მევენახეობა-...

ერმილე ნაკაშიძე

მევენახეობა- მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,

აჭარაში და აფხაზეთში

qarTuli vazi da Rvino: literaturuli memkvidreoba


მევენახეობა-მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,


მეორე გამოცემა

თბილისი2018

რედაქტორები: დ.მაღრაძე ი.მდინარაძე თ.მაღრაძე

წიგნი წარმოადგენს ცნობილი ქართველი აგრონომის ერმილე ნაკაშიძის მიერ1929 წელს გამოქვეყნებული ნაშრომის „მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში“მეორეგამოცემას,რომელშიცგანხილულიადასავლეთ საქართველოს რეგიონების – გურიის, სამეგრელოს, აჭარისა დააფხაზეთის–მევენახეობისადამეღვინეობისისტორიულიფაქტები,ტრადიციები,ვაზისჯიშები,ღვინისდაყენებისწესებიდათვისებები,სოკოვანიდაავადებებისადა ფილოქსერას მავნეობის შედეგები, ვენახის გაშენების წესები და ადგილები,მევენახეობა-მეღვინეობისპროდუქციისგაზრდისღონისძიებებიდაასეშემდეგ.

წიგნიგანკუთვნილიამევენახეობა–მეღვინეობისსაკითხებითდაინტერესებულიმკითხველთაწრისათვის.

გამომცემლობა„პეტიტი“.

ISBN–978-9941-9567-7-5

წიგნიგამოცემულიაღვინისეროვნულისააგენტოს„ქართულივაზისადაღვინისკულტურისკვლევისსამეცნიეროპროექტის“სერიულიგამოცემის„ქართულივაზიდაღვინო:ლიტერატურულიმემკვიდრეობა“ფარგლებში.

ერმილე ნაკაშიძემევენახეობა–მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში.მეორეგამოცემა.

ღვინისეროვნულისააგენტოსგამოცემა.თბილისი.2018წელი.,60გვ

ერმილე ნაკაშიძე:

ბიოგრაფიული ცნობები .....................................................5

ერმილე ნაკაშიძის ნაშრომების ბიბლიოგრაფია ................10

ერმილე ნაკაშიძის წიგნი „მევენახეობა – მეღვინეობა

გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში“

დღევანდელი გადასახედიდან ..........................................15

ერმილე ნაკაშიძე, მევენახეობა – მეღვინეობა

გურია – სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში .................19

მევენახეობა – მეღვინეობა გურია – სამეგრელოში .............21

მევენახეობა აჭარაში ........................................................48

მევენახეობა-მეღვინეობა აფხაზეთში ................................50

კომენტარები ....................................................................55

წიგნში გამოყენებული ზოგიერთი ძველი ტოპონიმის,

სიტყვისა და ტერმინის განმარტებები ................................57

სარჩევი:

ermile nakaSiZe

5

მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში

1859წლის8 ივლისს (21ივლისიძველისტილით)სოფელმაკვა-ნეთში(ოზურგეთისმაზრა)დაიბადაერმილენაკაშიძე,შემდგომშიცნო-ბილიქართველიაგრონომი.ერმილესდედა–მაკაერისთავი–რაჭისერისთავის,გრიგოლის,ქა-

ლიშვილიიყო.მამა–კაციანაკაშიძე–სამწუხაროდ,მალევეგარდაც-ვლილა30წლისასაკში,როდესაცერმილე2წლისყოფილა.ერმილენაკაშიძესადამისმეუღლესივლიტაასათიანს5შვილი–ერთივაჟიდაოთხიქალიშვილი–ჰყავდათ.ერმილემსწავლასოფელლიხაურისსკოლაშიდაიწყო,შემდეგგა-

დავიდა ოზურგეთის საქალაქო სასწავლებელში, ხოლო 1879 წელსქუთაისისკლასიკურიგიმნაზიისIVკლასშიჩაირიცხა.მასთანერთადსწავლობდა მომავალი აკადემიკოსი ექვთიმეთაყაიშვილი,რომელიცმისი მკვიდრიმამიდაშვილი იყოდა, აგრეთვე, მეორემომავალი აკა-დემიკოსი,აღმოსავლეთმცოდნე,სანკტ-პეტერბურგისუნივერსიტეტისპროფესორინიკომარი,რომელთანაცერმილესდიდიმეგობრობააკა-ვშირებდა.1883წელსერმილემდაამთავრაქუთაისისგიმნაზია,მაგრამუსახ-

სრობისგამოუმაღლესშისწავლისგაგრძელებაპრობლემადრჩებოდამანამ,სანამქუთაისისსათავადაზნაურობანკმა5სტიპენდიაარდანიშ-ნაიმპირთათვის,ვინცუმაღლესსასოფლო-სამეურნეოსასწავლებელ-შიწავიდოდასასწავლებლად.საბედნიეროდ,ერთისტიპენდიაწილადხვდაერმილენაკაშიძეს,რომელიცმალევეგაემგზავრაპოლონეთში,ნოვოალექსანდრიის (ამჟამინდელისახელიPuławy)სასოფლო-სამე-ურნეოდასატყეოინსტიტუტში.ერმილენაკაშიძისმიერაგრონომიულიდარგისარჩევაშემთხვევი-

თიარყოფილა.მასბავშვობიდანაინტერესებდააგრონომია,ჯერკი-დევ10-12წლისამსოფელშიპატარასანერგემოაწყო,სადაცთხილი,ვაშლისსხვადასხვაჯიში,თუთისადაკაკლისხეებიდარგო.

ერმილე ნაკაშიძე: ბიოგრაფიული ცნობები

6


1886წელსერ.ნაკაშიძემწარჩინებითდაამთავრაინსტიტუტისსრუ-ლიკურსიდადაბრუნდასამშობლოში.ერ.ნაკაშიძისსახელთანაადაკავშირებულიმშობლიურსოფელმა-

კვანეთშიპირველისასწავლებლისგახსნა,რომლისთვისაცმანსაკუ-თარი მიწის ნაკვეთი გამოყოდა მეუღლესთან, ივლიტა ასათიანთან,ერთადუძღვებოდა,აგრეთვე,ოზურგეთისსასოფლო-სამეურნეოსკო-ლის დაარსება, სადაც ისწავლებოდა მეაბრეშუმეობა, მეფუტკრეობა,მებაღეობა,მევენახეობა,მეღვინეობა,მემინდვრეობადასხვ.1887-1896 წლებში ერ. ნაკაშიძე იყო წინამძღვრიანთკარის სასო-

ფლო-სამეურნეო სკოლის პირველი დირექტორი. აღსანიშნავია, რომამსკოლამსოფლისმეურნეობისმრავალისპეციალისტიმოამზადა.როგორცმევენახეობა–მეღვინეობისდარგისსპეციალისტი,განსა-

კუთრებულყურადღებასუთმობდანაცრის,ჭრაქის,ფილოქსერასადავაზისსხვადაავადებებისადამავნებლებისდახასიათებას,მათსაწი-ნააღმდეგოღონისძიებათაგაშუქებას.მისიდაკვირვებით,გურია-სამე-გრელოშინაცარი1851წელსშეუნიშნავთ,რომელმაცმალემოიკიდაამმხარეშიფეხი,რადგანაცაქიპოვასაუკეთესოპირობებიგავრცელები-სათვის–სითბოდატენი.1892-1896 წლებში დაიწყო მისი საქმიანობის ახალი ეტაპი კავკა-

სიისსაფილოქსეროკომიტეტში(შეიქმნა1885წელსრუსეთისსახელ-მწიფოქონებისმინისტრისგანკარგულებით) აგრონომ-ინსპექტორისთანამდებობაზე. მევენახეობის საკითხებზე ის აქ მუშაობდა ისეთ გა-მოჩენილაგრონომებთანდასოფლისმეურნეობისსპეციალისტებთანერთად,როგორებიციყვნენ:ვ.ა.სტაროსელსკი,ი.ზ.ანდრონიკაშვი-ლი,ს.ნ.ტიმოფეევი,ვ.ნ.გეევსკი,ვ.დ.ინანიშვილი,ა.ს.ფირალოვიდასხვ.ერმილენაკაშიძემმოიარასაქართველოსმევენახეობისთით-ქმისყველარეგიონი,რათაადგილზევეშეემოწმებინაფილოქსერითადასხვადაავადებებითდაზიანებულივენახებისმდგომარეობადადახ-მარებაგაეწიამოსახლეობისათვისმათწინააღმდეგსაბრძოლველად.1892წლისივნისშიერმილენაკაშიძემმოიარაიმერეთისმრავალი

სოფელი,სადაცისაკვირდებოდაგავრცელებულსოკოვანდაავადებე-ბს. პრაქტიკულიდახმარება გაუწია მოსახლეობას ვენახების წამლო-ბასთან დაკავშირებით. ის მუშაობდა შემდეგ სოფლებში: ჯოკოეთი,კაცხი,ნავარზეთი,რგანი,ბუნიკაური,სარქველთუბანი,ზადარგანი,ტა-ბაკრება,დარკვეთი,კრონისი,მღვიმე,ხოლიპირიდაწირქვალი.

7


ერმილენაკაშიძემშეამოწმააგრეთვეკახეთისრაიონებისადაზა-ქათალისოლქის მევენახეობის მდგომარეობა. იგიდამხმარე პერსო-ნალთანერთადდაუღალავპროპაგანდასეწეოდაამრაიონებშივაზისწამლობის ახალი წესების დასანერგად. პრაქტიკულად ეხმარებოდამისმფლობელებსვენახისმოვლასადაშეწამვლაში,აგრეთვე,ღვინისტექნოლოგიისგაუმჯობესებაში.ერმილენაკაშიძისიმდროინდელიმოხსენებისმიხედვით,სოკოვა-

ნიდაავადებებით მეტადდაზიანებული ვენახები იყო ალაზნის გაღმამხარეში,რასაცხსნიდავაზისშესაწამლიმასალებისადასაწყობებისუქონლობით. მხარეში ერთადერთი საწყობი კი, რომელიც ყვარელ-ში მდებარეობდა, ვერ აკმაყოფილებდა ვენახის მფლობელთა დიდმოთხოვნილებებს. მისმა თავგამოდებულმა ცდამ, გაეუმჯობესებინადაღუპვისპირასმდგარიკახეთისმევენახეობა,შედეგიგამოიღო–არ-სებულივითარებათანდათანუმჯობესდებოდა.მევენახეობისადამეღვინეობისსაკითხებზემუშაობისშედეგადერ.

