felsefe sempozyumu-enson.pdf

ULUSLARARASI 13. YZYILDA FELSEFE

SEMPOZYUMU BLDRLER

Editrler Do. Dr. Murat Demirkol

Ar. Gr. M. Enes Kala

Yldrm Beyazt niversitesi nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi Yaynlar: 1

ULUSLARARASI

13. YZYILDA FELSEFE SEMPOZYUMU BLDRLER

Editrler

Do. Dr. Murat Demirkol Ar. Gr. M. Enes Kala

T. C. YILDIRIM BEYAZIT NVERSTES (Sertifika No: 26056)

Kapak / Mizanpaj CNAS GRAFK

0312.3100860

Bask / Cilt KALKAN MATBAACILIK

Byk San. 1. Cad. 99/32 skitler Tel: 3419234-3421656 Ankara

ISBN: 978-605-4929-00-9

Basm Tarihi ubat 2014

Bu bildiriler kitab Yldrm Beyazt niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Biriminin

salad destekle yaymlanmtr

YILDIRIM BEYAZIT NVERSTES NSAN VE TOPLUM BLMLER FAKLTES

Cinnah Cad. No: 16 ankaya/ANKARA Tel: (0 312) 466 75 33 / 01 Fax: (0 312 ) 324 15 05

Web: www.ybu.edu.tr

ULUSLARARASI 13. YZYILDA FELSEFE

SEMPOZYUMU BLDRLER

Editrler Do. Dr. Murat Demirkol

Ar. Gr. M. Enes Kala

Ankara 2014

Prof. Dr. Metin Doan (Yldrm Beya-zt niversitesi Rektr) Prof. Dr. Ahmet Kankal (YB nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi Dekan) Prof. Dr. Mehmet Akku (YB slami limler Fakltesi Dekan) Prof. Dr. Ahmet nam (ODT Fen- Edb. Fak. Felsefe B. retim yesi) Prof. Dr. Ahmet Kamil Cihan (E lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Ali Durusoy (M lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Alpaslan Akgen (YT Fen Edebiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Bayram Ali etinkaya ( lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Burhanettin Tatar (OM lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Celal Trer (A lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Derya rs (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Bakan) Prof. Dr. Hayrani Altnta (A lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Hsameddin Erdem (NE lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Hseyin Sarolu ( Edebi-yat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. brahim Emirolu (DE lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Ahmet Kankal (YB nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi Dekan) Prof. Dr. Mehmet Bayraktar (Yeditepe . FE. Fak. Felsefe B. retim yesi) Do. Dr. Murat Demirkol (YB slami limler Fakltesi retim yesi)

Prof. Dr. brahim Hakk Aydn (Aydn . Rektr Yardmcs) Prof. Dr. hsan Fazlolu (M Edebi-yat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. lhan Kutluer (M lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Kasm Turhan (AK Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Mehmet Bayraktar (Yeditepe . F. Edebiyat Fak. retim yesi) Prof. Dr. Mevlt Uyank (Hitit . lahiyat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Murtaza Korlaeli (A lahi-yat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. mer Mahir Alper ( lahi-yat Fakltesi retim yesi) Prof. Dr. Yaar Aydnl (Uluda . lahiyat Fakltesi retim yesi) Do.Dr. Levent Bayraktar (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Do. Dr. Mehmet Vural (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Do. Dr. Musa Kazm Arcan (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Yrd. Do. Dr. Ahmet Kavlak (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Yrd. Do. Dr. Aynur lhan Tun (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Yrd. Do. Dr. Ahmet Kegin (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi)

Yrd. Do. Dr. ahban Yldrmer (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Yrd. Do. Dr. Halil mamolugil (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi) Ar. Gr. Muhammet Enes Kala (YB TB. Fak. Felsefe B. retim yesi)

Sempozyum Bilim Kurulu

Sempozyum Dzenleme Kurulu

NDEKLER NSZ ...................................................................................................................................... 9 PROTOKOL KONUMALARI Prof. Dr. Ahmet Kankal ......................................................................................................... 11 Prof. Dr. Metin Doan ............................................................................................................ 12 13. YZYIL FELSEFE VE BLMNE GENEL BAKI Oturum Bakan: Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar ................................................................ 15 VII/XIII. Yzylda bn Snc Gelenek: Tenkit ve Terkip Arasnda Prof. Dr. mer Mahir Alper .................................................................................................. 17 Faal Akl lnce!: XIII. Yzyl Felsefe-Bilim Tarihinde Hakk(nvisible) ile Zhir(Visible) likisinin Yeniden Yorumlanmas Prof. Dr. hsan Fazlolu ........................................................................................................ 27 Illuminationist Manuscripts The 13th Century Rediscovery of Suhraward, and its Reception Prof. Dr. John Walbridge ........................................................................................................ 37 slam Dncesinin Gaye Nedeni Olarak 13. Yzyl ve Sonras Do. Dr. mer Trker ............................................................................................................ 63 MANTIK-I Oturum Bakan: Prof. Dr. Ali Durusoy ........................................................................... 73 Urmevi ve Mantk Prof. Dr. brahim apak ......................................................................................................... 76 Kutbuddin Rziye Gre Yeni Bilgi Veren nerme ve zellikleri Yrd. Do. Dr. Necmi Derin ................................................................................................... 85 dbul-Bahs vel-Mnzara zerinden Tehaftleri Okumaya Bir Giri Yrd. Do. Dr. Necmettin Pehlivan ........................................................................................ 92 f ve rt Arasnda Bir Tercih: Ktibde Fasl Kavram Yrd. Do. Dr. Mehmet zturan .......................................................................................... 106 MANTIK-II Oturum Bakan: Prof. Dr. brahim Emirolu ............................................................... 121 Necmeddin el-Ktibnin emsiyyesi ve Mantk Kitaplar indeki Yeri Do. Dr. Hasan Ycel Bademir .......................................................................................... 122 bn Teymiyyenin Mantk Eletirisi Do. Dr. Nazm Hasrc ........................................................................................................ 132 Esrddin El-Ebherinin Mantk Tarihindeki Yeri Yrd. Do. Dr. Kamil Kmrc ............................................................................................ 150 ........................................................................................................................ 165 Onnc Yzyl slam Hukuk Felsefesinde Bilginin Mahiyeti -Amid ve Zerke rnei- Ar. Gr. Davut Eit- Ar. Gr. M. Enes Kala ..................................................................... 188

6 ULUSLARARASI 13. YZYILDA FELSEFE SEMPOZYUMU BLDRLER

VARLIK FELSEFES Oturum Bakan: Prof. Dr. Ahmet Kamil Cihan ............................................................ 211 bn Kemmnenin Varlk Anlay Yrd. Do. Dr. Fatma Zehra Pattabanolu .......................................................................... 212 Nasruddin et-Tsnin Mahiyetlerin Yaratlm Olup Olmad Meselesine Bak Yrd. Do. Dr. Mehmet Aydn .............................................................................................. 236 Felsefi Kelam Geleneinde Varlk Kavram: emsddin es-Semerkand rnei Do. Dr. smail k ................................................................................................................ 243 Tsnin lk Sebep Yorumu: O, bn Sny Gerekten Yanl m Anlad? Ar. Gr. Muhammet Fatih Kl .......................................................................................... 260 METAFZK Oturum Bakan: Prof. Dr. brahim Hakk Aydn .......................................................... 267 Tevl ve Tefsir Balamnda Fahreddin Er-Rznin Cismn Har Meselesine Yaklam Do. Dr. Fatih Tokta ........................................................................................................... 268 Nasreddin Ts Felsefesinde Tanrnn Bilgisi Meselesi Do. Dr. Murat Demirkol ..................................................................................................... 277 bn Arabide Dil-Varlk likisi: Fussul-Hikem zerinden Bir nceleme Do. Dr. Emin elebi ........................................................................................................... 289 ehrezr Metafiziinde Hayal / Misal lemi Dr. Halide Yenen ................................................................................................................... 296 FELSEFE EKOLLER Oturum Bakan: Prof. Dr. Yaar Aydnl ....................................................................... 317 Fahreddin Er-Rznin 13. Yzyldaki Miras Yrd. Do. Dr. Eref Alta ..................................................................................................... 319 Gelenek Oluturan Bir Felsefe Klasii Olarak Hikmetl-Ayn ve Etkileri Yrd. Do. Dr. Mustakim Arc ............................................................................................. 332 Gazlden Sonra Felsefede Ne Balad/Bitti? 13. Yzyl Rz-Urmev Okulun-dan Bir Bak Yrd. Do. Dr. Hasan Akkanat .............................................................................................. 350 rak Felsefe Geleneinde Nr Kavram: Kutbeddin iraz Yorumu ve bn Sn ile Mukayesesi Yrd. Do. Dr. Hatice Toksz ............................................................................................... 391 FLOZOFLAR Oturum Bakan: Prof. Dr. Mevlt Uyank ..................................................................... 411 rak Gelenein X. Yzyldaki Temsilcisi: emseddn ehrezr ve E-eceretl-lhiyye Adl Eseri Prof. Dr. Kemal Szen .......................................................................................................... 412 bn Snc Bir Filozof: Esirddin El-Ebheri ve Osmanl Dncesine Etkileri Do. Dr. Cevdet Kl ........................................................................................................... 425 bn Sebnin Felsefe ve Filozoflara Bak Yrd. Do. Dr. Birgl Bozkurt .............................................................................................. 441 Felsef-Teolojik Roman Geleneinin Bir Temsilcisi: bnn-Nefs Yrd. Do. Dr. Ali Krat Turgut ......................................................................................... 454

NDEKLER 7

DOU-BATI ETKLEM Oturum Bakan: Prof. Dr. Celal Trer ........................................................................... 475 slam Felsefesinin 13. Yzyl Latin Ortaaa Etkisi Do. Dr. Sleyman Dnmez ................................................................................................ 476 bn Rd ve Duns Scotusda Tanrnn Varln Kantlama Sorunu Do. Dr. Nejdet Durak- Dr. Bilgehan Beng Tortuk ....................................................... 485 13. Yzyl Sryani Dncesinin Gelimesinde bn Sn ve Gazlnin Etkileri Do. Dr. M. Nesim Doru ..................................................................................................... 507 13. Yzylda bn Snc Bir Hristiyan Filozof: John Duns Scotus (Tanr Niin Metafiziin Konusu Deildir?) Yrd. Do. Dr. Engin Erdem................................................................................................. 521 FELSEFE ELETRLER Oturum Bakan: Do. Dr. Musa Kazm Arcan ............................................................ 535 Bir Varolusal Rasyonalite Eletirisi Do. Dr. Mustafa evik ........................................................................................................ 536 13. Yzylda Farkl Bir Tehftn Tenkitisi: Kelamc ve Sf Dyddn Mesd b. Mahmd e-rz (. 655/1257) Do. Dr. Hayri Kaplan .......................................................................................................... 543 Muhammed bid El-Cbirnin slam Dncesi Okumalarnda 13.Yzyl slam Dncesinde Felsefe almalar Dr. Mehmet Uluktk ........................................................................................................... 552 Spinozann bn Meymun Eletirisi: Kutsal Kitap, Tefsir ve Akl Ar. Gr. Alber Erol Nahum ................................................................................................. 574 FELSEFE VE BLM Oturum Bakan: Prof. Dr. Hseyin Sarolu ................................................................. 587 X. Yzyl slam Dncesinin Felsefilii ve Razici nsiyatifin Arkeolojisi: Dncenin Kitabilemesinden Tabiatn Kavramsallamasna Yrd. Do. Dr. smail Hanolu ............................................................................................. 588 Kozmozun Snrlarn Zorlamak: Hikmetul rak rihleri Shreverdinin Klasik Kozmoloji Eletirilerini Nasl Yorumlad? Yrd. Do. Dr. shak Arslan .................................................................................................. 598 Refutng Atomism in Al- Ishrt Tradition Ar. Gr. Hasan Umut ............................................................................................................ 606

.................................................................................................................................. 626 FELSEFE VE KELAM Oturum Bakan: Prof. Dr. aban Ali Dzgn ............................................................... 649 13. Yzyl slam Dncesi Felsef Kelam Gelenei: Seyfeddin mid rnei Yrd. Do. Dr. Hakan Coar .................................................................................................. 650 XIII. Yzylda Felsefe-Kelm likisinin ekillenmesinde Nasruddin Ts`nin Rl Yrd. Do. Dr. Agil irin ........................................................................................................ 663 Thomas Aquinasta Akl Vahiy likisi Yrd. Do. Dr. Aye Sdka Oktay ......................................................................................... 671


X. Yzyl slam Dncesinde bn Rde Olan lgisizliin Sebep ve Sonular zerine Yrd. Do. Dr. mer Bozkurt ............................................................................................... 682 FELSEFE VE TASAVVUF Oturum Bakan: Prof. Dr. Bayram Ali etinkaya ......................................................... 701 Yunusun nsan Felsefesine Bir Giri Denemesi Do. Dr. Levent Bayraktar ................................................................................................... 702 Felsefe-Kelm-Tasavvuf likileri Prof. Dr. lker ktem .......................................................................................................... 709 Mevlnnn nsan Anlay Do. Dr. Fulya Bayraktar ...................................................................................................... 723 Fahreddin-i rakinin Lemaat Adl Eserinde Aka ve klara Dair Grleri Yrd. Do. Dr. M. Kasm zgen .......................................................................................... 731 AHLK, SYASET VE TARH Oturum Bakan: Prof. Dr. Kasm Turhan ...................................................................... 745 Fahreddin Razinin, Kitabun-Nefs ver-Ruhundaki Ahlak Vurgular Prof. Dr. Mehmet Trkeri .................................................................................................... 746 Nasruddn Tsnin Ahlk Felsefesinde Adlet Kavram Yrd. Do. Dr. Anar Gafarov ................................................................................................ 754 ehrezrde Siyaset Ahlak Yrd. Do. Dr. Salih Yaln ...................................................................................................... 765 Gelecek Tarihin Konusu Olabilir mi ya da Gelecek Tarih lminin Kapsamna Nasl Girebilir? -Nideli Kad Ahmedin el-Veled-efkinde Tarihin Kapsam ve Hedefi- Yrd. Do. Dr. Ali Erturul ................................................................................................... 781 DEERLENDRMELER Oturum Bakan: Prof. Dr. Murtaza Korlaeli ................................................................ 797 Prof. Dr. Celal Trer ............................................................................................................. 798 Prof. Dr. smail Kz .............................................................................................................. 799 Prof. Dr. Mevlt Uyank ....................................................................................................... 805 Do. Dr. Grbz Deniz ........................................................................................................ 811 Do. Dr. M. Cneyt Kaya ..................................................................................................... 816 Do. Dr. Mehmet Vural ........................................................................................................ 820 Yrd. Do. Dr. ahban Yldrmer ......................................................................................... 826 Yrd. Do. Dr. Halil mamolugil ......................................................................................... 830

NSZ

13. yzyl, slam dnyasnda felsef ve bilimsel faaliyetlerin nitelik ve nicelik bakmndan zirveye kt bir dnemdir. slam felsefesiyle ilgili aratrmalar lkemizde uzun sre Frb, bn Sn, Gazzal, bn Rd ve Shreverd gibi filozoflarn dnceleri etrafnda younlamtr. slam felsefe ve ilimler tarihi-nin ilerleyen dnemlerine ilikin aratrmalar genelde son on ylda byk bir ivme kaydetmitir. Bu ekilde slam felsefesinin bn Rd (. 1198) ile son bul-duu eklindeki oryantalist anlay yerini dncedeki sreklilie brakmtr.

