KÜLTÜR EVRENİ- UNJVERSE OF CULTURE - BCEREHHA.H KYJlbTYPhl ~

KÜLTÜR EVRENi UN/VERSE OF CULTURE- BCEJIEHHAH KYJihTYPJ,J

Bahar 1 Spİing ( BecHa 2010 · Yıl 1 Year 1 fo.ıx 2 • Sayı 1 Number 1 l!Hcno 6

ÜÇ AYDA BIR YAYIMIANAN ULUSLARARASI HAKEMLI SOSYAL BILIMLER DERGISI

QUARTERLY SOCIAL EDUCATIONJOURNAL SUBJECT TO INTERNATIONAL PEER REVIEW

E>KEKBAPTAJibHblıiı ME>K,D.YHAPOAHblıiı )f(rPHAJI 061.1\ECfBEHHbiX HAYK

ISSN: 1308- 6197

Sahibi 1 Owner 1 Xo3l!IIIH

Hayrettın iVGiN

Kültür Ajans Tanıtım ve Organizasyon Ltd. Şti. - Konur Sokak 66/9 Bakanlıklar-ANKARA Tel: 0090.312 4259353- kulturevreni@gmail.com

Sorumlu Yazı Işleri Md./ Associate Editar

0TBeTCTBeHHbıi1 ceKpeTapb

Erhan IVGiN

Genel Koordinatör 1 Director 1 A111peırrop Erhan iVGIN

Editör / Editar

PyKOBOAIIITeDb pa6oTbl

Ömer ÜNAL

Redaktör /Redacteu r 1 PenaKullln

Doç. Dr. Nezaket HÜSEYNOVA

Yayın Kurulu 1 Edjtorial Board 1 PenKonnerlllıı Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN•Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY•Prof. Dr. Mehman MUSAOGLU

Prof. Dr. Taciscr ONUK•Prof. Dr. İsmail PARLATIR•Prof. Dr. Saim SAKAOGLU•Prof. Dr. Fikrct TÜRKMEN

Yazısma Adresi 1 Correspondance Adres 1 Aııpec 1113AaTenbcrea

Kültür Ajans Ltd. Şti.

Konur Sokak No: 66/9 Bakanlıklar/ANKARA-TÜRKiYE Tel.: 0090.312 425 93 53 (PBX)- Fax: 0090.312 419 44 43

E-mail: hayrettinivgin@gmail.com- erhanivgin@gmail.com

www.kulturevreni.net

fiYMı / Price 1 CTOIIIMOCTb CTOIIIMOCTb nOAm1CKIII

1 0 TL (Yurt içi / ,!lDl! rpaıt<,llaH Typu111111)

ı S S 1 1 O Euro (Yurt dışı 1 Mll i"paıt<,llaH

.ılPYfiiiX crpaH)

40 TL (Yurt içi 1 Mll rpa>K,IlaH Typuı.ı111)

60 S 1 SO Euro (Yurt dışı 1 Mll rpa>ı<,llaH

Abone Bedeli f Subsciption Price

Baskı Tarjhi/ . .er.e.~ Date

10 Temmuz 2010

~t 1 frgş_f_I_IIInorpadıJ:l.l!. BRC BASlM

,llpyrı-ıx crpaH)

Samanyolu Cad. No: 35 iskit ler/ANKARA

Tel: 0090.312.384 44 54

l<apak Resmi

T. Gensen'in illüstrasyonu, TIKA'nın 199S yılında yayımtadığ ı Manas adlı kitabın

72. sayfasından alınmıştır

KÜLTÜR EVRENi- UNWERSE OF CULTURE- BCEffEHHAJl KYflbTYPhi - -

QURANİ-K8RİM va NaSİMİ POEZİYASINDA KAMiL İNSAN MODELİ

QURANİ-KARİM AND MODEL OF PERFECT MAN IN THE NASIMI POETRY

MO)(EJib COBEPIDEHHOrO lffiJIOBEKA B KOP AHE H B _ll033HH HACHMH

Ülviyya SaLiMBaYOVA •

Özet Büyük Azerbaycan şaın İmadeddin Nesimi'in şiirleri çerçevesinde

"Üniversite' de 50+50 Grant Projesi" işleri için yazılan bu makale; Kur'an'ı Kerim esasında incelenmektedir. Aynı zamanda, Nesiml'nin şiirlerine uygun olarak, makalede şairin "Mükemmel İnsan" ·tipi, kutsal Kur'an'ı Kerim'e dayanılarak araştınlmaktadır.