ნაკაშიძე1896წელსკრებულში«СборниксведенийповиноградарствуивиноделиинаКавказе»გამოსცემსორნაშრომს:«ВиноградарствовИмеретии»(Вып.Ш)და«ОчерквиноградарстваивиноделияГуриииМингрелии»(Вып.IV).მევენახეობა–მეღვინეობასისისევუბრუნდება1929წელსდააქვეყნებსწინამდებარეწიგნს„მევენახეობა–მეღვინეო-ბაგურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში“.1896-1905წლებშიერ.ნაკაშიძემუშაობდამიწათმოქმედებისდეპა-

რტამენტში აგრონომ-ინსპექტორად, საიდანაც 1909 წელს მივლინე-ბულიიყოთურქეთში(კერძოდ,ლაზეთში)იქაურითხილისკულტურისშესასწავლადდათხილისჯიშებიცშემოიტანა–ამმოგზაურობისამსა-ხველამბებსმანვრცელისტატიებიმიუძღვნა.ერ.ნაკაშიძესდავალებულიჰქონდადასავლეთსაქართველოშიჩაის

კულტურისგავრცელება,რომელიცწარმატებითგანახორციელაგურია–სამეგრელოსადააფხაზეთში.მანპირველმამოაწყოჩაისპლანტაციებიდათავისიხელითრგავდაჩაისბუჩქებს.1905-1911წლებშიხელმძღვა-ნელობდა ოზურგეთის ჩაის საცდელ პლანტაციას. სოფელ მაკვანეთშიმდებარეთავისმამულშიმანჩაისპლანტაციაგააშენა,სოფელზვანშიკი,1914წელსმიხეილნაკაშიძესთანერთად,პირველიჩაისფაბრიკაააგო.ისაღნიშნავდა,რომჩაისბუჩქიძალიანკარგადხარობდასიმინდი-

სათვის უვარგის ნიადაგზე, აგრეთვე ზეგნების ნიადაგზე ე.წ. წითელ

8


მიწებზე.მთელდასავლეთსაქართელოშიიმდენადგაფართოვდაჩაისპლანტაციების მოსაწყობად მუშაობა, რომ საკმარისი აღარ იყო მი-წათმოქმედების სახალხო კომისარიატის განყოფილებაში შექმნილიმცირე აპარატი ერმილე ნაკაშიძის ხელმძღვანელობით. აღნიშნულისგამო,1925წლისდეკემბერშიდაარსდასააქციოსაზოგადოება„საქა-რთველოსჩაი“,რომელიცჩაისპლანტაციებისადაჩაისმრეწველობისსაქმესგანაგებდა.1928წელსგამოდისერ.ნაკაშიძისწიგნი„ჩაისბუჩქი,მისიგაშენება

დაჩაისდამუშავება“.1911-1921წლებშიერ.ნაკაშიძემიწათმოქმედებისსამინიტროსსპე-

ციალისტადმიიწვიეს.იგიიყოჯერსახალხომამულებისსპეციალისტი,შემდგომმებაღე-მევენახეობის,სუბტროპიკულიდასამკურნალომცე-ნარეთაგანყოფილებებისინსპექტორიდაგანაგებდასაქართველოში,უფრომეტადკი–მისდასავლეთნაწილში,სუბტროპიკულდასამკურ-ნალო მცენარეთა კულტურების მიმართულებას. ამავე დროს ხელმ-ძღვანელობდააღნიშნულიდარგებისსანერგეებს,აკონტროლებდადასათანადომითითებებსაძლევდამათ.სხვაკულტურებთანერთად,ერ.ნაკაშიძისთაოსნობითმოსახლეო-

ბამხელიმოჰკიდალიმონის,ფორთოხლის,მანდარინისადასხვასუბტ-როპიკულიმცენარეებისგაშენებას.მაგრამ1910-11წლებშიდაშემდგომ1924-25წლებშიტემპერატურისსაგრძნობლადდაცემამდაყინვებმანა-რგავებიდააზიანადაგაახმო,მოსახლეობასკიაღნიშნულიკულტურისკვლავგაშენებისშიშიდაეუფლა.საბოლოოდ,პრობლემააღმოიფხვრა,ერმილენაკაშიძისადამთავრობისხელმძღვანელობითჩატარებულმაღონისძიებებმა–მოსახლეობაშიგაევრცელებინათცოდნასუბტროპიკუ-ლიმცენარეებისყინვისაგანდასაცავად,შედეგიგამოიღო.კვლავდაი-წყოციტრუსოვანიკულტურისაღდგენადაგაფართოვება.ერმილენაკაშიძისავტორობითაადაბეჭდილიწიგნი„ნარინჯოვნები“

(1934),რომელშიცყოველმხრივაადახასიათებულიმანდარინი,ფორთო-ხალი,ლიმონი,ნარინჯი,ლეიმი(ლაიმი),სამყურალიმონიდასხვა.1911წლისმოხსენებაშიმისიყურადღებადაფნამაცმიიპყრო.მისი

თქმითდაფნისფოთოლსერთსაუკუნეზემეტიიყო,რაცსამეგრელოშიაგროვებდნენდაზღვითრუსეთშიგაჰქონდათ.1930წელსერ.ნაკაშიძემგამოსცაწიგნი„ზეთისხილისხე,მისიგა-

შენებადამოვლა“,რომელშიცდაახასიათაესმცენარე,აღწერამისი

9


ბიო-ეკოლოგიურითვისებები,ჯიშები,მოთხოვნილებებინიადაგისადაჰავისადმი,გამრავლებისხერხებიდასხვ.ამ აქტივობების შედეგად, გურიაში, სამეგრელოსა და აფხაზეთში

ფართოდგავრცელდაჩაიდასხვასუბტროპიკულიკულტურები.ერმილე ნაკაშიძე მიუთითებდა, რომ ფილოქსერის გავრცელებამ

ყველაზემძლავრიდარგის–მევენახეობისდაქვეითებაგამოიწვია.ამზარალისშესამცირებლადკისაჭიროდმიაჩნდასხვაისეთიძვირფასიმცენარისმოშენება,როგორიცაააბუსალათინი.მანამსაკითხსრამდე-ნიმეშრომაცმიუძღვნა,მათშორისორიმეტადმნიშვნელოვანი–გამო-ცემული1895და1930წლებში.ერ.ნაკაშიძე,როგორცოზურგეთისთამბაქოსსაცდელიპლანტაციის

გამგე,მონაწილეობდათამბაქოსგაშენებისადამოვლა-მოყვანისსაქმეში.ი.ქურდიანთანერთადერ.ნაკაშიძეარისავტორიორტომიანისახელ-

მძღვანელოს–„ტექნიკურიკულტურები”(1932),რომელიცაქტიურადგა-მოიყენებოდასოფლისმეურნეობისმუშაკებისადასტუდენტებისათვის.პენსიაში გასვლის შემდეგ ერმილე ნაკაშიძე კვლავ აქტიურად

აგრძელებდა მუშაობას საგამომცემლომიმართულებით. სოფლის მე-ურნეობისაქტუალურსაკითხებზემრავალიწერილიგამოაქვეყნაჟურ-ნალ-გაზეთებში,გამოსცაწიგნებიდაბროშურები:„პამიდორისშენახვასაზამთროდ“,„ნიადაგიშემოდგომაზეუნდადაიბაროს”დასხვა.ერმილენაკაშიძეგარდაიცვალა1937წლის7მაისს,78წლისასაკ-

ში.დაკრძალულიათბილისში,ვაკისსასაფლაოზე.ერმილენაკაშიძემდატოვასახელიდიდიქართველიაგრონომისა,

რომლისღვაწლისოფლისმეურნეობისსაქმეშიუსაზღვროა.

გამოყენებული ლიტერატურა:თოდუაგ.1964.ერმილენაკაშიძე. //ქართულისაბჭოთაენციკლოპე-

დია.მთავარირედ.ირ.აბაშიძე.თბილისი.ტომი7.გვ.302.თოდუა გ. 1965. ერმილენაკაშიძე. სერიულიგამოცემა „სოფლისმე-

ურნეობისქართველიმოღვაწეები“:ავტორი–რედ:ი.ფ.სა-რიშვილი.თბილისი.79გვ.

კალანდაძებ.2008.ქართული ღვინისა და ალკოჰოლური სასმელების მატიანე თბილისი:პეტიტი,2008.220გვ.

საქართველოსპარლამენტისერ.ბიბლიოთეკა–„საქართველოსმეღ-ვინეები“.http://www.nplg.gov.ge/winemakers/ka/00001851/

10


ერმილე ნაკაშიძისნაშრომების ბიბლიოგრაფია

წიგნებინაკაშიძეერ.1895.აბუსალათინი(ზეთისმცენარე)დამისიმოშენება,

ქუთაისი.„მეურნის“რედ.გამოცემა.24გვ.ნაკაშიძეერ.1927.თხილი,მისიგაშენებადამოვლა.ტფილისი.გამო-

მცემლობა„სახელგამი“,39გვ.ნაკაშიძეერ.1927.სიმინდისჩრჩილი.ტფილისი.გამომცემლობა„სა-

ხელგამი“.16გვ.ნაკაშიძეერ.1928. ჩაის ბუჩქი, მისი გაშენება და ჩაის დამუშავება.

ტფილისი.გამომცემლობა„სახელგამი“.72გვ.ილ.ნაკაშიძეერ. 1929. მევენახეობა-მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში,

აჭარაში და აფხაზეთში. გამომცემლობა „სახელგამი“.ტფილისი.60გვ.

