EVROPSKE EKONOMSKE INTEGRACIJE

1

EVROPA U NOVOM DOBU Kasni srednji vijek bio je jedan od najmraniji perioda za razvoj Evrope. Ovaj period bio je proet stalnim sukobima i strahovitim pustoenjima u kojim je srednja Evropa bila do temelja unitena i opustoena. Graanski ratovi u Francuskoj, Nizuzemskoj i Engleskoj, stalni ratovi protiv Otomanske imperije, ratovi izmeu srednjovjekovnih evropskih sila, zajedno sa velikim epidemijama kuga, tifuza i dizenterije dosetkovalo je stanovnitvo Evrope. Ovo je period velikih vjerskih ratova i reformacija u samom kranstvu: Katolianstvo, Protestantizam i Kalvinizam sve ee su iskazivali suprotnost u svojim pogledima na odnose izmeu svjetovne i duhovne vlasti to je ne rjetko vodilo do krvavih sukoba i istrebljenjima u okviru kranske religije.Veliki rast populacije i velikih inflacija u 16. Stoljeu dovest e do moi nove klase zemljoposjednika, koja e odnijeti prevagu nad aristokratskom birokratijom to je sve vie vodilo jaanju buroaskog drutva i slabljenju politike monarha. Ovo je bio period velikog filozofa Riarda Hukera, mistika Jovana Krstitelja, kralja Francuske Anri-ja, kralja Engleske Dems-a I (James I), koji su bez uspjeha pokuavali nametnuti koncept opeg mira, jedinstva i tolerancije u kranskoj zajednici. Ovo je i doba ekspira, Montenija, Servantesa, Veroneza, Rubensa, Galileja i velikih entuzijasta koji su pokuavali svijet rata i ratnih sukoba, svijet kuge i umiranja, uiniti neto ljepim od onog svijeta koji ih je stvarno okruivao. Stvaranje nove politike karte Evrope Poetak perioda snane ekspanzije Evrope poinje velikim pomorskim pustolovinama Kolumba (1492) i Vaska de Game(1497), to je bio prvi korak u ostvarenja historijskog procesa kolonizacije koji e Evropu uiniti sreditem novog centra politike i ekonomske moi koji e obiljeiti stvaranje novih velikih svjetskih pomorskih imerija poput Engleskre, Holandije, Portugala i panije. Uporedo sa razvojem velikih pomorskih sila, koje su zaposjedale novo-otkrivene teritorije u Sjevernoj Americi i Indiji, Africi i Aziji. Ovo je period i velike ekspanzije Rusije, te uvijek velike i nikad toliko mogue imperije, ka Sibiru, obalama Artika i Pacifika, te unutranjosti Azije.Velika pomorska ekspanzija zapadnoevropskih sila i veliko teritorijalno irenje Rusije na evroazijskom kontinentu, stvorit e dva mona bloka, ija e se politika, ekonomska i duhovna mo stalno meusobno doticati, i od iji e odnosa zavisiti dinamika daljnjeg razvoja ovjeanstva, dakako i sudbina Evrope sve do dananjeg dana. Snana ekspanzija u ovom periodu dovela ju je u jo blii doticaj sa kulturnom, naunom i duhovnom zaostavtinom starih civilizacija to e utjecati na razvoj naune revolucije koja e mono pokrenuti razvoj novog talasa prirodnih znanosti i artikulirati novu duhovnu klimu u Evropi to e se sa pojavom velikih filozofa Tomasa Hobsa i Dona Loka voditi novom evropskom pravnom i politikom pokretu. Novi politiki i pravni poredak Evrope od 17. Stoljea sve e vie biti uobliavan socijalnim i privrednim kretanjima i potrebama jedne nove klase(plemia) koja je sve vie potiskivala aristokraciju sa politike scene. Graanski rat u Engleskoj (1642-1646) definitivno e donojeti prevlast parlamenta nad monarhom to e otvoriti novu fazu politikih borbi i stvaranje ustava kao instrumenta politike vlasti.Period od polovine 17. Stoljea bio je od velikog znaaja za daljnji ekonomski i politiki razvoj Evrope. To je period pada moi tomanske imperije kada opasnost za Evropu od Islama biva sve manje znaajna za dalji razvoj Evrope, to e sve vie usmjeriti evropske sile ka unutar evropskim pretenzijama stvaranju kontinentalne dominacije u Evropi. To je period kada srednjovjekovni koncept Christendom ujedinjenje kranske Evrope sve vie ustupa prostor stvaranja koncepta nezavisnih i autonomnih dravnih monarhija, iji je pravni i politiki koncept razvija na filozofskim idejama Tomasa Hobsa (Thomas Hobbes 1588-1679).Koncept apsolutne monarhistike drave itrasta u dominantni oblik politike i moralne organizacije autonomnog dravnog politikog sistema i vlasti u Evropi u tom periodu. Apsolutna vlast koja sve vie biva koncentriorana u rukama monarha, ija mo vie ne zavisi od apsolutne duhovne crkvene vlasti, vodi e se veliki pravni, politiki i moralni preobraaj evropskog kontinenta, to e Evropu uvesti u prvu fazu velikih drutvenih, socijalnih i politikih turbelencija. Sve vie izraenijim prenoenjem moi sa crkve na monarha stvaraju se mone nezavisne drave, koje su osloboene velikog oblika potinjenosti i lojalnosti vioj duhovnoj crkvi vlasti, vodit e ka novom velikom rivalstvu i konfliktu izmeu novih nezavisnih subjekata, koji se sve vie osamostaljuju od jedinstvene crkvene vlasti. Drave postaju suverene jedinice osloboenja svake odgovornosti prema nekom drugom vrhovnom suverenu. Stvaranjem suverenih drava kao temeljni subjekata politikih odnosa u Evropi i potreba za novim teritorijama sve vie kreira novi evropski sistem kao sistem rivalstva i sukoba izmeu suverenih drava Evrope. Rat izmeu evropskih drava postaje dominantan odnos izmeu njih. Pojavljuje se potreba za kreiranjem prvog meunarodnog suda koji bi regulirao odnose izmeu drava(Emiric Cruce:The New Cyneas), postavljaju se prva pravna pravila na kojima se reguliraju odnosi izmeu drava za vrijeme ratnih sukoba(Hugo Grotius(15831645): On the Law and Peace),stvaraju se alijanse i sukobi izmeu drava koji se nadmeu oko uspostavljanja kontrole na tek otkrivenim novim teritorijama i uspostavljanjem domnacije na ve zaposjednutim prostorijama. Balans moi izrasta u novi koncept politikog sistema Evrope koji se stvara krajem 17. I potkom 18. Stoljea i

2

koji e imati odluivajuu ulogu u kreiranju politike karte Evrope sve do dananjeg dana. Uobliavanjem novog evropskog politikog sistema drava poinje i poistupno otvaranje Evrope prema ostatku svijeta koji postaje moni izazov za mone evropske drave toga doba, kao to su bile Holandija, Engleska, panija, Portugal, a donije i Francuska. Stvaraju se nove dinamike sile koje sve monije guraju Evropu ka unutranjim konfrontacijama i sukobima, ali istovremeno kreiraju se novi gravitacioni centri koji sve vie Evropu ine jedinstvenim, politikim, trinim i socijalnim prostorom. Sve izraenija potreba za novim teritorijama i novim izvorima sirovine i radne snage,uinit e evropski pojas gravitacionim centrom u kojem izrastaju novi veliki pomorski gradovi iz kojih pulsiraju moni potencijali razvoja nove Evrope. Stvaraju se prve velike mone kompanije koje organiziraju proizvodnju i trgovinu irom svijeta.1602. formirana je velika danska istono-indijska kompanija koja e biti prvi korak ka modernoj globalizaciji. Razvija se prekookeanska trgovina izmeu Evrope, Azije i Amerike. Trgovina zlatom, prirodnim resursima, pamukom,kauukom, kao i crnim robljem postaje glavni faktor velikih politikih tenzija i ratova koji se vode izmeu evropskih zemalja van njihovog teritorija.Sukob Engleza i Danaca, panaca i Holanana, Francuza i Engleza sa podruja Afrike, Azije i Sjeverne Amerike, izrasta u permanentnu borbu za novu preraspodjelu politike moi izmeu evropskih drava. Evropa definitivno izrasta u najmoniji gravitacioni centar ekonomskih, politikih, socijalnih promjena. U tom periodu politiki ivot u Evropi fokusira dva koncepta politikog sistema. U Francuskoj je vladala apsolutistika monarhija, koja je bila podrana od strane domae aristokracije, iji je pravni sistem jo uvijek u mnogome ovisio od podrke crkve. U Engleskoj vlast je u prvom periodu bila u rukama nove vladajue klase koja je kontrolirala Parlament, dok su prerogatve monarha bile svedene samo na donoenje zakona, uz suglasnost i dozvolu lordova, kao odreujue komponente svjetzovne vlasti u kraljevstvu. Pitanje rata, mira, pitanje poreskog sistema i troenje dravnog budeta u Francuskoj je bilo iskljuivo u rukama monarha, dok je u Engleskoj po ovim pitanjima Parlament igrao odgovarajuu ulogu. Sve izraenija narastanja nove buroaske klase u Evropi uinit e engleski politiki sistem u tom periodu odreujuim inspirativnim faktorom koji e uticati na politike procese u Francuskoj u kojima je traeno da se mo monarha stavi pod kontrolu, to e voditi velikoj Francuskoj revoluciji koja e donijeti nove inspiracije i nova nadahnua, ali i nove sukobe i protivrjenosti, koje e uiniti evropski politiki sistem jo dinaminijim i sloenijim, to e duboko promjeniti politiku klimu u Evropi. Donoenjem pravnog akta Bill of Rights od strane britanskog Parlamenta 1688. Kojim se oduzima mo kralju da suspenduje zakone, da uspostavlja specijalne sudove pravde, da organizuje stalnu vojsku, bez suglasnosti Parlamenta, u kojem se garantira potpuna sloboda izabranim lanicama Parlamenta da otvoreno debatiraju i iznose svoje stavove kao i garancija slobode podnoenja peticija monarhu bez straha od represalija, bit e prvi korak ka modernom konceptu prava i sloboda ovjeka i novom konceptu evropskog politikog sistema. Samo godinu dana kasnije u Engleskoj bit e donijet jo jedan akt(akt tolerancije)e odigrati veliku ulogu u kreiranju i razvoju novog evropskog koncepta politikog sistema.Mada se ovim aktom (Toleration Act-1689) nije uspostavljena potpuna tolerancija izmeu religija, Anklikanska crkva je i dalje uivala sve benificije dravne religije, ipak su otvoreni novi prostori za nove oblike zatite i zabrane proganjanja na temelju vjerske pripadnosti. Priznata je i presbitarijska (Presbyterianism) crkva u kotskoj, to e otvoriti nove puteve integracije i ujedinjenja Engleske i kotske u Veliku Britaniju, to e svakako biti put za stvaranje nove politike karte Evrope. Sa suverenou Parlamenta, ija ideja je izvedena iz filozofskog diskursa Don Loka (John Locke 16231704), koji je odluivao o svim vanim pitanjima dravnih poslova, sa zakonskom garancijom zatite prava svakog graanina na fer i javno suenje, Engleska e u tom periodu izrasti u najmoniju ekonomsku i kolonijalnu silu, ali i modernu demokratsku dravu koja e ostaviti snaan uticaj na daljnji razvoj politikih, ekonomskih i ideolokih integracija evropskog kontinenta. Nekako u isto vrijeme kad i Engleska izrasta u najprospiritetniju i najveu evropsku ekonomsku silu, koja je snanim razvojom novog oblika politikog sistema koji je bio fokusiran na progresivnim idejama Tomas Hobsa i Don Loka, koja sve snanije utjeu na stvaranje novog politikog okruenja u Evropi, kontinentalna Evropa pokazuje tendenciju stagnacije i pada politikom i ekonomskom diskursu, ali i tendenciju novih preraspodjela politike moi i utjecaja sa inklinacijam sve monije integracije i ujedinjenja. Trideset-godinji rat (1618-1648) koji je voen izmeu Protestanata i Katolika opustoio je Centralnu Evropu.Nakon potpisivanja Velfalskog mira Habsburka monarhija, pod komandom cara Leopolda I koji je istovremeno po nasljednoj liniji proglaen i kraljem Bohemije i Maarske i nadvojvodom Austrije, nala se pod monim uticajem unutranjih protivrjenosti, kao i vanjskih imperijalnih pretenzija Francuske i Ottomanske imperije. Mada e se Karlovakim ugovorom iz 1699, nakon neuspjenog pokuaja Ottomanske imperije da uspostavi kontrolu nad Beom, i neuspjenim pokuajem Francuske 1704, da stavi Be pod svoju kontrolu nad najveim dijelom Maarske i Transilvanije, gubi kontrolu nad panjolskom, to e je uiniti manje monom u novim konfrontacijama oko nove prevlasti u Evropi. Pobjeda u velikim ratovima sa austrijskim Hazburgovcima (Vestfalski mirovni ugovor 1648), postupni pad moi panije, Holandije, zaokupljenost Rusije sa stalnim sukobima sa Otomanskom imperijom, vedskom i Poljskom, dovest e Francusku u ovom periodu u poziciju najvee sile evropskog kontinenta sredinom XVII stoljea, to e ostaviti veliki uticaj na daljnju sudbinu Evrope. Veliki uspjeh Francuske motivirat e Englesku, Holandiju i vedsku da organizuje tzv. Trojni savez koji je