Biz, 13. yzyldaki felsef almalar inceleyen ve bu dnrlerin felsefeleri-ni aratran aratrmaclarn ortak kanaatini paylaarak lkemizde Mevlana ve Sadreddin Konev gibi birka dnr dnda bu dnemde yetimi dnr ve bilim adamlarnn Sempozyum erevesinde bilim gndemine sunulmadn tes-pit ettik. Dzenlediimiz sempozyum, ifade edilen bu boluun doldurulmasn ve lkemizin dnce hazinesine mtevaz bir katk sunmay amalamaktadr. Bu tespitin ykledii sorumluluk bilinciyle 13. yzyln ileri gelen filozof ve bilginleri-nin almalarn ortaya koymaya altk. Meraa Rasathanesinin kurucusu astro-nom ve matematiki Nasireddin Ts, byk mantk ve felsefeci Necmeddin Ktib, ad mantkla zdeleen Esirddin Ebher, nl tabip, astronom ve filozof Kutbeddin iraz ve Siraceddin Urmev bunlardan sadece birka tanesidir.

Bu sempozyumda 13. yzyl felsefesi balamnda dnemin temel bilgi, var-lk, deer ve mantk alanlarnda ne km dnr ve sistemleri eitli ynleriy-le ele alnp ilim dnyasnn gndemine sunulmaya allmtr. Sistematik felse-fe konular yannda felsefenin bilim, kelam ve tasavvuf ile ilikileri eitli bildiri-lerde ele alnmtr. Ayn zamanda Mslman, Yahudi ve Hristiyan kltr dn-yalar arasndaki etkileimler de deiik alardan irdelenmitir.

13. yzyl felsefesinin bn Snc bir karakter tadna ilikin yaygn kanaatin aksine zellikle a oturumundaki teblicilerden Sayn Prof. Dr. mer Mahir Alper, Sayn Prof. Dr. hsan Fazlolu ve Sayn Do. Dr. mer Trker, bu d-nemde merkeze bn Snnn sistemini alan yeni sentezler oluturulduunu dile getirmilerdir. Sayn Alper, 13. yzyln, bn Sndan itibaren kendisini yenileyen bir gelenek sreklilii iinde deerlendirilmesi gerektiini ifade etmitir. Bu neden-le ona gre 12. ve 13. yzyllar birbirinden ayrlamaz bir sreklilik arz eder.

Sayn Fazlolu, dnemin felsef ve bilimsel almalarnn birbirinden ba-msz olmadn, hatta karlkl olarak birbirlerini beslediklerini tespit etmitir. Bilimde tek kutuplu bn Snc bir paradigmadan te Rz ve Shreverd ekolle-rinin de etkin olduu ok kutuplu bir gelimeden sz edilebileceini dile getir-mitir. Fazloluna ilaveten Felsefe ve Bilim oturumunda bildiri sunan Sayn shak Arslann da ifade ettii gibi, rak ekol slam bilim dnyasna yeni bir ufuk kazandrmtr.

Sayn mer Trker, 13. yzyln zgn bir ynne dikkat ekmitir: Bu yzyl, felsefe ve kelamn birleerek sentez oluturduunun deil, birbirinin kavram ve birikimlerini kullanarak, fakat asla birbirine indirgenmeden yeni fikr dnce yaplarn ina ettii bir dnemdir. Bir farkla ki bu abada 12, 13 ve 14. yzyllar gittike evrilen ve yetkinleen bir sreklilik arz etmektedirler. Bu sre-


te Fahreddin Rz, Nasreddin Ts ve Seyyid erif Crcan nemli ke talar-drlar. Trkerin anlatmndan, felsefenin zayflad ve kelamn tamamen felsefi-letii gibi bir sonu karmn geersiz klacak ekilde slam dncesinin yeni yz ve ifade kalplar iinde glenerek devam ettii anlalmaktadr.

Bu Sempozyum, mantk hocalarmzdan Prof. Dr. Ali Durusoy ve Prof. Dr. brahim Emirolunun vurguladklar zere mantk almalar asndan da zel bir nem tamaktadr. Mantkla ilgili dokuz bildirinin iki ayr oturum eklin-de ortaya konmas mantk adna gurur duyulacak bir gelimedir. Gen aratrmac-lardan Yrd. Do. Dr. Necmettin Pehlivan, Yrd. Do. Dr. Mehmet zturan, Yrd. Do. Dr. Necmi Derin, aratrma grevlileri M. Enes Kala ve Davut Eit ve ranl Meliha hsani Nikin bildirileri Trkiyede daha nce ele alnmam yeni ve zgn almalar olarak temayz etmektedir. Ele alnan konularn ansiklopedik bilgiden arndrlm spesifik problem konular olmas dikkat ekmektedir.

Bildirilerin genel dalmna baktmzda Rz, Ts ve ehrezr zerine hazrlanan bildirilerin ne kt grlmektedir. Ebher, Ktib, Semerkand, Kutbeddin iraz, Urmev ve mid de birka bildiride grleri incelen d-nrler arasnda yer almaktadr. Dnemin Hnec ve Konev gibi dier nemli simalarnn bir bildiri erevesinde ele alnmam olmas bir eksiklik olarak g-rlmektedir.

Sempozyumla ilgili gr ve deerlendirmeleri u ekilde zetlemek mm-kndr: Bu Sempozyumda 13. yzyldaki felsefe ve mantk birikimleri ilk defa ele alnmak suretiyle zgn bir bilimsel etkinlik sergilenmitir. Sempozyuma Trkiyenin her tarafndan ok sayda niversiteden ve yurt dndan (ABD, Kanada, ran, Azerbaycan) bilim adamlar bildirileri ile katlmlardr. Programda gen akademisyenlerin okluu dikkat ekmitir. Bu durum, son on yla kadar dar ve spesifik olarak allmayan dnemin felsefe, mantk ve tasavvuf alarn-dan aratrlmas adna nemli ve umut verici bir gsterge olarak deerlendiril-mitir. Program, akademideki saygn hocalarla gen akademisyenlerin buluma-sn ve etkileim ve gr alveriinin gereklemesini salamtr. Katlmclar, organizasyonun son derece dzenli ve iyi yrtldn, hizmetlerin memnuni-yet verici olduunu belirtmiler; ancak oturumda mzakerelere yer verilmemesi-ni bir eksiklik olarak grmlerdir. Bu tr sempozyumlarn 14., 15. ve 16. yzyl-lar eklinde zincirleme srdrlmesinin nemine iaret edilmitir.

Bu Sempozyum, byk oranda Yldrm Beyazt niversitesi Bilimsel Ara-trma Projeleri Biriminin kabul edip destekledii 361 nolu proje erevesinde ve Trk Tarih Kurumununun salad ek destekle gerekletirilmitir.

Bu Sempozyumun dzenlenip icra edilmesinde emekleri geen Rektr-mz Sayn Prof. Dr. Metin Doan, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi Dekan Sayn Prof. Dr. Ahmet Kankal, Yrd. Do. Dr. ahban Yldrmer, Yrd. Do. Dr. Halil mamolugil, Ar. Gr. Muhammed Enes Kala ve niversitemiz iinden ve dndan katklar olan dier btn hocalarmza; Trk Tarih Kurumu Bakan Prof. Dr. Mehmet Metin Hlagye; ayrca projenin yrtlmesinde abalarn esirgemeyen dari ve Mali ler Daire Bakan Sayn Sadullah iftci ve persone-line teekkr ediyorum.

Do. Dr. Murat Demirkol

PROTOKOL KONUMALARI Prof. Dr. Ahmet Kankal1 ncelikle hayrl sabahlar ve hayrl gnler dileyerek szlerime balamak is-

tiyorum. Tabi benim iin en zor ey, irticalen bir eyler sylemeye alkn birisi olarak metne bal kalmak. Ama birazdan metinden bir eyler okumak ve biraz da irticalen konumak ise daha zor olacak. Sayn Rektrm, Sayn Trk Tarih Kurumu Bakan Yardmcm, kymetli katlmclar, saygdeer hocalarm, kymet-li renciler hepiniz ho geldiniz. Tabi ki benden sonra Trk Tarih Kurumu bakanm yurt dnda olduundan dolay, Sayn Rektrm krsye gelecek ve zannedersem niversitemizi tantan bir konuma sunacaklar. Ben de karnca kararnca fakltem hakknda bir eyler sunmak istiyorum.

2010 ylnn sonlarnda kurulmu bir niversite, Yldrm Beyazt niversi-tesi. 2012-2013 akademik ylnda eitim-retime balam, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi olarak da be blmle, tarih, edebiyat, sosyoloji, psikoloji ve felsefe blmleriyle eitime balam bir faklte, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi. Bu sene de bilgi ve belge ynetimi olarak rencimizi aldk. Altm kadar yurtd grevi bulunan retim yemiz var, yine altm kadar retim elemanmz var, 1950 kadar rencimizle Ankarada beinci devlet niversitesi olarak yeni bir ses ve yeni bir nefes olmaya alyoruz. Uluslararas On nc Yzylda Felsefe Sempozyumu faklte olarak yaptmz nc etkinliktir. Bunun ncesinde niversite ve Faklte olarak Uluslararas 1402 Ankara Sava Kongresini tertip ettik. Yine Fakltemizin Sosyoloji ve Psikoloji blmleri olarak 21. Yzyl Dnya ocuk Zirvesini tertip ettik. cra ettiimiz bu etkin-lik, kuruluumuzdan iki yl daha gemeden icra ettiimiz nc etkinliktir. Tabii Ankarada bulunuyor olmamzn niversitemiz ve fakltemiz iin baz avantajlar var. eitli devlet kurumlaryla ortaklaa almalar yapabiliyoruz, projeler gerekletirebiliyoruz. Bilgi ve tecrbemizi bu yolla artrabiliyoruz. Bu ekilde toplumumuza ve ilim dnyasna katkda bulunmaya alyoruz.