ნაკაშიძეერ.1930.აბუსალათინიდამისიმოყვანა.გამომცემლობა„სა-ხელგამი“.ტფილისი.27გვ.

ნაკაშიძეერ.1930.ზეთისხილისხე,მისიგაშენებადამოვლა.გამოცე-მლობა„სახელგამი“.ტფილისი.19გვ.

ნაკაშიძეერ.1930.მანდარინისგაშენებადამოვლა.ტფილისი.გამო-მცემლობა„სახელგამი“.42გვ.

ნაკაშიძეერ.1931.ლუფაანუმცენარისღრუბელი.ტფილისი.გამომცე-მლობა„სახელგამი“.30გვ.

ნაკაშიძეერ.1931.ნაგავიცსიმდიდრეა.ტფილისი.გამომცემლობა„სა-ხელგამი“.16გვ.

ნაკაშიძეერ.1931.რამიანუჩინურიჭინჭარი.ტფილისი.გამომცემლო-ბა„სახელგამი“.39გვ.

ნაკაშიძეერ.1931. საქონლის საკვების დამჟავება ანუ დასილოსება.ტფილისი.გამომცემლობა„სახელგამი“.41გვ.

ნაკაშიძეერ.1932.ბეღლისმავნებლებიდამათთანბრძოლა.ტფილი-სი.გამომცემლობა„სახელგამი“.3გვ.ილ.

11


ქურდიანიი.,ნაკაშიძეერ.1932.ტეხნიკურიკულტურები.ნაწილი1.ზე-თოვანი მცენარეები (სოია, არახისი, მზესუმზირა, აბუსა-ლათინი).ტფილისი.გამომცემლობა„სახელგამი“.112გვ.

ქურდიანიი.,ნაკაშიძეერ.1932.ტეხნიკურიკულტურები.ნაწილი2.ბოჭ-კოვანი მცენარეები. ტფილისი. გამომცემლობა „სახელგა-მი“.91გვ.

ნაკაშიძე ერ. 1934. ნარინჯოვანნი. ტფილისი. გამომცემლობა „სახე-ლგამი“.93გვ.ილ.

სტატიებინაკაშიძეერ.1887. ფილოქსერასთან ბრძოლის მდგომარეობა ევრო-

პისუმთავრესქვეყნებში,სადაცმეღვინეობასწარმოებს.მრნ.,№10-11,გვ.8-9.

ნაკაშიძეერ.1888.გურია.„მეურნისკორესპონდენცია“.№2.გვ.8-9.ნაკაშიძეერ.1888.ღომისჩალა,როგორცსაკვებიმასალაპირუტყვი-

სათვის.მრნ.№6,გვ2-3.ნაკაშიძეერ.1888. ცდათუროგორი პატივი (სასუქი) გააუმჯობესებს

ეწერისმიწას.მრნ,.№3,გვ2-4.ნაკაშიძეერ.1892.ხელითსათესიქამანიანიმანქანაგუზიერისა.მრნ.,

№5-8,გვ11-12.ნაკაშიძეერ.1895.სოფ.ტვიში(ლეჩხუმისმაზრა).მრნ.,№9,გვ.8.ნაკაშიძეერ.1921. ჭვავი და მისი მოყვანა გურია-სამეგრელოში. სო-

ფლისმეურნე.№4,გვ8-12.ნაკაშიძეერ.1925.აგროდახმარებისეხლანდელიმდგომარეობასაქა-

რთველოში.ახალიგზა.№37,გვ12-13.ნაკაშიძეერ.1929.დასასვენებელისახლი„ბორჯომ-პლატო“.საბჭ.მე-

დიცინა.№1,გვ45-46.ნაკაშიძეერ.1905.ჩაისბუჩქისგაშენებაგურია-სამეგრელოში.ცნობის

ფურცელი.№2793.ნაკაშიძეერ.1909.წერილიოსმალეთიდან(სოფელიპლახანა).დროე-

ბა.26თებ.№44.ნაკაშიძეერ.1909. ქალაქი კირასუნდა და ქართველი მაჰმადიანები.

დროება.22აპრ.№87.ნაკაშიძეერ.1909.ოსმალთაშორის(წერილიტრაპიზონიდან).დროე-

ბა.6მაისი.№99.

12


ნაკაშიძეერ.1911.წერილისაზღვარგარეთიდან.სახალხოგაზეთი.№203.

ნაკაშიძეერ.1913.მოკლედარიგებაჩაისბუჩქისგაშენებისადაჩაისგაკეთებისშესახებ.სასოფლოგაზეთი.№27,2ივნისი/№28,9ივნისი/№29,16ივნისი/№31.

ნაკაშიძეერ.1922.შაქრისჯიქურაანუოქროსცოცხადამისიმოყვანა.მიწისმუშა.№25.

ნაკაშიძეერ.1923. ბამბუკი ჩალამ-კალამი – ინდოეთისლერწამი. მი-წისმუშა.№309.

ნაკაშიძეერ.1923.თხილისგაშენებადამოვლა.მიწისმუშა.№291,16ოქტომბერი/№292,17ოქტომბერი/№294,19ოქტომბე-რი.

ნაკაშიძეერ.1923.თხილიდამისიმრეწველობაჭანეთში.მიწისმუშა.№305/№366.

ნაკაშიძეერ.1923. ნუ ვიქნებითუმადური (ვ. სტაროსელსკის გარდა-ცვალებიდან 7 წლისთავის შესრულების გამო). მიწისმუშა.4სექტ.№256.

ნაკაშიძეერ.1924.წინამძღვრიანთკარისსამეურნეოსკოლადაილიაწინამძღვრიშვილი.3თებ.მიწისმუშა.№312.

ნაკაშიძეერ.1924.რასგვწერენსოფლიდან,სადახლო(ბორჩალოსმა-ზრა).მიწისმუშა.8ივნ.№364.

ნაკაშიძეერ.1924.რასგვწერენსოფლიდან,სოფელიხიდისთავი(გო-რისმაზრა).მიწისმუშა.24მაისი.№351.

ნაკაშიძეერ.1924.მეთამბაქოეობაგურიაში.მიწისმუშა.19ივნ.№372.ნაკაშიძეერ.1924.მევენახეობა-მეღვინეობისმდგომარეობაგურია-სა-

მეგრელოში. მიწის მუშა.№ 376, 24 ივნისი /№ 377, 25ივნისი/№379,27ივნისი.

ნაკაშიძეერ.1924.რასგვწერენსოფლიდან,ატენისხეობა(გორისმა-ზრა).მიწისმუშა.№368.

ნაკაშიძეერ.1925.მეტიყურადღებააგრონომიულდახმარებას.კომუ-ნისტი.20სექტ.№216.

ნაკაშიძეერ.1925. სასოფლო-სამეურნეო ტექნიკუმი კახეთში (ბაკუ-რციხეშიტექნიკუმისგახსნისასწარმოთქმულისიტყვა).4თებ.№28.

13


ნაკაშიძეერ.1925.ძველისტუმარი–მგზავრისშენიშვნები (ქუთაისი-დანალპანამდე).ახალიგზა.27სექტ.№35,გვ6-8.

ნაკაშიძეერ.1925. ჩაის კულტურადა მისი მომავალი ჩვენში. ახალიგზა.28ნოემბ.№1.

ნაკაშიძეერ.1926. აგრონომიულიდარიგება (პასუხი კითხვებზე). მი-წისმუშა.16სექტ.№89.

ნაკაშიძეერ.1928.დაფნისსაკითხიჩვენში.ახალისოფელი.12ივლ.№189.

ნაკაშიძეერ.1928.დაფნისგაშენება.ახალისოფელი.23აგვ.№195.ნაკაშიძეერ.1928.დაფნადამისიგაშენება.ახალისოფელი.26ივლ.

№191.ნაკაშიძეერ.1930.კენაფიდამისიმოყვანა.კომუნისტი.20აპრ.№90.ნაკაშიძეერ.1930.სოიაანუიაპონურიმუხუდო.კომუნისტი.22თებ.№

44.НакашидзеЕ.1896a.ВиноградарствовИмеретии. Сбор.свед.по

виногр.ивинод.наКавказе.Вып.Ш,Тифлис.1-32стр.НакашидзеЕ.1896b.ОчерквиноградарстваивиноделияГуриии

Мингрелии.Сбор.свед.повиногр.ивинод.наКавказе.Вып.IV,Тифлис.45-146стр.

НакашидзеЕр.1894.Корреспонденция.ИзЛечхумскогоуездаКут.Губ.Кавк.Сельск.х-во.№49/№50.С.849-850.

НакашидзеЕр.1895.ТекущаясельскохозяйственнаяжизньвГрузии.Кавк.Сельск.х-во.№70с.1236/№72с.1252.

НакашидзеЕр.1895.ОкультуреклещевиныиЗападномЗакавказе.Кавк.Сельск.х-во.№30с.1378/№81с.1397.

Накашидзе Ер. 1895. Корреспонденции. Из Сачидао, Сенаксковоуезда.Кавк.Сельск.х-во.№79с.1368.

НакашидзеЕр.1896.ОсостояниимолочногохозяйствавКутаисскойгубернии.Кавк.Сельск.х-во.№145с.2498.

Накашидзе Ер. 1896. Из Лечхумского уезда (Корреспонденция опричинахнеурожаявинограда).Вест.Виноделия.№1.

НакашидзеЕр.ТабаководствовГурии–Материалыпотабаководству.(приложениекКавк.Сельск.х-ву.За1898).

14


Накашидзе Ер. 1909. Фундук, его культура и промышленность вТурции.Кавк.х-во.№12с.11-12/№14с.11-13.

НакашидзеЕр.1915.РожьиеевозделываниевГуриииМингрелии.Кавк.х-во.№10с.5-7.

Накашидзе Ер. 1929. Виноградарство и виноделие в Грузии,Мингрелии,Аджарии,Абхазии.Субтропики.г.I.№5-6с.124-144.