3

prisilio Francusku da potpie mir 1668. Sa kojim je uzaludno pokuavana zaustaviti dalje ekspanzije utjecaja Francuske u Evropi.Meutim kada je kralj Francuske Luj XIV 1685. Ukinuo tzv. nantski edikt kojim je bila garantirana prava francuskih protestanata, suoio je sa irokim frontom otpora evropskih protestanata crkve, to ga je vodilo u daljnji sukob sa papom i sa samim svetim rimskim carem, to je vodilo definitivnom stvaranju koalicije njegovih protivnika: Engleska, Holandija, Saksonija, Savoja, Hanover, Bavarska i Brandenburg. Veliki poraz Francuske kod La Oga(1692) imao je znaenje postupnog opadanja moi Francuskoj utjecaja u Evropi. Ovo je period velikih pobuna u paniji, Francuskoj i Holandiji koji su prvenstveno bili usmjereni protiv prevelikih novanih zahtjeva drava u cilju voenja osvajakih ratova, to je ovim pobunama dalo revolucioniranu dimenziju koja je sve vie traila i prestruktuiranje politike vlasti. U narednom periodu Evropa e se nai pred novim iskuenjima i novim pokuajima nasilne integracije pod dominacijom starih i novih sila koje su se pojavile na evropskoj politikoj sceni poetkom 18. Stoljea, posebno dramatinim rastom nove mone evropske sile Prusije, u ijim e se granicama napokon ujediniti veliki njemaki narod to e u docnijem razvoju odluujue sile utjecati na dalji razvoj politike i ekonomske Evrope Ono to e posebno biti karakteristino za politike procese u Evropi u narednom periodu je pojava nove opasnosti sa istoka. Razvoj vojniki mone i agresivne slavenske pravoslavne drave Rusije, bit e esto opasnost pred kojom e se rimo-katolika Evropa ujediniti u odbranu novog CHRISTENDOM-a. Ta istona opasnost u mnogom e se supstituirati opasnost od Islama, koji je padom moi Ottomanske imperije sve manje iskazivao sposobnost ugroziti kranski indentitet Evrope.Naslanjajui se na tradiciju Konstantinopla(Costntinople), uivajui bliske rodbinske odnose sa posljednjim bizantijskim imperatorom Konstantinom XI (Constante XI Paleoplogus) jo od enidbe prvog ruskog cara Ivana Velikog(14621605)njegovom kerkom, prihvatajui ikone, vremenski kalendar, alfabet, pa sve do arhitekture Konstantinpla, Rusija e u ovom periodu izrasti u veliku silu, najmonijeg pokrovitelja i zatitnika orodoksne istono-grke kranske crkve.Dolaskom Petra Velikog(Peter the Great, 1682-1725) na ruski prijesto poet e period velikog otvaranja Rusije prema Zapadu, to e pojaati njene pretenzije prema Skandinaviji i Centralnoj Evropi.Uvoenjem javnih kola i bonica koje su bile suportirane od strane drave, podsticanjem razvijanja kulture i prihvatanjem numerikog sistema Zapada, sa velikim ambicijama teritorijalnog irenja, Petar Veliki uinit e Rusiju Velikom opasnou za Evropu, posebno za Poljsku i vedsku, ali i istovremeno i sve vie sastavnim dijelom evropskog kontinenta. To e otvoriti period dugih ratova izmeu vedske, Rusije, Prusije, Danske, Saxsonie(Saxony), Hanovera, ali i sve monijim integriranjem interesa Rusije i Evrope. Mirovnim ugovorom iz 1721 (Treaty of Nystad) Rusija uzima oblast Karelija, Ingria, Estonia i Lovonia. Od tada centar monog ruskog carstva premjeta se u Petrovgrad(St. Petersburg) koji e postati centar novih sukoba izmeu konzervativne struje i ruske federalne aristokracije, naklonjene vie zatvarnju Rusije u federalne okvire, i preevropske struje ruske vladajue aristokratske vladajue elite, koja se vie inklinirala ka otvaranju i povezivanju Rusije sa Evropom, to je vodilo monom procvatu ruske kulture, umjetnosti i znanosti. Posebno e veliki kulturni razvoj Rusija doivjeti za vrijeme Katerine Velike, koja je bila savremenik Voltera(Voltaire), Diderota i d` Alembert-a, sa kojima je odravala bliske odnose, nastojei unijeti na ruski dvor utjecaj njihovih filozofskih ideja.Za vrijeme njene vladevine razvijen je bio sistem kolstva, zdravstvene zatite, stvorena je bila klima liberalizacije i otvorenosti ruskog drutva. Sa druge strane ipak, svojom politikom naklonosti ruskoj vladajuoj eliti, ona e u mnogome dovesti do porasta despotizma i politikoh nasilja u Rusiji, to e sve vie gurati Rusiju u sferu politikih i vojnih konfrontacija sa Evropom,to e uiniti tradicionalnom opasnou za evropske integracije, ali isto tako i velikom inpracijom i stalnom tenjom Evrope da se priblii i ovlada ovom velikom silom.Meutim ,bez obzira na dvostruki kolosjek kojim je Rusija bila usmjeravana, vladevina Katerine Velike moe se smatrati jednim od perioda kada je Rusija bila najblia integraciji sa Evropom. Bio je to period velike francuske revolucije iz 1789, period vladevina Frederick-a II u Prusiji i Dozefa II u Austriji, koji su gradili period progresivnog despotizma u Evropi, koji e Evropu uvesti u novu fazu velikih politikih prekrajanja, fazu velikih sukoba i dakako i fazu velikih potreba za novom distribucijom politike moi i novim oblicima unutranjih integracija. Ujedinjavanjem njemakog naroda i stvaranjem velike i mone kraljevine Prusije za vrijeme vladavine Frederika Velikog postupno se stvara koncept balansa moi u Evropi koji e se voditi sve izraenijem slabljenju Harsburke monarhije i uspostavljanju novih alijansi sa tendencijom uspostavljanja balansa moi na evropskom kontinentu. Francuska, panija, Saxonia, Bavaria, Prusija, vode borbu protiv Austrije za prevlast u Centralnoj Evropi i nad Podunavljem. Velika Britanija vodi borbu protiv panije za prevlast na Atlantiku i pridruuje se Austriji, da bi oslabila ujecaj panije.Francuska i panije je protiv Velike Britanije.U borbi za nove preraspodjele posjeda raspadajue Harsburke monarhije Engleska e se nai u savezu sa Prusijom i protiv saveza izmeu Francuske i Austrije, do skora dva najljua protivnika, to e kreirati novu politiku u Evropi tzv. diplomatske revolucije sa kojom se politike alijanse uspostavljaju ne na tradicionalnim odnosima prijateljstva ili ne prijateljstva, ve iskljuivo na principu interesa za mo i prevlast u Evropi. Velika znanstvena i kulturna revolucija i novi trendovi evropskih integracija

4

Sa velikim kolonijalnim osvajanjima Sjeverne Amerike, irenjem trgovine izmeu evropskih zemalja i njihovih prekookeanskih posjeda, sve jasnije se konstituirala tzv. Atlantska civilizacija koja je bila povezana kako ekonomskim interesima, tako i sve izraenijim prekomorskim transferom uzoraka kultura, jezika, muzike, literature, slikarstva, skulptura, te arhitekture i tradicija, koje su evropske kolonijalne sile prenosile u svoje prekookeanske departmane sve monije potiskujui kulturu i civilizaciju domorodakih naroda. Ogroman transfer prirodnih resursa, raznih minerala i materijala, dijamanata, zlata, tropskog drvnog materijala, eera, kafe, povra i voa, transfera slobodne robovske snage iz Afrike u sjeverno amerike prekomorske departmane, te izvozom gotovih proizvoda u Sjevernu Ameriku, velike evropske kolonijalne sile bile su u mugunosti otvoriti vrata velikoj znanstvenoj revoluciji u 17. i 18. stoljeu, koja e stubokom promjeniti evropsku perspektivu, kreirajui eru motivacije za nove sukobe izmeu evropskih zemalja, ali i nove interese unutar evrospke integracije. Ovo je period znanstvenih eksperimenata, period velike primjene matematikih metoda u rjeavanju praktinih, kako tehnikih tako i drutvenih problema, i napokon ovo je period prve velike znanstvene integracije razliitih znanstvenih disciplina i prakse u jedinstven teoretski koncept znanstvenog razvoja ljudske zajednice. Postulacija uiniti svaku ideju aplikativnom i rad vie efikasnim izrasta u odreujuu potisnu silu nove znanstvene revolucije koja e uvesti Evropu u novu najdinaminiju fazu razvoja ovjeanstva. Zakon gravitacije i kretanja Isaka Njutna (Isak Newton), Keplerova teorija Vasionske harmonije, filozofske ideje Tomasa Hobs a (Thomas Hobbes) i Renea Dekarta (Rene Descartes) izrastaju u temeljnu platformu nove znanstvene revolucije. Pojavljuju se brojni znanstveni asopisi, ostvaruju se brojni kontakti zmeu znanstvenika, organiziraju se veliki meunarodni simpozijumi na kojima se provjeravaju nove znastvene ideje i hipoteze, kreira se novi znanstveni entuzijazam i inspiracija. Njemaki matematiar Kepler konstruira teoriju da planete u njihovoj orbiti oko Sunca slijede odreena pravila koja se mogu utvrditi putem matematikih zakona to e kasnije omoguiti uspostavljanje Njutnovog zakona o univerzalnoj gravitaciji. Uvoenjem diferencijalnih rauna Isaka Njutna i njemakog filozofa i matematiara Lajbnica u matematike operacije, te kombiniranjem novih saznanja iz drugih oblasti znanosti, bit e otvoreni novi do tada nezamislivi potencijali matematikih operacija i njihove primjene u svim oblastima, to e dramatino promjeniti razvoj ljudske zajednice. Formuliranjem novih matematikih operacija vodilo je novim otkriima u fizici, astronomiji, hemiji. Otkriveni su brojni novi hemijski elementi, poinju prva istraivanja zvuka i toplote, dolazi do prvih velikih otkria u biologiji, geologiji, elektricitetu. Pojava ekspira, Fransa Halsa, Bekona, Jana Vermera Delfija, Miltona, Loka, Katsa, Hajhensa, Drajdena, Fondela i Njutna, velikih filozofa, knjievnika, slikara i naunika, uinit e Evropu centrom nove duhovnosti i novih inspiracija i nadahnua u ovom periodu, pripremajui je za novu fazu razvoja i nove znanstvene revolucije. Odbaena su teoloka tumaenja svijeta i sve je vie tragalo za naunim objanjenjem prirodnih i drutvenih pojava putem briljivog prikupljanja podataka i sistematiziranja znanja iz predhodnih civilizacija. Lajbnic i Njutn razvili su diferencijalni i integralni raun, dok je Rene Dekart prvi postavio Geometriju to je omoguilo razvijanje eksperimenta. Ranijom pojavom Galileja i njegovih brojnih otkkria u mehanici i fizici, te posebno razvojem njegove teorije kretanja, objavljivanja njegovih radova pod naslovom Sidereus Nuncius i njegovim potvrivanjem Kopernikove teorije da se Zemlja okree oko Sunca na temelju sunevih pjega definitivno e uiniti svijet razliitim od onog koji je postajao do njihove pojave. Nove ideje koje su fluktuirale u knjievnosti, umjetnosti, slikarstvu i nauci kreirale su i put novoj politikoj filozofiji i novom ljudskom razumu. otkria u matematici, geometriji i drugim prirodnim naukama po prvi put se primjenjuju i u drutvenim naukama. Primjena aritmetike i geometrije po prvi put se primjenjuje u izuavanjju trgovine i stanovnitva iz ega se postupno razvija statistika kao veoma znaajna nauna disciplina. Pojavom djela Tomasa Hobsa, Dona Loka i Benedikta Spinoze, politika filozofija definitivno e postati temelj politikog pogleda na ustrojstvo moderne drave, u kojom se narod stavlja iznad drave i ima pravo pobune ako drava ne djeluje u njegovu korist. I u medicini uinjen je veliki napredak. Napisani su prvi udbenici iz kardiologije (ovani Boreli), embriologije, fiziologije i anatomije. Rezultati astronomije i medicine sve e vie osporavati temelje vjerskog uenja o postansku i prirodi ovjeka i svijeta to e sve vie voditi suprostavljanju zanosti crkvi. Pod monim naletom znanstvenih saznanja, koja svoju validnost potvruju u brojnim eksperimentima u praski, vodi sve dramatinijem rastu tzv. prirodne filozofije koja rui mnoge do tada nesporne teoloke postulate, uspostavljajui novi meunarodni poredak, uspostavljaju se novi odnosi meu ljudima, razvija se novi nain razmiljanja pojedinca, to je sve vie vodilo samostalnosti ovjeka i stvaranju njegove nezavisne percepcije svijeta, to je vodilo promjeni u pristupu samoj prirodi. Ove promjene u znanosti i filozofiji sve e vie voditi smanjenju razlika koje su fundirane na temelju vjerske ili etnike prirode to e sve vie otvarati nove horizonte evropskih integracija. Od socijalnih promjena ka doktrini narodne suverenosti Ovo je period velikih francuskih filozofa Voltera (Volataire) i Monteskijea (Montesquieu) koji e svojim

