FELSEFE DDNYASINDAN

N isan 1962 / Nisan 196 3

Felsefe Arkivi'nin gec;:en sayrsmda okli.;gu gibi, eHnizddki saymm FEL­SEFE DV'NYASINDAN boliimiinde de, bi r onceki Felsefe Arkivi'nin basktya verilmesi ile yenisi. arasmdaki si.ite ic;:inde gerek yurdumuzda, gerekse yeryliziinde · felsefeyle ilgili olarak beliren aktiialite iizerinde, ozellikle fe lsefe ug .a§1larti11 yakmdan ·iJgilendiren belliba§lr kutlama, an­ma, oliim, .kongre ve dah~ ba§ka olay/«r iizerinde haber v.e bile iler ycr-. almaktadrr.

THEODOR LITT: IN MEMORIAM

Almanyamn tamnm1~ filozoflanndan Theodor Litt ig6!? y1-lmm haziramnda oldii.

Litt 1880 y1lmda Di.isseldorf'ta dogmu~tur. Once Bonn, son­ra Lepzig, sonra yine Bonn i.iniversitesinde profesorli.ik yap1m~tir.

Litt 'in felsefedeki as1l ugra~1 alam 'manevi' bilimlerin temel­l~ndirilmesiydi. Litt'e bir Dilthey'c1 goziyle bak1labilir. Nitekim, Birinci Diinya Sava~mdan sonra · Almanya'da goriilen Dilthey Renaissance'p~m ileri gelen kafalanndan biridirt. Litt. 'Manevi' bilimlerin 'd'O.ga' bilimlerinden ayn bir kurulu~u · aldi.lgu, 'mane­vi' bilimleriri' ya~amaya ili~kin bilimler olarak orta'ya ·<;:1kt1gi; yon" temce "anlama!'y1 ko~ul · tutt1igu <;:e~idinden Dilthey' ca .. baz1 sav­lan, Hegel, Husserl, Natorp ve Honigswald gibi eski ya <la ~ag­da~ Alman filozoflarmm "bilin<;:" ve "ruh'.' kavram1 iizerindeki gorii~lerinden de yararlanarak ye~iden i~leyip geli~tirmi~tir Litt. Yenii;agm ahlak tarihini, Hegel'in dii~iinme cliinyasm1· konu diye alan monografileri de yararh yap1tlard1r.

186

.. :fl:i\ "~i.iphe yok ki, .. Litt'in e.n· . i.inli.i kitab1 I ndividuum --und q _emeinschaft adm1 ta~1yan kitapt1r. (ilk bas1m1 1919'a ·raslar; 1923'te ve 1926'da yer yer <legi~tirilerek ti.hni.iyle gozden. gec;:iri,1-mi~tir.) Kitap1 admdan da belirdigi gibi, tekki~i ile tekki~iyi ku~a­tan toplumu karma~1k baglan bakimmdan incelemektedir. "Kar­~1hkh bag" kavrammm 1~1gmda geleneksel felsefenin ba~ ogreti­lerinden iki kaq1t ogretiyi, . "inclividualizm" ile "universalizmi" c;:ozmiye c;:ah~makta; tekki~iligin oldugu kadar toplumsalhgm da _h.ep aym kokten ti.iredigine, ben-sen b4g1pm ba~ka biqeye indir­genemiyen son bir gori.ini.im olduguna ustahkla parmak basmak­tadir, Kitapta aynca "siije", "obje"., "per:spektiv", "yalmzhk", "durum" ve "ba~kas1-ic;:in-olma'.' kavramlan ilgi <;ekici bir c;:oziirn­lem.eden gec;:iril~ektedir.

Theodor Litt yahuz filozof ve felsefe ogreticisi clegildi, aym zamanda pedagogtu. Egitim-bilirnin biryandan ternelleri ve smir­lan, oteyandan da ki~i ve toplum ya~amasmdaki l1ygulama ofana~­lan . ·u~erinde kaleme alm1~ oldugu . kitaplar:-(furregin M oglichkei­ten; und Grenien ·der Padagagik.J. lg26; " 'Filhren~ ·oder ''Wachsen ·tassen'; 1927; ·ivissenschaft, Bildung und Welfanschauung; 1928) olduk~a geni~ yank1 yaratm1~ olan kitaplarclandir:

BER.TR.AND. RUSSELL go YA~INDA

.. ~8/5/1872 y1lmqa dogmu~ .olan Bertrand Russell go · ya~ma ~as·~1~ ·b,u~lmtiyor:. ·Gene de hi<; <;ekinrriede·n, Rus·sell'.m, _ya~1yan fdoz?fl~rin en g~nc;:lerinden ~iri orq:ug'U:nu soyliyehilin.z. oy~e ya, rady? ~e te\evizyon konu~nialan, ' gosteri · yuriiyi1~le'n, b1h1?s.e~ dergilerde ve daha' ba~ka ·nitelikteki yaym ara~larinda c;:1kan-_ inh ufakh yaz1lan, ayr ica, her y1l, bazai1 da her rnevsirri birbirini :.ko~­va hyan kitap~an, Russell'1 .giiniim.iizdeki dii~iiniirlerin en <;ok or-ta.da goriin~i1i lulmaktad1r. . · · . . . ·