Накашидзе Ер. 1935. Воспоминания о Н. И. Марре. Проблемыисториидокапиталистическогообщества.№3-4с.185-186.

15


2017 წელს 80 წელი შესრულდა ცნობილი ქართველი აგრონომისერმილე ნაკაშიძის გარდაცვალებიდან, რომელმაც მნიშვნელოვანიწვლილიშეიტანასაქართველოსსოფლისმეურნეობისგანვითარებაშიდადაგვიტოვაფასეულისასოფლო–სამეურნეომემკვიდრეობაწიგნე-ბისადასტატიებისსახით,რომელთაგანაცბევრსჯერკიდევარდაუკა-რგავთთავიანთისამეცნიეროღირებულება.წინამდებარეწიგნშიწარმოგიდგენთამცნობილიქართველიაგრო-

ნომისერმილენაკაშიძისერთ-ერთინაშრომის„მევენახეობა – მეღ-ვინეობაგურია – სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში“მეორეგა-მოცემას,რომელიცპირველადგამოქვეყნდა1929წელს„სახელმწიფოგამომცემლობის“ანუშემოკლებით„სახელგამის“მიერ.ნაშრომისთავიდანგამოცემაიმმოსაზრებებიდანგამომდინარეგა-

დაწყდა,რომისუკვედიდიხანიაბიბლიოგრაფიულიშვიათობასწარმო-ადგენს,მიუხედვადიმისა,რომმეტადსაინტერესოასაქართველოსამნაწილისმევენახეობისადამეღვინეობისშესწავლისთვალსაზრისით.ესპატარაწიგნისაინტერესონამუშევარიაარამარტოეთნოგრაფი-

ულიდაისტორიულითვალსაზრისით,არამედზოგიერთიიქმოყვანი-ლი ინფორმაცია და გამოთქმული მოსაზრება გასათვალისწინებელიშეიძლებაიყოსდღევანდელიმევენახეობა-მეღვინეობისგადასახედი-დანაც –განსაკუთრებითახლა,როდესაცამრეგიონშიკვლავაქტუა-ლურიგახდააღნიშნულიდარგებისტრადიციებისაღდგენა.1929წელსერ.ნაკაშიძისმიერგამოცემულნაშრომს„მევენახეობა–

მეღვინეობაგურია–სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში“წინუძღო-დამისივე„ОчерквиноградарстваивиноделияГуриииМингрелии“,

ერმილე ნაკაშიძის წიგნი „მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში“ დღევანდელი გადასახედიდან

16


რომელიცდაიბეჭდა1896წელსკავკასიისსაფილოქსეროკომიტეტისმიერ1894-1901წლებშიგამოცემული9ტომიანირუსულენოვანისერი-ისფარგლებში«СборниксведенийповиноградарствуивиноделиинаКавказе».ესბოლოგამოცემაწინასთანშედარებითშემოკლებულიქართულენოვანი ვარიანტია გურიისა და სამეგრელოს შემთხვევაში(მაგალითად, აკლიაქვეთავი „მევენახეობადამეღვინეობაპრინცესას.მიურატისმამულებში“),მაგრამძირითადადეყრდნობა1896წლისრუსული გამოცემის ინფორმაციას. ამავდროულად, მას დამატებულიაქვსცნობებიაფხაზეთისადააჭარისმევენახეობისადამეღვინეობისშესახებ,რაცზრდისნაშრომისგეოგრაფიულარეალს.წიგნიმრავალპროფილურიადააღწერსმევენახეობა –მეღვინეობის

სხვადასხვასაკითხსსაქართველოსამძველისძველმხარეებში,კერძოდ:ისტორიულწარსულს,„აგუნას“და„სთველისგიორგობის“ჩვეულებებს,ვაზისკულტივირებისწესებს,ინფორმაციასველურივაზისშესახებ,არყისგამოხდისტრადიციას, ვაზის სოკოვანიდაავადებებისდაფილოქსერისგავრცელებისისტორიას,სავენახეადგილისადაჯიშებისშერჩევას,ადგი-ლობრივიღვინოებისდახასიათებას,გავრცელებისგეოგრაფიასადაა.შ.მნიშვნელოვანიაერ.ნაკაშიძისინფორმაციავაზისჯიშებისშესახებ.

მასთითოეულირეგიონისმიხედვითაქვსმოცემულიჯიშებისსია,რო-მელიც საკმაოდ შთამბეჭდავიადა მოიცავს 109 სახელწოდებას, მათშორის:გურიის–59ჯიში,სამეგრელოს–40დააფხაზეთის–10.ჯიშე-ბისშესახებმოყვანილიაძირითადიმახასიათებლები:ვაზისზრდისსი-ძლიერე, სოკოვანდაავადებათამიმართმიმღეობა/გამძლეობა; მტევ-ნის,მარცვლის,წვენის/ტკბილისთვისებები;ღვინისმახასიათებლებიდარაცმთავარია–ჯიშებისგავრცელებასოფლებისმიხედვით.ჯიშებისკონტექსტშიასევესაინტერესოაზოგიერთიმათგანისსინო-

ნიმური და ვარიაციული სახელწოდებით მოხსენიება, რომლებიც შემ-დგომი დროის ამპელოგრაფიულ ლიტერატურაში (რამიშვილი, 1948,კეცხოველიდასხვ.1960)უკვეგანსხვავებულივარიაციულისახელითარის მოყვანილი – ამით ავტორი გვაბრუნებს ჯიშისორიგინალურ სა-ხელთანანგვაძლევსმისსინონიმურსახელწოდებას.მაგალითისათვის,შეიძლებამოვიხსენიოთ:მტევან-დიდი/მტევანდიდი,ჯუმუტა/ჭუმუტა,სხოლათობანი/სხილათუბანი,მტრედისფეხი/მტრედისფეხა,კიკაჩაი/კიკაჩა,მაკურენჩხი/მეკრენჩხი,ათანური/ათინაური,ხემხო/ხემხუ,ჩე-ჭიბეში/ჩეჭიფეში,ხარისთვალა/ხარისთვალა,მაგანაკური/მაგანაყუ-

17


რი,სამაჭრე/სამაჭრო,სამანჭრო/სამაჭრო,ხემხო/ხემხუ,წითლიანი/წითლანი,თეთრიშა/თეთრიშა,ათინური/ათინაური,საკმეველა/საკ-მიელა,დოდღო/დორდღო,მაჭკვატური/მაჭყვატური,ტოვანი/თოვანი,ჭიტაში/ჭითაში,დედოფლისკიტი/დედოფლისკითი,ჩეკში=ჩეჩკიში/ჩეჩქიში,შხუჩეში/ჩხუჩეში,კვაწახური/კვაწახურა,ჩე-კოლოში/ჩეკო-ლოში,ოპოპი/ოფოფი,აპაპნიშ/აპაპნიჟ,აგბიშ/აგბიჟ,ავოსირირსხვა/ავასირხვა,აჟიშ/აჟია,მახატური/მახათური,მანდიკორი/მანდიკოური.საინტერესოადაასევეუნდააღინიშნოსამწიგნშიმოყვანილიზო-

გიერთიჯიშისსახელწოდება,რომელიცაღარგვხვდებაშემდეგიდრო-ისამპელოგრაფიულლიტერატურაში,ესენია:საკვირჩხილა,მცვინარა,მუხიშხა,ტოვანი,ჭიტაში,მაბრა,ჩხერი,ტუტაში,ჩუპეში,ხარდანი,ქვა-ფათური,ცხინკილოური,საჯაოხური,ატპიუჟ,აჟიკვა.სავარაუდოდ,ამჯიშებისსახელებისუმეტესობაანდაზუსტდაშემდეგიამპელოგრაფი-ულიკვლევებისშედეგად,ანდაშეიძლებასულაცდაიკარგა,როგორცამასთვითონავტორიცვარაუდობს. მნიშვნელოვანია ერ. ნაკაშიძის მონაცემები საქართველოში გა-

ვრცელებული ვაზისჯიშის „იზაბელას“ – იგივე „ადესის“ შესახებ. ისმიმოიხილავსამამერიკულიწარმოშობისვაზისჯიშისჩვენშიშემოტა-ნისისტორიას,მოჰყავსმისგანღვინისდაყენებისმეთოდები,აფასებსჯიშისდადებითდაუარყოფითმხარეებს. ერ.ნაკაშიძისინფორმაციამაღალსაიმედოაიმდენად,რამდენადაცისიმპერიოდისაგრონომია,როცაესჯიშისაქართველოშიმე-19საუკუნისშუაწლებშიქალაქოდე-სიდანშემოიტანეს.ამიტომმისთვისდიდიალბათობითხელმისაწვდო-მი იქნებოდაისწერილობითითუზეპირგადმოცემისწყაროები,რომ-ლებიც საშუალებას აძლევს მას მოეთხრო „ადესის“ ინტროდუქციისისტორიასაქართველოშიდაამჯიშითსხვაადგილობრივიჯიშებისჩა-ნაცვლებისმიზეზები,ხოლოროგორცგამოცდილმევენახეს,მოეხდინაჯიშისადამისგანმიღებულიღვინისსწორიშეფასება.ცალკე გამოყოფისღირსია ერ. ნაკაშიძის მიერ მაღლარი ვენახის

გაშენებისადამოვლისწესებისაღწერა,ამმიზნითგამოყენებულისა-ყრდენიხეებისდახასიათება,მაღლარიმევენახეობისშედარებადაბ-ლართან:აქკიაღსანიშნავიაავტორისმიერიმისტორულიგამოცდი-ლებისგანზოგადებადასწორიდასკვნებისგაკეთება,რომელიცმოჰყვადაბლარიმევენახეობისდანერგვასსაქართველოსამრეგიონშიმე-19საუკუნის30-იანიწლებიდან.