5

idejama o graanskim i politikim slobodama, koje predstavljaju prirodno pravo pojedinca i zajednice, postaviti novu teoriju drave i prava koju e prvi koncipirati i razviti Monteskije sa svojim konceptom stroge podjele izmeu izvrne, sudske i zakonodavne vlasti. Ta nova doktrina podjele moi kreirat e novi koncept drave koji e otvoriti nove prostore demokratizacije i razvoja ljudske zajednice. Ideje ovih velikih francuskih filozofa nadahnue brojne druge mislioce, pravnike i filozofe da tragaju za novim humanijim svijetom. Italijanski filozof Bekarije (Beccaria) otvoreno e se usprotiviti smrtnoj kazni koja je brutalno izvravana svakodnevno i javno irom tadanje Evrope, traei njeno ukidanje, apelirajui na iskorjenjavanje sirotinje, bjede i oaja, to je guralo u najtei kriminal hiljade mladih ljudi bez perspektive i nade u bolji ivot. Na ovim idejema postupno se je raala koncepcija prirodnog prava, kojom su bili motivirani i nadahnuti predstavnici tzv. progresivnog despotizma poput Frederika II u Prisiji, Katarine II u Rusiji i Josefa II u Austriji. Kroz velike pravne kodifikacije, kroz balansiranje dravnih budeta, stimuliranje trgovine, i provoenja velikih drutvenih i socijalnih reformi progresivni evropski despotizam teio je novoj unifikaciji Evrope pod kontrolom velikih progresivnih sila toga doba. U ovom periodu javlja se jo jedan veliki filozof ije e ideje otvoriti nove horizonte ljudskih sloboda. Razvijajui koncept da suverenost pripada graanima a da mo vladanja proistie iz tzv. socijalnog ugovora, ideje velikog francuskog filozofa Ruso a mono e utjecati na dramatine socijalne i politike promjene Evrope koje e uskoro potom umnogome doprinijeti erupciji francuske revolucije, nakon koje e se na politikoj pozornici pojaviti Napoleon Bonoparta, veliki osvaja i kreator nove politike karte Evrope. Nacionalizam, liberalizam i industrijalizacija:Nova dimenzija Evropskih integracija Padom Napoleona bio je definitivno zavren i prvi pokuaj revolucionarnog ujedinjenja Evrope pod patronstvom rastue francuske vojne sile. Na bekom kongresu mira (1814) godine ponovo je redefinirana politika karta Evrope na kojoj je Austrija povratila brojne teretorijalne privilegije. Mada su Nizozemska i Belgija ostale van njene kontrole,Salzburg,Tirol, Venecija, Milano, Parma, Modena i Toskana u Italiji , dole su pod jurisdikciju bekog dvora kao i veliki dio Balkana. Na bekom kongresu Rusija e se direktno umijeati u evropsku politiku traei udio u novim politikim diobama evropskog kontinenta, proirujui svoje sizerenstvo na Finsku, Basarabiju, te stavljajui Poljsku nezavisnu dravu pod svoju zatitu. Velika Britanija je svoje teritorijalne zahtjeve iskljuivo usmjerila ka vanevropskim kolonijalnim posjedima. Na ovom Kongresu po prvi put se deava da ratna koalicija (Austrija, Rusija, Prusija, i Velika Britanija) proiruju svoju koaliciju i na postratni period traei na taj nain mogunost da se zatite njihovi meunarodni interesi, kao interesi mira i sigurnosti koji bi garantirao ovim silama suverenu dominaciju nad Evropom. Neto kasnije e se ovom sporazumu pridruiti i poraena Francuska. Na Bekom kongresu bit e istaknuta i potreba za jaanjem moralnog integriteta ovog saveza gdje je zatraeno da se obnovi autoritet Katolike crkve i principi katolicizma. Meutim, zahtjev za ponovnim ujedinjenjem saveza izmeu oltara i trona nije bio prihvaen od sekularistikih monarhija kao ni od evangelistikog pokreta u Engleskoj i protestanske sekte u Njemakoj. Uskoro e se pokazati da ova alijansa pobjednika, koja je esto u literaturi poznata pod imenom The Concert of Europe nije nita drugo bila do samo neka vrsta nestabilnog moralnog interesnog saveznitva bez ikakve garancije za mir i prosperitet Evrope. Ono to e se uskoro pokazati presudnim za budunost Evrope bila je sve snanija integracija naroda sa njemakog govornog podruja u jedinstvenu i izuzetno monu germansku dravu koja je izrasla na sve brojnijem savezu velikog broja malih germanskih zajednica- drava. Pojavom velikih njemakih filozofa Fihtea, kasnije Kanta i Hegela, roen je germanski idealizam koji e vrstim nitima povezati sve dravice germanskog govornog podruja i stvoriti novi germanski identitet koji e mono zraiti u evropskom politikom prostoru i dramatino utjecati na sve ekonomske, politike i socijalne procese u Evropi. Period Bekog kongresa je i period velikog romantikog zanosa u filozofiji , umjetnosti, literaturi i poeziji. Ovo doba velikih engleskih poeta Bajrona i Busea velikog francuskog romantiara Viktora Igoa. Ovo je period i velikog romantizma u muzici gdje su dominirali njemaki muziari Betoven i Riard Vegner. Veliki engleski slikar Turner i njemaki slikar Kaspar David Fridrih bili su najznaajniji predstavnici romantizma u slikarstvu toga doba. Veliki romantiarski zanos proirio se je i do Rusije gdje su na knjievnoj sceni dominirali Nikolaj Gogolj, Ivan Turgnjev i Aleksander Pukin, koji su u svojim knjievnim radovima i u poeziji iskazivali punu naklonost i simpatiju za liberalnim idealizam. Period velikog evropskog romantizam u umjetnosti i literaturi pratio je snaan talas industijalizma i nacionalnizma koji su sve izraenije izrastaju sve snaniju formu kreiranja novog identiteta kultura, jezika i dravnosti evropskih naroda. Velike revolucionarne promjene koje je nosila francuska revolucija pratile su industrijske revolucije koja e dramatino promjeniti oblik proizvodnje, a time interesne odnose izmeu velikih evropskih sila. Industrijska revolucija koja e prvo zahvatiti Veliku Britaniju, a potom i Francusku, Nizozemsku, Njemaku i Italiju, donijet e nove promjene i na politikoj karti Evrope postupno definirajui novu podjelu Evrope, koja e sve monije dijeliti Evropu na industrijski razvijenu i demokratsku-zapadnu hemisferu i na nerazvijenu, ruralnu, istinu hemisferu bez razvijenih demokratskih institucija. Ova podjela, koja je utemeljena u

6

prvoj industrijskoj revoluciji, ostat e linijom podjele Evrope sve do dananji dana, sa nekim manjim izmjenama. Otkriem upotrebe vodene pare ( Thomas Newcomen,James Watt) to je dovelo do upotrebe prvog parobroda i parne predelice, dramatino e utjecati na razvoj novog vodenog transporta( Robert Fulton) na razvoj eljeznice (1820) te na proizvodnju pamuka, svile i vune u tom periodu. Otvaraju se prve predionice za preradu vune, pamuka, svile, formiraju se prve fabrike sa velikom koncetracijom radnika to e voditi i pojavi prvih velikih industrijskih gradova i kreiraju nove socijalne podjele Evrope. Poetkom 19. Stoljea Evropa je jo uvijek predominantno poivala na poljoprivrednoj ekonomiji bez mogunosti da se ostvare neke znaajnije zalihe ita. ivot Evropljana jo uvijek je zavisio od vremenskih prilika to je privredni razvoj inilo nesigurnim i varljivim. Drutveni odnosi koji su bili ustrojeni na plemikozemljoposjednikoj filozofiji, koja je poivala na renti, nisu mogli motivirati zemljovlasnike za bilo kakvim znaajnim ulaganjima u poljoprivrednu proizvodnju. Odsustvom motivacije za ulaganja u poljoprivredu vodilo je sve vie propadanju trgovine i saobraaja to je Evropske drave inile izolirane i preputene same sebi. Veliki ratni prihodi Napoleona kojima je Engleska bila izolirana od ostale Evrope i visok rast stanovnitva u Engleskoj krajem 18. stoljea i poetkom 19. stoljea (od 6 miliona na 18 miliona) donijet e revolucionarne promjene u poljoprivredi. Pronalazak parne maine i uvoenjem parnih plugova i upotrebom vjetakog ubriva, to su omoguilo stvaranje velikih zaliha ita. Sa ovim promjenama u poljoprivredi stvaraju se prve predpostavke za davanje slobode seljacima i ukidanje feudalnog ropstva. Engleska nije samo izvrila prva revolucionarne promjene u poljoprivredi ve i u industriji. Tamo e se pojaviti ve poetkom 19. stoljea prvi znaci velike industrijekse revolucije. Otkria Hargvisa ( predilica), Akrajita ( maina za predenje koja je koristila vodu ako pokretaku silu), Vata (parna maina), Kota ( proces proiavanja gvozdene rude), uinit e Englesku prvom industrijskom silom to e joj donijeti veliku ekonomsku i politiku dominaciju u 19. stoljeu . Neto e kasnije i druge evropske drave krenuti putem rane industrijalizacije. Dolaskom Luj Filipa na prijesto u Francuskoj industrijalizacija dobija poseban zamah u Loreni, Alzasu i Normandiji. Nekako u isto vrijeme i Njemaka se poinje industrijalizirati. Sakasnonija, Sar, Rur, Gornja lezija izrasatuju u mone industrijske regije. Razvoj industrije bio je praen rastom intervencije drave koja je nastojala svoje trite zatititi od jeftinije i kvalitetnije robe. Meutim, teorija slobodne trgovine sve vie dobija na snazi kroz djela velikih ekonomista kao to su bili Rikardo,Sej i Mil. Ogrannienje tarifa i carina u Engleskoj sa ukidanjem tzv. itnih zakona prerasta u moni pokreta trgovine i razvoja saobraaja, posebno nakon otkrivanja parne lokomotive (Dord Stivenson). Razvoj eljeznikog saobraaja omoguio je mnogo bri i jeftiniji transport to je omoguilo veliku mobilizaciju ljudi i sirovina, to je bila jedna od glavnih odrednica prve industrijske integracije Evrope. Industrijska revolucija koja je zahvatila koja je zahvatila Evropu poetkom 19. stoljea naslanjala se najveim dijelom na rudimentarne korijene nauene revolucije iz 17. stoljea koja se je jo uvijek u tom periodu zadravala u zoni filozofskih matarenja manjeg broja uenih ljudi. Meutim, otkria na poetku 19.stoljea otvorila su mogunost da nauka izraste u temeljni sistematizirani profesionalni rad na naunika i istraivaa, koji su se sve vie povezali meusobno na razvijanju zajednikih ideja bez obzira na pripadnost pojednim dravama, bila je to prva integracija Evrope na principu znanosti i istraivanja. Izvrena su prva istraivanja primjene matematikih teorija na elektricitet i magnetizam (profesor Gaus sa Univerziteta Getingen), postavljene su osnovne deskriptivne geometrije (istraiva Mon iz Francuske), matematikim putem otkriveno je postojanje planeta Neptun(Abel,istraiva iz Norveke) te stabilnost Sunevog sistema ( Laplas,istraiva iz Francuske) . U oblasti fizike izvrena su prva mjerenja gustine zraka (Biot iArgo) , otkriven je zakon irenja gasova ( Gejlisk) , zakon termodinamike (Karno). U oblasti elektriciteta konstituirana je prva elektina baterija ( italijanski istraivai Volta i Galvanija). Postavljeni su zakoni magnetizma, otkrivena indukcija i postavljeni zakoni o elektricitetu ( danski istraiva Ersted, francuski istraiva Amper, engleski naunik Faradej i njemaki naunik Om) . Poela je upotreba i elektikog telegrafa (Morze i tajnhajl). Povezanost otkria u brojnim naunim oblastima za koje se do tada i nije predpostavljalo da postoje. Otkrivanjem elektrolize otkriveni su brojni su brojni hemijski elementi ( kalijum ,magnezijum, natrijum,hrom,aluminij) to je omoguavalo razvoj itavih novih industrija. Otkria u hemiji i biologiji otvorila su nove nesagledive mogunosti razvoja u oblastima atoma, elije, anastetika i sl. Zahvaljujui ovom dinovskom razvoju znanosti otvorene su mogunosti za prodor u nove sfere naunog interesa koje su do tada bile nezamislive. U oblasti geologije ispituje se porijeklo stijena, zemljene kore, fosila( Kivijeova prouavanja), to je u krajnjoj instanci dovelo ispitivanje porijekla ovjeka na naunoj osnovi ( Lamark,Sent-Iler,Darvin) . Velika znanstvena otkria, uvoenje novih matematikih metoda, otkria u fizici i astronomiji, iz ranijeg perioda, sada su proirena i sistematizirana to je omoguilo postavljanje novog industrijskog razvoja na temeljima znanstvne renesanse. Nova otkria u hemiji, biologiji, medicini i fizici, stubokom e promjeniti nain ivljenja u Evropi. Mainska proizvodnja, razvoj parobroda i parne lokomotive, upotreba mmaina u kultivisanju poljoprivredne proizvodnje, pojava prve elektrine sijalice ( Nikola Tesla,Thomas A. Edison), telefona ( Aleksander Graham Bell), pojava telegrafa, radija i kasnije televizije, potpuno e promjeniti nain ivljenja i komuniciranja meu ljudima. Prenos informacija, znanja, bre komuniciranje i razumijevanje meu ljudima

