական թթ. վերջին մշակութային տրանսպերսոնալ

նախագծի հիման վրա: Այս հոգեբանությունն իրեն սահմանում է որպես «Չորրորդ

ուժ հոգեբանության մեջ», որը լրացնում է նախկին երեք հոգեբանական նախագծերի

միակողմանիությունը՝ հոգեվերլուծության, բիհեյվիորիզմի և հումանիստական

հոգեբանության: ՏՀ-ն զբաղվում է մարդու սահմանային ըհդունակությունների և

հնարավորությունների հետազոտությամբ: Սա ուսմունք է տրասպերսոնալ

(վերանձնային ) ապրումների, դրանց բնության, ձևերի, պատճառների և հետևանքների

մասին: Այս ուսմունքն իր մեջ ներառում է արտահայտություններ տարբեր

ոլորտներից՝ հոգեբանություն, փիլիսոփայություն, գործնական կյանք, արվեստ,

մշակույթ, կենսաոճ, կրոն և այլն, որոնցով մարդ ոգեշնչվում է կամ էլ մարդ

կիրառում է ձգտելով առաջ բերել և հասկանալ այդ արտահայտությունները: Այդպիսի

արտահայտություններին են վերաբերում գիտակցության փոփոխված վիճակները,

ինչպիսիք են՝ «խոսքի վիճակը», էքստազը, միստիկական փորձը և այլն:

ՏՀ-ն գիտական առարկա է դարձրել կրոնական և միստիկական փորձերի

հոգեբանական կողմերը, իր առջև խնդիր է դրել հիմնել հոգեբանական ուղղություն

համաշխարհային փիլիսոփայական և կրոնական ավանդույթների հոգևոր որոնումների

բազայի հիման վրա: Այն մտցրել է նոր մարդկային հոգեկանի նոր, ընդլայնված

քարտեզագրություն և հոգևոր ճգնաժամի մասին նորարարական պատկերացումներ:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

83

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Մարդկության համաշխարհային հոգևոր փորձին տրվում են գիտական

արտահայտություններ, որը թույլ է տալիս կրկին դիտարկել մարդուն այնպիսի

ոլորտներում, որտեղ նա դուրս է գալիս իր սահմաններից՝ էքստազի վիճակներում,

կյանքի և մահվան սահմանագծին: Հենց «Տրանպերսոնալ հոգեբանություն» անվանումը

որոշել են ուղղության մի խումբ հիմնադիրներ՝ Ա. Մասլոուն, Ս. Գրովը, Է. Սիտուչը և

այլոք: Տերմիններն ունեն լատինական և հունական արմատներ: Ինչպես գիտենք,

հոգեբանություն բառը հունական արմատներ ունի (psyche – հոգի, ոգի, շունչ և logos –

բառ, իմացություն): «Տրանսպերսոնալ» բառն ունի լատինական արմատներ (trans – միջով

և persona - դիմակ). Այսպիսով ՏՀ-ը մոտավորապես հնչում է հետևյալ իմաստով՝ «հոգու

խոսքը դիմակից այն կողմ»:

Տրանսպերսոնալ բառը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում տարբեր հոգեբանների կողմից:

Տրանսպերսոնալ հոգեբան Քեն Ուիլբերը բացատրում է որպես «անձնային +…» և գտնում

է, որ տրանսպերսոնալ կողմնորոշվածությունն իր մեջ ներառում է անձնային

հոգեբանության մյուս բոլոր ոլորտները և դրանց ավելացնում է մարդկային փորձի

առավել խորքային ասպեկտներ: Նա գտնում է, որ տրանսպերսոնալը, կամ պերսոնալից

առավելը, վերանձնայինը իրենից ներակայացնում է մարդկային հնարավոր

վերապրումների ողջ ոլորտի առավել խորը և գիտական պատկերացումների փորձ:

ՏՀ-ն հետազոտում է գիտակցությունն իր արտահայտությունների լայն ոլորտում.

Գիտակցության փոփոխված վիճակներ, գիտակցության վիճակների բազմազանություն,

հոգևոր ապրումներ, մահամերձ ապրումներ, ինտուիցիայի և ստեղծագործության

զարգացում, գիտակցության բարձրագույն վիճակներ, անձնային ռեսուսներ,

պարահոգեբանական ֆենոմեններ: Այն հիմնվում է մարդու ամբողջական տեսլականի

վրա՝ նրա հոգևոր աճի, դասական և ոչ դասական փիլիսոփայական մարդաբանության,

համաշխարհային հոգևոր ավանդույթների, ինքնաճանաչման և հոգեթերապիայի

տարբեր եղանակների, ինչպիսիք են՝ մեդիտացիան, հոլոթրոփ շնչառությունը, մարմնա-

կողմնորոշված հոգեթերապիան, արտթերապիան, երազների հետ աշխատանքը, ակտիվ

երևակայությունը, ինքնահիպնոսը և այլն:

Տհ-ի իրական առանձնահատուկ գիծը հանդիսանում է մարդկային հոգեկանի մոդելը,

որտեղ ընդունվում է հոգևոր ու տիեզերական չափումների և գիտակցության

էվոլյուցիայի հնարավորությունների կարևորությունը: Համարյա բոլոր տրանսպերսոնալ

աշխարհընկալումների մեջ առանձնացնում են հետևյալ հիմնական մակարդակները.

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

84

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

1. Անկենդան մատերիայի, էներգիայի ֆիզիկական մակարդակ

2. Կենդանի, զգացող մատերիայի կամ էներգիայի կենսաբանական մակարդակ

3. Մտքի, ԷԳՈ-ի հոգեբանական մակարդակ

4. Պարահոգեբանական և արքետիպային երևույթների նուրբ մակարդակ

5. Պատճառային մակարդակ, որը բնութագրվում է կատարյալ

տրանսցենդենցիայով

6. Բացարձակ գիտակցություն:

Տիեզերքն իրենից ներկայացնում է այս փոխկապակցված և փոխներմուծված

աշխարհների ինտեգրալ և միասնական ցանց, այդ պատճառով բացառված չէ, որ

որոշակի պայմաններում մարդը կարող է վերականգնել տիեզերական ցանցի հետ իր

նույնությունը և գիտակցորեն վերապրել իր գոյության ցանկացած ասպեկտ

(տելեպաթիա, հոգեախտորոշում, տարածության վրա տեսնելը, ապագայի

կանխատեսելը և այլն): ՏՀ-ն առավելագույնս մասշտաբային է դիտարկում մարդուն՝

որպես տիեզերական էակի, որը կապված է ողջ մարդկության և Տիեզերքի հետ իր

անգիտակցականի մակարդակով: Ընդ որում նա հնարավորություն ունի մուտք գործելու

համաշխարհային տիեզերական ինֆորմացիայի և համամարդկային ինֆորմացիայի

(կոլեկտիվ անգիտակցական) մեջ: Այս ուղղության հայացքներին համաձայն ծնվելու,

մահվան, վերածնվելու և փոփոխված գիտակցության վիճակներում այլ

իրադարձությունների ապրումները հանգեցնում են ազատագրման, այսինքն ինքն իր

սահմաններից դուրս ելքի (տրանսցենդենցիա) և այլ աշխարհի հետ առավել

ամբողջական հարաբերությունների մեջ մուտքի:

ՏՀ-ի հիմնական տեսական աղբյուրներ են համարվում հոգեվերլուծությունը և

արևելյան փիլիսոփայական համակարգերը, դրանցում մշակված պատկերացումները

աշխարհի էներգետիկ հիմքերի մասին: ՏՀ-ի առանձնահատկությունը հանդիսանում է

հոգեբանության և փիլիսոփայության տարբեր դպրոցների ինտեգրացումն այլ

գիտակարգերի հետ, ինչպիսիք են՝ քվանտային ֆիզիկան և մարդաբանությունը:

ՏՀ-ի կիրառական նշանակությունը կայանում է նրանում, որ այն ներկայացնում է նոր

հայացքներ հոգեկան առողջության և պաթոլոգիայի վերաբերյալ, ապահովելով մարդու

հանդեպ ինտեգրատիվ բազմակողմանի մոտեցում: Տրանսպերսոնալ (վերանձնային)

ապրումներն ունեն հատուկ հզոր բուժիչ հնարավորություններ, հսկայական

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

85

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

նշանակություն ունեն ստեղծագործության, էստեթիկական և էթիկական զարգացման և

հասարակության հոգեբանական առողջացման համար:

ՏՀ-ի հեռանկարայնությունը սահմանվում է նրանով, որ այն որպես հոգեբանության

ժամանակակից ուղղություն, նպաստում է մարդու ներդաշնակ և ամբողջական

զարգացման ուղիների հետազոտությանը, նրա ստեղծագործական ակտիվության

խթանմանը և կյանքի նորացմանը: ՏՀ-ի մեթոդները ներառելով ինտենսիվ ինտեգրատիվ

հոգետեխնոլոգիաներ, նպաստում են դրական անձնային փոփոխություններին,

ինքնաճանաչմանը և կյանքի ու մահու իմաստի կարևոր բացահայտումներին, իր և

շրջապատող մարդկանց հետ հարաբերությունների ներդաշնակեցմանը, նրա ընթացքին

դեպի ամբողջականություն և աշխարհի հետ միասնություն:

Հոգևորություն ՏՀ-ն ուշադրություն է դարձրել հոգեկրոնական մի շարք կլինիկական

հետազոտությունների վրա: Տրանսպեսրսոնալ հոգեբանները հոգևորությունը

հասկանում են որպես մարդկային բնության ինտեգրալ տարր, որը չի վերաբերվում

հավատքի հարցերին կամ եկեղեցի հաճախելուն, այլ վերաբերվում է հոգեկրոնական

հիմնախնդիրներին: Հոգեկրոնական հիմնախնդիրներից են հնարավոր հոգեբանական

հակասությունները՝ կապված մարդու հավատալիքների և համոզմունքների համակարգի

հետ: Այդպիսի հիմնախնդիրների թվին են պատկանում այլ կրոնին դավանելու փորձերը,

հավատքի կորուստը, տարբեր կրոնական կազմակերպություններին ներգրվելու և

հեռանալու հետ կապված հիմնախնդիրները: Հոգևոր հիմնախնդիրները վերաբերում են

այլ կարգին, քան հոգեկրոնավոր հիմնախնդիրները: Հոգևոր հիմնախնդիրները կապված

են մարդու վերաբերմունքի հետ էկզիստենցիալ հարցերում, հարցեր, որոնք դուրս են

գալիս առօրյա իրականության սահմաններից: Այս կարգի շատ հոգեբանական

բարդություններ միանշանակորեն դիտարկվում են դասական հոգեբանության կողմից:

Այսպիսի հիմնախնդիրներին են պատկանում մահամերձ ապրումների հետ կապված

հոգեբանական դժվարությունները, միստիկական փորձը, կունդալինիի բացվելը,

շամանական հիվանդությունը, պարահոգեբանական վիճակներ, անցյալ կյանքերի փորձ,

վերամարմնավորումներ և այլն:

Ս. Գրոֆը և Կ. Գրոֆը առաջարկել են «հոգևոր սրացում» տերմինը, նկարագրելու

համար մարդու կյանքում հոգևոր կատեգորիաների աստիճանական ի հայտ գալու և

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

86

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

բացվելու երևույթները: Այն դեպքերում, երբ հոգևոր բացահայտումները ուժգնացվում են

անհատի հսկման սահմաններից դուրս, կարող են առաջանալ «հոգևոր սրացումներ»

կոչվող վիճակները: Հոգևոր սրացումները կարող են հարուցել նշանակալի

խանգարումներ հոգեբանական, սոցիալական և աշխատանքային գործունեության մեջ, և

շատ հոգևոր հիմնախնդիրներ կարող են բնութագրվել որպես հոգևոր ճգնաժամեր:

ՏՀ-ի հետազոտական ուղղությունները Հոգեբանության նոր ուղղության աշխարհայացքային հիմք են հանդիսանում

մարդկային ուղեղի ժամանակակից հետազոտության արդյունքները և քվանտային

մեխանիկայի բնագավառի բացահայտումները (նեյրովիրաբույժ Կ. Պրիբրամի և ֆիզիկոս

Գ. Բոմի հետազոտությունները), որոնք լայն հեռանկարներ են ստեղծել գիտակցության

ուսումնասիրության համար: Այս հետազոտությունների շնորհիվ պարզ է դարձել, որ այն

երևույթը, որը մենք համարում ենք անհատական գիտակցություն, ըստ էության իր մեջ

ներառում է բացարձակ գիտակցության ողջ պոտենցյալը: Իսկ այն իրականությունը,

որում մենք այսպես համոզված ենք, հանդիսանում է առավել լայն մարզի զուտ մի փոքր

մասը, ընդ որում այդ մարզում մենք չենք կարող ներմուծվել մեր ընկալման անկասկած

սահմանափակ հնարավորությունների օգնությամբ:

Ուսումնասիրելով մարդու հոգեկանի գիտակցումն ու խորությունն այս տեսակետից,

տրանսպերսոնալ հոգեբանությունը.