' - \' '> ' ~ ' •. • " • '• •' \, ,•. ._' • ' I ( " •, .4.;.' ,,, •·_· .. r ~ • '• • '

· Cambridge · o·n~Y.:~;rsit'esi,'ride~i 1\iI?-'~ty · ¢<:;'Ilegejd~- maternatik v~ fe~se~e okuyan Russell, so·nradart i.inive'rsitenin ogretim ailesine g~.nn1~t1r. Birinci Diinya Sava~1 sm~smda, ban~<;1 dii~iinceleri yii­·zu:nden ffniV.€r.sitedekH~inden · olmu~-. k.-1sa bir &i.ir.e hapse ·bile aul­;m1~t1r. Rusya'da, ·E;;in!de ve Arner:ika'da · <lola~m1~; _bu ·ulkelerde serbes dersler vermi~tir. ·Chicago ve California il.niversiteleri;nde profesorliik. iinvani 4lm1~sa 'd_a, ~ g40 y1lmda, · yine ban~<;1 (;lii~iin-

-r·c;: -~----------------

187

'celeri New Yor~ :t-Jniversitesi~de pr~fes?r olmas1n1 engellemi~tir. 1949 .y1lmda Bnt1sh Academy ye se~1lm1~ ve 'Order of Merit'' ni­~anu:u kazanm1$tir. 195o'de· Russell Nobel edebiyat odi.iliini.i al­~1~t1r. Atom silahlanmn yap1mma kar~1 yonelttigi protestolar yi.i-zunden ge~enlerde yine hapse girip ~1kt1g1 bilinmektedir. ·

Salt felsefedeki geli~mesiyle Russell: 196o'ta yaymlanan My :hilosophical Development adh kitabmda kendi de· belirttigi gibi, Ilk gen~likte pek kisa si.iren bir Hegel'ci-Bradley'ci idealizmden sonra, toptan soylendikte, pozitivist, mant1ksal atomcu (logical atpmist) bir dogrultuda dii~iiniip yaratnu~t1r. Hali i~inde bulun­dugu bu ~amada Russell ozellikle bilgi ogreticisidir. En ~ok, sag­duyu filozofu G. E. Moore, matematik~i Frege ile Tractatus ya­zan, ogrencisi ve dostu L. ·Wittgenstein tarafmdan etkilenmi~tir. Bilimlerin vargilanna tam bir sayg1, metafizikten yiiz~evirme, fel­sefenin ~ogun bir bilgi ele~tirisi olduguna yiirekten inam~ Russell' m dii~iince diinyasmdaki belliba~h kurulu~lan temellendinnek­tedir ... Bu ~er~eyede en one:i;nli · yap1tlan . ~tinlar: The Pr9_blems of Philosophy, 1912; Our Knowledge ·of' the External .W-orld, 192-4; The Analysis of Mind, 1921; The Analysis of Matter-, -1927; An Inquiry into Meaning and Truth, 1940; Human J(no.wledge, its Scope and Limits, 1949.

Russell filozof oldugu kadar matematik~i ve mant1k~1dlf <la A . N. :Whitehead'le birlikte kaleme alm1~ oldugu 3 ciltlik Prin­cipia Mathematica ( 1910-13) modern mantigm en biiyiik amtlann-dan biridir. · · ·

Bilim~el yapitlan yamnda Russell topium, politika, ajli~k v.e egitim gibi "y.a~ama.Jelsefesin~;, ili~kin irili ufakh bin;:ok yapitlar da yaymlam.1~ur. Son zamanlard<1; bunlardan .ikisi "Di.inyammn. /l Sorunlan", "Ahlak ve Evlilik" ba~hklan altmda dilimize ~evril-mi~ti~.

-. }..., .~ . . .

· . . ULUSLAR ARASJ ·6¢ .ANMA': ·· PA~cAL ·: : .... . ... .. . . .. , , .. : . . . ·r . . ·'.

ROpSSEAU,· FiC:HTE.