Uluslararas 13. Yzylda Felsefe Sempozyumu bir proje olarak Do. Dr. Murat Demirkol tarafndan nme konduunda ben de ok heyecanlandm. Tabi bu Sempozyum Yrd. Do. Dr. ahban Yldrmer, Yrd. Do. Dr. Halil mamolugil ve Ar. Gr. Muhammet Enes Kalann aralarnda bulunduu bir tertip heyeti tarafndan hazrlanmtr. Sa olsunlar, arkadalar bana fazla i d-rmeden canla bala altlar, her bavurduklarnda da ilerin akna elimden gelen katky verdim. in iinde Felsefe Blm Bakan Do. Dr. Levent Bay-raktar ve tm felsefe blm retim elemanlar grev aldlar. Kendilerine ben ok teekkr ediyorum. Hakikaten ok stn gayret gsterdiler, sa olsunlar, var olsunlar. Sayn Rektrmze tp deyince tabii eksik kalyor, konuyla ilgili en az sosyal bilimciler kadar aba sarf eden birisi kendisi. niversitemizde sosyal bi-limler alanndaki sempozyumlar ve toplantlar tp alannda olanlardan ok daha fazla. niversitemizden konuyla ilgili gerekten byle bir beklenti var, sosyal

1 Yldrm Beyazt niversitesi nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi Dekan


bilimlerle ilgili almalar niversitemiz stlenmeye almaktadr. Katks olan-lar var, ncelikle Sayn Rektrm Prof. Dr. Metin Doan zellikle zikretmem lazm. Yine benden nceki dekanmz olan, u anda Atatrk, Dil ve Tarih Yk-sek Kurumu bakanln yrten Prof. Dr. Derya rs ve Trk Tarih Kurumu bakan Prof. Dr. Metin Hlag, biraz nce isimlerini andm hocalarma ve Felsefe blm hocalarna ok teekkr ediyorum. Bir tarihi olarak 13. yzyl-da felsefenin en zirveye kt, ama ayn zamanda siyasi karklklarn da zirve-de olduu bir dnem olarak biliyorum. Bu dnem Seluklunun son yllar Os-manlnn ilk yllarn kapsayan bir dnem. Demek ki siyas karkllar yaansa da ilm, fikr ve felsef adan zirvede olunabiliyor. Yani her ey izafi, ykselme denilen ey izafi bir ierik tayor. Neyde ykselme ya da neyde gerileme. Ulusla-raras 13. Yzylda Felsefe Sempozyumu bize bunu sunacaktr. Bu yzylda bir Mool tahakkm var, slam dnyasnda ve Seluklularda bir karklk var ama ilmi anlamda da bir ykseli var. Bugnn genlerinin sknts uradan kaynak-lanyor, bunu bir tarihi olarak sylyorum. Benimde renci olduum zaman-larda tarih hep siyasi ieriiyle ne karld. Bunun kltr ve medeniyet boyutu ihmal edilirdi. 1980lerden sonra kltr ve medeniyet boyutu da n plana k-maya balad. Ama yine de genlerimizin byk ounlu asndan yle bir sknt var ki bunlar her eyin menei ve mebdeini Bat olarak gryorlar. Bu sempozyum bize geriye dnk hangi potansiyele sahip olduumuzu, gemite neler yaptmz, tabi gemiimize dayanarak karnmz doyuramayz ama ne olduumuz bilincini, alrsak ne yapabileceimiz bilincini bize alayabilecek diye dnyorum. Bu adan renci arkadalarmzn potansiyelimizi bilmeleri anlamnda faydal olacaktr. Sempozyumumuza altm kadar katlm sz konusu. Arl Trkiye olmak zere Amerika Birleik Devletleri, Kanada, ran ve Azerbaycandan katlan teblicilerimiz var. Felsefe-mantk ekseninde konuma-lar sz konusu. Tabii 13. yzyl aydnlatldktan sonra sonrasnn planlanmas gerekiyor, tarih orada balamad gibi orada da bitmemitir.

Krsye kan konumay bitirmezmi, ama ben fakltem konusunda, sempozyum ve katlmclar konusunda bir eyler syledim. Dolaysyla burada konumam sonlandrmak istiyorum. Rahatnz bozarak bylesi bir programda bizimle birlikte olduunuz iin hem katlmclara hem de dinleyicilere ok teek-kr ediyorum.

Prof. Dr. Metin Doan2 Deerli katlmclar, kymetli misafirler ncelikle hepinize ho geldiniz di-

yorum. Aramzda ok kymetli misafirlerimiz var, bu kadar felsefecinin arasnda felsefe yapmak istemiyorum ama bir hekim olarak on nc yzylda beni ilgilendiren, ilgilendirdiini dndm konular hakknda, niversitem hakkn-da ksa bilgi vermek istiyorum. Yldrm Beyazt niversitesi, gen bir niversite Ankarada kurulmu, Ankarann beinci devlet niversitesi. 2010 yl sonunda kuruldu ve 2011 ylnn ilk aylarndan itibaren faaliyete baladk. yl ierisinde

2 Yldrm Beyazt niversitesi Rektr

PROTOKOL KONUMALARI 13

gerekten ok hzl bir gelime gsterdik. Belki bakent Ankarada olmamzdan olsa gerek hem retim yeleri hem de renciler tarafndan youn taleple kar-latk. Bu talepler bizi ok hzl bir ekilde bir yap oluturmaya da zorlad di-yebilirim. Bunda retim yelerimiz, dekanlarmz, rektr yardmclarmz ve idari personelimizin de ok byk paylar vardr. Bugn yedi bine yakn renci-si, yedi yz akademisyeni ve yz retim yesiyle yksek retim ve bilim alannda sz sahibi olmay hedeflemi bir niversite grnmnde. Bu anlamda emin admlarla ilerlemeye gayret ediyoruz. Bugn bilimsel programlarmzdan bir rnek olarak uluslararas katlml On nc Yzylda Felsefe Sempozyu-munda bir araya gelmi bulunuyoruz.

Do. Dr. Murat Demirkol, on nc yzylla ilgili bir etkinliin yaplma-dn syledi ve bu alanda yaplacak bir sempozyumun nemli bir boluu dol-duracan belirterek destek talebinde bulundu. BAP projesi kapsamnda byle bir etkinlii stlendi ve ekibiyle birlikte byk aba sarf ederek bu program hazrlad. Bu vesileyle bu ekibe, Felsefe Blm bakan Do. Dr. Levent Bayrak-tara ve Dekanmz Prof. Dr. Ahmet Kankal hocama teekkrlerimi aka ifade ediyorum.

On nc yzyl bir hekim olarak az da olsa tarih bilgimde anlayabildiim kadaryla aslnda bu yaadmz topraklarn fikri adan belki de daha nemlisi felsefi adan fethedildii bir dneme gelmekte. Tabi baz hocalarm locada konuurken itiraz etmilerdi, biz bu topraklar alt bin yl nce fethettik demi-lerdi ama. Benim anladm kadaryla bu yz yl alt yzyl hkm srecek olan Osmanl mparatorluunun temellerinin atld ve devamnda da bugn Trki-ye Cumhuriyetimizin yaad topraklarn hem fikri olarak hem de siyasi olarak fethedildii bir dneme denk gelmektedir. te bu dnemde yaam Hz. Mev-lana, Yunus Emre, Hac Bektai Veli, Ahi Evran, Horasan Erleri ve daha saya-mayacam pek ok gnl erleri de bu topraklar aslnda kalbi olarak fethetmi-lerdir. Dnyann yaad tarihsel sreler ierisinde Dou ile Batnn temas ettii dnemlerde fikri, felsefi ve siyasi deiimlerin temelini oluturduunu anlyorum. Nasl ki Byk skenderin Dou seferinden sonra Roma mparator-luu ve devamna Bizans mparatorluu kurulmusa yine bu on bir, on iki, on nc yzyllarda Anadolu iin dnecek olursak zellikle on nc yzylda bu felsefi deiimden sonra da alt yz yl srecek ve dnyaya hkmedecek Os-manl mparatorluunun doduunu greceiz. Yine benzer zamanlarda Batyla temas noktas olan Endlsteyse ve zellikle Kurtubadaki byk doudan gelen hazinenin Latinceye evrilmesi ve Avrupa dillerine evrilmesiyle de o tarihlere gre ok yakn zaman ierisinde balayacak olan Avrupann muhteem geliimine neden olacak olan Rnesansn temellerinin de atldn hissetmekte-yiz. te bu yzden on nc yzyldaki bu deiim, dnm, Dou ve Bat-nn temas byk bir kltrel ve siyasi deiimin aslnda habercisi ve tetikleyicisi olmutur. Tabi burada ifade etmek istediim bir nokta daha var, ben bir heki-mim, deerli hocalarm da bundan bahsettiler. renci olduum zamanlarda ansiklopediyi ak deerli bir Trk bilginini veya gemite yaam bir slam bilginini okuduumda ki okuduum Orta okulun ismi Ulu Bey idi, her sabah girdiimde onunla ilgili tarihi bir tanmlama vard, ite hekim, filozof, astronomi


bilgini diye devam eden, yani btn bilim dallarn bnyesinde barndran bilim adamlar vardr o dnemde. Tabi ki bunlara rnek olacak olan Kutbeddin irazi veya Lokman Hekim tabi bu daha nceki yllarda veya bn Sn ki iki deerli kitabndan felsefe kitabna ifa, tp kitabna da El-Kanun fitTbb adlarn ver-mitir. Ben geen hafta Bologna niversitesinin ziyaret ettiimde orada 1600l yllardan kalma bir ktphane vard ve ktphanenin en nadide eseri, bu El-Kanun fitTbb adl kitapt, onun, zel bir yer ayrlm, nadide eserlerin yer ald bir yerde zel bir sehpaya konmu Latince evirisi orada yer almaktayd. Yani aslnda dnyadaki bilime yn vermi, ok sayda bilim adammz var. Bunlarn bir ksm benim amdan nemli olduu iin sylyorum. Hem hekim hem de hakm yani filozof olduklarndan dolay belki de kendi adma bu tarihsel sre-ten ziyade kendi adma syleyebileceim acaba biz hekimler olarak insanlar organlardan oluan bir makineler gibi mi ya da yine insanlarn duygu, dnce, inan, zek gibi kavramlar da bnyesinde tayan bir varlk olduunu mu d-nmemiz gerekir? Belki de insan ve dier varlklar evrenin btn ierisinde anlamak ve yorumlamak zorunda olduumuzu da ifade etmek istiyorum.

Tabi sz ok fazla uzatmak istemiyorum. Burada ok deerli bilim adam-lar var, on nc yzyldaki felsefe ve bunun daha nceki uzanmlar ve son-raki etkileri derinlemesine bu Sempozyumda tartlacak. Ben szlerime son verirken zellikle bu Sempozyumun dzenlenmesinde emei geen Murat Demirkol hocam ve yrtme kurulu ekibine, Levent Bayraktar hocama, deerli dekanmz Ahmet Kankal Beye, Atatrk, Dil, Tarih Yksek Kurul Bakanmz Derya rs Beye ve Trk Tarih Kurumu Bakan Metin Hlag Beye huzurla-rnzda teekkr ediyor, sayglar sunuyorum.

13. YZYIL FELSEFE ve BLMNE GENEL BAKI

Oturum Bakan Prof. Dr. Mehmet Bayrakdar1 Sayn Rektrm, kymetli hocalar, sevgili dinleyiciler hepinizi saygyla se-

lamlarm. 13. yzylda felsefeyi anlamamz ve anlatmamz iin bize frsat veren Rektr Sayn Prof. Dr. Metin Doan Beye, nsan ve Toplum Bilimleri Fakltesi Dekan Prof. Dr. Ahmet Kankal Beye ve bata Do. Dr. Murat Demirkol ol-mak zere Sempozyumu tertip eden heyete teekkr ederim.

13. yzyl seimi ok doru bir seim. nk birok eyin aydnlanmasna umarm vesile olacaktr. Biliyorsunuz ki oryantalist bir ak as olarak bn Rdden sonra felsefenin slam dnyasndan kalkt gr slam dnyasnda da yaygnlk kazanm, birincisi bu gerekeyle; ikincisi de tm toplumlarda ge-mie tapnma anlamnda bir yceltme var, bu erevede mesela bn Sndan ok sz ederiz, ama 13. yzyldaki bir dnr grmeyiz. Bu dorultuda zihin-lerde, 11. ve 12. yzyla kadar gelimenin olduu, daha sonra kntnn bala-d inanc var, bu inallah deiecektir. 13. yzyl birok adan nemli baz noktalara Sayn Rektrmz ve Dekanmz deindiler. 13. yz yl slam dnya-snda ilm, felsef ve siyas anlamda ok olumlu, mspet bir dnem diye dn-yorum. Birincisi felsefi andan bn Rdlk gibi rakilik ad verdiimiz felse-fenin yaylmas 13. yzylda kendini gsterir. Sonra klasik felsefe diyelim Meailiin tasavvuf ve kelama karmasyla bu etkinlik kendini daha ok kelam ve tasavvuf alannda gstermitir. Yine vahdet-i vcud ve vahdet-i hud gibi tasavvuftaki felsefi dnce biimleri de 13. yzylda bu topraklarda ortaya k-mtr. Biliyorsunuz ki bn Arab uzun sre Anadolu topraklarnda kalmtr. Bu bakmdan onlarn gemiini saklayan bu topraklar kutsal topraklar diye dn-yorum. Yine Yunan filozoflarnn birou zellikle Presokratikler dediimiz dnrlerin ou aslnda Yunanl deil farkl milletlere mensup olsalar da bu topraklarda yetimi insanlardr. Dolaysyla bu topraklar ben bereketli ve ger-ek kutsal topraklar olarak dnyorum, Mekkeden sonra. Bu kutsallk sonra Seluklu ve Osmanl zerinden bizlere gemitir, Seluklunun ykl ve Osman-lnn kuruluu da bu dneme rastlamaktadr. Osmanllarla ilgili onlarda felsefe vardr veya yoktur tartmas bir yana Gibbs adl dnr unlar syler: Os-manllarda yazl felsefi eserler olmasa bile onlarn zihinlerinde yle bir klliyat vard ki alt yz yllk devasa bir siyas sistem onunla kurmulardr. zellikle siyaset felsefesinin olmas gerekiyor. Ama u da var ki bu dnr yazl metin her ne kadar yok diyorsa da bugn anlyoruz ki yazl metinlere de sahipti Os-manl. Bu eserler aratrlp, tasnif edilip, tektik edilmedii iin bizler onlar ok snrl gryorduk.

te 13. yz yl tm bu alardan bereketli bir yz yldr. Bu adan ben se-imin iyi yapldn dnyorum. Bir olumsuzluk noktas var bu da Gazaliyi sulamadan onun Meai sistemi ve filozoflarn eletirmesi filozoflarn filozof-

1 Yedi Tepe niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim yesi


lar eletirmesi gayet doaldr- ama bu anlay toptan felsefe kart bir tavra brnd gibi grnyor zellikle gnmzde. Bu anlay zellikle ilahiyatlarda felsefeye gerek olmad gibi anlay tamtr, ancak bana gre felsefenin en gerekli olduu alan ilahiyat alan, kiiler ise ilahiyatlardr. te bu adan bir zihniyet krlmas yaanmaya balad. Maalesef slam dnyas bunun hl etkisi altndadr. Katip elebinin Mizanul Hakta belirttii gibi Osmanlnn k de medreselerde felsefi ilimlerin zayflatlmas ve kaldrlmas tespiti de ok doru bir tespit diye dnyorum. Dolaysyla yeniden canlanmann yolu yeniden felsefeye dntr. te bu sempozyum ve dier etkinliklerin zihinlerimizi etki-leyerek yeniden canlanmaya vesile olabileceini dnyorum. Bu zihniyet nemli, nk her ey zihniyete bal, lkemizde birok alanda gelimeler var, ama zihniyet geliimi zellikle bilimsel zihniyet hl tamamlanm deil. Umarm o da tamamlanr. te slam dnyasnda her ey siyasete endeksli yaplyor, med-reseler alyor, okullar alyor, niversiteler alyor, hocas olmadan, binas olmadan plansz ekilde alyor. Onlarn almas lazm, ihtiyacmz var, ama planl bir ekilde bunlarn nceden tasarlanarak yaplmas daha uygun olur. be tanesi alp be yl sonra bir be tanesini amak daha uygun olabilir. Dolaysyla bizi geri brakan filozoflar deil siyasilerdir demek daha doru olabi-lir. Onun iin inallah slam dnyas ok daha kaliteli siyasiler de grr ve geli-im mspet anlamda hzlandrlr.

imdi sz fazla uzatmadan konumaclarn her birine otuz dakika sre ve-rerek nmdeki Sempozyum programn takip ederek arkadalarma sz bra-kyorum.