գիտության առարկա է դարձրել առեղծվածային և կրոնական փորձի չափումները,

առաջարկում է մարդկային հոգեկանի նոր, լայնածավալ նկարագրություն,

ներմուծում է նորարարական հայացքներ հոգևոր ճգնաժամերի վերաբերյալ, որպես

զարգացման աղբյուր, այլ ոչ թե դրա ախտաբանության,

տալիս է մարդկության համաշխարհային հոգևոր փորձի գիտական

արտահայտություն, որը հնարավորություն տվեց նորովի դիտել մարդուն այն

ոլորտներում, որտեղ նա դուրս է գալիս իր սահմաններից՝ հիացական իրավիճակներում՝

իր կյանքի և մահվան սահմաններին:

Դրա հետ մեկտեղ, նրա հոգևոր աճի տեսանկյունից, այն հենվում է մարդու

ամբողջական տեսության, համաշխարհային հոգևոր ավանդույթների,

ինքնաճանաչողության և հոգեթերապիայի բազմազան միջոցների վրա, ինչպիսիք են՝

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

87

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

մեդիտացիան, մարմնակողմնորոշված թերապիան, երազատեսության հետ

աշխատանքը, ինքնահիպնոսը և այլն:

Տրանսպերսոնալ հետազոտություններն անդրադառնում են բազմաթիվ տարբեր

ոլորտների.

1. Հոգևոր ավանդույթների հոգեբանական և հոգեբուժական ուսումնասիրումը

հինդուիզմ և յոգա

բուդդիզմ

կաբբալա

քրիստոնեական հոգեկանչություն

և ուրիշներ:

2. ծերացում և հոգևոր զարգացում

3. մեդիտացիա և նրա կլինիկական ասպեկտները

4. հոգեկան վիճակներ

5. պարահոգեբանություն

6. միջմշակութային հետազոտություններ և մարդաբանություն

7. տրանսպերսոնալ հոգեթերապիա

8. տրանսվերլուծություն

9. շնչառական պրակտիկաներ

10. ինքնաճանաչում և անձնային աճ:

Գործնականում տրանսպերսոնալ հոգեբանությունն իր առջև դնում է հետևյալ

խնդիրները.

օգնել մարդկանց հաղթահարել կոնֆլիկտները և այլ հոգետրավմատիկ

իրավիճակները,

օգնել մարդուն իրականացնել ստեղծագործական, ինտելեկտուալ,

անձնային, հոգևոր և ֆիզիկական ռեսուրսները ճգնաժամային իրավիճակներից

դուրս գալու համար,

նպաստել մարդու ինքնահարգանքի և ինքնավստահության ամրապնդմանը,

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

88

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

խթանել մարդու մոտ սոցիալական և անձնային միջոցների շրջանակը՝

առաջացող խնդիրների ինքնուրույն լուծման և առկա դժվարությունների

հաղթահարման նպատակով:

Տրանսպերսոնալ հոգեբանությունը զբաղվում է պարադոքսալ ռեսուրսների և

հոսքային իրավիճակների բացատրմամբ, որոնք նկարագրել է Մ. Չիկսենտմիխան:

Ընդլայնված գիտակցության վիճակների ինդուկցիայի նեյրոհոգեբանական

մեխանիզմների ուսումնասիրությունները, շնչառական պրակտիկաների օգնությամբ,

ցույց են տալիս, որ Չիկսենտմիխու արդյունքները կարող են լրացվել ևս մեկ տարրով, որը

կարող է գիտակցաբար օգտագործվել «հոսքային» վիճակ առաջացնելու նպատակով:

«Հոսքային» վիճակների հոգետեխնիկական մոդելների ձևավորումը կարող է ոչ միայն մեծ

բավարարություն պատճառել, այլև լցնել մարդկային կյանքը մեծ իմաստով, մեծացնել

դրա արդյունավետությունը: Ամենակարևորը օգնել մարդուն ինքնիրականացվել մարդու

համար ամենապարզ և հասանելի միջոցով՝ շնչառությամբ:

ՏՀ-ն զբաղվում է ինքնագիտակցության և անձնային աճի հարցերով, ամենից

առաջ նշանակում է անհատական հորիզոնների ընդլայնում և խթանում իր

սահմաններից դուրս և ներս: Գիտակցության ինտելեկտուալ մակարդակի անցման

արդյունքում մարդը կառուցում է իր հոգու քարտեզը՝ ընդլայնելով նրա տարածությունը:

Աճը դա անըդհատ վերաբաշխումն է, վերակազմավորումը և ինքն իր (սեփական)

քարտեզի վերափոխոմը:

Յունգի կարծիքով տրանսպերսոնալ պերսպեկտիվան, որը նա անվանում է

գիտակցության մակարդակի բարձրացում, թույլ է տալիս որոշ անհատների մեծացնել

այն խնդիրները, որոնք կործանարար կլինեին մարդկանց մեծամասնության հոգեկանի

համար: Այս դեպքում խնդիրը տրամաբանորեն չի լուծվում, այլ կորչում է նոր, ավելի

ուժեղ միտումների ազդեցության տակ: Խնդիրը չի թաքնվում ենթագիտակցության մեջ,

այլ հանդես է գալիս նոր տեսքով:

ՏՀ-ն չի ձգտում փոքրացնել մարդկանց տառապանքները մինչև «նորմալ աստիճանի»,

բայց օգնում է մարդկանց բարձրանալ այն վիճակին, որի վրա նրա տառապանքները

խամրում են ի հակադրություն նոր հեռանկարների:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

89

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Դասախոսություն № 16

ՆԵՅՐՈԹՐԱՆՍՖՈՐՄԻՆԳ Նեյրոթրանսֆորմինգի հիմքում ընկած է Մարմնավորման Օրենքը /Закон

Воплощения/: Համաձայն այս օրենքին` սեփական կյանքում հնարավոր է ստանալ միայն այն, ինչը արդեն կա ձեր գլխում: Նեյրոթրանսֆորմինգի տարբերակները հիմնվում են հետևյալ դրույթների վրա.