§u son y1llann felsefe alamnda da,· anmalar yoniinden epeyce ·zengin oldugu kimsenin gozi.inden ka~mam1~tir. Hatta, uluslaT aras1 baglarm nerdeyse ba~dondiiriicii bir h1zla · artmakta oldugu ~ag1m1zda, birtak1m ikinci derecedeki anmalan biryana birak1p

/

188

yalmzra onemli adlarm, µzunc;:i. arahklsil'la, .oliim ,;e dogum tarilv lerin~ anmak geregi bile belirmi:~ durumclad1r. Ne var k.i, anµi_alar: ert azma da indirilse, Felsefe Arkiv.i'nii:i. bu say1smda i.inlii ii~ filo­zofu anmadan edemeyiz. Bunlardan ikisi, Blaise Pascal ile Jean -Jaci:J.ues R.ousseau, felsefe c;evreleri d1~mda cla, edebiyatc;1lar ara­smda da tanman,. dolay1siyle ~u son z.amanlard~ .. dil,nyamn bi.rc;ok yerinde, filozof olm1yanlarca da ~e~itli oylum ve degercleki anmn.­lara .konu. y<i.p1lm1~ olan ki~ilerdir. Alman filozofu Johann. Gottlie.b Fichte ise, ad1 birkac; aydo.n beri Almanyadak.i felsefe c;evrelerind~ s1k s1k duyulan.,amabu arada Fransa, isvic;re ve italya'da da baz1 anmalara, yaz1lara ve yeniden. basmalara yola\an bir Avrupa ·dii­~iiniiriiqiir.

PASCAL'm 3oo'iincii .oliim. y1h 19.8.1962 tarihine rashyor (dog.: 162 3, ol.:. 1662 ). Dahi matematikc;i ve fizik<), di.izyaz1 ustas1, hiristiyan teologu ve felsefe yazand1r. Filozof olarak Pascal'm hiz­meti.: giri~tigi ince ~ozi.imlen1elerin 1~1gmda, \e~itli bilgi bolgeleri­ni yonte'm ve 'ba~arica 'birbirinden ayri tutm:ak; tan1m'. ye ~ikar.sa.; ma l<,onus'unda keskin ele~tirilet 'yapmak; dinsel inancm akilca 't°e~ melledni koymak; ozellikle ·· de, "goni.il mantig1" (logique du couer) kavrammda ozetlenebilecek olan uyanci gorii~ler onerni.ek­tir. Belliba~h iki yap1ti: saghgmda yaymlad1g1 Les Provinciales ile. oliimiinden sonra \tkan Les Pense es' dir.

1962 y1lmm haziran ay1 ROUSSEAU'nun 250. dogum yildo­niimi.iydii (dog.: · 1712; ol.: 1778). Getirdigi yeni bir doga anlay1s,1 ve d_uygululukla, Romantik ak1ma kazandird1g1 at1hmla Aviu~ pa'da, en \·ok da Fransa ·ile Ahnanya'da ardarda birka\ ·edebiyat<s1 ve dii~iini.ir ku~agma birderi etkisi dokunmu~ olan· Rousseau, fi ~ lozof olarak ozellikle' ahlik ve devlet gori.i~ii bak1inmdan' ilgi <se­kicidir. Si le· retablissement des sciences· et des arts a contribue ri. epurer les motturs ( 17 50) ba~hgm1 ta~1yan Dijon Akademisinin ya· n~masma verdigi cevap yaz1siyle Rousseau, Ayclmlanma c;agmm ki.iltiir iyim~e~ligi~i, AydmJa1:u~a.~1p_ g~.n~lliJ.de . i_lerl.~miye olan kori.ikori.ine ina111$m1 sert bir dille ele$tirmi~; Le ·Corttitat social'm­da ise ( 1762 ), "genel isterri" (volonte -generale) kavrammm 1~1gm­da <soziimledigi halk devleti yonetimi iizerindeki gori.i~lerini ay­rmt1h bir bi.iti.in.de temellend~rip sunmu~tur. .

Edebiyatc;1lar arasmda Rousseau en \Ok Julie ou La nouvelle Heloise ve Les confessions adh yapitlariyle, pedagoglar arasmda da Emile'iyle tammr.

189

. . . Rousseau'nun belliba~h yapitlari Tiirk<;eye <;evrilmi~tir. . 196!.i y1lmm mayis ay1 FICHTE'nin dog·um y1ldonilrnuyd.Li

(dog.: i762, ol.: 2814). Almanyadaki ozgiirli.ik idealizminin kuru­cusudur. insanm salt yarat1Cihgm1, fizik varhktan bag;1ms1zhgm1, kendisini ve <;evresini yalmz kendi istemiyle bi<;.imledigini savu­nan Fichte'nin idealizmine "benlik (Ichheit) felsefesi" de denir. Kant'm bilin<; iizerindeki <;oziimlemelerini a~mak amaciyle ortaya atilan ve ate~li bir konu~ucu olan Fichte'nin metafizige, bilgi og­retisine ve cloga felsefesine ili~kin dil~ilnceleri yanmda, en <;ok ahlak, hukuk, toplum ve devlet felsefesi yank1lar uyandirm1~t1r. vVissenschaftslehre (ilk bas1m1 1794); Grundlage des Naturreschts, i 796; Reden an die deutsche Nation, 1807 / 08 adh yapitlan ozel­likle say1lmaya deger.

Uygur