18


ვაზის ჯიშების დახასიათების შემდეგ ავტორი იძლევა შემდეგ ინ-ფორმაციას ყურძნისკრეფისვადებისადახერხების,ღვინოებისდა-ყენებისწესებისადათვისებების,ჯიშებისგავრცელებისგეოგრაფიის,მათიდადებითიდაუარყოფითითვისებების,ასევერეალიზაციისადაპოპულარობისშესახებ,რაცმეტადმნიშვნელოვანიაენოლოგიურიპო-ტენციალისშეფასებისათვისდა ქართულიმეღვინეობის ისტორიულიწარსულისგამოსარკვევად.აღსანიშნავია,რომერ.ნაკაშიძისნაშრომსდიდმნიშვნელობასანი-

ჭებდნენშემდეგიდროისცნობილიმევენახეები.მაგალითისთვისმოგ-ვყავსმ.რამიშვილის„გურიის,სამეგრელოსდააჭარისვაზისჯიშები“(1948)დან.კეცხოველის,მ.რამიშვილისადად.ტაბიძის„საქართვე-ლოსამპელოგრაფია“(1960),სადაცვხვდებითერ.ნაკაშიძისაღნიშნუ-ლინაშრომისხშირციტირებასამავტორიტეტულიმეცნიერებისმიერ.ნაშრომისგამოცემისათვისმზადებისადატექსტისრედაქტირებისდროს

გასწორდარამდენიმეთვალშისაცემიშეცდომა–სავარაუდოდ,უფროტი-პოგრაფიულიწარმოშობის,მაგრამმაქსიმალურადიქნაშენარჩუნებულიმაშინდელიქართულიენისგრამატიკულინორმებიდაავტორისეულისტი-ლი.ზოგიერთიძველისახელის,ტოპონიმისადატერმინისმნიშვნელობები,რომლებიცგამოყენებულიიყოXIXსაუკუნსადაXXსაუკუნისდასაწყისშიდადღესაღარიხმარება,ახსნილიაამგამოცემისბოლოს.

გამოყენებული ლიტერატურა:კეცხოველინ.,რამიშვილიმ.,ტაბიძედ.1960.საქართველოსამპელოგ-

რაფია.საქართველოსსსრმეცნიერებათააკადემიისგამო-მცემლობა.თბილისი.439გვ.

ნაკაშიძე ერ., 1929. მევენახეობა – მეღვინეობა გურია-სამეგრელოში,აჭარაშიდააფხაზეთში.გამომცემლობა„სახელგამი“.ტფი-ლისი.61გვ.

რამიშვილი მ. 1948. გურიის, სამეგრელოს და აჭარის ვაზის ჯიშები.თბილისი.გამომცემლობა„ტექნიკადაშრომა“.326გვ.

НакашидзеЕ.1896a.ВиноградарствовИмеретии. Сбор.свед.повиногр.ивинод.наКавказе.Вып.Ш,Тифлис.1-32стр.

НакашидзеЕ.1896b.ОчерквиноградарстваивиноделияГуриииМингрелии.Сбор. свед.повиногр.ивинод.наКавказе.Вып.IV,Тифлис.45-146стр.

მევენახეობა – მეღვინეობა გურია – სამეგრელოში, აჭარაში და აფხაზეთში


21


მევენახეობას გურია-სამეგრელოს სასოფლო მეურნეობაში უხსო-ვარდროიდანეჭირასაპატიოადგილიდადიდადგანვითარებულიიყო.ამასმოწმობენბევრიმწერალიდამოგზაური,როგორცძველები–ჰო-მეროსიდანდაწყებული,ისეახალიდროის:შარდენიa,ლამბერტიb,კო-ნტარინიc,დიუბუადემონპერეd,ჰაკსტჰაუზენიeდაბევრისხვა.გურია-სამეგრელოს თითქმის ყოველ სოფელში ჩვენ ვპოულობთ

ყურძნის საქაჩავის ქვის ნაწილებს, რომელნიც ეხლა მიტოვებულიადაეხლანდელმამოდგმამმისისახელიცარიცის;ეხლანდელდროშიუსარგებლოდ არის მიტოვებული უზარმაზარი ჭურები (ქვევრები) დასაწნახელები,რომელნიცჩვენგვხვდებაყოველნაბიჯზეგურულისანმეგრელისოჯახში.გარდა ამისა, ხალხში დარჩენილია ბევრი ჩვეულება და უქმეები,

რომელნიცდაწესებულიამევენახეობა-მეღვინეობისპატივსაცემად.აქჩვენმოვიყვანთუფროგავრცელებულდაშესანიშნავჩვეულებებს:გუ-რიაშიყოველგანდასამეგრელოშიაცადგილ-ადგილახალიწლისსაღა-მოსერთჩვეულებას,რომელსაც„აგუნას“-სეძახიან.ოჯახისუფროსითავისოჯახისწევრებისთანხლებით,ანთებულითაფლისსანთლებით,შედისმარანში,ანთუმარანიარააქვს,მიდისიმადგილზე,სადაცსაწ-ნახელისდგას,თანმიაქვთღორისთავი,ხაჭაპურიდადოქითღვინო.ოჯახისუფროსიიღებსტარიანთოხსანცულს,ურტყამსყუითდაპირ-ქვავებულსაწნახელსდათანმაღალისხმითდამღერის:

აგუნა,აგუნაგადმოიარეო,ბახვი,ასკანაგადმოიტანეო,ჩვენვენახსბევრიყურძენიდასხვ.

მევენახეობა – მეღვინეობა გურია – სამეგრელოში

22


ამსიმღერასსამჯერგაიმეორებენდაიქვეშესჭამენღორისთავს,ხაჭაპურსდადალევენღვინოს.აგუნაყოფილამიწისნაყოფისდაბარაქისღმერთიდამასკერპთა-

ყვანობისდროსთაყვანსსცემდნენ.სოფლებიბახვიდაასკანაცნობი-ლიიყვნენგურიაშიშესანიშნავიღვინოებითდათვითსახელიამსო-ფლებმამიიღობახუსისაგან–(ღვინისღმერთი)დაასკანიდან,ენეისშვილისგან,რომელსაცზოგიერთწყაროებისმიხედვითბახუსთანაქვსნათესაობა*)1.ამის მსგავსი ჩვეულებაა სამეგრელოშიც. საახალწლოდ ამისთვის

ცალკე აცხობენ 4 ხაჭაპურს, ამ ხაჭაპურებს აწყობენ გიდელში (მოგ-რძო,ცილინდრული კალათიმაღლარი ყურძნისსაკრეფი)და ატანენმარანშიშესატანადპატარაქალს,გოგოს;მარნიდანგამოაქვსდოქითღვინოპატარაბიჭს;ისინიშეხვდებიანთუარაერთმანეთს,დაეტაკე-ბიანდარომელიცგაიმარჯვებსართმევსდამარცხებულსხაჭაპურსანღვინისდოქსდაშეაქვსმარანში.აქთავსიყრისმთელიოჯახი,ჭამენხაჭაპურს,სვამენღვინოს,ურტყამენჯოხსსაწნახელსდათანდამღე-რიან:

ჰაიგიდელი,გიდელი,ჩემივენახისავსემტევნებითდასხვ.

თუვაჟმაგაიმარჯვა,იმწელსღვინისდაჭირნახულისმოსავალიკა-რგიიქნება,თუქალმა–აბრეშუმისდაყველაიმისი,რასაცქალიოჯა-ხშიაკეთებს.ყურძნისდაკრეფისშემდეგზოგიერთსოფლებშიიხდიანკიდევერთ

ჩვეულებას,რომელსაც„სთველისგიორგობას“ეძახიან.კლავენთხასანმამალსოჯახისშეძლებისდაგვარადდააკეთებენფელამუშს(თათა-რას);ოჯახისუფროსიმოიკიდებსზურგზებავშვს,ანწამოისხამსსაბა-ნს,მიდისეზოშიახლოდარგულვენახებთანდააცხებსმასფელამუშს,ამასთანგამოსთქვამსხმამაღლასურვილს,რომმისივენახიცისედაი-ტვირთოსყურძნით,როგორცისარისდატვირთული.ვაზიაქძალიანდიდიიზრდება,განსაკუთრებითტყეში;ვაზისტანი

ნახევარარშინისსიმსხოსიდახანმეტიცაქძალიანხშირიმოვლენაა.ამზომისვაზისმერქანისგანეკლესიებშისაკურთხეველისაღსავლის1. ИзвестиядревнихгреческихиримскихписателейоКавказе–Гана.

23


კარებსაკეთებდნენ;ამნაირიკარებიგურია-სამეგრელოსეკლესიებშიბევრგანარის.ველურადვაზიაქგვხდება914,4მეტრის(3000ფუტისსიმაღლეზეზღვისდონიდან).ყველაამცნობებისმიხედვითგურია-სამეგრელოშიადგილობრივი

მცხოვრებლები მევენახეობა-მეღვინეობას ეწეოდენ უხსოვარ დროი-დანდააქაურმეურნეობასესდარგისაფუძვლადედო.აქვაზსაშენებდნენმარტომაღლარად,ე.ი.უშვებდენხეებზე;დაბ-

ლარივენახი,სარებზეგაშენებული,აქწინეთიშვიათიიყო.უწინიქა-ურიმაღლარიიძლეოდასაუკეთესოღვინოს,ასერომგურია-სამეგრე-ლომეღვინეობისმხრივცნობილიიყოდასავლეთსაქართველოშიისე,როგორცეხლაზემოიმერეთიდარაჭა-ლეჩხუმია.ორმოცდაათიან წლებში ვაზს გაუჩნდა ავადმყოფობა – ნაცარი

(OidiumTuckeri).ესსენიგადმოტანილიიქნაევროპისადაყირიმისვა-ზებთანერთად,რომელიცძალიანბევრიშემოდიოდასაქართველოშიმეფისმოადგილისთავ.ვარანცოვისდროს.ამსენმათავისგანვითა-რებისათვისაქიპოვაუფროკარგიპირობები,ვინემიმერეთში,სადაცნაკლებისინესტეადახშირადქრისზენა–ქარი.ნაცარმაგურია-სამეგრელოშიადგილობრივიჯიშისვაზებითითქმის

სულ მოსპო და მათ ადგილას მცხოვრებლებმა გააშენეს „იზაბელა“VitisLabrusca(ადგილობრივ„ადესად“წოდებული),რომელსაცნაცარიდაჭრაქი(ობი)არეკარება.ყველგანდაიწყესამადესასგაშენებადამოკლეხანშიისერთობგავრცელდა.ამის გამო გურია-სამეგრელოში მევენახეობა არ შეცვლილა, დარჩა

ისევძველწესზე–იგივემაღლარი,ისევსავენახეხეები,მხოლოდნაცვ-ლადადგილობრივიჯიშისვაზებისა,იმავეხეებსმიურგესიზაბელა-ადესა.ადესამოსავალსძალიანბევრსიძლევა,მაგრამღვინოადგილობრი-

ვივაზისღვინოსთანშედარებითმეტადმდარედანაკლებიხარისხისგამოდის.ღვინისბევრმამოსავალმადამასთანამღვინისსაბაზროდუვარგისო-

ბამშექმნაამმხარეში,განსაკუთრებითგურიაში,მეურნეობისახალიდა-რგი–არყისხდა:არაყსხდიანჭაჭისგარდაპირდაპირადესისღვინოდან.ესმრეწველობაგურიაშიიწყება1889წელს,ამხნიდანთანდათან

მატულობდადა1896წელსმრეწველობისამდარგმამიაღწიაუმაღლესწერტილამდე;ამწელსგურიაშიითვლებოდა547არყისქარხანა,გამო-ხადეს1.683.732გრადუსისპირტი.