VII/XIII. Yzylda bn Snc Gelenek: Tenkit ve Terkip Arasnda mer Mahir Alper1

slm felsefe tarihilerinin Gazzl (. 505/1111) veya bn Rd (.

595/1198) sonras felsef gelenee ilgisi nispeten yeni olup bu gelenee dair yaplan almalar olduka snrldr. Bunun, bata klasik oryantalist tezler olmak zere elbette ok eitli sebepleri vardr. Burada bu sebepleri bir mesele halinde ele almak konumuzun dndadr. Ancak birok ada aratrmacnn da gayet hakl olarak iaret ettii gibi, slm felsefesi alannda yaplan almalarn kahir ekseriyetinin Kind (. 256/870ten sonra) ile bn Rd arasnda skp kald da bir vakadr. Bu erevede alanla ilgili baz almalar ve tetkikler istisna edile-cek olursa, bn Snnn (. 428/1037) ardndan onun felsefesinin tarihsel seyri ve slm dnrlerinin e-eyhin felsef mirasyla ilikileri hakknda yeteri dzeyde bir incelemeye sahip olmadmz batan belirtmek gerekir.

Bununla birlikte son zamanlarda yaplan almalar kesin olarak gstermek-tedir ki, VI/XII. ve VII/XIII. yzyllar, bn Snc birikim bakmndan olduu kadar mtekellimnun ve mutasavvifnun felsefeleri ile matematik, astronomi, corafya ve tp gibi eitli bilimler asndan da son derece yksek bir dnemi ifade etmektedir. (Bu dnemle ilgili olarak muhtelif bilimler alanndaki yksek baar hakknda sadece bir fikir edinmek iin Fuat Sezginin hazrlam olduu slmda Bilim ve Teknik kitabnn ilk cildindeki ilgili yzyllara bakmak bile yeterli olabilir). Bylece en iyimser haliyle tam bir bilgisizlikten neet eden k teori-lerinin birer efsaneden ibaret olduu, artk son derece aikr bir hal almtr. Dahas bn Sn sonras dneme ilikin almalar nicelik ve nitelik olarak arttk-a, bn Sn balamnda altna olarak nitelendirilen dnemde (Dimitri Gutasa gre V/XI-VIII/XIV. yzyllar) veya daha sonraki dnemlerde farkl dnrler ve gelenekler asndan muhtelif altn alarn kefedilecei de ng-rlebilir. Zira slm dnce ve felsefe tarihinin, tek izgi halinde deil, birbiriy-le irtibatl olmakla birlikte paralel akmlar ve gelenekler tarznda bir seyir takip ettii gzlemlenebilmektedir.

Burada zellikle baz Batl aratrmaclarn yapt gibi kelm ve tasavvuf felsefelerini slm felsefesi kapsam dnda tutmann ve btn bir slm felsefe geleneinin bn Sn merkezli okunmasnn yanlln da vurgulamak gerekir. Esasen slm felsefe geleneinin felsifeye indirgenmesinin ve rklik de dhil olmak zere btn bir felsifenin bn Sn temelinde okunmasnn belirli bir discourseun rn olduu anlalmaktadr. Bu balamda kendisinden nceki tm eilimlerin doruk noktasn temsil eden bir filozof olarak deerlendirilen bn Snnn, kendisinden sonra gelen her eyin kayna durumunda (constitutes the fountainhead of everything that came after him) grlmesi bir hayli abartldr.

1 Prof. Dr., stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri Blm (slam Felse-fesi) retim yesi


Elbette bn Snnn lmnn ardndan onun felsef ve bilimsel miras, yzyllar boyunca muhtelif kiiler, akmlar ve evreler tarafndan ciddi bir bi-imde incelenmi, tedris edilmi, nakledilmi, hararetle tartlm ve dikkatli bir almlanmaya maruz kalmtr. Ancak bn Snnn mirasndan istifadeyle birlikte yeni sistemler ve terkipler olumu olup artk bunlar salt bn Snclkla akla-namaz hle gelmitir. Nasl bn Sn felsefesi, Aristotelese veya Yeni Platoncu-lua indirgenemezse, ayn ekilde mesela- Shreverd (. 587/1191) tarafndan ina edilen rak gelenek de rak bn Snclk olarak deerlendirilemez. Yine Gazzl tarafndan genel erevesi izilen ve Fahrddin er-Rz (. 606/1210) tarafndan ina edilip takipileri tarafndan gelitirilen felsef kelm sisteminin de bn Sncla indirgenmesi mmkn deildir.

zellikle Gazzl sonras ortaya kan muayyen fikr sistemlerin veya akm-larn bn Sndan istifade ile gelitirilmekle birlikte bn Snnn mirasnn sade-ce fizik ve metafizik alanlarnda deil ayn zamanda yntemsel olarak da bir dnme uratlarak tekil edilmi yeni felsef sistemler olduunu bugnk bilgilerimiz nda kabul etmek gerekir. Aksi halde ortaya kacak durum, ka-baca ifade etmek gerekirse, sonraki dnem slm dnce ve felsefe geleneini bn Snya indirgemek, bn Sny ise Arapadaki Aristoculuk olarak grerek slm entelektel tarihini nihai anlamda Aristoculuk olarak yorumlamak olacak-tr. Her ne kadar Gazzl sonras gelimeleri, slm dncesinin ve daha zelde slm kelmnn Helenlemesi olarak grmek baz Batl aratrmaclarn houna gitse de, bu yaklamn insaf snrlarn at aikrdr.

Kukusuz bn Sn metinleri, bn Snnn lmnn ardndan yzyllar boyunca okunmaya, incelenmeye ve gelitirilmeye devam etti. bn Sn felsefe-sinin VII/XIII. yzyla kadarki intikal ve yaylma srecinde Czcn (. ?), Eb Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Masm (. 430/1038), Isfahanl Hseyin b. Zeyle (. 440/1048) ve Behmenyr b. Merzbn (. 458/1066) gibi bn Snnn arkadalar veya birinci kuak talebeleri ile Ebul-Abbas Fazl b. Mu-hammed el-Levker gibi (. ykl. 517/1123) bn Snnn ikinci kuak rencileri-nin merkez bir konumu bulunmaktadr. Yine bn Snnn nc kuak talebe-lerinden filozof ve matematiki Muhammed el-Efdal Abdurrezzk et-Trknin (. ?); tabip, filozof ve matematiki Eb Ali el-Hasan b. Kattn el-Mervez el-Buhar (. 548/1153) ile Kutbuzzemn olarak anlan Muhammed b. Eb Thir et-Tabas el-Merveznin (. 539/1144); Badattaki Nizmiye Medresesinde hocalk yapm olan ve burada ne kavuan Ebul-Feth Esad b. Muhammed el-Meyhennin (. 527/1133); erefddin Muhammed b. Ali (Yusuf) el-lknin (. 536/1141) ve benzerlerinin de bn Snnn felsefesinin sonraki kuaklara aktarlmasnda ve yaygnlatrlmasnda nemli bir yeri vardr. Bunlar sadece bn Snnn fikirlerinden istifade etmekle kalmam; mstakil eserler telif etmek yannda ayn zamanda onun eserlerini derlemek, grlerini kaleme almak ve bunlara birtakm ilave ve erhlerde bulunarak zenginletirmek ve hatta yeniden yaplandrmak gibi katklarda da bulunmulardr.

Ancak bn Sn felsefesine ynelik olarak VII/XIII. yzyla braklan miras, sadece bu olumlayc tutum ve yaklam deildir. V/XI. yzyln sonlarndan (Gazzl Tehftl-felsife adl eserini 487/1094te yazd) XIII. yzyla gelindiin-

13. YZYIL FELSEFE ve BLMNE GENEL BAKI 19

de bn Sn felsefesine ynelik belirgin bir eletirel tavrn varlna ve bu eletirel tavr zerinden farkl terkip ve modellerin gelitirildiine de tank olunmaktadr.

VI/XII. yzylda kendini aka belli eden bu eletirel tavr, Ear kelm gelenei ierisinde Gazzal ile balam ve Gazzlci denilebilecek bir akm ola-rak gelimitir. bn Sn felsefesinin yaygnlk kazanmasna bir tepki olarak orta-ya kan ve gelien bu akm zerinde Gazzlden de etkilenmi bulunan Ebul-Berekat el-Badadnin (. 560/1165ten sonra) bn Sn eletirileri de messir olmutur. bn Snnn el-Knnunun ilk blmleri zerine yazd hiyeleri (Hav) de bulunan Badad, bn Sndan sonra felsife gelenei ierisinde, bn Snya sistemli bir biimde eletiriler getiren ilk filozoftur. emsddin e-ehrezurnin (. 687/1288dan sonra) bildirdiine gre onun eletirileri ve sor-gulamalar daha sonra VI/XII. ve VII/XIII. yzyllarda Rz ve ekol ierisinde yer alan dnrler zerinde etkili olmutur. Gazzlden farkl olarak Badad, sadece bn Sn eletirisiyle yetinmemi, ayn zamanda kendi dnce sistemini oluturarak bn Sn felsefesine bir alternatif model de ortaya koymutur.

Ayman Shihadehnin son yllarda yapm olduu almalarda da ortaya koyduu gibi VI/XII. yzylda Gazzlci bu akmn nemli temsilcileri olarak erefddin Muhammed b. erefddin el-Mesud (. yaklak 585/1189-590/1194) ve bn Gln el-Belhnin (VI/XII. yzyl) ne kt grlmektedir. Birbiriyle iliki iinde olan bu dnrler, zellikle bn Sn felsefesine ynelen, bu felsefeyi tahsil eden, ancak Gazzl gibi ciddi ve nemli eletiriler getiren kimselerdir. Gazzlden farkl olarak bu dnrlerin, eitli kelam konulara younlamaktan ya da farkl kelam ekollere eletiriler getirmekten ziyade kendi-lerini esas olarak bn Sn eletirisine hasrettikleri grlmektedir.

VI/XII. yzylda, Rznin el-Mnzartta byk nnden sz ettii bn Gln el-Belh, kendisini adeta bn Sn eletirilerine adar. Nitekim o, gnmze ulaan Hudsl-lem adl eserinde zellikle bn Snnn lemin hudsunun mmkn olmad yolundaki dncesine kar kkl ve derinlikli eletirilerde bulunur ve lemin hdis olduunu kendi bak asndan temellendirmeye alr. Belhnin, kitabn bu meseleye hasretmesi, ona gre bu meselenin hem uslddinin ana meselelerinden biri olmas hem de felsifenin ve daha zelde bn Snnn pek ok grnn bu mesele zerine bina edilmesi sebebiyledir. Dolaysyla Belh, felsifenin ve hususen bn Snnn bu meseledeki grn eletirmekle esasnda bn Snc felsef sistemin omurgasna ynelik bir tenkitte bulunduu kanaatindedir. Ayrca Belh, et-Tavtie lit-tahtie adl eserinde de bn Snnn mantk alanndaki birtakm dncelerini tenkit eder ki, ona gre bn Snnn, bu konularda hatal olabilecei kimsenin aklna gelmemektedir. Yine o, Huds kitabnda bn Snnn el-rt vet-tenbhtna kar et-Tenbh al temvhti Kitbit-tenbht adl bir eletiri metni kaleme alacan; ayrca onun dier kitapla-rnda yer alan geree aykr btn grlerini iptle yneleceini bildirir. Bu erevede Belh, bn Snnn el-Kannuna da bir eletiri metni kaleme almtr ki, bu metin bu yl Ayman Shihadeh tarafndan neredilmi ve ngilizceye ter-cme edilmitir.


Belh, eserinde, bn Snnn asl hedef yaplmasnn sebebini de ortaya ko-yar ki, bu, ayn zamanda bn Snnn VI/XII. yzyldaki konumunu gsteren nemli bir belge niteliindedir. Kendi dneminde felsifenin eserlerinin Ms-lmanlar arasnda yaygnlk kazandn birok kez bildiren Belh, Hudsun giri blmnde yle bir tespit yapar: Gnmzde bir ksm insann (kavm) kal-binde yle bir dnce kk salmtr: [bn Sn] ne sylemise hakikat odur; onun yanlmas mmkn deildir ve onun sylemi olduu herhangi bir hususta ona muhalif olan kimse, akll bir kii olamaz.