7

znatno e doprinjeti novom konceptu politikog razvoja Evrope i svijeta. Pojava motora sa unutranjem sagorijevanjem kreirat e nove potrebe, prije svega potrebe za naftom to e kreirati i novu osvajaku politiku evropskih zemalja. Poinje era velikih sukoba oko kolonijalnih podijela svijeta. Velika otkria u hemiji omoguit e fabriku proizvodnju gume, kauuka, sintetike to e omoguiti bre i jeftinije snadbijevanje trista sa ovim proizvodom i smanjiti potranju mnogih prirodnih sirovina. Fabrikom proizvodnjom i konzerviranjem hrane omoguuje se vea proizvodnja hrane i transport hrane u najudaljenija trista svijeta. Proizvodnja hrane postaje jedna od najmonijih industrija koja efektno slui za stvaranje novog tipa dominacije u svjetskim razmjerima. Otkria u biologiji otvaraju mogunost pobjede ovjeka nad do tada neizljeivim bolestima kao to su tuberkoloza, kolera, tifus isl. (Louis Paster i Robert Koch). Razvoj bakteriologije, imunologije, hirurgije u medicini...utjecat e dramatino na produenje ljudskog vijeka i kvalitete ivljenja ovjeka i na dramatian rast ljudske populacije. Sa ovim velikim otkriima u biologiji, hemiji i medicini otvoren je novi font: rat protiv bolesti. Mainska proizvodnja koja sve vie suptituira runu proizvodnju vodi sve angaovanijem ukljuenju ena i djece u proces proizvodnje kreirajui novu socijalnu stratifikaciju novog evropskog drutva. Rad djece i ena za niu nadnicu uinit e socijalnu i politiku snagu nove radnike klase manje efektivnom i manje respektibilnom. Nova vladajua klasa, buroazija, trai legalizaciju i legitimnost svojih interesa koji se sve izraenije formuliraju na nivou profita. Javlja se nova teorija ekonomskog razvoja koje je formulirao Adam Smith, koja preferira potpunu liberalizaciju proizvodnje bez intervencije drave (laissez faire). Trai se ukidanje poreza i trinih restikcija, trai se uklanjanje dravne intervencije iz zone poslovanja i biznisa. Teorija Tomasa Maltusa i Davida Rikarda nei e se istim pozicijama politike laissez faire. Potpuno se stvara nova klasa koja e se u narednom periodu pokazati kao glavna vukua sila evropskih socijlanih promjena. Razlike izmeu radnike klase i klase kapitalista sve su vie rasle i sve snanije su vukle drutvo u nove socijalne politike sukobe. Teorija Carlsa Darvina o porijeklu vrste i prirodnoj selekciji, dobija svoju punu primjenu i u drutvenim odnosima toga doba. Pod velikim pritiskom industrijske buruazije i radnike klase koja je bila koncentrisana u velikim industrijskim centrima kao to su Manestar, efild, Brimingham i drugi, izvrena je prva velika reforma engleskog Parlamenta ( Reform Bill 1832) kojem definitivno industrijska buruazija preuzima dominantnu ulogu u daljem razvoju Velike Britanije. Rapidni rast ubrzane urbanizacije, sa proirenjem glasakog prava, industrijska buruazija definitivno e kroz ustavnu reformu preuzeti kontrolu nad svakim ekonomskim, socijalnim i politikim promjenama u Velikoj Britaniji. Pod utjecajem industrijske revolucije i drutvenih promjena u Velikoj Britaniji sline promjene deavaju se neto kasnije i u Francuskoj, Belgiji, Poljskoj, Austriji. Pod utjecajem ovih promjena i Italija e se ujedniniti i uskoro izrasti u jednu od najveih industrijskih sila u Evropi. Velika industrijska revolucija koja se je irila od Velike Britanije ka Evropi najintezivnije tragove ostavit e na zbivanja u okviru germanskom gravitacionog podruja. Vjekovna rascjepkanosti i esti ratovi koji su voeni izmeu germanskih dravica, definitivno su potisnuti na marginu historije njemakog naroda sa irenjem germanskog idealizma koji e industrijska revolucija postupno transferirati u germanski industrijski recionalizam. Sa pojavom na politikoj sceni Ota van Bizmarka unutarnje trine barijere izmeu germanskih dravica bit e maksimalno reducirane to je omoguilo laki prodor utjecaja industrijske revolucije, ali istovremeno sve izraenije jaanje vojnog reakcionizma. Nova industrijska buroaska klasa traila je vii stepen nacionalne integracije njemakog narodam sa jedinstvenom vladom po uzoru na vladu Prusije, koja izrasta u odreujuu silu politike i vojne integracije Njemake. Stvaranjem Sjeverne njemake konfereracije, te kansijom njenom integracijom sa juno-njemakim dravama, poslije Francusko-Pruskog rata, bit e stvorena velika i mona njemaka imperija ( Treaty of Frankfurt 1871) koja e odreujue utjecati na razvoj Evrope u narednom periodu. Brz razvoj industrije pojaao je socijalnu diferencijaciju izmeu bogatih i siromanih slojeva te jo vie usloio socijalnu strukturu novog drutva. Uz to mnoge zemlje koje nisu bile jo zahvaene industijalizacijom zadrale su staru socijalnu podjelu na plemie seljake i seljake bezemljae, tako da se u prvoj fazi industrijske revolucije susreala socijalna stuktura iz stare i nove drutvene formacije. Novi stale buruazija, koji se bavio preteno novanim poslovima i tgovinom, koji je posjedovao kapital i proizvodna sredstva, to mu je davalo mogunost da ekonomski prisili druge da rade za njega, sve je vie zadobijao i politiki utjecaj i mo i sve se vie stapao sa klasom plemia i zemljoradnika. Sa sve snanijom koncetracijom kapitala novi stale buroazije potpuno je preuzimao kontrolu nad svim segmentima drutva. I dok je novi stale sve monije zaposjedao sve politike i ekonomske pozicije na drugoj strani gomilalo se je siromatvo ogromne mase stanovnitva koje je za niske nadnice radilo u industriji. Socijalna tenzija izmeu siromanih i bogatih sve je vie rasla pretvarajui se u novu pokretaku snagu novog buruarskog drutva. Nova drutvena stratifikacija i sve izraenije jaanje buroazije trailo je i novu teretorijalnu podjelu Evrope koja bi omoguila jo bru ekspanziju njene moi. Ranija teretorijalna podjela koja je odgovarala sve slabijoj i slabijoj aristokratiji definitivno je morala biti ukinuta. Francuska revolucija i Napoleonova osvajanja sve su vie budila osjeanja malih naroda pustupno artikulirajui buenje opeg nacionalnog osjeanja koja e se poput poara proiriti Evropom . Brojni evropski narodi koji su kao geografske regije bilu ukompletirani u velike monarhije kreiraju sopstvene nezavisne nacionalne drave ije su granice prvenstveno bile uokvirene njihovim