24


მთელსაქართველოშიკი2.137.358გრადუსი,ასერომგურიაზეშე-დარებითმოდისოთხიმეხუთედი.ესცნობებიარისმაშინდელისააქციზოუწყებისდაამიტომშესაძ-

ლებელია ეს რიცხვი გაორკეცდეს, რადგან დანამდვილებით ვიცით,რომგურიაშიამდროსფარულად–„კონტრაბანდად“არყისხდამეტადგავრცელებულიიყო.ამხნიდანარყისხდამთანდათანიკლო,ომიანობისდარევოლუცი-

ისდროსსულგაქრა,მხოლოდსაქართველოსგასაბჭოებისშემდეგმე-ურნეობისესდარგიისევაღდგენისგზასდაადგა,გურია-სამეგრელოში1924წელსიყო54ქარხანადაგამოიხადა644.691გრადუსისპირტი,1925წელს–36ქარხანა,გამოიხადა881,598გრადუსისპირტი.სულსხვანაირადიმოქმედაგურია-სამეგრელოშიფილოქსერისგა-

ჩენამ1890წელს(პირველადფილოქსერაიქნააღმოჩენილისოხუმში1881წელს).ამსაშინელმამავნებელმაჯერმთლადგაანადგურააქა-იქდარჩე-

ნილიძველივენახებიდაშემდეგგადავიდაიზაბელაზეც.დაბლობიდავაკეადგილებისვენახებისულმოსპო,ზეგანდამაღლობადგილებზეძლიერავნოდაემუქრებამთლადმოსპობას.ამნაირადმევენახეობაგურია-სამეგრელოშიჩავარდადიდგანსაც-

დელში:ძველიადგილობრივიჯიშისმაღლარისვენახებიმოისპონაც-რისდასოკომაგვარისნეულებისგამო,მაღლარადესისვენახებსთა-ნდათანანადგურებსფილოქსერა.ამგარემოებამგამოიწვიამოუფიქრებელიმიბაძვაიმერეთისმევე-

ნახეობისადმი: გაფაციცებითშეუდგნენდაბალიდამყნილივენახებისგაშენებასგანურჩევლად,როგორცმაღლობ,ისევაკეადგილებშიმდე-ბარე სოფლებში. იშვიათად შეხვდებოდით სოფელს გურია-სამეგრე-ლოში,რომდაბლარივენახიარყოფილიყოს.გავიდა20-25წელიწადიდასინამდვილემდაგვანახვა,რომამ

მხარისათვისმეურნეობისახალმადარგმამოლოდინივერგაამა-რთლა:ზოგანყურძენიარდამწიფდა,მტევანსმარცვლებიდაუს-კდა დადალპა, ზოგანთვითონდამყნილი ვენახიდაჭირიანდა –ძირისსიდამპლე,კიბოდასხვაბევრისნეულებაგაუჩნდადასულგადახმა.შრომადახარჯიბევრიწავიდაამვენახებისგაშენებაზედაშესაფერ

მოსავალსკივერეღირსენ.

25


ამმწარეგამოცდილებამმეტადდააშინაგურია-სამეგრელოსგლეხო-ბადადაბლარვენახისგაშენებასეხლადიდისიფრთხილითეკიდებიან.გურია-სამეგრელოში დაბლარ ვენახების უვარგისობის მიზეზები

სხვათაშორისშემდეგია:სავენახეადგილებიშეფერებულადარჩეულიარიყო,ამერიკულისამყენიძირები–ნიადაგთანშეუხამებელიიყო,ნა-მყენივაზისჯიშებიიყოუცხოქვეყნისდაარაადგილობრივი,რომელიცუფროშეგუებული,შეჩვეულიდაშეთვისებულიაამქვეყნისჰავასთანდანიადაგთან.ამასგარდა,საგრძნობიიყოამდარგისდახელოვნებულმცოდნეთასიმცირედასაწამლომასალისადაიარაღებისსიძვირედათავთავისდროზეუქონლობა.ვენახის დაბლარად გაშენების ცდა გურია-სამეგრელოში პირველი

არარის.ეხლა,1922წლიდან,დაბლარისშემოღებისმეოთხეხანაშივართ.პირველად,მეცხრამეტესაუკუნისოცდაათიანწლებში,ვენახისდაბლარადგაშენებაგურიაშისცადაინგლისელმააგრონომმაი.მარ-მა(პროფესორინ.მარისმამამ);მანსოფელიანაულში,ჩოხატაურისმახლობლად,გააშენადაბლარიადგილობრივივაზისჯიშებისაგან,მა-გრამარივარგადათავიმიანება.ამცდამმარიდაარწმუნა,რომამმხარეშიდაბალივენახიჰავისდა

სხვაბუნებრივპირობებისგამოარიხეირებსდაგადავიდაისევმაღ-ლარზე,აყენებდაადგილობრივიწესითმარტოწითელღვინოსჯანის,რცხილათობანის და მტევანდიდის ჯიშებისაგან, მხოლოდ შემოიღორამდენიმე გაუმჯობესობა, რაც მდგომარეობდა შემდეგში: ყურძენსარჩევდა ჯიშებად და ახარისხებდა, მტევანს აცლიდა დამპალს, გა-ფუჭებულსდამკვახემარცვლებს,გარდაამისა, კრეფდადაკიდევაცაყენებდაცალ-ცალკევაზისქვედა,შვადაწვერისყურძენს;ყურძნისდაჭყლეტა და საწნახელში დუღილი ხდებოდა ადგილობრივი წესით,ზოგიერთ შემთხვევაში კი საწნახელს ხურავდადადუღილი სწარმო-ებდადახურულად.დადუღებისშემდეგღვინოსასხამდადაკირულჭუ-რებში(ქვევრებში),რომლებსაცწინდაწინგოგირდსუბოლებდა.წლისგანმავლობაში 3-4 ჯერ გადაიღებდა, შემდეგ ასხამდა ბოთლებში დაისეინახავდა,ანგზავნიდაგასაყიდად.ესღვინობაზარზეცნობილიიყო„მარისღვინო“-დ;მარმაამღვინო-

ებსმოუპოვაბაზარიარამარტოქუთაისისგუბერნიაში,არამედრუსე-თისზღვისპირადმდებარექალაქებშიდასაზღვარგარეთაცკი.საქა-რთველოსღვინომანგააცნოევროპას.

26


ამდროსმარსეწვიაცნობილიმოგზაურიდიუბუადემონპერე,რომე-ლმაცგაშინჯამისიჯანისღვინოდანახა,რომღვინოძალიანკარგია,რო-გორცსიმაგრით,ისეარომატით,სასიამოვნონაზიდაკარგიგემოთი*).2თავის საკუთარ ვენახებიდან მარი ამზადებდა 300 საწყავღვინოს

(საწყავიუდრის30ღვინისბოთლს,2ვედროზე2ბოთლითნაკლებია)დაკიდევყიდულობდაყურძენსმეზობელმევენახეებისგან.ფულისმა-გიერისაძლევდაფართალს;ამდროსფაბრიკისნაწარმოებიგურიაშიიშვიათიიყო,არშინჩითშიანნარმაშიაძლევდნენერთგოდორყურძე-ნს(გოდორში3-4ფუთია).ამმხარეშიდაბლარისშემოღებისმეორეხანაარისსამოციანიწლე-

ბი. ზოგიერთმა მოწინავე მეურნეებმა დაიწყეს დაბლარი ვენახებისგაშენება იმერულიდაფრანგული ჯიშებისაგან. ამ ცდამაც არ გაამა-რთლამოლოდინიდა ვერმოიტანა ნაყოფი;დაბლარი ვენახი არსადარგამოდგა,არცგურიაშიდაარცსამეგრელოში.ამდროსდაბლარივენახებიჰქონდათგურიაში16მეურნესდასამეგრელოში27-ს,სულ43მეურნეს.ხშირადყოფილაამნაირიშემთხვევა,რომროცაუვარგისობისგამო

დაბლარივენახებიაუჩეხიათ,შემთხვევითდარჩებილივაზიასულამე-ზობლადმდგარ ხეზე, იქ მშვენივრადუხარიადა მოსხმითაც კარგადკარგადმოუსხამს.ერთამშესამჩნევმაგალითსჩვენვხედავთზემოგურიაში,სოფელ