Anahtar kelimeler: Şair, Nesiınl, şiirler, Kur'an'ı Kerim, mükemmel insan

Summary

Article made for the project "University internal 50+50 grant programme" deals with great Azerbaijan poet I.Nesimih's poetıy was explored on the Qurani­Kerim aspect. Also, this article according to Nesimih poetry proved that poet's ''Perfect human" canception is encroached basically upon the holy ayats of the saint Qurani-Kerim.

Key words: Poet, Nesim.i, poetry, Qurani-Kerim, Perfect human

· Bakü Devlet Üniversitesi Filoloji Fakültesinin Master Öğrencisi/AZERBAYCA..N

122

KüLTÜR EVRENi- UNIVERSE OF CULTURE -BCEDEHHA.Jl KYRbTYPM

Görbmli şair V';! fılosof, asrlarin böyük mütafakkiri İmadaddin N';Jsiminin (1369-1417) ';Jd';Jbi irsi çox maraqlı V';/ zangindir. Onun yaradıcılığına müxt';Jlif aspektlard';Jn yanaşılsa da, h';}la bu böyük dühanın yaradıcılığına dair aparılan yeni axtanşlara ehtiyac duyulur.

İmadaddin Nasimi irsi darin bir daryadır. Ela bir d';Jrya ki, h';Jr damlasında bir d';Jrya var.

Orta asrlard';J müs';Jlman alaminda bütün ideya carayanlannın va t';Jliml';Jrinin asasında Quranın İlahi kalarnı dururdu. Quran ayalari. va hadisl';Jr toplusu klassik Az';Jrbaycan adabiyyatının ideya - mövzu qaynaqlanndan sayılır.

XIV ';!Srin hürufi şairi İ.Nasiminin yaradıcılığına müq';Jdd';/S Quranın aya va qiss';Jl';Jrinin, h';Jmçinin H';Jdislarin güclü tasiri hiss olunur.

Qurani-Karim insanı daim uca tutur. Allahın onu an göz';!} biçimda yaratdığını, C';Jmi maxluqatdan üstün tutduğunu, dağlan, daniziari V';/ çaylan, suda-quruda yaşayan bütün heyvanlan onun ixtiyanna verdiyini bildirir, har cür Ş';Jhvat va ehtirasdan, D';Jfsdan uzaq olub, yalnız Allaha /c.c./ ibad';Jtl';J maşğul olan nurani malakl';Jra bela hörm';Jt alamati olaraq insana sacda qılmağı, ona tazim etm';Jyi j:myurur. Quranın insanı daim uca tutması, onun özünüd';Jrk sayasind';J Kamil insan olaraq Allahı /c. c./ (O-nun icaza verdiyi qadar) dark etmasi kimi müddaalar N';Jsimi poeziyasını Qahhar Allahın /c.c./ sözü olan möcüZali Qurani-Karimla bağlayan an vacib nyüanslardan biridir.

Orta asrlarda müsalınan Şarqinda geniş yayılan hürufilik mütaraqqi bir hadisa olaraq XIV ';!Srin axırlarında öl.bda garginlaşan siyasi vaziyyatla alaqadar idi. Hünıfıliyin asasını insana yeni münasibat, daha doğrusu, XIV asrda yeni insan kaosepsiyası taşkil edirdi. İnsan faal yaradıcı qüvvadir, o, öz ağlı, kamalı, manavi keyfiyyatlari ila yer üzünda Allahın /c.c/ xalifasidir. Allah /c.c/ insanın özünda, daxilind';Jdir. Quranın mazmununu gözal insanın üzünda, onun harfiara oxşayan xatlarinda oxumaq olar. Amma bunun üçün insan özünü avvalca d';}rk etmali, öz vazifasini bilmali, manan tarniz V';! kamil olmalıdır:

Naqis vücuda çün kim nöqsan galir lıamişa,

Calıd eyla kamil ol kim galmaz kamala nöqsan.