8

histrorijskim, jezinim, kulturnim ili vjerskim identitetom. Stvara se Njemaka nacionalna drava kroz ujedninjenje brojnih njemakih dravica ( Pruska, Bavarska, Saksonija, Braunvajg...). Dolazi do ujedinjenja Italije, stvara se Poljska i Belgija kao savremene nacionalne drave. Stvaranjem nacionalnih drava uklanjaju se sve barijere slobodnom kretanju kapitala, rada i ljudi, to e jo vie ojaati nacionalnu buruaziju koja sada definitivno preuzima sve u svoje ruke. Poinje formiranje monih nacionalnih buroazija i otvara se otra konkurencija izmeu nacionalnih drava predvoenih novom dominirajuom klasom, za novu podjelu svijeta, to e Evropu ponovo baciti u sumrak velikih sukoba i nesrea, ali i u orbitu velikih socijalnih, politikih, znanstvenih ii tehnolokih turbulencija i razvoja. Period industrijske revolucije bio je i period velikog trijumfa nacionalizma i stvaranja evropskih nacionalnih drava sa novom ideologijom i novom ideologijom i novim politikim ambicijama i ciljevima. Ovo je period definitivnog stvaranjai uvrivanja na vlasti nove buroazijske klase, ali i period stvaranja sve organiziranije radnike klase koja izrasta u novi demijurg razvoja, integracija i novih politikih podjela na evropskom kontinentu, to e posebno doi do izraaja nakon pobjede Oktobarske boljevine revolucije u Rusiji. Velika znastvena i industrijska revolucija u Evropi monoje reflektirala na politike procese u promjene u Rusiji i u novoj tek nastajuoj svjetskoj sili USA. Pod utjecajem promjena u Evropi Rusija je zapoela veliku drutvenu reformu za vrijeme vladavine cara Aleksandra II. Za vrijeme vladavine Petra Velikog i Kartarine II u Rusiji se je osjeao veliki utjecaj Francuske revolucije. Meutim, velike nade u promjene u Rusiji bit e zaustavljanje Napoleonivim napadom na Rusiju 1812 godine ,to e Rusiju odmaknuti od ideja Francuske revolucije za jedan dui period. Meutim, bez obzira na svu izloliranost Rusija je ipak bila u postupnim promjenama. Industrijalizacija zemlje postupno je hvatala korijene a buroazija je sve vie jaala i dolazila na poziciju vlasti. Poela je izgradnja puteva i eljeznica, to je sve vie omoguivalo veliko pomjeranje ljudi unutar ovog velikog prostranog carstva. Rast urbane populacije vodio je stvaranju novog duha koji je tradicionalno-meladolinu prirodu ruskog ovjeka sve vie inio buntovnom i prevrtnikom. Poinje da se budi i artikulie ruska kultura i duhovnost novog doba. Na knjinoj sceni pojavljuje se Aleksander Pukin i Ljermantov iji e se knjievni opusi nai pod monom utjecajem engleske i njemake knjievne kole. Sa pojavom velikih pisaca Gogolja, Ivana Turgenjeva i Fjodora Dostojevskog ruska knjievnost koja e kroz kritiku ruskog drutva i njegovih tradicija izrasti u monog pokretaa drutvenih promjena i smjelijeg otvaranja ruskog drutva prema promjenama koje su dolazile iz Evrope. Ruska autokratska carska vlast nala se je u tom periodu pod snanim pritiskom ruskih intelektualaca i umjetnika. Posebno e do velike kritike i otpora doi poslije poraza Rusije u krimskom ratu. Traeno je otvoreno da se promjeni politiki sistem, da se izvedu reforme i otvaranje Rusije. Traeno je otvaranje banaka, industrijskih poduzea, traena je reforma kolstva i dravne administracije. Traeno je ukidanje kmetstva 1861 godine. Car Aleksander je donio proglas koji je znaio kraj kmetstva u Rusiji, koja e imati veliki utjecaj na dalji razvoj procesa u Evropi. Slijedila je reforma sudstva, dravne administracije i lokalne uprave, to e Rusiju jo vie pribliiti Evropi i uiniti je njenim integriranim dijelom . Meutim, ove reforme jo vie su motivirale rusko stanovnitvo da trai vii stupanj ne samo politikih ve i ekonomskih sloboda i mogunosti. Velika zaostalost ruske poljoprivrede i industrije, neinventivnosti carskog dvora i jo uvijek visok stupanj opresivnosti reima, posebno u ruralnim podrujima, uinit e sve ove reforme ruskog drutva velikim razoarenjem za najvei procenat naroda. Veliki raskorak izmeu oekivanja stanovnitva i dramatino tekom. Inteligencija i mlaa generacija urbane i seoske populacije sve je vie traila brisanje svih klasnih razlika i eleminaciju izmeu bogatih i siromanih, nadahnjujui se mistinim revolucionarnim zanosom o besklasnom drutvu, to e ih kasnije i odvesti u okrilje prve socijalistike revolucije, to e imati dramatine posljedice kako za Rusiju tako i za Evropu i svijet. Jo jedan e dogaaj snano utjecati na budunost Evrope u ovom periodu. Veliki poraz Engleza kod Nju Orleanska 1814. Znaio je poetak amerike samostalnosti i stvaranja jo jedne mone sile koja e imati odreujue utjecaje na sve svjetske procese od kojih e umnogome ovisiti dalja sudbina ovjeanstva. Velika teritorijalna prostranstva bez dovoljnog broja populacije i potreba za novom radnom snagom uinit e ovu zemlju jednom od najinventivnijih gravitacioni centara svijeta. Duh industrijske revolucije ve je bio ovladao Njujorkom, Nju Dersijem, Pensilvanijom, Deleverom i Merilendom. Tekstilna industrija i industrija elika bile su lokomotive amerikog razvoja u prvoj fazi. Razvijena mrea rijenih puteva koji su bili povezani mreom rijenih kanala dala je prvi impuls amerikom industrijskom bumu. Vodenim putem povezana je dolina Hadson sa Velikim jezerima, izgraena je velika mrea eljeznih puteva sa mreom prikljuaka na rijeni sistem transporta, to e biti prekretnica u amerikoj industrijskoj revoluciji posebno nakon graanskog rata. Sve izraeniji rast nacionalizma i imperijalizma dat e posebnu karakteristiku drutvenim i politikim procesima u svijetu, a posebno u Evropi u 19. stoljeu. Ujedinjena Njemaka i ujedinjena Italija posebno e velikom energijom naruavati ravnoteu sila u Evropi to e direktno zahtijevati novu teritorijalnu preraspodjelu svijeta. Ekspanzija njemakog nacionalizma izrasta u monog pokretaa jaanja francuskog patriotskog osjeaja i ponosa, to je sve vie podsticalo velike sile Englesku i Italiju ka ekspanziji u Prostranstva azijskog i afrikog kontinenta. Naruena ravnotea moi u Evropi sve se je vie kompenzirala kroz preraspodjelu prekomorskih

9

kolonijalnih posjeda izmeu velikih sila. POLITIKI SISTEM U KONTEKSTU EVROPSKIH INTEGRACIJA Ope percepcije Razvoj politikog sistema EU ne moe se posmatrati iskljuivo samo kao posljedica dosegnutih ekonomskih i politikih integracija koje su se odvijale izmeu zemalja lanica EZ, ve isto tako kao i refleks utjecaja nezavisnih ekonomskih i politikih procesa koji su se odvijali, i koje se odvijaju, na meunarodnoj ravni kao posljedica procesa globalizacije ekonomskih, politikih, finansijskih, tehnolokih i kulturnih procesa na planetarnoj ravni. Za razumijevanje politikog sistema EU u znaajno je razumijevanje procesa ekonomskih, tehnolokih, financijskih i kulturnih integracionih i dezintegracionih procesa u savremenim meunarodnim odnosima, kao i procesa meuzavisnosti u procesu globalizacije koji snazno djeluju na procese kreiranja specifinog politikog, pravnog, ekonomskog, monetarnog i sigurnosnog sistema EU i mehanizma funkcioniranja EU. Ono to je posebno znaajno fokusirati u procesu studiranja politikog sistema EU je kao odnos izmeu samih institucija EU, s jedne strane, i institucija EU i nacionalnih institucija drava lanica EU, s druge strane utie na kreiranje odnosa izmeu pojedinaca i grupa, s jedne strane, i institucija (supranacionalnih, nacionalnih, subnacionalnih i globalnih) i grupe i pojedinaca s druge strane. Drugim rijeima kao proces pravne i politike integracije EU utie na modifikaciju procesa globalizacije. U kontekstu ovih odnosa, takoer je nuno pratiti i utjecaj djelovanja drugih subjekata na ove procese a koji djeluju na subnacionalnoj razini i ije aktivnosti imaju moan utjecaj na kreiranje specifinog socio-ekonomskog, politikog i kulturnog substruma EU. Procesi koji nastaju u sferi ekonomske, monetarne i politike integracije EU odreeni su prije svega razliitou dosegnutog stupnja ekonomskog, politikog i kulturnog razvoja lanica EU, dosegnute razine institucionaliziranosti odnosa izmeu drava lanica EU, kao i historijsko-tradicionalnih i interesnih odnosa pojedinih drava lanica EU sa monim vanevropskim dravama i meunarodnim institucijama. I dok jedan broj lanica EU pripada visokorazvijenom krugu zemalja, u kojima razvoj industrijske ekonomije sve vie biva substituiran postindustrijskim konceptom razvoja informatikog drutva, sa razvijenim i stabilnim sistemom demokratskih institucija, to ih sve vie vodi monom povezivanju sa velikim silama van EU, prije svega sa USA i Japanom, i meunarodnim institucijama koje raspolau sa velikim kapacitetima ekonomske i financijske moi, kao to su svjetska banka, MMF i sl., dotle se drugi broj lanica EU jo uvijek nalazi u zoni transformacije od preteno agrarnog ka industrijskom modelu razvoja, to njihove veze sa velikim centrima moi unutar EU i van EU ini manje uinkovitijim, to vodi sve izraenijoj ekonomskoj i politikoj polarizaciji unutar same EU, to trai novi profil razvojne politike i politikih institucija u EU, kako bi se bar djelomino dosegao prihvatljiv nivo unutarnje socijalne i politike harmonizacije EU. U ovakvom okruenju gdje jo uvijek postoje razliiti sistemi i nivoi ekonomskog, socijalnog, politikog, kulturnog i institucionalnog razvoja sasvim su izvjesne i socijalne divergencije i podjele u okviru EU, koje se najizraenije identificiraju kao podjela na centar i periferiju, industrijsko-informatiki (razvijenu) i industrijskopoljoprivrednu (nerazvijenu) zonu, te podjele du socijalnih i kulturnih linija razgranienja koje sve vie naziru unutar samih drava lanica EU. Kao po pravilu ove podjele prati i niz drugih podjela koje svojim prisustvom potiu procese kako ubrzane integracije, ali isto tako i procese dezintegracije EU i na taj nain znatno utiu na efikasnost djelovanja institucija evropskih integracija. Ovdje je posebno znaajno istai ulogu podjela u okviru vladajuih elita to znatno utie na model odluivanja u evropskim institucijama. Otuda pitanje kako posmatrati politiki sistem EU, zahtjeva sutinsko poznavanje ne samo mehanizma djelovanja institucija EU i njohovog odnosa prema institucijama drava lanica EU, ve isto tako, ako ne i vie, poznavanje divergencije izmeu politikih i ekonomskih interesa politikih elita i drugih slojeva stanovnitva u dravama lanicama EU, i interesa supranacionalne birokratije u institucijama EU, kao i ekonomskih interesa ostalih aktera koji participiraju u kompleksnim evropskim integracijama. U okviru kompleksnih odnosa centralno pitanje koje se namee je pitanje alokacije politike moi u EU. Pitanja da li i kako Parlament EU moe da utie na sudsku vlast u EU i na sudsku vlast u dravama lanicama EU, da li se Evropski sud pravde (EJC) nalazi van politike kontrole, ili pak postoje neki oblici politikog utjecaja na EJC, nije samo pitanje specifinog poloaja sudske vlasti u EU, ve isto tako to je i pitanje odnosa izmeu nacionalnih politikih elita i supranacionalne birokracije EU. Isto tako pitanje kako graani pojedinano mogu suportirati ili oponirati centralnim institucijama u EU, sve vie dotie problem, ne samo odnosa izmeu pojedinca i supranacionalne institucije, ve isto tako, ako ne i vie, to pitanje dotie problem odnosa nacionalnih politikih elita drava lanica EU i mone birokracije u institucijama EU. Time pitanje: mogu li i kako politike partije drava lanica EU utjecati na promjenu politike opcije EU i kako pojedine drutvene grupe ostvaruju razliit kapacitet politike moi i politikog utjecaja na politikoj sceni EU, koje su politike i socijalne konsekvence ekonomske i monetarne integracije EU na unutarnju politiku stratifikaciju drava lanica EU, koliko su centralne institucije EU sposobne jedinstveno djelovati na globalnom planu, i slina pitanja, dobijaju sasvim novu konotaciju i sadrinu, to politiki sistem EU ini specifinim i razliitim u odnosu na politiki sistem nacionalne drave.