ნოღაში.აქადგილობრივმამემამულემმიხეილერისთავმაგააშენადა-ბლარივენახისოჯალეშისჯიშიდანვაკეადგილზე.მიუხედავადიმისა,რომვენახსშესაფერიმოვლა–პატრონობაჰქონდა,ღვინოცუდიგამო-ვიდა,ვენახიდაავადმყოფდადააღარიხეირა;პატრონიიძულებულიშეიქნავაზიაეჩეხადაზედსიმინდიდაეთესა.შემთხვევითგადარჩარამდენიმე ძირი ვაზი,რომელნიცდროსგა-

ნმავლობაშიგაიზარდნენ,მოღონიერდნენდაშემოეხვივნენიქახლომდგარბჟოლისდათხმელისხეებს.ხეებზეყურძენისავსებითდამწიფ-დადააქედანგაკეთებულიღვინოცმშვენიერიგამოვიდადაყოველსმოლოდინსგადააჭარბა.მაშინერისთავმახელახლაგანაახლაესვენა-ხი,ვაზებიმიურგობჟოლისხეებსდაგააშენამაღლარად.ესვენახიმიუხედავადიმისა,რომკარგიმოვლაარჰქონდა,ფილო-

ქსერისმორევამდე(დაახლოვებით1900წლებში)იძლეოდაკარგღვი-2. DuboisdeMontpèreut“VoyageautourduCaucase”

27


ნოს, რომელიცთავის სიმაგრით არ ჩამოუვარდებოდა ყიფიანისადასვირისღვინოს,არომატითკიუკანასკნელებსბევრადსჯობდა.დაბლარადვენახისგაშენებისმესამეხანაიწყებაოთხმოცდაათიან

წლებში, ფილოქსერის გავრცელების შემდეგ, ცნობილი აგრონომი ვ.სტაროსელსკისმეთაურობით.ამცდებისშედეგებისშესახებჩვენზე-ვითგვქონდასაუბარი.მეოთხეხანაშიეხლავართ1922წლიდან,დაესსაქმეეხლაუფრო

გონივრულად, უფრო ფხიზლად და წინდახედულად სწარმოებს; ისდგასრაციონალურგზაზედაიმედიაკარგნაყოფსგამოიღებს.დაბლარი ვენახების გაშენების შესახებ გურია-სამეგრელოში არის

ორი,ერთიმეორისსაწინააღმდეგოაზრი:ერთნიამტკიცებენ,რომამმხარეშიმეტისინესტისგამოდაბლარისგაშენებაარშეიძლება*).3მართლაც,საკმაოაგურიასამეგრელოსვაკედადაბლობადგილებში

ერთიღამედაყოთივლისშიანაგვისტოში,რომდარწმუნდეთვენახისმაღლარადგაშენებისმიზანშეწონილობაშიადგილობრივიჰავისგამო.ამ ადგილებშიდღესაკმაოდცხელა,ღამითჰაერიცივდება, ამასთანმისიქვედაფენებიისეიჟღინთებაწყლისორთქლით,რომშესქელდებადა ნისლადმოეფინება მთელარესდადილას ყოველივედაიფარებაუხვიცვარით(ჟვავი),როგორცკარგიწვიმისშემდეგ.ზოგიერთიმწერ-ლებიამმხარესადარებენდიდარაყისსახდელქვაბს,რომელსაცარა-ყისმისაღებიმილითოვლიანმთებშიაქვსმიბჯენილი*)4ყოველმაგურულმადამეგრელმაკარგადიცის,რომმტევანირაც

უფრომაღლაამიწიდან,ამნესტიანჰაერისფენიდან,მითუფროუკეთმწიფდება, კარგავს წყლის ნაწილებსდა ნაკლებადლპება, ამისთვისსავსებითსაფუძვლიანიააქვაზისმაღლარადგაშენება.ჯერსაეჭვოა,რომდაბლარმააქბევრიმოსავალიმოგვცესდათუ

მოსავალიმივიღეთ,ღვინომდარედა მსუბუქი გამოვადა არ იქნებაისეთიღირსების,როგორცმაღლარისღვინო.დასამტკიცებლადმოყავთიმცდებისმაგალითები,რომელიცარგა-

მოდგნენ, ამასთან კი სრულიად ივიწყებენ იმ მოსაზრებებსდა ძირი-თადმიზეზებს,რისგამოდაბლარმავენახებმავერიხეირეს.

3. სხვათა შორის ცნობილი აგრონომი ი. კლინგენი «О возстановлениивиноградниковнавосточномберегуЧерногоморя–Кавк.Сельск.Хоз.1894г.№№7и8.

4. В.Бочкарев.«Колхида».

28


მეორენიკიდაბეჯითებითამბობენ,რომშესაძლოადაბლარივენა-ხებისგაშენებაგურია-სამეგრელოშიდაამისდასამტკიცებლადგვიჩ-ვენებენ იმ დაბლარ ვენახებს, რომლებიც ეხლა კარგად ხარობენ ამმხარეში,იძლევიანკარგმოსავალსდაღვინოცარაფრითარჩამოუვა-რდებამაღლარვენახისღვინოს,მხოლოდსაჭიროააირჩესშესაფერიადგილი, ნიადაგი და ჯიშები, როგორც სამყენი ამერიკული საძირის,ისედასამყენივაზების.დაბლარივენახისუვარგისობას,მართალია,ჰქონდაადგილი40-50

წლისწინეთ,როდესაცესმხარემოცულიიყოჭაობებითდაგაუვალიტყეებითდაამისგამოჰავამეტადნესტიანიიყო.ეხლავაკეადგილებისტყეებითითქმისსულგადაკაფულია,ჭაობე-

ბისუმეტესინაწილიგამშრალია,ასერომჰავისმხრივესმხარემეტადგაუმჯობესდა.სულუწინაქდაბლარივენახიიშვიათიმოვლენაიყო,ეხლაკიამ

წესითგაშენებულივენახებიხშირია.ესფაქტინათლადამტკიცებს,რამდენადშემცდარიაისაზრი,ვითომ

დაბლარივენახიაქსრულებითარხარობს.ზოგიერთიცდებიდაბლარივენახისგაშენებისათუმცარგამოდგა,მაგრამესაიხსნება,როგორცზევითმოვიხსენიეთ,შეუფერებელიდაუვარგისიადგილისდაჯიშებისარჩევითდავენახზედახელოვნებულმუშახელისსიმცირით,რისგამობევრგანგანადგურდადაბლარივენახიმოუვლელობით.მაგალითად, ამ მხარეში ხშირად შევხდებით ფილოქსერისგან გა-

ფუჭებულდამყნილ ვენახს, რადგან ნამყენის ზევითაფესვებითავისდროზეარაუჭრიათ,ფესვებიძირებადგადაქცეულადაამერიკულისა-ძირეები–კიგამხმარადაჩამპალა.გარდაამისავენახიხშირადრჩებანაცრისწინააღმდეგუწამლებე-

ლიდაესსენიხომაქმეტზარალსაძლევსმას;ამჭირმასულმოსპოუწინდელიადგილობრივიჯიშისვენახები.ნაცრის ავადმყოფობის გაჩენამდე კარგი ღვინით ცნობილი იყო

მხოლოდზოგიერთისოფელიდაარასაერთოდგურია-სამეგრელო,ამშემთხვევაშიუპირატესობაჰქონდათზეგან,მაღლობდაფერდობადგილებს.რომაელებისძველითქმულება:“Bacchusamatcoles” (ბახუსსგო-

რაკებიუყვარსო)საკუთრივგურია-სამეგრელოზეითქმისდაამმხარი-სათვისზედგამოჭრილია.

29


აქაურისაუკეთესოღვინოები,წითელი:საჯაოხური,ჯანი,ოჯალეში,თეთრი:ჩხავერი,ჭვიტილურიდასხვამოდიოდაზეგნებისდასამზეურფერდოებისვენახებში.მაღლარადვენახებსგურია–სამეგრელოსდააჭარისგარდა,აშე-

ნებდნენ იმერეთში,ლეჩხუმში, ადერბეიჯანში (ხეივნები), კახში (საი-ნგილო)დაევროპაშიც–ისპანიაში,ჩრდილოეთიტალიაში,ტოსკანია-ში, საფრანგეთის ალპებში (HauteSavoie)და კიდევ ალჟირში*)5; ასერომ, ვენახის გაშენების ეს წესი მიღებულია არა მარტო კავკასიაში,არამედუფრომაღალკულტურისქვეყნებშიაც.მაგრამ გურია-სამეგრელოსმაღლარი ვენახები მეტისმეტადმაღა-

ლია; ხეები, რომელზედაც ვაზებია გაშვებული, ხშირად ათიდა მეტისაჟენისსიმაღლისარიან.ძალიანდახელოვნებულიუნდაიყოსკაცი,რომამსიმაღლეზეავი-

დეს,გაჩერდესშტოებზე,თავისუფლადმოიმარჯვოსორივეხელი,რაცაუცილებელიავენახისწამლობისდროს.არათუწამლობა,საცამუში-საგან მეტი სიმარჯვეა საჭირო, არამედ ყურძნის კრეფაც ასე მაღალხეებზემეტადსახიფათოა.ყურძნისმკრეფელისხიდანგადმოვარდნადაამისგამოდასახიჩრე-

ბისდა სიკვდილის შემთხვევები ამ მხარეში ერთობ ხშირ მოვლენასწარმოადგენს.თუსავენახეადგილი,ნიადაგიდაჯიშებიშესაფერადიქნაამორჩეუ-

ლიდაამასთანექნაწესიერიმოვლა-პატრონობა,გურია–სამეგრელოსზოგიერთზეგანდამაღლობადგილებშიკარგადივარგებსდაიხეირებსმაღალიტანისდაბლარი,როგორიც გავრცელებულია ვაკე იმერეთისზოგიერთკუთხეებში.ზოგადგილასოლიხნარი,ზოგანკიმაღლარი, მაგრამარაისე-

თიმაღლარი,როგორცწინეთიყოდაზოგანეხლაცარის,არამედუფრო დაბალი, როგორც ლეჩხუმში და ზემო-იმერეთის ზოგიერთადგილებშია.სამივეამნაირისახისვენახიეხლაცმოიპოვებააქა-იქამმხარეში.ადვილიგასაგებია,რომახალითაობაწინააღმდეგიავენახისმამა-

პაპურადგაშენების,ვინაიდანხეზეაშვებულვაზისწესიერადგასხვლადამოვლა,მეტადძნელია.მეორესმხრითმხედველობაშიმისაღებიადაანგარიშიუნდაგაეწიოსიმმამაპაპურკულტურისწესსაც,რომლის5. Foet–Courscompletetviticulture.