1. Համաձայն ժամանակակից ֆիզիկայի տվյալների, Իրականությունը գոյություն ունի երկու տեսքով` արտահայտված /проявленный/- մասնիկային և ոչ արտահայտված /непроявленный/ - քվանտային, ինչը համապատասխանում է գոյի այս կամ Այլ կողմին: Պատկերացնելու համար կարելի է ներկայացնել սառույցը /արտահայտված իրականություն/ և գոլորշին /ոչ արտահայտված իրականություն/:

2. Ցանկացած մարդ հանդիսանում է էակ, որը միաժամանակ ապրում է իրականության երկու տեսակներում էլ` արտահայտված և ոչ արտահայտված: Առաջինում ապրում է նրա Էգոն կամ Անձը, իսկ երկրորդում` Էությունը կամ իրական Եսը: Ամբողջը հենց այսպես էլ կա, ընդ որում միանգամայն անկախ այն բանից, գիտի արդյոք մարդը այդ մասին, հավատում է արդյոք նա դրան, և կարողանում է արդյոք օգտվել դրանից:

3. Կոնկրետ մարդու կյանքում արտահայտված իրականության բնույթը /այսինքն նրա կենսագործունեության հանգամանքներն ու պայմանները/ որոշվում է իր իսկ կողմից` համաձայն վերը նշված Մարմնավորման Օրենքի, ըստ որի մենք մեր կյանքում ունենում ենք միայն այն, ինչն արդեն ունենք մեր գլխում: Այսպիսով, ուզում ենք մենք, թե ոչ, գիտենք մենք այդ մասին, թե ոչ, կարող ենք այն օգտագործել, թե ոչ, բայց և առողջությունը, և փոխհարաբերությունները, և սերը, և փողերը, և աշխատանքը, ինչպես նաև ամեն-ամեն ինչ մարդու կյանքում հենց ինքն է արտահայտում իր իսկ իրականության մեջ` համապատասխան իր Գիտակցության լցվածության /այսինքն` Գոյն է որոշում Գիտակցությունը, այլ ընդհակառակը` Գիտակցությունը Գոյին:/

4. Մարդու կենսագործունեության բնույթն ու ոճը որոշող հիմնական գործոնները հանդիսանում են նրա պատկերացումները` <<քարտերը>>, իր մասին, այլոց մասին և աշխարհի մասին: Դրա համար մեր պատկերացումները մեր, այլոց և աշխարհի մասին հանդիսանում են ինքնակատարվող մարգարեություններ և ինքնիրականացվող գուշակություններ: Այս բոլորի իրականացումը կատարվում է մեր հոգեկանի ծրագրերի միջոցով:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

90

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

5. Մարդկային հոգեկանի և քարտերը, և ծրագրերը, որոնք ապահովում են մարդկային կյանքի որոշակի պայմանների և հանգամանքների մարմնացումը, հանդիսանում են անգիտակցական գոյացություններ` գտնվում են մարդու Անգիտակցականի մեջ: Դրա համար դրանց հասնելը հնարավոր է գերազանցապես ուղեղի աջ` ինտուիտիվ կիսագնդի միջոցով, և կիրառելով նեյրոծրագրավորման հատուկ կոդեր` Անգիտակցականի լեզվով:

ՀԱՋՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԲԱՐԵԿԵՑՈՒԹՅՈՒՆ Մարդկային կյանքի գլխավոր կիրառական նպատակ պետք է հանդիսանա

Հաջողությունը: Իսկ սրա գլխավոր չափորոշիչը միշտ էլ եղել է մարդու բարեկեցությունը` որպես կյանքի բավարարող մակարդակի ձեռքբերում: Հենց այդպես` բավարարող, քանի որ, սա տարբեր է տարբեր մարդկանց մոտ: Բայց քիչ կլինի անդրադառնալ զուտ <<կիրառական>> երևույթներին` իշխանություն, կարգավիճակ, փող /այսպես կոչված “три Т” – тряпки, тачки, телки/: Որովհետև մենք բոլորս էլ գիտենք, որ սովորաբար այդ ամեն ինչի մեջ մարդ կարող է երջանիկ չլինել: Այնպես որ, դեռ վաղուց հայտնի էր հետևյալ բանաձևը.

Բարեկեցություն=Արդյունավետություն +Երջանկություն

Եթե ինչպես հարկն է մտածել այս բանաձևի պայմանների վրա, էլ ավելի հետաքրքիր կլինի: Քանզի արդյունավետությունը` էֆեկտիվությունը /գործերում, փողերի հարցում, հարաբերություններում և այլն/ հանդիսանում է միայն բարեկեցության անհրաժեշտ պայման, ընդ որում, երբ երջանկությունը հանդես է գալիս որպես բավարար պայման: Իսկ եթե մարդկային բարեկեցությունը տրոհենք բաղադրիչների, կպարզվի, որ դրանք 5-ն են, ինչը արևելյան նեյրոծրագրավորման մեջ կոչվում է «բարեկեցության աստղ».

Այստեղ երևի թե ամեն ինչ պարզ է, սակայն արժի գոնե Առողջությունը /մյուս բոլորը կարելի է, բայց պարտադիր չէ այս պահին/ բաժանել մասերի.

• Ֆիզիկական` երբ առողջության ձեզ հատկացված մասը չի անհանգստացնում; • Հոգեբանական` երբ այս կյանքը «չի սայթակում»; • Հոգևոր` սեփական կյանքի ճշմարտացիության և արժեքավորության զգացում:

Առողջություն

Փոխհարաբերություններ Սեր, սեռական

Փողեր Աշխատանք

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

91

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

Հիմա եկեք պարզենք, թե որտեղ է «ապրում» մարդկային բարեկեցությունը: Եվ ինչ, դուք դեռ կարծում եք, որ` դրսու՞մ: Սա էլ հենց ընկած է նեյրոծրագրավորման Արևելյան տարբերակի հիմքում` այսպես կոչված «Մարմնավորման օրենքում»: Համաձայն այդ օրենքին, դուք կյանքում ունեք միայն այն, ինչն արդեն ունեք սեփական գլխում: Ուրեմն բարեկեցությունն էլ որպես այդպիսին միշտ ուղղված է ներսից դեպի դուրս, և ապրում է մեր ներսում` կատարելության և հաջողվածության տեսքով: Եվ այսպիսի հոգեբանական պլանում նկարագրվում է հետյալ բանաձևը.