10

Od opih modela dravnog politikog sistema ka specifinom modelu politikih sistema EU U okviru politikih nauka danas postoje razvijeni opi teoretski modeli i analitiki okviri u okviru kojih se teoretiziraju opa pitanja i opi procesi zajedniki svim politikim sistemima. U problematiziranju politikog sistema EU neophodno je koristiti ope analitike okvire kojima se problematiziraju opa pitanja kao to su: javno miljenje, konkurencija izmeu politikih stranaka, grupni mobilizacijski interesi, odnos graanin-drava, i sl. Razmatranja ovih pitanja na nivou EU u svim njihovim specifinostima, ima znaenje korienja opih instrumenata i analitikih metoda studiranja vlasti i politike donoenja odluka u jednom specifinom okruenju koje se stvara kroz proces evropskih integracija, a koje se ne moe izriito odrediti klasinim okvirima politikog sistema kao vlasti ili politikog sistema kao drave, niti pak kao supranacionalne vlasti, niti kao meunarodne organizacije. U ovom kontekstu izuavanja politikog sistema EU predstvalja dio politikih nauka koji nosi svoje odreene specifike i trai nove teoretske modele i analitike okvire, u kojima se EU posmatra kao politiki sistem bez atributa dravnosti. I ovdje glavna panja ostaje fokusirana na institucije i procese koji se odvijaju u okviru EU kao i na odnose izmeu institucija EU i drava lanica EU, i na odnose koji se uspostavljaju izmeu supranacionalnih institucija EU i drutvenih grupa i pojedinaca u EU. Ono to ini politiki sistem EU specifinim u odnosu na dravni politiki sistem je prije svega odnos koji se pojavljuje izmeu nacionalnih politikih sistema, odnosno nacionalnih institucija drava lanica EU i supranacionalnih institucija politikog sistema EU, kao neke vrste vie koordiniranog nego subordiniranog politikog sistema, i politikih odnosa koji se kreiraju izmeu razliitih nacionalnih politikih sistema drava lanica EU u okviru procesa evropskih integracija. Po nekim teoretskim koncepcijama znaajna odreenja demokratskog politikog sistema mogu se definirati kroz nekoliko parametara. Prije svega politiki sistem ima znaenja postojanja jasno definiranih institucija odluivanja i jasno definiranih pravila u odnosima unutar i izmeu ovih institucija. Drugu znaajnu komponentu demokratskog politikog sistema ine graani i drutvene grupe koji svoje politike interese nastoje ostvariti kroz politiki sistem direktno ili kroz institucije sistema. Trea komponenta demokratkosg politikog sistema je utjecaj kolektivnih odluka na distribuciju ekonomskih resursa i slokaciju drutvenih i politikih vrijednosti u politikom sistemu. I napokon, etvrta karakteristika demokratskog politikog sistema je postojanje interaktivnog odnosa izmeu politikog output-a, novih zahtjeva sistema i novih odluka. Kroz aktivno unoenje ovih elemenata u analizu politikog sistema EU znaajno je pratiti sve etiri teoretske dimenzije odreenja politikog sistema te u njihovom interaktivnom odnosu traiti generalno odreenje i specifiku politikog sistema EU. Proces odluivanja i modeli utjecanja Razvijen sistem institucija EU, razvijena mrea ugovora, direktiva i odluka ovih institucija kojim se precizno definiraju odnosi izmeu ovih institucija i procesi donoenja odluka unutar ovih institucija, sasvim jasno odreuju Eu kao politiki sistem sa specifinim dimenzijama. Kroz sistem institucionalnih reformi kreiran je visoko razvijen sistem pravila i procedura o odnosima izmeu supranaionalnih institucija EU i nacionalnih institucija drava lanica u procesu donoenja odluka na supranacionalnoj razini. Isto tako uspostavljen je i sistem pravila i procedura o odnosima izmeu institucija drava lanica, supranacionalnih institucija EU, kao i institucija drugih participanata u procesu donoenja odluka u institucijama EU. Kroz ovaj trodimenzionalni sistem regulacije pravila i procedura u procesu donoenja odluka, EU dosegla je najformaliziraniju strukturu donoenja odluka koja po svojim strogim formalnostima daleko nadilazi proceduru procesa donoenja odluka u nacionalnim dravama, to ove formalnosti ini veoma dimenzijom samog procesa donoenja odluka u EU. Visoko centralizirana struktura donoenja odluka sa visokim stupnjem decentraliziranih mogunostima utjecaja drava lanica EU na sistem donoenja odluka u EU, ini sistem donoenja odluka u EU specifinim, to politiki sistem EU sve vie definira kao specifini politiki sistem. Ta specifinost EU kao politikog sistema naglaena je posebno lroz znaajan utjecaj odluka institucija EU na distribuciju ekonomskih resursa i alokaciju drutvenih i politikih vrijednosti kako unutar Eu kao zajednice drava lanica EU, tako i u unutar samih drava lanica EU. Rastui broj grupa (korporacije, poslovna i trgovaka udruenja, ekolokih grupa, interesne grupe) i pojedinaca i njihov meusobni utjecaj, kao i njihov utjecaj na institucije EU i na institucije drava lanica EU, samo pojaava ovaj efekat. Ono to posebno ini politiki sistem EU specifinim politikim sistemom, je to da striktno ne postoji centralna vlada koja bi mogla imati monopol na politikim odlukama i ekonomskim resursima u procesu odluivanja u ovom politikom sistemu, kao to je to sluaj u klasinom konceptu politikog sistema. Naspram centralne vlade koja predstavlja glavni lokus politike i ekonomske moi u nacionalnim dravama, u EU glavna politika i drutvena mo koncepirana je u kompleksnom dualnom procesu odnosa izmeu birokracije institucija EU i politikih elita u nacionalnim institucijama drava lanica EU, te javnih i privatnih

11

organizacija i grupa koje se meusobno natjeu u procesu kreiranja sopstvenog utjecaja na donoenje odluka o institucijama EU. U tom procesu konkurencije i meusobnom natjecanja oko utjecaja na proces donoenja odluka u institucijama EU kreiraju se brojni kolektivni, individualni, terorijalni, profesionalni, socijalni, ekoloki, i brojni drugi interesi na individulanim, subnacionalnim, nacionalnim, regionalnim i supranacionalnim nivoima, to nuno zahtjeva stvaranje kompleksne mree pravila EU kroz koju se kontroliraju i reguliraju procesi i odnosi u javnoj politici, socijalnoj politici, politici regionalnog razvoja, politici istaivanja i razvoja, politici pravnog poretka, u trinoj politici, politici proizvodnje i distribucije dobara, politici potronje i usluga, zdravstvenoj politici i u drugim oblastima i djelatnostima drava lanica EU. Otuda odnos ovih razliitih interesa u EU predstavlja specifian proces donoenja odluka na supranacionalnoj razini, radije nego proces donoenja odluka na nacionalnom nivou. Kroz rast znaaja moi utjecaja na procese donoenja odluka u surpanacionalnim institucijama u odnosu na mo donoenja odluka na nacionalnoj razini nema znaenje opadanja interesa nacionalnih politikih partija i nacionalne elite kontrolirati nacionalne institucije moi. Naprotiv, kroz kontrolu nacionalnih institucija nacionalna elita koncentrira u svojim rukama i mo utjecaja i na procese u donoenju odluka u supranacionalnim institucijama, to svakako pojaava interes supranacionalne birokratije kontrolirati koja e politika stranka demonirati na domaoj politikoj sceni drava lanica EU. Na toj osnovi kreira se vrst savez izmeu nacionalnih vladajuih politikih elita i supranacionalne birokratije, to ini proces evropskih integracija specifinim, i ne uvijek demokratskim i lako razumljivim. Ono to je posebno znaajno kada se govori o specifinosti politikog sistema EU je svakako to da u EU ne postoji monopol na legitimnu upotrebu prisile na supranacionalnom nivou. Ovaj monopol i dalje ostaje na klasinoj razini drava lanica EU. Kao rezultat toga mnogi autori s pravom odbijaju posmatrati Eu kao klasinu dravu kako ju je definirao Weber, instrument legalne upotrebe sile. Kako posebno veliki utjecaj na donoenje odluka u institucijama EU imaju grupe koje djeluju na evropskom i panevropskom nivou koje zastupaju interese velikih korporacija i itavih industrijskih sektora, kroz njihovo djelovanje stvara se novi moni triangularni savez izmeu nacionalnih vladajuih elita, supranacionalne birokratske mree i velikih transnacionalnih korporacija, koji esto istupaju sa zajednikom platformom pred Komisijom EU. Veliki znaaj, mada ne u tom obimu kao to je sluaj sa interesnim grupama, u procesu donoenja odluka u institucijama EU imaju i komercijalni lobisti (lobbyists) koji zastupaju interese svojih klijenata. Koristei svoje kontakte, dobru informiranost o interesima politike birokratije EU, informiranost o djelovanju insitucija i pravila po kojima postupaju institucije EU, te posjedovanje znanja iz odreenih oblasti, kao i prikupljanjem odgovarajuih podataka, oni nastoje utjecati na donoenje odluka u institucijama EU u korist svojih klijenata. U istaivanju modela kreiranja utjecaja na procese donoenja odluka na supranacionalnom nivou EU, veoma je znaajno analizirati organizzaciju poslovnih interesa u pojedinim sektorima te njihov interakcijski odnos i njihov utjecaj na javnu politiku na nacionalnom i evropskom nivou. Ovo je posebno znaajno ako se ima u vidu da se kroz mree institucija EU, u za to predvienim procedurama, danas donosi ili se odobrava skoro preko 80% svih prvnih ili poslovnih pravila kojima se reguliraju ovi odnosi u EU. Politika pravne i monetarne regulacije na nivou EU ima snaan utjecaj na poresku politiku, politiku migracije i stanovnitva, te na voenje vanjske i odbrambene politike drava-lanica, to znaajno utie na distribuciju moi izmeu drava-lanica EU i na autoritativnu alokaciju vrijednosti unutar tih drava s ime se u mnogome determinira ko e dobiti ta, kad i kako, sa ime institucije EU kreiraju mogunost sopstvenog snanog uticaja ne samo na odnose izmeu samih drava-lanica, ime EU sve vie utie na determiniranje moi unutar dravalanica, ime Eu sve vie utie na determiniranje moi unutar drava-lanica i njihove meusobne odnose. Otuda drave lanice EU iskazuju sve vei interes u pravcu pomjeranja svog utjecaja na proces donoenja odluka na nivou EU. To pomjeranje fokusa nacionalne drave sa procesa donoenja odluka na nacionalnom nivou ka mogunostima sopstvenog utjecaja na proces donoenja odluka na supranacionalnom nivou ini EU sve vie meunarodnom organizacijom sa teritorijalnim fokusom to EU ini znatno razliitom od klasinog tipa meunarodne organizacije kao to su UN. Politiki sistem EU visoko je decentriliziran i kreiran na principu dobrovoljno preuzetih obaveza drava-lanica EU kao i dobrovoljno preuzetih obaveza od strane njenih graana. Garanciju sprovoenja ovih dobrovoljno preuzetih obaveza garantira administrativni i pravni sistem drava lanica, sa ime se zapravo kroz proces integracije stvara jedan novi kompleksan politiki sistem EU, u okviru kojeg se ne ukida ve samo transformira teritorijalni koncept suvereniteta i politikih sistem drave-nacije ka institucionalnom konceptu suvreniteta i virtualnom politikom sistemu EU na supranacionalnoj ravni. Ovaj proces transformacije suvereniteta i politiki sistem drave-nacije odraava novi odnos na relaciji interesa pojedinaca i zajednice (graanin-drava-EU kao zajednica) to ini triangularnu determinantu EU kao novog politikog sistema, koji se realizira na vie specifinih naina. Graani EU svoje zahtjeve prema politikom sistemu EU ostvaruju prije svega kroz nacionalne izbore u kojima biraju predstvanike nacionalnog parlamenta koji potom bira nacionalnu vladu, koja potom imenuje svje predstavnike u pojedine institucije EU, kao npr. u Vijee ministara EU, koji participiraju u donoenju legistrature