Mslmanlar arasnda felsifenin grlerinin yaygnlamas ve kitaplar-nn oalmas sebebiyle bozulmann ortaya ktn belirten Belh, kendi d-neminde, bu bozulmann zellikle bn Sn ve taraftarlarnn (tihi) kitapla-rndan ve onlarn grlerinden kaynaklandnn altn izmekte ve felsefeye ynelimin o dnemde bn Sn ve eserleri zerinden gereklemesi sebebiyle kendisine hasm olarak onu setiini belirtmektedir ki, bu ifadeler, bn Sn ve bn Snc gelenein o yzyldaki yerini gstermesi bakmndan olduka m-himdir.

Mezkr Gazzlci akm ierisinde yer alan ve Rznin el-Mnzartta fel-sefede olduu kadar kavray, zek ve tahkikte de mehur bir eyh olarak nite-lendirdii Mesud ise, bn Snnn el-rtna Kitbu-ukk adyla eletirel bir erh yazm ve burada bn Snnn fizik ve metafizik alanndaki grlerine nemli eletiriler getirmitir. Belhde olduu gibi onda da Gazzl etkisi aktr ve dorudan Gazzlye ve Tehftne gndermelerde bulunur. Shihadehnin tespit ettii zere, Mesdnin bn Snnn el-rtna ilk erh olma zellii de gsteren bu metni sadece bn Snya eletiriler yneltmez, fakat ayn zamanda bn Snnn grlerine kar alternatif zm nerilerinde de bulunur. Kitbu-ukka kar Rz, Cevbt an ukk adyla bir eletiri metni kaleme alm olsa da, bu eserin, Raznin gelitirdii yeni yaklamnn en azndan ilham kaynakla-rndan biri olduu sylenebilir.

Burada ayrca smail/Ear izgiden hareketle bn Snya eletiriler ynel-ten ehristnyi (. 548/1153) de anmak gerekir. O, Kitbu Musraatil-felsife adl eserinde, slm filozoflarnn en bilgini, yolunun en dakik, hakikate bak-nn (nazaruhu) en derin olduunu syledii ve hikmete dair ilimlerde en sekin ve felsefede zamann en bilgilisi olduunda ittifak bulunduunu kaydet-tii bn Sny metafizie dair muhtelif meselelerde iddetli bir eletiriye tbi tutmutur. Daha sonra Nasrddin et-Ts (. 672/1274), Musriul-Musri adl bir eser kaleme alarak bu eletiriye kar bir eletiride bulunmutur. Bu eserinin giriinde Ts, ehristnnin mezkr kitabn rencilerinde grerek bu eserin farkna vardn, onun davasnn kendisini bu eseri incelemeye sevk ettiini ve buna bir cevap verme ihtiyacn iddetle hissettiini kaydetmektedir.

VI/XII. yzylda bn Sn felsefesine ynelik eletirel tavr, kendini sadece Ear kelm gelenei ierisinde gstermez. Aksine Mutezil kelm ierisinden de bu eletirel tavrn varlna ahit olunmaktadr. Mesela bunlardan biri, Rknddn bnl-Melhimnin (. 536/1141) tenkitleridir. bnl-Melhim, yakn zamanda (2008 ylnda) neredilen eseri Tuhfetl-Mtekellimn fir-red alel-


felsife adl almasnda felsifeye ve zellikle de bn Snya nemli ve keskin eletiriler getirir. bnl-Melhimnin byle bir eletiriye girimesinin sebebi de, onun ifadesiyle, kendilerini fakh olarak gren (el-mtefakkihe) adalarnn pek ounun, Frb ve bn Sn gibi sonraki dnem filozoflarnn (el-felsifetil-mteahhirn) ilimlerine ynelme konusundaki hrsl abalardr. Bu kimseler ierisinde fi ve hatta Hanef mezhebine bal olan bir topluluun da yer aldn belirten bnl-Melhim, slmn temel retisinin birtakm felsef grlerin almlanmas dolaysyla byk bir tehlike ierisinde olduunu dn-mektedir. Ona gre Hristiyanlarn nde gelenlerinin Yunan felsefesine ynel-mesi sebebiyle Hz. snn getirmi olduu din, nasl tahrif olduysa, benzer bir durum slm retiler (emrl-slm) iin de sz konusu olabilir. Onun bu ve benzeri aklamalar, VI/XII. yzyln ilk yarsnda genelde felsifenin zelde ise bn Snnn grlerinin fukah ve kelm evrelerindeki etkisini gsterdii gibi, dnemin slm limlerinin, felsifenin grlerini almlama noktasndaki abala-rna da iaret etmesi bakmndan olduka anlamldr.

Bu ve benzeri rnekler VI/XII. yzyln ayn zamanda kelm ve felsefenin ciddi manada birbirini etkiledii ve etkileimde bulunduu bir dnem olduunu da aka ortaya koymaktadr. Ayrca son yllarda yaplan almalar, bu yzylda Gazzlci bir akmn varln gzler nne sermekte ve Rznin bu akmla do-rudan bir iliki iinde olduunu gstermektedir. Her ne kadar Rz, bu akmn yelerine eitli eletiriler yneltmekteyse de, Shihadehnin tespit ettii zere, Mesdnin Ebul-Berekt el-Badd ile Gazzl arasnda gerekletirdii sente-zin, Rznin felsefe ile kelm mezcetmesinde etkili olduu anlalmaktadr.

Rznin felsefe ile kelm arasnda gerekletirdii sentez, bir yandan belirli kelm retileri yeniden temellendirme ile birlikte kelm ynteme ynelik ten-kitlerde bulunma; bir yandan da belirli felsef grleri almlama yannda felsifeye, zellikle de bn Snya eletiriler yneltme erevesinde gerekle-mitir. Nitekim onun Nihyetl-ukl, el-Mebhisl-merikiyye, el-Mlahhas ve erhl-rt gibi eserlerini bu erevede kaleme ald bilinmektedir. Rznin bu tavr, sadece bir eletirel tutum olarak kalmam; ayn zamanda bn Snnn felsefesine kar byk bir alternatif sistem olarak tezahr etmitir. (Burada zellikle Rznin projesi ve bu proje dorultusunda bn Sn eletirisi bala-mnda Bilal Ibrahimin Freeing Philosophy from Metaphysics: Fakhr al-Dn al-Rzs Philosophical Approach to the Study of Natural Phenomena (Montreal: McGill University, 2013) adl doktora almasn anmak isterim). Bylece o, VI/XII. yzyl sonras kelmnda nemli bir dnm balatmtr. Bu bakmdan slam dnyasnda kelmc gelenek ierisinde Rznin etkisi son derece byk ve kap-saml olup pek ok ynden Gazzlyi glgede brakmtr.

Burada VI/XII. yzylda bn Snya ynelik eletiriler ve etkilenmeler ba-lamnda hatrlanmas gereken nemli bir figr de ihbddin es-Shreverddir. Shreverd gerek ontoloji gerekse epistemoloji alanlarnda bn Snya eletiriler yneltmi ve ondan da istifade ile Me sisteme bir alternatif olarak, etkileri gnmze kadar devam eden rklii kurmutur.


Geride brakt etkileri, Shreverdnin yzyllar boyu devam eden tesiriyle kyaslanamayacak olsa da, bu yzylda, Me bir filozof olarak bn Rdn bn Snya ynelttii eletirileri de dikkate almak gerekir. Gazzlnin Tehftl-felsifesine kar Tehftt-tehft adl eseriyle gl bir cevap ortaya koyan bn Rd, bu kitab yannda dier pek ok eserinde de bn Sny tenkit ettii gibi ona kar Makle fir-Red al Eb Ali bn Sn f taksmihil-mevcdt il mmkin alal-itlk ve mmkin biztihi vcib bigayrihi ve il vcib biztihi balkl mstakil bir eletiri metni de kaleme almtr. Bu eletirilerinde bn Rdn younlat alanlardan biri de bn Snnn genelde kelm zelde ise Ear geleneini kadm felsef birikime dhil etmesi ve bylece burhn yntemden uzaklamasdr. bn Rdn bu eletirileri dikkatle takip edildiinde, slm dnce tarihinde bn Snnn felsefe ile kelm arasnda mezc dnemini balatan ve fakat bunu felse-fe lehine gerekletiren en nemli filozof olduu yolunda bir sonula karlal-maktadr.

Btn bu gelimelere ramen VII/XIII. yzyl boyunca, tpk bir nceki yzylda olduu gibi, bn Snnn metinleri entelektel hayatn ve felsef eiti-min nemli bir paras olmaya devam etmitir. Tplar, matematikiler, fakhler, kelmclar ve mutasavvflar gibi pek ok kesimden lim ve dnrler, bn Snnn mirasn tahsil etmi, deerlendirmi, tenkit etmi ve bu erevede eser-ler kaleme almtr.

Mesela VII/XIII. yzyln ilk eyreinde, akl ilimlerde imm diye anlan ve zellikle de bn Sn felsefesinde yetkin olan Kutbddin el-Msr (. 618/1221), bn Snnn el-Knnunun bir blmne erh yazm; Esrddin el-Ebherye (. ykl. 663/1265) bn Snnn el-rtn okutmutur.

Ayn ekilde nl Ear kelmcs olan ve kelm ile felsefe arasnda kendi-ne zg bir terkip gerekletiren Seyfddin el-mid (. 631/1233), aralarnda bn Eb Usaybiann (. 668/1269) da bulunduu kendi dnemindeki baz tp bilginlerine bn Snnn metinleri zerine kaleme ald almalarn okutmu-tur. Ayrca mid, VII/XIII. yzylda bn Snnn el-rtna Keft-Temvht adl bir erh yazm ve burada Rznin el-rt erhindeki bn Sn eletirilerine cevaplar vermitir. Bunun yannda mid, hayatnn son dnemlerinde kaleme ald anlalan en-Nrul-bhir f ulmil-evil vel-evhir adl felsefeye dair en ha-cimli almas bata olmak zere eserlerinde bn Sndan nemli lde yarar-lanm olsa da ona ynelik ciddi tenkitlerde de bulunmutur.

Bu balamda Ebher ve Ts gibi lim ve dnrlere hocalk yapan Kemlddin b. Yunus (. 639/1242) bir dier rnektir. Akl ve nakl ilimlerde dnemin en byk otoritelerinden olan Kemleddin b. Yunus, genel olarak felsef ilimleri ve zelde bn Sn felsefesini okutan nemli isimlerden biridir. O, Mfredt elfzil-Knn li-bn Sn balyla bn Snnn el-Knnu zerine bir alma yapmtr.

Refuddin el-Cl (. 641/1244) de bn Snnn el-rtna bir erh yaz-mtr.

Yine dneminde etkili bir filozof ve tabip olmas yannda byk bir man-tk ve fakh de olan Efdalddin el-Hnec (. 646/1248), bn Snnn el-


Knnuna erh yazm ve bunun baz blmlerini (Klliyyt ksmn) bn Eb Usaybiaya okutmutur.

Rznin rencisi olan emsddin el-Hsrevh (. 652/1254) de, VII/XIII. yzylda, Eyybler ve Memluklularn hkim olduu corafyada bn Sn felsefesini okutan isimler arasnda yer alr. bn Eb Usaybiann eyh ve mm diye and Hsrevh, bn Snnn muhtelif eserlerini ihtisar etmi ve onun Uynl-hikme adl eserine erh yazmtr.

Eb Nasr Feth b. Ms el-Hadrv (. 663/1265), bn Snnn el-rtna Nazmul-rt yazmtr.

Felsefe, matematik, astronomi ve tp alanlarnda yksek bir birikimi yann-da byk bir air ve ynetici de olan bnl-Lebbd (670/1271?), bn Snnn el-rt ile onun el-Knnunun Klliyyt ksmn ihtisar etmitir.

Byk tp bilgini bnl-Kuf (. 685/1286), bn Snnn el-rt ile onun el-Knnunun Klliyyt ksmna erh yazmtr. Onun el-Klliyyt erhi, olduka hacimli olup alt cilttir.

Tp alanndaki byk baarlaryla mehur filozof ve hadisi bnn-Nefs (. 687/1288) ise, bn Snnn el-Knnunun anatomi ksmna erh yazm (erhu Terhil-Knn) ve ayn eserin dier blmlerini Kitbul-Mcez fit-tb adyla ihtisar etmitir. Bunun dnda bn Snnn el-rtna da bir erh yazmtr.

Byk Snn (Ear) kelmc ve Hanef fkh limi Burhneddin en-Nesef (. 687/1289), bn Snnn el-rtna bir erh yazmtr.

Akl ilimlerdeki birikimi yannda sf bir kimlii de bulunan emsddin e-irvn (. 699/1299) de, byk tp bilgini ve slm bilimler tarihine ve tasnifine dair nemli bir eserin (rdl-ksd) yazar bnl-Ekfnye (. 749/1348) bn Snnn el-rtn okutmutur.

Ekber-Konev geleneinin nemli temsilcilerinden Affddin et-Tilimsn (. 690/1291), el-Kef vel-beyn f ilmi marifetil-insn yetemil aled-drrin-nefs f erhi kelmir-Res adyla bn Snnn el-Kasdetl-ayniyyetr-rhiyye fin-nefsine bir erh yazmtr. (Daha sonra bn Snnn bu eseri zerine yzyllar boyu erhler yazlm olup bunlarn nemli bir ksm eletirel mhiyettedir. Nitekim Ktip elebnin (. 1067/1657) bildirdiine gre Ali b. Muhammed el-Bistm (. 875/1470-1), bu esere bir erh yazm ve onun ba ksmnda Bunun pek ok erhi olup ekserisi cerhtir demitir).