Hünıfılik t';Jliminda harflarİn ümumi sayı va abcada göra, onların raqam qarşılığı İlahinin kainatdakı tazahürlarinin va yaradıcı qüfuatinin imkanlarıınn macmusudur. Bununla İlahinin mövcud alarndaki tazahür formalarının çoxsaylılığı da bildirilir. Hürufılik Allahın /c.c/ tazahür formalarını kainatın bütün varlıqlannda olduğu kimi, insanda da öyranir. Allahın /c.c/ insanda tazahür etmasi, elaca da insanın bütün maxluqatın an qüdratlisi olması ila bağlı inama bütün hürufı qaynaqlannda tasadüf edilir. İlahi zatm -Allahın tazahürü bu falsafi talimin asasında durur.

8rab alifbasmın macmusunu (çox zaman bu ifada ila Quran nazarda tutulur) özünda aks etdirdiyi üçün insan üzünün müqaddas sayılması barada araş­

dırmalarda çox yazılmışdır. Hürufiliy';J, elaca da, tasavvüfd';} sabitlaşmiş ananaya göra, Allah /c.c/ gözal insanın üzünda taealla edir. Gözal üZün müqaddasliyi V';/

123

KÜLTÜR EVRENi- UNIVERSE OF CULTURE- BCEREHHAH KY Db TYPbl

m~h~bb~t~ layiq olduğu düşünülür. Bu görüş~ b~l~dliyini saysız şeir öm~kl~rind~ ifad~ ed~n N~simi h~m d~ dön~ - dön~ özünün İlahi m~qama yetdiyini, cismani varlıqdan xilas olaraq İlahi varlığa qovuşduğunu bildirir [Şıxıyeva :11].

İlahi eşql~ bağlı irfani q~na~tl~rin çoxu Quran v~ islami düşünc~ t~rzi ~sasında yaranmışdır. İslam elinin~ gör~, m~h~bb~tin ~sası imandır. Quranda bel~ bir ay~ d~ vardır: "Kim ki, inamr, onda Allaha qarşı böyük m~h~bbat vardır". M~şhur "Küntü bnz~n maxfıyy~n ... " sözl~ri ila başlayan hadisda yaranışın s~b~bl~rind~n söz açılır: "M~n gizli bir xazin~ idim va istadim ki, Mani tanısınlar, bunagörada maxluqatı yaratdım". Tasavvüf ~d(;)biyyatında bu h(;)disin da mnmunu eşqla alaq(;)l~mdirilir. Sufıl~r~ gör~, Allah yegan~ va mütlaq gözallik 1 "Hüsni - mütlaq"/ idi. O, bu gözalliyin görünüb sevİlınasini istadiyi üçün kainatı yaratdı [Şıxıyeva . 1 996:36].

N~siminin insana böyük day(;)r vermasinin iki sab(;)bi var idi:

I Allaha maxsus olan eşq insana digar yaradılmışlardan farqli olaraq, tam şakilda verilmişdiL

II S~bab isa bu idi ki, müq~ddas Quranın Baqara surasind~ Allahın Ad~m~, yani insana öz ruhundan üfurar~k can verdiyİndan damşılır v~ Allahın ~mri il~ mal~klarin Ad~ma sacda etm~sind~n b~hs edilir. İnsanı an gözal biçimd~ yaradan Allah /c. c./ ona yüksak dayar vermişdir.

N~simi, insam kamil görm~k istayirdi. Onun qazallarinin başlıca leytmotivi kamil insan ideyasi üzarinda qurulub. "Şeir sanatinin sultam" kamil insanı o daracada kamillaşdirir ki, hatta onu Allah saviyyasina bela qaldırır:

[Salimbayova.2006: 178] Jt...S .J ublyi.J ~4 ~ ~ \5...i...

)~.) uL....uı ).).j.J.:ı ~.)~).b._)_,!

ç-.lb_)y..::> ~.ı ~lbyı. ~.J .ili:i_)y.-:a

)~.)u'-=-_) ı.:..ı_)y.-:a .J ~.fi.j.fi. ~[4, 2221

N~simi, insam insan adına layiqli görmak istayirdi. İnsam Allah /c.c./ yaratmış, ona öz cismindan baxş etmişdir. Allah isa idealdır, Rabman va Rahimdir, kamildir. Demali, Allahdan /c.c./ yaranan da kamil olmalıdır. Qurani -Karimin Şams surasinin 7 ci ayasinda:

ô'\6 ( w.....J 1 ı.:.~\;;_)_,....) 4J.) ·_,.... L.. :_,~ .J V

[5].