12

u kreiranju politike EU. Takoer svaka drava-lanica nominuje svoga lana Komisije EU. Komisija je komponirana kao neka vrsta politikog koleda koji se sastoji od komisionara i biroa od 36 generalnih direktora (directore-generalas) i administrativnog servisa. Uz to vlade zemalja lanica EU kroz proces kolektivnog prihvatanja predloenog sastava Komisije i njenog predsjednika ostvaruju znatan uticaj na kreiranje politike EU, a time i ostvarivanje interesa njenih graana u EU. Dakako, Vijee ministara EU kroz sistem veinskog-kvalificiranog glasanja donosi odluke, s tim to svaka drava ima pravo veta u ovom tijelu EU. Vlade drava lanica EU predlau svoje lanove Komisije i kolektivno imenuju predsjednika Komisije EU. Drugi kanal ostvarivanja interesa u okviru politikog sistema EU, graani realiziraju preko tzv. neposrednog biranja lanova parlamenta EU kao i preko participacije pojedinih politikih partija i interesnih grupa u politikim procesima u EU, iji su oni lanovi i koje zastupaju njihove interese. Takoer participirajui u postupcima pred EJC graani drava lanica uestvuju u kreiranju jaanju legislature EU stvarajui time nove mogunosti za realizaciju svojim interesnih zahtjeva. Kroz djelovanje vlasti evropske monetarne unije i evropske centralne banke (European Central Bank ECB) graani EU takoer su u mogunosti ostvariti svoje interesne zahtjeve kroz politiki sistem EU. Kroz institucionalni sistem EU kreira se zajednika regulativna politika EU na polju slobodnog protoka dobara, usluga, kapitala, politika harmonizacije nacionalnih standarda, ekoloka i socijalna politika, zajednika politika konkurencije, politika ravnomjernog regionalnog razvoja, zajednika politika agrarnog razvoja, politika razvoja i istraivanja, makroekonomska politika, politika zajednikih standarda ekonomskih, politikih i socijalnih prava graana drava lanica EU, zajednika imigraciona politika, te politika sudske saradnje i evropskog dravljanstva. Alokacija politike moi u EU Centralno pitanje koje se postavlja kada se raspravlja o politikom sistemu EU, jeste pitanje alokacije moi u EU,to jeste pitanje ko kontrolira politike procese, odnosno ko upravlja sa EU. U politikom okruenju u kojem ne postoji ni jedna centralna institucija koja bi se mogla odrediti kao centralna vlada u visoko diversificiranom i kompleksnom procesu donoenju odluka, u kojem interaktivno uestvuju brojne supranacionalne i nacionalne institucije, interesne grupe i pojedinci, ovo pitanje je isuvie kompleksno za simplificiran odgovor. Ono ime se veina autora slae je to da je nesporno da EU predstavlja sistem upravljanja bez drave (governance without statehood), odnosno sistem upravljanja bez vlade(system of governance without a government). Meutim, centralno pitanje ko upravlja EU ostaje i dalje bez jasnog odgovora. U politikom sistemu EU donoenje odluka odvija se na supranacionalnom (transfer moi donoenja odluka sa nacionalnih na supranacionalne institucije), meunacionalnom (kooperacija izmeu vlada drava lanica u procesu donoenja odluka), i na nacionalnom nivou (kada drave lanice zadravaju proces donoenja odluka pod svojom jurisdikcijom po odreenim pitanjima). U procesu donoenja odluka na supranacionalnom nivou EU, glavnu ulogu ima Komisija EU koja pokree inicijativu za donoenje odreenog akta u kooperativnoj proceduri koja se odvija u interakcijskom odnosu izmeu EP i Vijea EU, gdje Vijee EU donosi odluke putem glasova kvalificirane veine. Akti donijeti u ovoj proceduri direktno se primjenjuju na drave lanice i automatski dobijaju viu pravnu snagu u odnosu na pravne akte drava lanica EU. Pravno tumaenje i kontrola zakonitosti ovih akata direktno pripada ECJ. Supranacionalne nadlenosti u okviru EU sa proirenjem na polje ekologije, socijalne politike, zajednike valute, sa uvoenjem autonomnosti evropske centralne banke (ECB), sa koncipiranjem zajednike platforme saradnje izmeu nacionalnih policijskih snaga, i nacionalnih pravosudnih sistema drava lanica, kao i sa uspostavljanjem platforme zajednike vanjske politike, dobija konstantu permanentnog institucionalnog proirenja i rasta moi. Ako se ima u vidu stalno proirenje lanstva EU, rast institucionalne supranacionalne jurisdikcije dobija i teritorijalnu dimenziju. Meutim, intenzivno irenje modela donoenja odluka na supranacionalnom institucionalnom i teritorijalnom nivou EU, nije posljedica autohtonog jaanja supranacionalnih institucija, kao institucija neke supranacionalne vlade koja se pojavljuje na horizontima evropskih integracija. Ovo dualno proirenje supranacionalnog, institucionalnog i teritorijalnog suvereniteta vie je posljedica interesa drava lanica EU, koje svoje nacionalne interese i jaanje pozicije u odnosima sa treim zemljama, bre i efektnije realiziraju na supranacionalnoj razini nego na nacionalnoj ravni, kao to to notificiraju predstavnici neo- institucionalistike teorije. Otuda bez obzira na proirenje i jaanje nadlenosti supranacionalni institucija, nacionalne vlade drava lanica ostaju najznaajniji izvori institucionalne supranacionalne suverenosti EU. U procesu donoenja odluka gdje se zahtjeva koordinirana aktivnost drava lanica EU ( meunacionalni ili intervladin nivo) Vijee ministara EU dobiva izvrnu i zakonodavnu funkciju. U ovom procesu kreiranja politike EU, Vijee ministara EU odluuje na principu jednoglasnosti, dok je uloga Komisije znatno reducirana (u ovoj proceduri Komisija nema pravo pokretanja inicijative donoenja zakonskih akata), Uloga EP je takoer reducirana samo na pravo biti kosoltiran od strane Vijea ministara EU. Uloga ECJ u kontroli zakonitosti ovih

13

akata je takoer reducirana. U ovom procesu donoenja odluka pojavljuje se veliki skepticizam o EU kao politikom sistemu. U procesu donoenja odluka na nacionalnoj razini, drave lanice monopoliziraju svoju ulogu i to kako u odreivanju politike tako i u procesu donoenja odluka. Samo drave posjeduju legitimnu mo mijenjanja i ratificiranja ugovora, samo drave mogu da odlue da li e i kada prihvatiti meunarodne norme. Ovo njihovo izvorno pravo proistie iz moi koja je verificirana kroz neposredne izbore vlada drava lanica. Ouda po pravilu slijedi visok stupanj marginalizacije institucija EU u procsu kreiranja politike i donoenja odluka na meuvladinim konferencijama, kao to su bile konferencije Mastrihtu, Amsterdamu i Nici, kada su izvrene znaajne promjene tzv. osnivakih ugovora. U kontekstu kompleksnosti odnosa izmeu ova tri segmenta donoenja odluka (supranacionalni, internacionalni, i nacionalni segment) proces odluivanja u EU ostaje stisnut izmeu zahtjeva drava lanica da i dalje zadre visok stupanj moi utjecaja na donoenje odluka na nacionalnoj razini, s jedne strane, i njihovog interesa za meusobnom kooperacijom i kompromisom na supranacionalnom nivou s druge strane, to je uvjetovano procesom globalizacije, u kojoj drave lanice maju interes istupati pod imenon EU i sa jednstvenim stavom na jedinstvenom tritu, odnosno sa jednim glasom u meunarodnoj areni. Ono to je znaajno napomenuti kada je rije o politikom sistemu EU to je, da imajui u vidu trodimenzionalnost donoenja odluka u EU (supranacionalni, meunacionalni i nacionalni nivo), politike institucije dobijaju znatno veu ulogu u kreiranju politike na nivou EU nego to to imaju na nacionalnom nivou, gdje preteno dominira uloga interesa elita, birokratije, biraa, politikih partija i interesnih grupa. Veina teoretiara priznaje da se kroz integracione procese u EU kreira jedan novi koncept politikog sistema. Ono to se pojavljuje kao jedna od bitnih razlika u determiniranju politikog sistema EU je metodoloke prirode. Tako dok e jedni slijediti klasini koncept institucija politikog sistem, koji je prvenstveno fokusiran na konceptu vlade, politikih partija i politikog odluivanja, drugi e fokusirati politike procese koji zauzimaju centralno mjesto u kreiranju politikog sistema. Neo-funkcionalistika teorija posmatra evropske integracije kao procese koji su usmjereni ka specifinim ciljevima ime se stvara novo okruenje u kojem se postavljeni ciljevi mogu ostvariti samo poduzimanjem daljnih aktivnosti. Glavna vukua sila u ovom procesu, za neo-funkccionaliste nije drava, ve ne- dravni akteri. U procesu evropske integracije neo- funkcionalisti polaze od koncepta drutvenog interesa ne- dravnih aktora ( kao to su razna poslovna udruenja, trgovake asocijacije, korporacije i politke partije) koji u cilju realizacije svojih ekonomskih i poslovnih interesa inkliniraju integracijama na supranacionalnom evropskom nivou, to ih sve vie gura blie ka supranacionalnim institucijama kako bi bile u mogunosti efektnije realizirati svoje interese. Naspram ne- funkcionalista, neorealistika kola istie u prvi plan interese i aktivnosti drava lanica EU. U kontekstu ovog razumjevanja evropskih integracija, glavni cilj vlada zemalja lanica je obezbijediti nacionalnu sigurnost i nacionalni suverenitet, to pojaava interes svake drave lanice EU obezbijediti nacionalnu sigurnost i nacionalni suverenite, to pojaava interes svake drave-lanice EU obezbijediti uvjete sopstvenog preivljavanja.u ovom kontekstu svaka drava lanica EU preferira ka sopstvenoj sigurnosti radije nego sigurnosti zajednice, to sugerira da je u procesu integracije apostrof stavljen na nacionalni interes, sa ime dezintegracioni procesi unutar EU predstavljaju uvijek latentnu opasnost po opstanak i dalji razvoj zajednice. U novije vrijeme pojavljuje se novi teoretski pristup sagledavanju prirode integracije EU. Za razliku od prethodnih klasinih pristupa ovaj teoretski pravac u fokus svoje analize stavlja dvostepenost u procesu odluivanja u EU. U prvom stepenu donoenja odluka u EU panja je fokusirana na zahtjeve koji dolaze od ekonomskih i socijalnih aktera iz drava lanica prema EU, koji bivaju promovirani preko nacionalnih vlada u procesu odluivanja na nivou EU. U drugoj fazi odluivanja fokus je stavljen na proces pregovaranja izmeu vlada drava-lanica EU u procesu reforme ugovornog sistema i sporazuma o budetu EU. Ovaj teoretski koncept akcent stavlja radije na ekonomske nego na geopolitike intrese drava lanica. Kako je nacionalni prefercijalni poredak drava lanica fleksibilan sistem, pregovaranje meu dravama vodi radije ka pozitivnom (positive-sum outcomes) nego ka negativnom iskljuujuem (zero-sum outcomes) odnosu izmeu njih. Mada se u okviru ovog teoretskog pravca razvijaju razliiti pristupi odreeju prirode odluivanja u sistemu EU za njih je zajedniko shvatanje da je EU kompleksan politiki sistem sa brojnim promjenljivim interesima drava lanica sa njihovim limitiranim utjecajem na supranacionalne institucije EU(Komisija, Vijee ministara, Evropski sud pravde) koje imaju znaajan nezavisan utjecaj na rezultate institucionalnog odluivanja u EU. Ono to bi moglo biti karakteristino za ova tri razliita pristupa definiranju procesa odluivanja u EU je to da sva tri gledita u odreenju politikog sistema EU koriste metode ope teorije politikih nauka i politikih sistema u objanjenju razliitih aspekata stvaranja specifinog politikog sistema EU. U procesu odreenja prirode integracionih procesa veoma znaajno mjesto pripada pitanju distribucije politikih kapaciteta u politikom sistemu EU. U razmatranju ovog pitanja potrebno je imati u vidu da su jedni kapaciteti politike moi odluivanja distribuirani na nivou odgovarajuih supranacionalnih institucija, dok su drugi distribuirani na dravnom nivou drava lanica, sa osnovnim ciljem da se proizvede najbolji mogui rezultat po pitanju koje se regulie.