Konyada yaam byk tp bilgini ve filozof, Mevln Celleddin-i Rmnin (. 672/1273) yakn dostu ve tabibi olan Ekmeleddin en-Nahcuvn (. 701/1302den sonra) ise, byk bir hayranlk duyduu bn Snnn el-rtna (701/1302de tamamlad) bir erh yazm ve el-Ecvibe adl eseriyle de Rznin bn Snnn el-Knnuna yazd erhindeki eletirilerine cevap vermi-tir.

Yine byk matematiki, mantk ve kelmc emsddin es-Semerkand (. 702/1303), bn Snnn el-rtna Beretl-rt adyla bir erh yazm ve burada ayrca kendisinden nce ayn esere yazlm baz erhlere birtakm eleti-rilerde bulunmutur.


Bedrddin et-Tster (. 707/1306) ise, el-Muhkemt beynet-Ts ver-Rz adl eserinde, Rz ve Tsnin bn Snnn el-rtna yazdklar erhlerinin deerlendirmesini yapmtr ki, daha sonra erhler arasndaki bu muhkemeler, bunlara yazlan hiyeler zerinden bir gelenee dnecektir. Kutbddin er-Rz et-Tahtnnin (. 766/1364), (755/1354te tamamlad) el-Muhkemt beynel-mm ven-Nasri ile Devvnnin (. 907/1501), Kemalpaazdenin (. 940/1534) ve Habbullah Mrzcn el-Bnev e-rznin (. 994/1586) bu esere yazd hiyeleri bu duruma rnek olarak verilebilir.

Her biri, kapsaml almalarn konusu olmas gereken Ts, Esrddin el-Ebher, Necmddin el-Ktib el-Kazvn (. 675/1276-7), Sircddin el-Urmev (. 682/1283), bn Kemmne (. 683/1284), Kutbddin e-rz (. 710/1311) ve emsddin e-ehrezr gibi kendilerinden sonraki yzyllar etkileyen pek ok byk dnr ve filozof, VII/XIII. yzylda bn Sn metinleri zerinde alan nemli isimlerdir.

Ayrca bn Snya ynelik keskin eletiriler ve hcumlar, bu yzylda ve sonrasnda da Abdullatif el-Badad (. 629/1232), Eb Hafs mer es-Shreverd (. 632/1234), Necmeddin en-Nahcuvn (. 651/1253ten nce) ve bn Teymiyye (. 728/1328) gibi muhtelif dnrler tarafndan devam ettiril-mitir.

yle grnyor ki, VII/XIII. yzyl, her kesimden dnr ve limin, felsifeyle ve zellikle de bn Snc gelenekle diyaloa gemesi bakmndan daha nceki yzyllarla kyaslandnda belki de en yksek ve verimli dnemi ifade etmektedir.

Bununla birlikte VII/XIII. yzyl, zetle iaret etmi olduum VI/XII. yzyldaki gelimelere bal olarak bn Snnn felsefesi zerinden yeni sentezle-re ve yorumlara tanklk etmitir. VII/XIII. yzylda bn Snc mirasn almlanmas devam etmekle birlikte bu, Fahreddin er-Rz ile Shrevednin almalar bata olmak zere nceki yzyln birikiminden bamsz olarak ger-eklemi deildir. Bir baka ifade ile VII/XIII. yzyl felsefesi, genel olarak saf bir bn Snclktan ziyade Rz ve Shreverd gibi kurucu dnrlerin grle-riyle, onlarn gelitirdii felsef modellerle sentezlenmi ya da en azndan onlarn prizmasndan geerek yeni yorumlara ve almlara sahip bir felsef dnem ola-rak grnmektedir.

Mesela gnmzde genel olarak bn Snc bir filozof olarak deerlendiri-len ve fakat hakknda henz yeterince allmam olan VII/XIII. yzyl filo-zoflarndan olan Ebhernin Kefl-Hakik, Mntehal-Efkr, Mersidl-meksd ile Tenzill-efkr gibi eserleri zerinde bn Sn yannda Rz ve Shreverdnin derin etkileri vardr. Yine Ebhernin rencisi olan ve XX. yzyla kadar belirli eserleri tedris edilen el-Ktib el-Kazvn zerinde de bu etki ak bir ekilde grlebilmektedir. Hatta Heidrun Eichnerin tespit ettii zere Ebher ve Ktibnin, Shreverdnin etkisiyle birlikte erken dnem dncelerini yeniden gzden geirdikleri ve birtakm deiimler gerekletirdikleri anlalmaktadr.

Ebher bn Sny, Shreverdyi ve Fahreddin er-Raziyi bir otorite olarak grmesine ve onlara ska referansta bulunmasna ramen birok noktada bu


kiilere eletiriler de getirmektedir. Bu erevede Ebhernin yeni bir terkibe gittii sylenebilir. Ebhernin rencisi Ktibnin de bn Sn, Rz ve Ebher izgisinden byk lde istifade ile birlikte bunlara ynelik eletirilerde bulun-duu (burada zellikle Ktbnin Rznin bir eserine, Kitbul-Melimine kar Esile balyla yazm olduu nemli bir eletiri metnini kaydetmek yararl ola-caktr) ve farkl bir model gelitirme abas ierisinde olduu anlalmaktadr. Yine detaylarna girememekle birlikte Rz ile bn Sn arasnda yeni bir sentez denemesinde bulunan midyi, bn Sn ile Shreverd arasnda bir terkibe girien bn Kemmneyi bu erevede anmak gerekir.

Bu balamda Er kelamcs ve byk bir fakh olup ayn zamanda nemli bir filozof ve mantk olan Sircddin el-Urmev burada bir baka rnek olarak verilebilir. bn Snnn el-rtna bir erh yazan Urmevnin dncesi zerinde bn Snc gelenein nemli bir etkisi olmakla birlikte, M. Cneyt Kayann ilgili almasnda ortaya koyduu gibi, bu etkinin zellikle Rz zerinden gerekle-tii grlmektedir. Ancak o, insan ruhunun mahiyeti tartmasnda olduu gibi Rzye nemli eletiriler de yneltmektedir. Dahas o, Letifl-hikme adl eserin-de grld gibi, bn Sndan devralnan baz teorilere tasavvufi unsurlar da dhil eden bir yaklam sergilemektedir.

Burada Snn dnyadaki etkisi yannda zellikle mteahhirn dnemi i kelam geleneinin olumasnda kurucu rol bulunan ve Rz, Shreverd ve Ebul-Berekt el-Badad gibi filozoflardan da beslenen Tsyi de ayrca zik-retmek gerekir. VII/XIII. yzyl ve sonrasnda bn Snc mirasn anlalmasn-da ve yaygnlamasnda tartlmaz bir yeri olan Tsyi de tpk Rz gibi kaba bir bn Snclk bal altna dhil etmek doru olmayacaktr. Rz gibi gl bir bn Sn tenkitisi olarak grnmese de Ts, Tony Streetin gsterdii gibi mantk alannda bn Snc doktrinden farkllam; Murat Demirkol ve Agil irinovun ortaya koyduklar gibi pek ok meselede bn Snya eletiriler getire-rek lemin kdemi ve sudr, Allahn mcib bizzat oluu, Allahn bilgisinin nite-lii, akln bamsz varl, kesb ve nazar bilgi, cismin mhiyeti, meknn ger-eklii ve cisman hair gibi pek ok noktada Me gelenekten ve daha zelde bn Snc izgiden ayrlm; i kelmn pek ok temel grnden vazgemek-sizin bn Snc birikim zerinden yeni bir terkibi gerekletirmitir. Bu bakm-dan o da, kendisinden sonraki i kelm izgisinde yeni bir dnemin balatc olmutur. Onun zellikle felsef kelmn ilk rneklerinden olan ve zerine yz-lerce erh ve hiye yazlan Tecrdl-itikad ile Fusl gibi eserleri bu adan zel bir yere sahiptir.

VII/XIII. yzylda bn Sncln dnm ve yeni sistemlerin ve sentez-lerin inas balamnda elbette bu rnekleri oaltmak mmkndr. Bu yzylla ilgili almalar arttka, bu deiim ve dnm, sanyorum ki, daha da bariz hale gelecektir.

Sonu olarak VII/XIII. yzyl, bn Snc mirasn ciddi bir biimde tetkik edildii, deerlendirildii, hararetli bir ekilde tartld, eletirildii ve anlaml bir biimde almland bir dnem olarak karmza kmaktadr. Bu dnemde bn Snnn mirasna ilgi belirli bir entelektel kesimle snrl kalmam; kelmc-


lardan mutasavvifna, tplardan matematikilere kadar hemen her evrenin ilgisini ekmitir. Bu durum tartlmaz bir olgudur. Ancak bu yzyl ierisindeki btn bu gelimeleri bn Snclk merkezinde okumak veya bunlar, bn Sncln bsbtn bir uzants olarak grmek, bu yzyl doru bir ekilde deerlendirememek ve yorumlayamamak olacaktr. yle grnyor ki bu d-nemi, bn Sn felsefesini ama abalarnn temerkz ettii, yeni felsef ve d-nsel modellerin temellerinin atld, bn Sncla rakip olabilecek alternatif sistemlerin gelitirildii bir dnem olarak okumak gerekmektedir. Henz bu dnemin ayrntl bir incelemesi gerekletirilememise de, en azndan VII/XIII. yzyldaki Rz ekol ierisinde yaratlan yeni kelm, tasavvufu ilk defa meta-fizik/kll bir bilime dntren Sadreddin Konevyle (. 673/1274) birlikte zuhr eden yeni tasavvufu ve VI/XII. yzylda kurulmakla birlikte bu yzylda amlanan rk gelenei bn Sncln almas yolundaki somut rnekler olarak kabul etmek yanl olmayacaktr.

Faal Akl lnce!: XIII. Yzyl Felsefe-Bilim Tarihinde Hakk(nvisible) ile Zhir(Visible) likisinin Yeniden Yorumlanmas

hsan Fazlolu1 ncelikle, bu sunumda temellendirilmeye allacak iddi u biimde er-

evelenebilir: Kiisel kanm, Trkiyede, slm felsefe-bilim tarihi almalar, byk oranda, it olduklar tarih balamn gereklik kreleri dikkate alnmadan yaplan, dolaysyla misdk belli olmayan cmleler zerinden yrtlmektedir. Bilim felsefesi asndan bakldnda felsefe, ikinci dereceden bir dncedir (second order reflection); bir yorumlama tarzdr. Neyin zerine dnr ve neyi yorum-lar?; nce geleni, birinci dereceden bir dnceyi (first order reflection), yorumu, yani ada adyla bilimsel almalar... Baka bir deyile, dnce iin, ncelikle, mahssun makle evrilmesi, daha sonra da bu makln tahkki esastr. Sonuta, herhangi bir tahkkin (:yntem, mantk, tarz) karlk geldii makl (:felsef diz-ge) ve bu makln karlk geldii mahss (:bilimsel tasvr) dikkate alnmadan yaplacak yorumlar, lafz dzeyde anlam ifde etse de mefhm dzeyinde bize pek bir ey sylemezler. te, bugn burada yapacam sunumda, slm Medeni-yetinde, tarih sre ierisinde, mahssun idrkinde (birinci dereceden dncede) vuk bulan yeniliklerin, yava yava felsef dnceyi/dnceleri (ikinci dereceden dnceyi) nasl etkiledii ve dntrd; bu dnmn tahkk anlaynda nasl bir sonu yaratt; nihyetinde tm bunlarn, XIII. yzylda, farkl dnce okullarnn kendilerini yeniden konumlandrlarnda nasl etkili olduu zerinde duracam...

I. Sorunun erevesi: Gereklik ile Temsller Sunumda ayrntl olarak anlatlacak iddiy, yani Trkiyedeki slm felsefe-

bilim tarihi almalarnda ortaya kan, gereklik ile ona ilikin cmleler arasndaki msdk ilikisini, tarih balam dikkate alarak somutlamak iin, yle bir benzet-me-ile temsl edebiliriz. Bilindii zere, klasik kozmolojide, ay-st lem olu ve bozulutan uzak, deimez bir yapdr; deimez kabul edilen bu lemden rasad yoluyla veriler(mahss) alnr, kinematik-geometrik modellere evrilir; dier ilikiler de hesb yntemlerle belirlenir; bylece Gk-yznn rasad ve matema-tikten mrekkeb, temsl bir tasavvuru elde edilir. Gk-yzne ilikin tm n-grler, bu modellerden, temsl tasavvurlardan hesap yoluyla yaplr; takvmler hazrlanr ve dier ilemler gerekletirilir. Zamanla, gereklik ile mevcut model-ler arasnda uyumazlklar ve kaymalar ortaya ktnda, ya modeller zerinde matematiksel(hendes/hisb) tashhler yaplr; gereklii tavsr edecek hle getiri-lir ya da, eskilerin dakk gzlem yapmadklarna kanaat getirilerek nk meta-fizik olarak gereklik deimezdi yeni bir rasadhne kurulur ve tekrar rasad/gzlem yaplr; Gk-yznn yeni bir resmi ekilir; akabinde ya mevcut modeller yeni gzlemlere gre yeniden dzenlenir(restoration) ya da az da olsa yeni modeller retilir(re-form)... Bu srete, rasadla elde edilen veriler(mahss),

1 M, Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm, Prof. Dr.


temslin, hakikat/gereklik, matematik ise itibr ynn oluturur; ikisi arasnda uygunluk olmas gerekir; ayrca matematik modeller ile ilemler arasnda da bir tutarllk beklenir. Eer var ise ada ya da daha sonra gelitirilen farkl iki ya da daha ok temsl arasnda, elden geldiince, uyumluluk aranr; karlkl olarak farkl temsillerin birbirlerine ve vkaya kar eletirel dayankllklar srekli gz-den geirilir...