"and olsun insana, insanı kamil yaradana" - blarnı, yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, na qadar da Nasiminin "kamil insan" modelina uyğundur. Nasiminin çarpışdığı, mübariza apardığı başlıca amal da ela bu konsepsiya üzarinda qu­rulmuşdur. Kamillik zirvasini har şeydan üstün tutan "8badiyyat Günaşi" hatta özünün ölümünü bela insanın kamiltaşmasina xidmat etmakda görürdü [Şıxıyeva .1996: 178]. .

124

Valzdatin şalırinda seyran eylaram,

Man sani cismim.da heyran eylaram.

.KÜLTÜR EVRENi- UN/VERSE OF CULTURE- BCEJIEHf/All KYJ/bTYPbl

Gancimi adımda piinhan eylaram,

Adami ham lıaq, ham i~san eylaram /İmad:}ddin .1985:322].

N:}simiy:} gör:}, :m kamil insan gözali duyan, onun simasında haqiqati, haqqi - Allahı göran· va belalikla da özünü dark edan insandır. Şairin asasan gözala müraciatla yazılan va gözali tarannüro edan şeirlarinda:

Har kim ki, haqqi ahsani - suratda görmadi,

Haq ta abad onun ntJzarinda nihan olur.

Nafsini har kim ki, bildi, tamdı,

Arifi-rabb oldu adi abdikan sultan olur ...

Har kim ki, sani bildi, buldu htJqqi,

Har kim lıaqi bildi adam oldu ...

Camalın qibleyi - ala m deyilmi?

Vücudun m;nhari-insan deyilmi?

Balıri-miilıita düş kim daryayi azam o/dur,

Adamdan olma qafil, neyçiin ki, adam o/dur ...

- kimi misralara bol-bol rast galirik. Bu misralarda mütafakkir Nasiminin kredosu öz ifad:;)sini tapnuşdır. Gözal insanın üzüna qibleyi-alam kimi sacda etmaya çağırmaq öz dövrü üçün an böyük bir ki.ifr idi. Şair açıqdan-açığa öz ideya düşmanlarina hücum edir, zahidlarin, hasidlarin, faqihlarin; malun sifat divlarin nadan olduqlarını, Quranın asil m~masını başa düşmadiklarini, xatti­İlahini insan üzünda oxurnaq qabiliyyatindan mahrum olduqlannı elan edirdi: [7, 16].

Suratin xatti - İlahi, onu nadan na bilir,

Divi - ma/un sifat maniyi - quran na bilir?

Bütün şeylar (va onların adları) Böyük Yaradanın atributlarının

tazahürlaridir. Ruhani-irfani inkişafdan qalrnış insanların bunu başa düşrnasi qeyri-rnürnkündür.

Nasimi bela deyir:

Yiiziinii /ıiparda görmak istaram daim, vali,

Miinkirin görmaz gözü çiin kaşfi-asrar istamaz fNasirni.l985: 71].

Nasimi şeirlarindan birinda deyir ki, insan Allahın /c.c/ zatına yol taparsa, onun sirrtarini dark ed:} bilar. Allahın zatı isa yaratdığı görünan va görünmayaularda pardalandiyi üçün onu basir göz va basir qulaq eşida bilar [Abdullayeva.2009: 37].

Suratda nitqin şarlıbıi, ayatım takrar oxu,

Ta zatma bir yol tapıb dark edasan asrarını.

· Bir zat ki, olmuş cismu can izzat niqabmda nilıan,

Ribesarını görsan ayan, dilıla omm kiiftarım fNasimi.l985: 427].

. 125

KÜL TÜR E VRENi - UNWERSE OF CULTURE- BCEHEHHA.R K YHbTYPbl ·

İrfani biliklar xazinasinin qapısını açmaq üçün, o cümladan, marifat yolunun zirvasina qalxmaq-kamillik martabasina yetişmak üçün Haqiqat axtaran insan, konkret olaraq eşq yolçusu, çox keyfıyyatlardan azad olmalı, bir sıra mar­halalardan, maqamlardan keçmali, hallan yaşamalıdır. Eşq yolçuluğu adlanan çatin va aziyyatli manavi-ruhani takamül yolunda nafsla mübarizasini Nasimi çox maraqlı tarzda ifada edir:

Zalıiri bu paltar ila man namaz qılsam da bil,

İşlarim meyxanada çirki ymnaqdır lıar zaman fNasimi.1985 :425].