14

Specifinosti politikog sistema EU ine da se ova distribucija politikih kapaciteta pojavljuje kao rezultat pravne i politike nagobe izmeu aktera sa razliitim politikim ciljevima i pozicijama u okviru integracionih procesa. Ono to je karakteristino za distribuciju kapaciteta odluivanja u okviru evropskih integracionih procesa je to da se alokacija moi u monetarnoj politici, politici jedinstvenog trita, kao i vanjskoj trinoj politici sa treim zemljama odvija predominantno na nivou EU, dok se distribucija odluivanja po pitanju unutarnje i vanjske politike, odbrane i bezbjednosti predominantno zadrava na dravnom nivou. Od teritorijalnog ka institucionalnom suverenitetu Proces evropske integracije naao se je u fokusu mmogih znanstvenih disciplina poev od politikih, pravnih, ekonomskih, pa sve do psiholokih i sociolokih znanosti. Kao i u prolosti, tako i u sadanjim vremenima, fokus znanstvenog interesa prvenstveno je bio lociran na interese drava sa tenjom uspostavljanja dominacije nad evropskim kontinentom kao jedinstvenom ekonomskom, geografskom i politikom prostoru. Za razliku od prethodnih nastojanja integriranj Evrope, koja su se prvenstveno oslanjala na posjedovanje dominirajue vojne sile, kao instrumenta teritorijalne integracije, dananji fokus integracionih evropskih procesa pomjeren je sa vojnog aspekta dominacije ka institucionalnom aspektu integracije kroz izgradnju zajednikih institucija kao instrumenata realizacije ekonomske, tehnoloke, monetarne i komercijalne moi i ostvarivanja interesa drava lanica na evropskom nivou. Takoer, u novije vrijeme ovaj aspekt pomjeranja fokusa evropskih integracija dobija jednu novu dimenziju koja sve vie manifestira u pomjeranju fokusa opservacije sa birokracije nacionalne drave ka interesnim grupama, politikim partijama i elitama iji se interesi po pravilu ne identificiraju uvijek sa interesima nacionalnih dravnih birokracija. Kroz analizu izgradnje zajednikih institucija i djelovanja nacionalnih interesnih grupa, politikih partija i elita koje nastoje realizirati svoje interese na supranacionalnom nivou, radije kroz zajednike interesne i politike programe nego kroz sopstvene nacionalno-dravne institucije, neki teoretiari stiu do odreenja EU kao specifinog politikog sistema kao triagularnog odnosa izmeu nacionalnih drava lanica EU, evropskih supranacionalnih institucija i subnacionalnih subjekata kao to su interesne i politike grupe koje svoj identitet radije vezuju za kompleks zajednikih interesa koji se efektnije realiziraju na nadnacionalnoj nego na nacionalnoj ravni. Ti zajedniki nadnacionalni interesi najee se susreu u podruju trine regulacije. Kroz eliminaciju tehnikih, fiskalnih i fizikih barijera slobodnom kretanju dobara, usluga, kapitala i rada, vie od 80% svih pravnih propisa i pravila kojima se regulira proizvodnja, distribucija i razmjena dobara i usluga, regulacije rada i privatizacije, donose se na nadnacionalnoj evropskoj ravni kroz procese harmonizacije nacionalnih standarda i kroz transformaciju legislative EU u nacionalne pravne sisteme drava lanica. Imajui u vidu da se veina znaajnih regulativnih pravila na evropskom nivou donosi kvalificiranom veinom, emu obino prethodi dug period dogovaranja i usaglaavanja interesa participanata u procesu donoenja odluka u institucijama EU, odluke EU se mogu posmatrati vie kao rezultat sinkroniziranih interesa drava lanica EU nego kao nezavisne odluke suverenih supranacionalnih institucija, sa ime transfer ovih odluka u nacionalne sisteme drava lanica ima vie ansi biti implementiran na razini drava lanica EU. Sa budetom od 1.27% od ukupnog drutvenog proizvoda(Gross Domestic Product-GDP) drava lanica, institucije EU nemaju neku izrazitu mo materijalnog utjecaja, mada budet EU moe u odreenim sluajevima imati veoma znaajan indirektni redistribucioni utjecaj na drave lanice. Tako npr. u zajednikoj agrarnoj politici (Common Agricultural Policy CAP) i u ekonomskoj i monetarnoj uniji (EMU), EU ima moni utjecaj na makroekonomskom planu drava lanica. U sadanjoj fazi evropskih integracija skoro ni jedno pitanje makroekonomske politke ne moe biti rjeavano na nacionalnom ve skoro iskljuivo na evropskom nivou. Kroz rijeavanje pitanja makroekonomske politike na supranacionalnom nivou, mnoga pitanja koja ostaju u nadlenosti nacionalnih vlada zemalja lanica indirektno postaju ovisna od rijeenja na nadnacionalnom odnosno na nivou EU. Tako naprimjer nacionalna politika socijalne zatite na nacionalnom nivou drava lanica mora sijediti politiku jednakog rasta poreza i taksa na nivou EU, sa ime se drave lanice prisiljavaju harmonizirati socijalnu politiku u skladu sa fiskalnom politikom EU. Takoer kroz zajedniku valutu EURO znaajno se utie na inflatorni efekat u nacionalnim ekonomijama. Kroz ekonomsko-monetarne makro utjecaje, drave lanice sve vie nalaze svoj interes prenijeti na nivo EU i druge aspekte svoje suverenosti ne samo ekonomske, ve i one koje su ekskluzivno politike naravi, kao to su u oblasti sudstva, unutarnje, vanjske i odbrambene politike, na jedan specifian nain, to im zapravo omoguuje kreiranje novog koncepta suverenosti, koji se sve vie manifestira kroz proces institucionalne koordinacije izmeu drava lanica, a ne kao nacionalna ekskluzivnost drava lanica EU. Taj novi koncept institucionalno-politikog suvereniteta koji se pojavljuje na supranacionalnoj razini EU trai novi tip supranacionalne institucionalne mree koja izrasta iz sistema nacionalnih institucija drava lanica EU. Izrastanje supranacionalnog institucionalnog sistema EU iz nacionalnih institucija drava lanica kroz process koordinacije i sinhronizacije nacionalnih sistema, te samostalnost djelovanja supranacionalnog politikog sistema EU, kada se ve jednom formira, i njegova supremacija nad nacionalnim politikim i pravnim sistemom

15

drava lanica, vodi ka jednoj novoj dimenziji politikog sistema EU. Ova dimenzija institucionalnog sistema evropskih integracija uinit e politiki sistem EU specifinim u odnosu na koncept nacionalnog, federalnog i kofederalnog politikog sistema. Za razliku od tradicionalnog koncepta politikog sistema gdje je izvrena striktna podjela na zakonodavnu, sudsku i izvrnu vlast, u EU stvari neto drugaije stoje. Dok u nacionalnom sistemu dravna izvrna vlast pripada ekskluzivno instituciji vlade, izvrna vlast EU je podijeljena izmeu Evropske Komisije, koja se moe posmatrati kao odgovarajua supranacionalna vlada u politikom sistemu EU, i nacionalnih vlada drava lanica EU,koje kroz dugoronu politiku agendu preko Komisije i Vijea ministara poduzimaju politiku inicijativu na supranacionalnom novou EU. Drave lanice takoer zadravaju mogunost da kroz sistem jednoglasnog odluivanja u Vijeu ministara, te da kroz reforme ugovornog sistema na meuvladinim konferencijama, dre pod kontrolom prenos transfera nacionalnog suvereniteta na supranacionalni nivo te da kontroliraju transfer moi izmeu samih institucija unutar EU.isto se deava i u procesu implementacije legislature EU gdje drave lanice EU preko Komisije EU preuzimaju odovornost za transformaciju pravne legislature EU u nacionalne pravne sisteme drava lanica EU, koja samim tim prerasta u supranacionalni pravni sistem EU. S druge strane, zakonodavna vlast je takoer podijeljena izmeu vlada drava lanica EU, s jedne strane, i EP i Komisije EU, s druge strane. U tzv. konsultativnoj proceduri donoenja odluka, Vijee ministara(kojeg ine ministri vlada zemalja lanica EU) mora zatraiti miljenje od strane Parlamenta EU povodom donoenja odgovarajue legistrature. Premda miljenje EP ne obavezuje drave lanice, proceduralne smetnje koje mogu nastati tom prilikom kao i uvoenjem institucije pozitivnog miljenja EP (ko odluujua procedura) imaju znaajan utjecaj na jaanje uloge EP u kreiranju legislature EU. Jedinstvenim evropskim aktom (Single Europen Act), Mastrihtskim i Amsterdamskim ugovorom poloaj EP znatno je ojaan ne samo u procesu donoenja pravne legistrature ve i u voenju ekonomske i socijalne politike EU, to ima znaenje uspostavljanja trigularnog odnosa izmeu nacionalnih lanica drava EU ( Vijee ministara), supranacionalnih institucija EU (Komisije) i EU kao zajednice gdje se graanin pojavljuje kao osnovni pravni i politiki subjekat (Parlamenat EU). Ako se ima u vidu da Vijee Ministara EU veinu svojih odluka donosi kvalificiranom veinom glasova, a da se broj glasova svake drave lanice u Vijeu ministara EU odreuje shodno veliini stanovnitva drava lanica, vidljiv je novi tripartitni tip ravnotee ( izmeu nacionalnih institucija, supranacionalnih tijela EU i EU kao zajednice pojedinaca) u procesu donoenja odluka u EU. Ovaj novi tripitatni tip ravnotee, koji se ostvaruje kroz evropsku institucionalnu mreu, sve vie dobija naznake specifinog politikog procesa u kojem se stvara jedan novi kompleksni tip politikog sistema EU kao procesa u kojem interaktivno na subnacionalnom, nacionalnom i supranacionalnom nivou djeluju dravni i privatni interesi, stvarajui kroz taj meusobni interakcijski odnos supranacionalnu politiku strukturu u kojoj se dravni i privatni interesi znatno transformiraju po svojoj sadrini i po svojim zahtjevima. Takoer sudska mo u EU je podijeljena izmeu ECJ i sudova zemalja lanica EU. Podjela sudske vlasti u EU realizira se prije svega kroz predlaganje sudija ECJ, njihovo imenovanje, te kroz process donoenja odluka ECJ i izvravanje ovih odluka je u nadlenosti domaih sudova zemalja lanica. EVROPSKE INTEGRACIJE: MODIFIKACIJA GLOBALIZACIJE I NOVI DEMOKRATSKI IZAZOVI Uvodne napomene Integracija EU, dakako i razmatrenje politikog sistema EU, nemogue je promatrati i analizirati mimo opeg procesa globalizacije, koji se danas najee povezuje sa procesima tehnolokog razvoja i post-industrijske revolucije, koji se odvijaju prije svega u visokorazvijenim industrijaliziranim zemljama, sa monim utjecajima na ekonomsku, politiu, kulturnu i pravnu transformaciju suvremene meunarodne zajednice. Na ovim razmatranjima veoma je znaajno istai specifike evropskih integracija u odnosu na opi proces globalizacije, koji temeljem odreuje process evropskih integracija koje se samo pojavljuju kao regionalni aspekt globalnih integracionih procesa ali sasvim specifinostima, to i ini najveim dijelom tematiku ovog rukopisa. Polovinom 1980. stoljea vladajue elite u zemljama treeg svijeta prihvataju doktrinu neoliberalnog razvoja, sa ime redistributivni ekonomski program bili zamijenjeni sa liberalizacijom i privatizacijom pod nadzorom Meunarodnog monetranog fonda (International Monetary Fund-IMF). Javna potronja za obrazovanje, zdravstvenu zatitu socijalnu zatitu stanovnitva, u ovim zemljama, dramatino je smanjena, to je znatno promjenilo na marginu socijalnu ulogu drave (welfare state) to e dovesti do eliminacije kolektivnih aspiracija zemalja u razvoju za konceptom zajednikog razvoja zemalja tzv. Treeg svijeta, koje sve vie gube kolektivni politiki identitet. Vladajue elite u ovim zemljama rapidno naputaju zajednike kolektivne ciljeve nerazvijenih zemalja, okreui se sve vie ka saradnji sa stranim investitorima, meunarodnim institucijama i meunarodnim bankama. Trai se njihov politiki identitet u pluralistikom institucionalizmu i demikraciji. Kao proces globalizacije stubokom mijenja globalnu ekonomsku i politiku strukturu, to nuno zahtjeva i nova prava pravna pravila i politike standarde, to duboko zadire u kulturni, vjerski i tradicionalni sistem vrijednosti

16

svih naroda i drava kreirajui nove kulturne i moralne standarde koji u povratnom utjecaju snano modificiraju politiki i pravni sustav, dakako i EU. Fascinantni ekonomski i znanstveni utjecaj globalizacije na kreiranje novih globalnih, politikih, kulturnih i moralnih standarda, kao i globalnih pravnih pravila nije mogao proi bez snanog utjecaja na proces ekonomske, politike i institcionalne integracije EU. Povezanost nauke, tehnologije, industrijskog i ekonomskog razvoja sa ekonomskim i politikim integracijama iji jedinstven kompaktan ekonomsko-socijalni proces koji danas ini EU ne samo politikim i pravnim fenomenom, ve isto tako ini je jednim novim civilizacijskim i kulturnim konglomeratom i fantastine mogunosti institucionalnog preivljavanja, koji stalno vibrira na liniji izmeu unutarnje institucionalne integracije i unutarnje politike dezintegracije. Taj novi ekonomski i politiki organizam koji nastaje na novim oblicima pravne i institucionalne integracije, apsorbira brojne tekovine politikih i pravnih sistema naroda i drava koji ine EU danas, regenerirajui na taj nain bogatu zaostavtinu kultura i tradicija velikih civilizacija, iji su sastavni dio bile drave lanice EU, ili koji su jednostavno samo kroz historiju bile u doticaju sa njima, to EU ini otvorenom i demokratskom zajednicom, to ini jedan od fundementalnih preduvjeta njene sposobnosti za neprekidno samoregeniranje. Socijalne i politike vibracije evropskih integracija Meutim, EU kao jedan od gravitacionih centara procesa globalizacije susree se sa novim problemima i izazovima koji proistiu iz sve vidljivijeg i sve ireg gapa izmeu razvijenih i nerazvijenih, kao jednom od najvidljivijih posljedica globalizacije. Ovi problemi koji su prvenstveno posljedica nasljeene prolosti i neproporcionalne distribuciej beneficija u procesu globalizacije, ine EU kao politiku zajednicu unutar podjeljenom linijama koje diskretno distanciraju bogate od siromanih, obrazovane od neobrazovanih, elite od marginaliziranih, obojene od bijelih, to unutarnje socijalne i politike okvire EU ine sve napregnutijim. Mada linija dioba izmeu siromanih i bogatih, elita i marginaliziranih, obrazovanih i neobrazovanih, obojenih i bijelih, to sve vie dobija naznake nove unutarnje socijalne i politike stratifikacije u EU, nuno ne slijede meudravna odnosno meunacionalna razgranienja izmeu zemalja lanica EU, ipak se u EU sve jasnije iscrtavaju linije unutarnjih podjela na bogatu i siromanu EU, koje slijede unutarnju zakonitost socijalnih stratifikacija u procesu globalizacije. Prijemom novih drava