Benzer biimde, ay-alt lemdeki, olu ve bozulua, dolaysyla, deiime konu olan nesnelerden veriler(mahss), mhedeyle alnr; nce intiz/ayklama; akabinde tecrd/soyutlama ilemlerine tbi tutulur; sr darda braklarak, ze/mhiyete ulalr(tasavvur: tanm); ilkelerle ilikiye sokulacak mahmlleri belir-lenir(tasdk) ve ilikiye(illet-mall) sokulur(istidll/karm); bylece, haric gerek-liin, nev/tr erevesinde nazar bir temsli elde edilir; insann beer bili-sel(kognitif) yapsna uygun bir biimde, ihss ve idrk srelerinden geen bu eksik temsl(eksik makliyet), transendent/akn bilisel yapya(fal akl) onay-lattrlarak, tam bir temsl(tam makliyet) yani kll hlini alr. hsstan balaya-rak idrke devam eden bu srete, ayklama ve soyutlama, nesnenin gze, dola-ysyla grmeye konu niteliklerinden hareketle yaplr. Burada ama, nesnenin sretini, sreklilik gsteren bir temslde yani trsel zde idrk etmektir. nk soyut-lanm sret(kavram/mefhm) yani vucd-i zihn olmakszn, akl dnemez; baka bir deyile, mahss, makle evrilmeden akl idrk edemez. Bu yaklam-da da hric gerekliin sr deimekle birlikte, trsel z/nevi/mhiyeti ile illet-mall ilikisi deimez; dolaysyla akn bilie onaylatlan tam temsl ile illet-mall ilikisi sbittir... Sz konusu lisni/kavl/mantk temsilin, vakya uygunluu ve i tutarll yannda, yine eer var ise, farkl kavl/lisn/mantk temsillerle uyumluluu aratrlr; ve her bir temslin eletirel dayankll srekli denetlenir.

Her iki hlde de, yani rasad ve mhedede, renk, k gibi niteliklere bal olarak i gren gzn merkez konumu dikkat eker. Baka bir deyile, gze konu olan mahss suretlerden(visible), ayklama ve soyutlama-ile mevhm ve makl sretlere (intelligible/in-visible) ulamak... Mevhm sret, kadm bilisel psikolojiye gre, matematik bir temsl iken, makl sret, trsel z, mahss nesnenin zihn bir temslidir; mahss ile maklun mutbakat ise, ayklama ve soyutlama ilem-lerinin shhatine baldr. Zaten bu bilme anlaynda akletme, ekonomik ve logik (illet-mall ve mantk bir amac olan: teleolojik) yapdaki doann, biztih ken-dinin, insan aklndaki doal bir teemmldr (reflection).

ster rasad ister mhede olsun, gereklikten gelen verilerin farkllamas ya da gereklikten gelen verileri tespit eden rasad ile mhedeye ilikin teknik ve yntemlerdeki deiiklikler; tanmlamalardaki dnmler; temsllerin innda da bakalamalara neden olur. Baka bir deyile, gereklie ilikin her yeni veri ile ihss ve idrkin her yeni bir yorumu, insan ile gerekliin ilikisini deitirir. Yuka-rda da iaret edildii zere, bilimler, farkl gereklik krelerine ait mahssun makle evrilmesi olarak tanmlanrsa, mahss ve makle ilikin her yeni tasav-vur, eviri ileminin doasn da dntrr; bu da, makl zerine yrtlen tahkk ileminin ieriini belirler; akabinde tahkkin tedkki de bu yapya gre biim kazanr. yleyse, ksaca dendikte, ihss ve idrkin her yeni yorumu, insan


ile gereklikin ilikisini yeniler; dolaysyla, ihssn konusu olan gerek-lik(hakkt) ile idrkin dili(itibr) arasndaki irtibt farkl bir biimde belirler.

Yukarda ksaca zetlenen erevede bakldnda, tarih sre ierisinde retilen gereklik krelerine ilikin her tr tasvr/temsl, en genel anlamyla drt trl ilemle deerlendirilir: 1. Tasvri olduu gereklik alanna ilikin yeni olgu ve olaylarn tespitinin neden olduu uygunluku; 2. Kendi i rgtlenmesi asn-dan tutarllk; 3 Ayn gereklik kresine ilikin farkl tasvirlerin mukyesesi sonucunda ortaya kan uyumluluku; 4. drk alannda tespit edilen yeni itibrlarn yani nazar lisnlarn yaratt farkl bak-alarna kar eletirel daya-nkllk...

II. Tarih balamda rnekleme imdiye dein dile getirilen dnceleri ve izilen nazar ereveyi, felsefe-

bilim tarihi iinde gstermek asndan temsl deeri yksek bir rnek verilebilir: bn Snnn bilisel(kognitif) psikolojisinde, ok deiik gerekelerle ne kartt vhime yetisi, bilen zne olarak insann idrk srelerine yani itibratna yeni bir yorum getirmitir. Bu yeti, bn Sn dizgesinde, akl(intellect) yannda ikincil olmakla birlikte, yksek bir ilevsel(fonksiyonel) deer tar. Burada u soru sorulabilir: bn Snnn vhime yetisini ne kartmasnn gerekesi(reason) nedir ve bu ne kartmayla, kendi felsefe-bilim dizgesi asndan ne tr sorunlar zmtr? Kanmca, bn Snnn vhime yetisine vurgusu, teki gerekeleri mahfz kalmak kaydyla, zellikle, Mutezil kelmclarn, bata Eukleidesin Elementleri olmak zere, matematikilerin eserlerindeki imknlardan hareket ederek, cuzun l-yetecezzeyi temellendirmeye almalar; bhusus, matematik nesneler ile bu nesnelere ilikin bilginin kesinliini, kendi iddilar iin kullanmala-r sorununu amak iindi. bn Sn, matematik nesnelerin ideal(bil-fiil) sretleriyle varla geliini, vhime yetisine balad; dolaysyla fiziksel gereklie kysla ikincil kld; akabinde de, bu zellikteki muayyen maddesiz nesnelere ilikin bilginin, kesinlik vermekle birlikte, haric gereklikteki olgu ve olaylar tasvr asndan yetersiz kaldn vurgulad. bn Snnn bilisel psikolojideki bu operasyonu hem matematik nesnelerin ideal formunu hem de bu nesnelere ilikin bilginin kesinlik deerini korudu; ancak onlar, fiziksel gereklii temsil edemez bir noktaya getirdi; ayrca matematik nesnelerin bilgisini(mevhmt), fiziksel nesnelerin bilgisinin nihi ifdesi yani maklt asndan ikincil kld. Bu sonu yalnzca Mutezil kelmclarn iddilarn zayflatmakla kalmad, ayn zamanda hem Kindnin bilgiyi hendes kesinlik iinde ifde etme programn ortadan kaldrd hem de matematikilerin zerinde alt nesneler ile rettikleri bilgi-nin deerini drd. lgintir ki, slm dnyasnda, bn Snnn, sz konusu bilisel erevesini amak ve matematie itibrn ide etmek iin teebbsler, aada grlecei zere, bizzat, ada matematikiler tarafndan balatlmtr.

Nazar aklamalar ile verilen temsl deeri yksek rnein gsterdii zere, gereklik tasvrlerinin yzletii drt ilemin neden olduu dnmler, bu dnmleri takip eden dnemlerde, felsefe-bilimde yeni dizgelerin ortaya k-masna neden olmutur. Bu erevede, bildirimizin temel iddis, tarih balam dikkate alnarak, yeniden u biimde ifde edilebilir: bn Snann, Aristoteles


Batlamys Plotinus Galen dizgeleri ile bata kelm olmak zere, slm dn-yasndaki dier dnce okullarnn kimi iddilarn yksek bir terkpte bir araya getirdii yzylda, gereklik kresine ilikin yeni olgu ve olaylarn tespiti ile bilisel psikoloji sahasndaki yeni yaklamlar, XII. yzylda, mevct ve cr bn Sna dizgesinde, uygunluk ve eletirel dayankllk, akabinde, zellikle, XIII. yzylda, tutarllk ve uyumluluk alarndan sorunlar karm; bu da genelde Yunn tarz felsefeyi, zelde de bn Snaclk, mutlak reti ve doktriner olmaktan bir perspek-tif hline dntrmtr. Bu ereveden bakldnda, slm felsefe-bilim tari-hinde, XII. yzyln banda, gereklik kresi ile bilisel psikolojide ortaya kan yeni tespitler, bn Sn dizgesinin tasvr ettii gereklik resmi asndan sorgu-lanmasna neden olmu, zellikle bn Heysem (. 1037) ile balayan sre, Gazal (. 1111), mer Hayym (. 1131), Ebul-Berekt el-Badd (. 1165?), erefeddin Mesud (. 1213?) gibi adlarla devam etmi; ihbeddin Shreverd (. 1191) ve Fahreddin Rz (. 1210) ile farkl felsefe yapma imknlarnn orta-ya kmasn salamtr.2 te, XIII. yzyl, bu anlamda, kelm, me, irk ve irfn perspektiflerin kendilerini, yukarda iaret edilen drt ilem, uygunluk, tutar-llk, uyumluluk ve eletirel dayankllk asndan, bir devrim(revolutaion) olmasa da, bir yeniden yaplanma (restoration) ve yeniden biim verme (reformation) dnemi olarak grlebilir. Bu srecin sonunda, XIII. yzylda, slm felsefe-bilim tarihinde, dikkate deer dnmler yaanm, deiik alanlarda, hem yntem hem de ierik ile ilgili yenilikler meydan gelmitir. Nazar aklamalardan sonra aada, sz konusu dnmlerin, ayrntlara girmeksizin, kaln fra darbeleriyle bir dk-m verilecektir.

III. Gereklik krelerinde deiim: Kozmoloji Astronomi ve Optik imdiye dein nazar erevesini izmeye altmz bu dnmn ieri-

ini alandan vereceimiz rneklerle gstermeye alacaz. Birinci alan koz-moloji metafizik; ikinci alan astronomi, nc alan ise optiktir. Bu seimin gerekesi, kadm felsefe-bilim tarihindeki nemli dnmlerin, bu alanda vuk bulmasdr. Nitekim, XVII. yzylda, empirik meknik matematik temelli yeni doa felsefesinin Kopernik Galileo Kepler Descartes Newton eliyle ortaya kmasnn en temel bileenleri de, mekniin yannda kozmoloji, astronomi ve optiktir.

1. Kozmoloji-metafizik alanda en nemli deiim, genel anlamyla, ara-varlklar/ara-nedenler olarak ukl ile nufsun, zel anlamyla fal akln varln-da yaanmtr... Vahibus-suver vel-ilm olarak fal akln varl, bilginin nih ga-rantr olmak asndan, beer bilisel psikolojiyi, akn bir kognisyona (transcendent cognition) balar, bu da bilginin beerlemesini/doallamasn engeller. Denile-bilir ki transendent kognisyon olarak fal akln tasfiye edilip beer idrk gcne d-ntrlmesi, tm bilginin beer kognitif yapyla mukayyet klnmas, dolaysyla doallatrlmas anlamna gelir ki, bu da nih anlamda burhn bilgi anlaynn yeniden yaplandrlmasn zorunlu klar. Fahreddin Raz elinde burhn olann yerini tahkk olana brakmas, genelde, Efdalddin Hunecde, daha sonra

2 Burada Moollarn Orta-Asyadaki bn Snc okul mensuplarn katl etmesi de gz nnde bulundurulmaldr.


Esirddin Ebherde grld zere, mantkn konusunun yeniden ele alnmasn gerektirir; zelde de fasl kavramnn ehasss-sfat olarak tanmlanmasyla, ikin-zsel(immanent) olann deil, dsal-araz(fenomenal) olann bilgisi ncelenir. Bu erevede bilgi, hakkat ile itibrn bir terkbi olarak grlmeye balanr; mahss ile maklun yannda mevhm/mukadder olann da bilgi deeri yeniden ele alnr. zellikle XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren, Nasreddin Tsnin elinde, nefs el-emr kavram, rencisi Allme Hillnin iret ettii zere, fal akln yerini alabilecek ekilde retilmeye ve tantlmaya allr; bu dnce emseddin K tarafndan eletirilerek, kavram(tasavvur) ve yarg(tasdik) uzay biiminde dnlr; dolaysyla daha ok mantk bir yoruma tbi tutulur. Bu almalar, rklerin mikdr kavram ile birleerek, Mera matematik-astronomi okulunun baz mensuplarnn elinde, matematik ile doa ilikisinin yeni-den gzden geirilmesini salar. yle ki, gzden geirme, bir rk filozof olan Kutbuddin irzye, matematik bilginin, metafizik ve fizik bilgiye oranla daha deerli olduunu syletir.

Ukl ve nufsun eflk ile ilikisi zerine, astronomiyi de ilgilendiren en nemli yaklam, eflkn hareketlerinin nedenlerinin doallatrlmas talebedir. zellikle, Ts ifti (Tss couple) adl hendes/matematiksel temsli ile izgisel hareketi, diresel hareketin iinde rtk olarak ay-st dnyaya tayan Nasreddin Ts, el-Tezkire fi ilm el-heye adl eserinde, eflkn hareketlerine ilikin nedenleri, ayrk akllar(ukl-i mufrka) ve nefisler(nufs) ile deil, bizth onlara bitiik doal nedenlerle aklamak gerektii hususuna iret eder. Bu konu, hem Nasreddin Tsnin dier eserlerinde hem de tarih sre iinde Tezkireye yaz-lan erhlerde dikkatle takip edilmelidir. yle ki bu sonu, daha sonra, XV. yz-yln ikinci yarsnda, stanbula gelen Semerkant matematik-astronomi okulu-nun birikimine de dayanarak, Hocazdenin elinde, feleki, ayrk bir var-olan(entity) deil, bugnk yrnge kavramn andrrcasna, gezegenin dolanmn zerinde gerekletirdii mevhm bir izlek kavramna dntrr.