Bu yolu layaqatla keça bilan kamillik martabasina ucalar, dünyanın akslik­larİndan va kasratindan azad olaraq fana maqamını yaşaya bilar [Abdullayeva, 2009:93].

Panilikdan keçan kimi taparsan,

Vasita~iz san cöv/ıari-baqanı.

Yetişarsan darlıal bizim alama,

Aça bilsan bu tilsimi qazanı. .

İstayirsan miitlaq viicud o/asan,

Ağ-qaradan vaz keçmayi et şiiar.

Bu dünyanın varzna göz yum anda,

Hansı di/da _deyirsan, de aşikar:

Simiirğiyik bu makansız calıanzn,

Maqsadiyik yer ila asimanın •.• fNasimi.l985: 429].

Hürufilik carayanı elmi asasını Qurani-Karimda tapır. Daha doğrusu, Qurani-Karimin arab alifbasının 28 harfında nazil olan suralarinin mütaşabih ayalarinda. Bela ki, Hürufi carayanının yaradıcısı Fazlullah Naimi Quranın batini manalarını · şarh edarkan ilk növbada bu möcüzali Kitabın (Quranın) arab harfiari ila nazil olmasına diqqati yönaltmişdir. Bela ki, bu harflarİn irfani va abcad hesabı ila şarhi bir çox gizli maqamlann açıqlanmasına gatirib çıxarır. Nasimi da mürşidi F.Naimi kimi Quaranın daha çox batini manalarının darkina va bu manalarda açıqlanan müddaalara amal etmayi üstün tutmuşdur.

Hazrati 8bubakr Qurani-Karimin batini manaları ila bağlı çox gözal bir fikir söylamişdir. Bela ki, Hazrat buyurur: "Har bir kitabın sirri var. Qurani-Karimin sirri suralardaki başlanğıc harflardadir". Yani Hazrat 8bubakr bunu d eyanda Quranın 29 surasinin başında sayları 42 aş-Şura surasindaki 2 '(1 .HA, MİM! ; 2.Eyn, Sin, Qaf1) olduğuna göra .30-a barabar olan "hürufi-müqatta" - söz halına galmad;;ın kasilmiş harfiari nazarda tuturdu.

Ümumiyyatla, Qurani-K;;ırimin 114 surasini taşkil edan 6211 ayanin sirri har bir suranin başlanğıcında verilan (Tövba surasi istisna olmaqla) "Bismillahir Rahmanir Rahim"

126

KÜLTÜR EVRENi- UNIVERSE OF CULTURE -BCEJIEHHA.fl KYJlbTYPbl

(R~himli v~ M~rh~m~tli Allahın adı il~) ay~sind~dir. Bel~ ki, bu ay~ ("BismiUahir R~hmanir R~him") ~r~b ~lifbası il~ yazılanda 19 h~rfl;} yazılır. 19 r;}q~mi d~ İslam dinind~ müq;}dd~s r~q~m hesab olunur. Quranm ilk sur~si "b~" (ı...,.ı) h~rfi il~ başlanır. Dig;}r S;}mavi kitab olan 8hdi-C;}did (İncil) d;} m;}hz "bet" h~rfi il~ qaşlanır. er~b ~lifbasının "b~" (ı...,.ı) h~rfinin altmda qoyulan nöqt~ Allahın gizli sirrl~rini özünd~ ehtiva edir. M~hz. bu nöqt~ sonradan bir çox t~s~vvüfi C;}r;}yanlann yaranmasına g;}tirib çıxarmışdı. Mövlan~ C~lal;}ddin Ru­minin yaratdığı "Mövl~viyy~" t~riq;}tind;} "sima" V;} "dövran" (oxumaq v~ r;}qs) ;}n~n;}si buna parlaq rnisaldır. "Sima" (S;}ma) r~qsini ifa ed::ml~r "M;}rk;}Z;} qaçma n;}Z;}riyy~si"n;} ~sas~n bu r~qsl~ ekstaz halma düşüb sevgili canan olan Allaha /c.c./ qovuşurlar.