Բարեկեցություն=Կատարելություն x Հաջողվածություն

Հենց այսպես` բազմապատկած: Քննարկենք այս բանաձևը երկրների վրա: Ընդունենք հետևյալ սահմանումները որպես գործող.

• Մարդու կատարելությունը որոշակի ֆունկցիա է` կախված նրա կրթվածությունից և ընդունակություններից, իսկ

• Հաջողվածությունը իրականացվում է նպատակներին հասնելու հնարավորությամբ` մինիմում ջանքերով;

և եթե ընդունենք, որ սրանք կարելի է գնահատել 10 բալանոց սանդղակով, ապա կարող ենք համեմատել ասենք Հայաստանը և ԱՄՆ-ն: Հայաստանը ժամանակին բավական կատարյալ երկիր էր /հիշենք մեր ամենակարդացող ազգին, մեր կրթական համակարգը, որ ժառանգել էինք լճացած, բայց որոշ ասպեկտներով բավական լավ ՍՍՀՄ-ից/: Եվ եթե նույնիսկ հիմա արդեն ոչ մի կերպ չենք կարող ըստ կատարելության գնահատել «տաս», բայց գոնե, եթե դեմ չեք, գոնե ասենք «յոթ» /ժողովուրդը եթե այսօր կարդում էլ է, ապա միայն գնվող ապրանքի գովազդներն ու ծանուցումները, էլ չեմ ասում ինտերնետից քաշած կուրսայիններն ու դիպլոմայինները/: Սակայն մենք վառ անհաջող երկիր, ընդ որում այդ անհաջողությունը չի եկել ոչ բոլշևիկների հետ, ոչ էլ նոր հայերի հետ /չնայաց նրանք խորացրել են այդ/, այլ ի սկզբանե բնութագրական էր բազմաչարչար հայ ազգին: Այնպես որ, ըստ հաջողվածության մենք ստանում ենք մեկ բալ, և արդյունքը ստացվում է հետևյալը.

Հայաստանի Բարեկեցությունը = 7 x 1 = 7

Ի տարբերություն մեզ, ԱՄՆ-ն ամենևին էլ չի փայլում որևե կատարելությամբ, և եթե նույնիսկ կանգնած է գիտա-տեխնիկական պրոգրեսի պատվանդանին, ապա միայն միգրանտների շնորհիվ /ՍՍՀՄ-ի տարածքից, Ճապոնիայից, Հնդկաստանից, Իսրայելից, և այլն/ : Ըստ կատարելության կարելի է գնահատել միայն «4»: Սակայն շատ երկրերի համար բավական գայթակղիչ երկիրը ֆանտաստիկ հաջողակ է` լրիվ տաս բալով, արդյունքում ստացվում է.

ԱՄՆ Բարեկեցությունը = 4 x 10 = 40

Պարզ է. ինչպես և էֆեկտիվության և երջանկության դեպքում, կատարելությունը լավագույն դեպքում հանդիսանում է բարեկեցության անհրաժեշտ պայման, իսկ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

92

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

հաջողվածությունը` բավարար պայման: Իսկ եթե այս ամենը նույնացնենք մարդկանց հետ: Կատարելության և հաջողակության միջև, մաթեմատիկայի լեզվով ասած` “расброс”-ի պատճառով շատ անբարենպաստ վիճակում են բարձր կրթված, հոգևոր ավանդույթները պատվով կրող, բայց շատ անհաջող հին ռուսները: Իսկ բավական բարենպաստ են իրենցից ոչինչ չներկայացնող, բայց բավական հաջողակ նոր ռուսները:

Այսպիսով, նեյրոծրագրավորումը գիտություն է մարդկային բարեկեցության մասին` էֆեկտիվության և երջանկության, որոնք հետևում են կատարելությունից և հաջողվածությունից` ինչպիսին տրվում և ստեղծվում է մարդկային փորձի դինամիկայով և կազմվածքով:

ԿԵՆՍԱԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՔԱՐՏԵՐՆ ՈՒ ԾՐԱԳՐԵՐԸ Կատարելությունն է մարդկային փորձի այն դինամիկ ասպեկտը, որն ամբողջովին

հիմնվում է կենսագործունեության ծրագրերի վրա: Այսպես օր.` դուք ձգտելով լինել ավելի կատարյալ, և հետևաբար ավելի էֆեկտիվ /իսկ դա նշանակում է ավելի բարենպաստ/, ահագին էներգիա եք ծախսում, որպեսզի ձեռք բերեք լրացուցիչ ծրագրեր, ասենք համակարգչի համար, կամ անգլերեն սովորելու համար: Սակայն այդ բոլոր ծրագրերը կառուցվում են ձեր ռեալության քարտերի վրա, որոնք որոշում են սկզբից ձեր հաջողվածությունը, իսկ հետո արդեն` երջանկությունը: Եվ եթե քարտն ի սկզբանե վատն է, նրա վրա կառուցած ծրագիրը երբեք էլ լավը չի լինի:

Փորձենք բացատրել, թե ինչ է ռեալության քարտը: Պատկերացրեք, երկու երկվօրյակ, որոնք նոր սկսել են քայլել, ու որոշել են ծանոթանալ «իրականության մի ֆրագմենտի» հետ, օր.` շան: Քանի որ այդ ծանոթությունը նրանց համար առաջին անգամ է, նրանք երկուսն էլ տվյալ կենդանու վերեբերյալ ոչ մի քարտ չեն ունեցել: Եվ պատկերացրեք, տարբեր հանգամանքներից դուրս գալով, նրանք ծանոթությունը սկսում են տարբեր ժամանակ: Եվ առաջինը խփում է շանը, երբ այն գտնվում էր խոր էյֆորիայի մեջ, կապված կուշտ կերած ճաշի հետ, և հաճույքով թողել է իր հետ խաղալ: Արդյունքում, այդ երկվորյակի քարտերում «շուն» բաժնում գործնականում ընդմիշտ կգրվի «քնքուշ, բարի, փմփլիկ» նկարագրերը: Իսկ երկրորդ մանկիկին բախտը չի ժպտում: Նա շանը մոտենում է այնպիսի պահի, երբ այն ինչ-որ մի բանից դժգոհ է եղել, որի պատճառով մռնչացել է, նույնիսկ հաչել ու հարձակվել է: Արդյունքում նրա քարտերի համակարգում «շան» բաժնում հայտնվում է /նորից գործնականում ընդմիշտ/ «ահազդու, չար, մռնչացող և կծող» գրությունը:

Հիմա արդեն պարզ է, որ ուղղակի շներ չեն լինի երկվորյակներից ոչ մեկի, ոչ էլ մյուսի մոտ, այնպես էլ չկա ուղղակի իրականություն այս աշխարհի և ոչ մի մարդու համար: Եվ որ առաջինը հանգիստ ու անբռնազբոսիկ կշփվի և կհարաբերվի նույնիսկ մաստիֆների ու պիստբուլերի հետ, իսկ երկրորդը մետրերով կշրջանցի նույնիսկ բալոնկաներին: Եվ ինչն է բնութագրական, այդ երկվորյակներից առաջինին մաստիֆներն ու պիստբուլները ուղղակի ոչ մի բան չեն անի, երբ երկրորդի վրա կհաչեն նույնիսկ բալոնկաները: Ընդ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

93

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

որում ոչ միայն նրա համար, որ շները զգում են /հավանաբար իրենց անգիտակցականով/, թե ինչպես են իրենց վերաբերվում և համապատասխանաբար արձագանքում են: Այլ ավելի շատ նրա համար, որ Իրականությունն ընդհանրապես հայելային է մեր քարտերի նկատմամբ, և եթե դրանցում ինչ-որ վատ բան կա /կամ ընդհակառակը` լավ/ ձեր, այլոց կամ աշխարհի նկատմամբ, ապա այդ նույն վատը անտարակույս կգտնվի ու կբացվի:

Նեյրոծրագրավորման ելային դրույթներից է. Մարդու կյանքի որակը ոչ մի բանով լավ չէ նրա քարտերի որակից, դրա համար մեր պատկերացումները /քարտերը/ մեր, այլոց և աշխարհի մասին կրում են ինքնիրագործվող մարգարեությունների և իքնարդարացնող կանխագուշակությունների բնույթ:

Ամենահասարակ ձևը, թեկուզ մակերեսորեն իմանալու համար մարդու քարտերի մասին որևե թեմայից, դա այսպիսի հարցադրումն է. «Ինչպիսի կանոններով ես ապրում ……… նկատմամբ»: Օր.` փողի: Եթե դուք գտնում եք, որ «արդար փողերով պլատներ չես կառուցի», ապա հաստատ կապրեք հանրակացարանում, իսկ եթե լրիվ պատահական ձեռք բերեք մարմարից պալատներ, ապա կպարուրվեք այնպիսի մտքերով, որ անարդար ճանապարհով եք այն ձեռք բերել: Եվ արդյունքում հնարավոր է կորցնեք այն` շատ էժան վաճառելով, կամ փոխանցելով ուրիշին, կամ էլ ընդհանրապես հիմար ձևով` ասենք հրդեհով… թու-թու:

Երևի արդեն պարզ է, թե ինչու են ամերիկացիները երջանիկ և հաջողված: Շատ ճիշտ է` որովհետև նրանք կանխավ` կուլտուրայով, կամ էլ գենետիկորեն, չեն ունեցել վերը նշված անիմաստ քարտերից: Ուրեմն կենսագործունեության ծրագրերն ըստ էության, իրենցից ներկայացնում են մտավոր և այլ արարքների անգիտակցական /ավելի քան 90 տոկոս/ հերթականություն, որոնք ծագում են համախատասխան քարտերի հողի վրա և մասնակցութամբ: Իսկ Նեյրոթրանսֆորմինգի օգնությամբ, ընդհակառակը` արդեն լրիվ խելացիորեն ԳԻՏԱԿՑԱԿԱՆ ԵՒ ՆՊԱՏԱԿԱՈՒՂՂՎԱԾ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ ԵՆՔ ԻՐԱԿԱՆԱՑՆՈՒՄ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ` ԱԴԵԿՎԱՏ ՔԱՐՏԵՐԻ ԵՒ ԾՐԱԳՐԵՐԻ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ՀԱՇՎԻՆ ՑԱՆԿԱԼԻԻՆ ԵՒ ՄՏԱԴՐԱԾԻՆ ՀԱՍՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ:

Մտածողի և ապացուցողի մասին Իսկ ինչի հաշվին է իրականացվում այդ ձեռքբերումը: Մի շատ հետաքրքրաշարժ

մեխանիզմի հաշվին, որի գոյությունը որոշակի չափով ձևակերպել է Լ. Օրրը: Նա ասել է. մարդկային ուղեղը /նեյրոցանցը/ իրեն այնպես է պահում, որ ասես թե կազմված է երկու մասերից` Մտածողից և Ապացուցողից: Եւ որ Մտածողի հիմնական խնդիրն է այսպես ասած` մտածել գոյությունը /այսինքն` ստեղծել իրականության քարտեր/, իսկ Ապացուցողի խնդիրն է` ապացուցել այն ամենի գոյությունը, ինչը մտադրել էր Մտածողը: Մտածողը կարող է մտածել գործնականում ամեն ինչի մասին: Ինչպես ցույց է տալիս պատմությունը, այն կարող է մտածել, որ Երկիրը գտնվում է ահավոր մեծ կրիաների թիկունքի վրա, կամ էլ Արևն է պտտվում երկրի շուրջը: Փիլիսոփայության տեսակետից, կարող է մտածել, որ ապրում է քրիստոնեական, կամ մարքսիստական, կամ էլ նացիստական աշխարհում, և սրանք դեռ բոլոր տարբերակները չեն: Հոգեբույժներն ու

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

94

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

հոգեբանները բազմիցս են հանդիպել այնպիսի դեպքերի /ի զարմանս բժիշկների/, երբ Մտածողը կարող է իրեն հիվանդություն հորինել և նույնիսկ առողջացում:

Ապացուցողը գործում է առավել հասարակ մեխանիզմով: Նա մի օրենքով է աշխատում, ինչ էլ որ մտածի Մտածողը, Ապացուցողը ապացուցում է այն: Ահա տիպիկ օրինակներ. եթե Մտածողը գտնում է, որ բոլոր հրեաները հարուստ են, Ապացուցողը կապացուցի այն: Նա վկայություններ կգտնի այն բանի օգտին, որ ամենաաղքատ հրեան ինչ-որ մի տեղ փողեր ունի պահած: Նման կերպ ֆեմինիստները կարող են հավատալ, բոլոր տղամարդիկ` ընդհուպ փողոցում ապրող սոված թափառականները, շահագործում են բոլոր կանանց` այդ թվում Անգլիայի թագուհուն:

Իհարկե, բավական հեշտ է հասկանալ, որ այլոց ուղեղը հենց այդպես է կառուցված, առավել դժվար է գիտակցել, որ հենց այդպես կառուցված է մեր սեփական ուղեղը:

Մի քիչ շարունակենք և լրացնենք Լ. Օրրի գաղափարը. մարդու նեյրոցանցը կազմված է երկու կարևոր ենթահամակարգերից` Քարտավորման և Իրականացման: Առաջինի գործունեության արդյունքն է հանդիսանում Քարտերի Բանկի ստեղծումը /այս պրոցեսը երբեք չի ընդհատվում, չնայած իրականության հիմնական քարտերը մենք ձեռք ենք բերում մանուկ հասակում/: Սրանցից բոլորը իրականացվում է /ավելի ստույգ` կարող է իրականացվել/ Իրականացման ենթահամակարգով: Կրկնում եմ` բոլոր – պայմանով, որ դուք դրանց հավատում եք: Եվ եթե դուք իրականում համոզված եք, որ մտքի ուժով ի վիճակի եք փոխել իրականությունը, և բավական հստակ որոշել եք, թե ինչը և ինչպես պետք է փոփոխվի, ձեր նեյրոցանցի Իրականացնող ենթահամակարգը, միանալով Տիեզերական Գիտակցության Մեծ Համակարգչին, կիրականացնի ձեր ցանկացածը /ճիշտ է, հենց և միայն ուզածը, ընդ որում բավարար աստիճանով/: Հիշենք Աստվածաշնչյան «ամենին իր հավատքի չափով» արտահայտությունը, կամ Քրիստոսի ասածները Լեռնային Քարոզում /սա մեջբերում չէ/, որ եթե մանանեխի հատիկի չափ հավատք ունենաք և ասեք սարին հետ գնա, այն կգնա:

Իսկ ինչի հաշվին է այս բոլորը, այսինքն լավ մտածածի իրականացումը դառնում հնարավոր: Սա ուզածի ակտիվ արտահայտման հաշվին է այն ոչ արտահայտված աշխարհից, որն ավելի ճիշտ կլիներ անվանել` Գոյության Այլ Կողմը /ԳԱԿ/:

ԳԱԿ – ը որպես հնարավորությունների տարածություն: Երեք քարտաշի առածը: Եկեղեցի կառուցելուց հարցնում են քարտաշներից երեքին,

ինչով ես զբաղված: Առաջինը պատասխանում է. «տհաճ գործ է, ամբողջ օրը խփում եմ այս անիծված քարերին», երկրորդը հոգնած պատասխանում է. «վաստակում եմ ապրելու համար», իսկ երրորդը հպարտորեն բացականչում է. «ես տաճար եմ կառուցում»: Պարզ է, որ կատարելով միևնույն գործը, նրանք բոլորովին տարբեր էին արդյունավետությամբ և երջանկությամբ:

Չնայած այն բանին, որ կյանքի մակարդակները շատ ավելին են, սակայն կարելի է առանձնացնել երեք ընդհանուր մակարդակ.

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

95

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

• Գործիքային /որտեղ, երբ և ինչպես անել/ • Ինտենցիալ /ինչի համար, ինչու/ • Իմաստային /որպես ով, ինչպիսի Առաքելության համար, ինչ Իմաստով/

Նրանք, ովքեր իրագործում են զուտ իրենց գոյության գործիքային պլանը, ասես ապրում են հանրակացարաններում; նրանք, ովքեր իրականացնում են ինտենցիալ կյանք, կհասնեն ոնց-որ առանձին բնակարանի; իսկ նրանք, ովքեր գոյություն ունեն իմաստային մակարդակում, կարժանանան թաունհաուսների և նույնիսկ առանձնատների:

ՆԵՅՐՈԾՐԱԳՐԱՎՈՐՄԱՆ ԿՈԴԵՐԸ Այսպես, խոսելով կոդերի մասին, կարելի է ասել, որ հիմա բացահայտված են դրանց

չորս տարատեսակ, կամ տիպեր, որոնք կարելի է անվանել. «բազային», «միկրո», «մակրո» և «մետա».

մետա Սիմվոլներ մակրո Մտքեր, զգացմունքներ բազային VAKD միկրո սուբմոդալություններ

Բազային կոդի դերում հանդես է գալիս այն, ինչից ծնվել է նեյրոծրագրավորումը` հանձինս ՆԼԾ-ան: Համաձայն որի մեր գիտակցության բովանդակությունը ոչ թե հիմնականում, այլ ամբողջապես և լիովին, կազմում են որոշակի պատկերներ /Visual, որտեղ` Ve-external, Vi-internal/, ձայներ /Audial, Ae-external, Ai-internal/, կինեսթետիկ զգայական /, Ki/ և տարբեր` այսպես կոչված դիջիթալ` թվային /Digital/ կամ դիսկրետ` ընդհատվող բաներ` բառեր, նշաններ, սխեմաներ, գրաֆիկներ և այլն, որոնք բնութագրական են միայն մարդուն, և հատկանշական չէ նույնիսկ կապիկներին:

Օրինակ` տեսնելով մի շատ սիրուն աղջկա /Ve/, դուք կարող եք անրջել նրա հետ ինչ-որ ինտիմ պատկերներ /Vi/, այդ դեպքում որոշակի հաճելի զգայություններ ապրել, հա՞ /Ki/, որը ձեզ մղում է այն բանին, որ դուք բռնեք նրա ձեռքը /Ke/, և ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ կհետևի սրան: Դե, իհարկե, զուտ անսպասելիությունից, նա պատասխանում է ոչ բառային ձայնակցությամբ /Ae/ և ասենք ապտակով /նորից Ke, բայց այս անգամ` ոչ հաճելի/, որին էլ հետևում է ձեր արտաքին /De/` «Կներեքը», որն ուղեկցվում է ձեր ներքին` /Di/ ասենք «Վայ ղուրբանս» արտահայտությամբ, և նորից ներքին, բայց բղավոցով /Ai/:

Այս կոդը բավական ակտիվ օգտագործվել է նեյրոծրագրավորման մեջ /այն հիմա էլ

ակտիվ օգտագործվում է/, մինչև որ հայտնաբերել են, որ նրա հիմքում ընկած է որոշակի միկրոկոդ, որը կոչվում է սուբմոդալություն: Մոդալությունը նույն VAKD-ն է, «տեսնում եմ», «լսում եմ», «զգում եմ», «մտածում եմ», իսկ սուբ-ը հայերենի ենթա-ն է: Այստեղ շատ զարմանալի է և մի տեսակ հիմարություն է ստացվել, որ մարդկությունը միայն 20-րդ դարի երկրորդ կեսին է ուշադրության դարձրել սեփական խոսքի վրա, որում հենց սուբմոդալություններն են օգտագործվել միշտ և ճոխ` որոշակի հարաբերություններ

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

96

Հոգեկանի սահմանային վիճակներ և հոգեկարգավորում դասախոս` Վ. Պապիկյան

կոդավորելու համար: «Պարզ օր», «մոտիկ մարդ», «հստակ գաղափար»` այս բոլորը ոչ միայն խոսքեր են, այլ վիզուալ սուբմոդալություններ, որոնք իրականության որոշակի ֆրագմենտը կոդավորում են որպես դրական: Իսկ բացասական կոդավորման համար կոգտագործվեին այլ վիզուալ սուբմոդալություններ, ինչպիսիք են` դժգույն, հեռու, ոչ պարզ:

Միայն թե պետք չէ մտածել, որ ողջ գործը բառերի մեջ է: Ուղղակի, ցանկացած «պատկեր» զուտ սուբմոդալ կերպով կարող է տարբերվել պարզությամբ, հեռացվածությամբ, կոնտրաստով և այլն: ընդ որում այստեղ կարևոր է այն, որ միևնույն պեյզաժը մեր կողմից գնահատվում է և ընկալվում է բոլորովին տարբեր կերպ` կախված այն բանից, թե ինչպիսի սուբմոդալություններով է նա կոդավորում: Այս երևույթը հաճախ օգտագործվում է գործնական հոգեբանների կողմից, երբ օրինակ`փոխանցում են ցանկացած ակտիվ հոբբիի պատկերների պայծառությունը, գույնը և հստակությունը աշխատանքի վրա, որպեսզի այցելուի մոտ առաջ բերեն հետաքրքրված վերաբերմունք աշխատանքի վերաբերյալ:

Մյուս երկու կոդերի մասին` շատ հակիրճ: Առաջինը` մակրոկոդը իր մեջ ներառում է մտքեր-զգացմունքներ, առաջ անվանվում էր մետա-վիճակ, իսկ հիմա իրենից ներկայացնում է զգացմունքներ զգացմունքների վերաբերյալ, մտքեր` զգացմունքների վերաբերյալ, զգացմունքներ` մտքերի վեաբերյալ և մտքեր` մտքերի վերաբերյալ:

Հաջորդը` սիմվոլների մետակոդն է, մեր անգիտակցականի ամենասիրելի «նյութերը»` այն ամենը, ինչ հետևում է հետևյալ արտահայտություններից. «սա նման է……… », օրինակ` «սերը նման է ծովի… » և «որովհետև……… », նույն օրինակի շարունակությունը` «որովհետև ինչպես ծովում, խաղաղ վիճակում վայելում ես, իսկ կրքոտում` խեղդվում… »

ԱՅՆ, ԻՆՉԸ ՊԵՏՔ Է ՑԱՆԿԱՆԱԼ

Մի հին առած պատմում է. մի իմաստուն, ցանկանալով իր աշակերտներին բացատրել կյանքի իմաստության հերթական ասպեկտներից մեկը, վերցնում է երկու միանման սրվակ և սկսում է դրանք լցնել: Առաջին սրվակի մեջ նա սկզբից լցնում է խոշոր քարերով, հետո արանքներից լցնում է մանր քարեր, որից հետո ողջ մնացած տարածությունը լցնում է ահագին ավազով: Երկրորդ սրվակը իմաստունը միանգամից մինչև եզրագիծը լցնում է ավազով, որից հետո փորձեց, բայց չկարողացավ այնտեղ տեղավորեր թեկուզ և մեկ խոշոր քար` ավազը խանգարում էր:

Եվ ասում է աշակերտներին` հիմա այս սրվակներում ճանաչեք ձեր կյանքը: Խոշոր քարերը մարմնավորում են ամենակարևորը, որ կա կյանքում, այն ինչը նրան իմաստ է հաղորդում: Մանր քարերն անհրաժեշտ են, որպեսզի դուք ապրեք բավարարության և ուրախության մեջ: Իսկ ավազն էլ իրենից ներկայացնում է ամենօրյա անցուդարձը` այսպես կոչված կյանքի մանրունքները: Ուրեմն ես ուզում եմ, որ դուք հասկանաք, որ եթե դուք ձեր սրվակը լցնում եք ավազով, նրանում էլ տեղ չի մնա քարերի համար: Իսկ դա նշանակում է, որ եթե դուք ձեր ողջ ժամանակն ու ուժերը ծախսում եք կենսական մանրունքների վրա, ձեր համար էլ ոչինչ չի մնա կարևորի համար: Եվ ձեր կյանքը տառացիորեն անիմաստ և մանր քաշքշուքի մեջ: Այնպես որ, առաջին հերթին ձեր ուշադրությունը դարձրեք դեպի կարևորն ու գլխավորը, քանզի մնացածը զուտ միայն ավազ է:

ԴԱՍԱԽՈՍ՝ Վ.Մ.ՊԱՊԻԿՅԱՆ

97