Eflkn hareketlerine ilikin nedenleri, ayrk akllar ve nefisler ile deil, bizth onlara bitiik doal nedenlerle aklama aray, genel anlamda, slm d-ncesindeki nedensellik anlay ile de ilikilidir. Mutezil kelmclarn tevld, felsifenin cb ve Erlerin ceriyyul-de mefhmlar etrafnda biimlendirdikleri nedensellik anlaylar arasndaki tartmalar, nihyetinde, felsifenin zc nedensel-lik(essential causality) yaklamn aarak, ilikisel nedensellik(relational causality)3 kav-ramna yol vermi; bu da, ukl ve nufsu fil(etkin) neden olmaktan kartp, mil(etken) nedene dntrmtr. Gazl ile balayan bu sre, bn Snc illet anlayna ynelik eletirilerin son halkasdr. O kadar ki, Fahreddin Rz, aka-binde emseddin Nisbur, ara-varlklar/ara-nedenler olarak ukl ile nufsu birer mil, Tanrnn birer vesil ve vesiti olarak grr. Bu grler, illet kavram-nn yeniden yorumlanmasna neden olacaktr ki, kanmzca, XIII. yzyldan sonra slm felsefe-bilim tarihinde grlmeye balanan tm illet ile nks illet 3 likisel nedensellik, daha sonraki tarih srete, ya Descartes ve okulunda grld zere meka-nik nedensellik(mechanical causality) ya da Newton ve takipilerinde mhede edildii zere, mate-matik nedensellik(mathematical causality) olarak, bazen birbirine girgin bazen ayr, iki farkl biimde yorumlanmtr.


kavramsallatrmalar bu srele ilgilidir. yle ki, sonuta tm bu tartmalar, Ramazan Efendide grld zere, btn/ilh illet ile zhir/doal sebeb ayrmn douracaktr.

2. Astronomi alanna gelince, daha nce, bn Heysem, ukk ala Batlamys ve Heyet el-lem adl almalarnda, Batlamyus dizgesinin matematiksel yap-s/modelleri ile hric gerekliin mutbakat sorununu ele alm ve u ilkeyi koymutu: Matematikiler, modellerini, rasad yoluyla hric dnyadan aldklar verilerden hareketle kurmaldrlar; felsife ise, hric verileri matematik model-lerle ifde etmek zorundadrlar; tersi durumda Gk-yzne ilikin n-grde bulunamazlar. Bu ilkeye uygun olarak bn Heysem, astronomi modellerini direlerle deil, krelerle temsil ederek, mcessem(realist) bir astronomi fikrini temellendirir. bn Heysemin bu yaklam kendinden sonra, Gazalnin rettii vasatta, Bahddin Harak ve rencileri tarafndan devam ettirilir. zellikle erefeddn amnnin eserleriyle, medrese ders mfredtna girer; toplumsal-lamaya balar ve ortalama bir entellektelin kozmoloji-astronomi anlayna dnr. Bu anlay, zellikle XIII. yzylda, Mera matematik-astronomi oku-lunun temel aratrma-programna dnr ve Mueyyeddin Urd ile Nasreddin Ts gibi okulun nemli mensuplar bu anlay gelitirirler. Mera okulunun bir mensubu olan rk filozof Kutbuddin rz de, sz konu gelenee, erefeddn amnnin dorudan rencisi olan babas Ziyddin Kazern zerinden balanr ve rk felsefenin matematikletirmeye imkn veren onto-lojisine yaslanarak, yukarda da iaret edildii zere, matematiksel bilginin ilhiyt ve tabiyyttan daha doru ve kesin bilgi verdiini iddi eder. bn Snclarn, bn Heysemin mcessem astronomi anlayna dikkat kesildiklerinin temsili yksek en nemli rnei, bn Snnn zel talebesi Czcnnin, bizzt bn Heysemin adn zikrederek, astronomideki matematik modeller ile fizik ilikisine en ciddi engel grlen equant sorununu ele alma ve zme teebbs-dr.

Bu yaklamn, XIII. yzylda, zellikle Nasreddin Tsnin kurduu Meraa ve Kutbuddin rznin banda bulunduu Tebriz enb-i Gazan ma-tematik-astronomi okullar evresinde ve bu iki okulun takipilerinin eserlerinde ortaya kan en nemli sonular yle sralanabilir: Me astronomi anlaynn dayand meta-fizik ve fizik ilkelerin yeniden ele alnmas; elden geldiince azal-tlmas; gereklii tasvr edecek yeni matematik modellerin retilmesi... Kanaa-timizce, u soru, XIII. yzyl anlamak iin mutlaka en doyurucu biimde yant-lanmaldr: Niin, slam felsefe-bilim tarihinde gezegenler teorisine ilikin Batlamyusu olmayan modeller, byk bir ounlukla, Urd ve Ts ile birlikte, 1240lardan sonra ortaya kmaya balar (re-form) ve Kutbuddin rz ile devam ederek bn tr zerinden Ali Kuuya, XV. yzyln sonlarna kadar devm eder? Yine zerinde zellikle durulmas gereken dier nemli bir konu, Nasreddin Tsnin, matematikilerin rahatsz olduu, dnemin astronomisinin dayandrld Aristotelesi - bn Snc metafizik ve fizik ilkeleri, elden geldiin-ce en asgarye indirgemeye almasdr. Erbbnn malumudur ki, bu konu, daha sonra, Ali Kuuda, bir yzyl sonra da Avrupada, yeni bir fizikin imknn sorgulamaya neden olacaktr.


Astronomi sz konusu olduunda, dikkat edilmesi gereken dier bir konu, matematikselletirmenin artmasyla, burhn-i inn ve burhn-i limm kavramlarna ilikin tartmalarn yeniden alevlenmesidir. phesiz bu tartma, gerek ve tm burhn yalnzca doa felsefesinin (tabiyyt) verdiini iddi eden felsife ile matematiksel yarglarn ve modellerin bilgi deerini geniletmeye alan mate-matik kkenli bilginler arasnda cereyn etmitir. XIII. yzylda, zellikle rkliin salad imknlar ile nefs el-emr kavramnn at uzayn iinde pek ok isim konuyu ele alm; tartmalar, pek ok dnr, mahss ve maklun yannda mevhm-mukadderin de bir varlk deerine sahip olduu sonucuna ula-trmtr. Bir varlk deerine sahip olduklarndan, tpk mahss ve maklde ol-duu gibi, mevhm-mukadder zerindeki yarglarn da, gereklie taalluk ettikle-rinden, bir bilgi deeri vardr.

Tam burada, dorudan konumuzla ilgili olmamakla birlikte, konuyu tavzh edici olduundan, u noktaya iret etmeliyiz. bn Heysemci anlayn farkl bir yorumu Endlste bn Tufeyl, bn Bacce ve bn Rd tarafndan yaplmtr. lkece astronominin fizik ilkelere bal kalmas(mcessem, bil-fil) gerektii konusunda bn Heysem ile hem fikir olan Endls filozoflar, matematii ok fazla dikkate almakszn fiziksel bir astronomi kurmaya alrlar; bunun temsli yksek en iyi rnei, Bitrcnin yapt saf fiziksel astronomi almasdr; ancak bu yaklam baarsz kalmtr; nk bu tarz bir astronomi gereklik hakknda n-grde bulunamaz. Ancak bu teebbs bir noktay aa karmtr: Doann bilgisi iin matematiin vazgeilmezlii...

3. Kadm felsefe-bilim, ister rasad ister mhede olsun, byk oranda plak gzle devirilen veriler zerine kurulur; baka bir deyile, kadm felsefe-bilim plak gzle ekilen varlk resminin bir tahlilidir; bu nedenle gz en nemli or-gan, grme de en nemli d-duyudur. nk mahss verilerin ayklanarak ve so-yutlanarak mhiyetlerin(trsel zlerin) elde edilmesi sreci, nesne, k, renk, mesfe, mekn ve grme gibi optik olaylarn iyi anlalmasna baldr. Optik olaylarn sz konusu ehemmiyeti nedeniyle her r ac felsefe-bilim dn-m optik bilimine zel bir hasssiyet gsterir. rnek olarak, modern doa felse-fesinin kurucu isimleri, Kepler, Descartes ve Newton, optik alannda birer eser telf etmitir. Benzer biimde, slm dnyasnda da bn Heysemin Kitab el-menzr adl eseri ile optik konularn ayrntl bir biimde zmlemesi, kendi dnemine kadar etkili olan, hem saf matematik hem de saf fizik(me) optik nazaryelerinin almasna neden olur. bn Heysemin yeni menzr beer kognitif yapnn farkl bir tasvrinin mmkn olduunu gsterdii gibi, gerekli-in idrkinin sbit olmadnn da bir iretidir. Sorunun nazar incelemesine gemeden nce, hemen belirtelim ki, XIII. yzyln en nemli tartma konula-rndan biri, optiktir. nk, Fahreddin Rz, k, renk ve grme gibi optik ko-nularda bn Heysemi yorumlarken, Nasreddin Ts, Fahreddin Rzye kar, saf matematik optik nazaryesini ne kartr ve Euklidesin Optik kitabn tahrr eder. rencisi Kutbuddin irz ise, tersine bn Heysemi nceler, kullanr ve ayrca Tebrzde, enb-i Gazanda rencisi Kemleddin Frisden eseri ve ieriini gelitirmesini talep eder. Kemleddin Fris, bu istek zerine telif ettii Tenkh el-menzr li-zev el-ebsr ve el-besir adl almasyla, bn Heysemin


Menzrna yeni bir ereve verir; dier bir hocas Ceml Trkistnnin istei zerine de, medreselerde okutulmak zere, optik sahasnda, Kitb el-besir f ilm el-menzir adl bir ders kitab kaleme alr. XIII. yzyln ikinci yars ile XIV. yz-yln ilk yarsnda balayan bu sre, devam edecek, zellikle Semerkant mate-matik-astronomi okulunda temel yaklam olarak benimsenecektir; nitekim oku-lun nemli bir yesi, Fethullah irvn, Nasreddin Tsnin el-Tezkire f ilm el-heyesine yazd erhte, bn Heysem-Kemleddin Fris optiini hacimli bir biimde zetleyecektir.

Konunun nazar boyutuna bakldnda, optik olgu ve olaylarn tasvrlerin-deki deiimlerin, rnek olarak, k, krlma, yansma, renk ve grme tanmla-rndaki dnmlerin, hem idrk/itibr hem de gereklik/hakkt tasavvurlarn etkileyecei aktr. nk yukarda da iret edildii zere, kadm gereklik kresinin tasvri byk oranda gze ve grmeye dayaldr. Bu nedenle gzn anatomik yaps, k, renk ve zellikleri hussundaki bilgiler ile grme olaynn optik izah, ters grmeye akln optik mdahalesi gibi dier konulardaki tasavvur-larn, eynn bilgisi konusundaki dnceleri etkileyecei de izahtan vrestedir. Denilenler u ekilde de ifde edilebilir: Klasik kognitif psikolojide, ayklama ve soyutlama aamalarndan sonra elde edilen, tasavvur/kavram, yani trsel z, byk oranda plak gzn idrk etttii gereklikten hareketle tahsl edilirdi. Bu neden-le plak gze konu olan gereklik kresinin idrki, gz ve ona ilikin tm optik bilgilerin deimesiyle farkllaacaktr. Hatrlanmaldr ki, Descartesin, XVII. yzylda k ve grme olayn meknik bir biimde izah edebilmesi, bilimsel dilin meknikletirilmesi olgusunu hzlandrm; bu da pek ok fiziksel olayn mate-matiksel idrkini kolaylatrm; sonuta doann mantksal idrkinden mekniksel idrkine geii hzlandrmtr. Kitb el-menzra bu erevede bakldnda bn Heysemin bilgi anlaynn ne kadar farl olduu mhede edilebilir. rnek olarak, bn Heysem, menzr alanndaki almalarndan hareketle her trl bilginin maddesinin hiss, sretinin ise akl olduunu syleyerek, hiss bilgileri-mizden hareketle gereklik hakknda rettiimiz matematik ya da kavramsal modellerden herhangi birinin mutlak anlamda doru olduunu sylememizi mmkn klan st bir nazaryemizin bulunmadn iddi eder. te yandan, bn Heysem, aklmzn bedih kabul edilen ilkelerinin bile tecrb olduuna vurgu yapar. Bu erevede bn Heysemin, Aristoteles bn Sn izgisindeki mekn anlayn eletirerek hendes mekn kavramn ne kartmas da, onun optik sreler ile mesfe ve mekn ilikisini yeniden deerlendirmesine baldr. Ka-nmzca, tm bu birikim, hem ihbeddin Shreverdye hem de, zellikle Fahreddin Rzye, bn Sn dizgesinin dnda farkl bir felsefe yapma fikrini ve imknn vermitir. Nitekim Fahreddin Rz, bn Heysemin dncelerini dik-katli bir biimde ele alr. Bu erevede, burada, Fahreddin Rznin ilm-i heyet tasavvurunun da allmas gerektiine iaret etmeliyiz. XIII. yzylda, Abdllatif el-Badadnin, bn Heysemin me

felsefe sempozyumu-enson.pdf

Documents