Allah-T~ala /c.c./ mütl~q elm sahibi olduğu üçün h~r şeyi d;}qiqliyi il~ ölçüb­biçmişdir. M~s~l~n: Qurani-K~rimin ilk sur~si olan Ümmül-Kitab olan Fatih~ su­r~sind~ ~r~b ~lifbasmda işl~n~n 7 h~rf çatışmır. Bunun s~b~bi odur ki, bu 7 h~rf Allahın /c.c./ günahkar b~nd~l~rinin ruhunu t~mizl~diyi C~h~nn~min 7 m~rt~b~sinin adlan il~ başlayan h~rfl~rdir.

Qurani-K~rirnin müq~dd;}s h~rfl~rini irfani c~h~td~n ş~rh ed~rk~n kamil in­sanın üzünd~, ~linin içind~, namaz qılark~n t~Ş;}hhüd halında oturduğu v~­ziyy~td~, h~tta namazın. iqam~, rülcü v~ s~cd~ halmda bel~ Ad~m v~ M~h~m.m~d ~leyhiss~lam h~zmtl~rinin adının yazıldığını görürük (Bax ş~kil N!! 1).

İnsan namaz qılark~n s~cd~ halmda olduğu v~ziyy~td~ ~linin içi-ovcu açıq v~ziyy~td~ yer~ toxunur. Bu zaman insanla Allah /c.c./ arasında t~mas yaranır. Bunun da izahı var. Namazın bu v~ziyy::ıtind~ insanın ~linin içind;} 1001 r~q~mi yazılır. 1001 is~ t~s~vvüfi-irfani c~h::ıtd::ın Allahın /c.c./ mövcud olan 1001 adıdır.

Ümumiyy::ıtl::ı, N~simi", "Nizami", "Füzuli" adlannın ::ıbc::ıd hesabı il~ "1001" r;}qamini t~şkil etdiyini artıq bir çox ilahiyyatçı aliml;}r q::ıbul etmişl::ır.

Şakil M 1.

Böyük düha N~simi şeirl~rind;} Allahın möcüz::ısi Quran ay~tl~rind~n istifad~ etm~kl::ı ~sarl~riniri başlıca leytmotivi olan "Kamil insan" modelini asas­landırmışdır. Ela bu sahadaki uğurlanna gör::ı, Mustafa Ünver Nasimini "Quran şairi" adlandırmışdır.

127

KÜLTfJR EVRENi- UNWERSE OF CULTURE- BCEDEHHAJI KYJlhTYPhl '

aDaBİYYAT

1. Şıxıyeva S~ad~t. Orta ~srl~r ~d~biyyatında "Eşq" anlayışı. "Cahan" N~ 2. s.36-39. · ·

2. Şıxıyeva s~ad~t. N~simi V~ Hürufilik. "Ana sözü" ~996. N~ 3. s.9-15.

3. S~limb~yova Ülviyy~. Quran ay~l~ri N~simi k~lamlarında. Beyn~lxalq elmi­n~z~ri "Dil V~ ad~biyyat" jurnalı. 3(51), Bakı-2006. s.l78-179.

4. ''W 'i. uS~ ı,şy.)l . ~ ıY,)I.:ı~

5. ~J?A( • '){o}(( 'i ... ) .o.J~I ~_,ll t~ dJ:ıjic:..,. _,11-~J fo l;J....a.l ~ WlllJ _;h ~ı_,

. i n'\' y . (..)"" -til ' f • o~ı

6. İmad~ddin N~simi. Beşinci cild. Bakı "Elın", 1985.~ 368 s. 7. M~m.m~d Arif. Şair v~ insan. N~simi. M~qal~l~r m~cmu~si. Bakı , "Elm"

n~şriyyatı 1973, 272 s. ·

8. N~simi. Seçilmiş ~s~rl~ri. Bakı, Maarif, 1985.-438 s.

9. Abdullayeva M.a. Klassik poeziya: ezoterik x~zin~. Bakı: "Bakı Universiteti n~şriyyatı", 2009.- 328 s.

128