30


არსებობას ჰქონდა და ეხლაც აქვს მრავალწლოვან გამოცდილებაზედამყარებულისაფუძველი.გურია–სამეგრელოშივენახისაღსადგენადადგილის,ჰავის,ნიადაგის

დასხვაბუნებრივპირობებისმიხედვითვენახისგაშენებისორივეწესი,როგორცმაღლარი,ისედაბლარის,უნდამივიღოთ.მაღლარიუნდაიქნესამერიკულვაზზედამყნილიდავაზისასაშვებიხეებიუფროდაბალიდაგანზეგადგმული,რომწამლობისდროსადვილადმისადგომიიქნეს.დაბლარისათვისვენახისგაშენებისარსებულიწესებიარარისამრა-

იონისთვისშესაფერი,საჭიროამისიშეცვლა:ერთი,რომმყნობაუნდაუფროზერელედ,მიწისზედაპირისზევით1-2ვერშოკზემაინც,დამე-ორე,ვაზიუნდადაირგოსნაკლებსიღრმეზე,რაცშეიძლებაზერელედ.უწინმაღლარისგაშენებისდროსხესრომვაზსურგავდენ,ბარისრულე-ბითარყოფილახმარებაში,მისმაგიერობასყოველთვისთოხისწევდა.ვენახისსივრცისრაოდენობაგურია-სამეგრელოშიმეტადძნელიგა-

მოსაკვლევია;წესზეგაშენებულიმაღლარი,რომვენახიანიხეებიზო-მაზეიყოსდარგული,ეხლააქძალიანიშვიათია.ზოგიერთზეგნისსოფლებშიკიდევშეიძლებაშეხვდეთაქა-იქძველ

წესზედარგულვენახებს;ვაკეადგილებშივენახიანხეებსშევხვდებითეზოებშიდასახნავ-სათესადგილებში,ქცევაზე3-5ძირს.სახნავ–სათესადგილებშიესხეებიდატოვებულიაგანსაკუთრებით

საჩრდილებლად,რომსიცხეშიყანისმუშამმისძირშიდაისვენოს;ასე-თიხეებითხშირადსარგებლობენვენახისმისარგავად.ვაზისმისარგავხეებადხმარობენდასაუკეთესოდითვლება:ხურმა

(DiospyrosLotusL.),კოპიტი(იფნი),რცხილა,თხმელა(მურყანი),ბჟო-ლი(თუთისხე)დახეხილისხეები.ვაზი ხეებისაგან თხოულობს, რომ ის ნაკლებად იტოტებოდეს და

დიდჩრდილსარიძლეოდეს,რომყურძენსმზეექნესდასიმწიფეარდაუშალოს.ყველაამპირობებსაკმაყოფილებსხურმა,ბჟოლი,კოპი-ტიდა ხეხილებში ვაშლიდა ბალი (ფურცელი ადრე სცვივა), ამიტომამჯურისხეებიითვლებიანსაუკეთესოდვაზისასაშვებად.საუკეთესოღვინო გურია-სამეგრელოში დგებოდა იმ ადგილებში, სადაც მაღლა-რისხეებადაქჩამოთვლილიჯურისხეებიიყო.ერთდესიატინაზეეტევა,4-6საჟენმანძილზეერთიმეორეზედაშორე-

ბით,70-150ძირივენახიანიხე.საშუალოდრომვიანგარიშოთ5საჟენიერთიმეორეზედაშორებით,ერთდესიატინაზედაეტევა100ძირიხე.

31


ამრიგადნარგავიმაღლარივენახინორმალურადუნდაჩაითვალოს.ამნაირმაღლარვენახსჩვენვხვდებითმაღლობდაზეგანსოფლებში.ამისმიხედვით,როცააქმაღლარვენახისსივრცისრაოდენობაზეალაპარაკი,მხედველობაშიუნდავიქონიოთ100ვაზიანიძირიხეერთდესიატინაზე.მაღლარ ვენახებს აქ უჭირავს უმთავრესად მაღლობი და ზეგანი

ადგილები;ბარში–ვაკეადგილებშიმაღლარსიშვიათადხვდებითდაზღვისსანაპიროზეხომსულცოტაა;აქსჭარბობსსახნავ-სათესიადგი-ლები,გამონაკლისსშეადგენსეზოებშიაქა–იქგაფანტული10-15ხე,რომელზედაცვაზებიააშვებული.ამ ანგარიშით გურია-სამეგრელოში ვენახის სივრცე იქნება 8.424

დესიატინა,ამათში574დესიატინადაბლარადარისგაშენებული;1875წელსგურია-სამეგრელოშიირიცხებოდა15.500დეს.*)6სულმაღლარი.და კავკასიის ფილოქსერის კომიტეტის ცნობით 1894 წელს ყოფილა19.047დეს.,ამათშიდაბლარი367დეს.მაღლარად გაშენებული ვენახების თითქმის მთელი რაოდენობა

ეხლაადესას(იზაბელა)უკავია,გურიაშიიქნება85%დასამეგრელოში95%;უწინკი,1860წლამდე,ნაცრისგავრცელებამდე,სულადგილობ-რივიჯიშებიიყო,შემდეგკიმათიადგილითანდათანადესამდაიჭირა.გურია-სამეგრელოსკუთხეებისტოპოგრაფიულიდაბუნებისპირო-

ბებისსხვადასხვაობამწარმოშვაამრაიონშივაზისჯიშებისსიმრავლე;ყოველგეოგრაფიულკუთხესაქვსთავისისაკუთარივაზისჯიში,რო-მელიცშეგუებულიაჰავას,ნიადაგსადგილისმდებარეობასდასხვაბუ-ნებრივადგილობრივპირობებს. ამისმიხედვითგურია-სამეგრელოშიერთობბევრიყოფილა(200-მდე)სხვადასხვავაზისჯიშიდაეხლაცშე-იძლებაარისსადმემიფარებულმაღლობადგილებისხეობებშიდარჩე-ნილიძველიჯიშები.მეაქჩამოვთვლიზოგიერთვაზისჯიშებს,რომელ-ნიცუფროშესანიშნავიდასაყურადღებოა.

6. ОчерквиноделияКавказа,изд.Кавказ.Статист.Комит.1875года.

32


გურიის ყურძნის ჯიშები

წითელი, ვარდისფერი და შავი1. ჩხავერი–ვაზისაკმაოდღონიერიდამოსავლიანია.მტევანიაქვს

შუათანა,საკმაოდშეკუმშული,იშვიათადგაფრთხნილი.მარცვალიწვრილი,რგვალი,მუქივარდისფერი;კანითხელიდანაზი;ხორციწვნიანი ტკბილი, ცოტათი მომჟავო, საერთოდ ძალიან გემრიელი.იძლევაკარგმაგარღვინოსმქრთალივარდისფერისას,ტკბილსდასასიამოვნოარომატით.ესჯიშიმეტადგავრცელებულიიყომთელგურიაშისაჯავახოსგარდა,ისუფროსჭარბობდაგურიისსამხრეთნაწილებს ზეგნების სოფლებში, აჭარა-გურიის მთაგრეხილის კა-ლთებზე:ლეხაური,მაკვანეთი,შემოქმედი,ბაღდადი,ბახვი,ასკანადასხვა.

2. ჯანი–ვაზისაკმაოდღონიერიდამოსავლიანია.მტევანიშუათანა,ტოტებიანი, გრძელი – და მეჩხერი. მარცვალი წვრილი, რგვალი,სრულიადშავიფერის,მოელვარე,ყუნწზემჭიდროდმიმაგრებული.კანითხელი,ცოტათიმკვრივი;სირბილეხორციანი,ტკბილიდამე-ტად სასიამოვნო გემოსი. ყურძენი ზამთარში კარგათ ინახება,თუხეზედაუკრეფელიდიდხანსდარჩა, მარცვალიარლპება, არამედჩამიჩდება.ღვინოკარგითვისებისუდგება,წითელიფერის,მაგარი,სასიამოვნოარომატით,კარგადინახებადამთელგურიაშისაუკე-თესოღვინოდითვლება.ესჯიშიძალიანგავრცელებულიიყოშუაგურიაში,მაგრამვინაიდანისსხვაზემეტადიჩაგრებასოკომაგვარიავადმყოფობით,მისირაიონიმეტადშევიწროვდა.ისკიდევაქა-იქდარჩენილიაჩოხატაურისრაიონში,სოფ.ბუკის-ციხეში,იანაულში,ერკეთშიდასხვა.

3. მტევან-დიდი –ვაზიღონიერი,დიდმოსავლიანი.მტევანიდიდი,ფრთებივითტოტებიანი,მეჩხერი.მარცვალიშავი,საკმაოდრგვა-ლი,ცოტათიმოგრძო;კანითხელი;ხორციწვნიანი,ტკბილი,საკ-მაოდ სასიამოვნო გემოსი. ეს ჯიში მთელ გურიაში ფართედ იყოგავრცელებულიდაეხლაცმოიპოვებააქა–იქამრაიონებისმეღ-ვინეობის ყველა სოფლებში.ღვინოუდგება მაგარი, მუქ-წითელიფერისა,სასიამოვნოგემოსიდაარომატით;ისდიდხანსინახებადატიკითგადატანასკარგათიტანს;დიდიხნისშენახვისგამოღვი-ნისღირსებამატულობს.

33


4. ჯუმუტა – ვაზისუსტი, საშუალომოსავლიანი. მტევანისაშუალოსიდიდის, მკვრივი; მარცვალი რგვალი, წვრილი, სრულიად შავი;კანი სქელი და მაგარი; ხორცი წვნიანი, მომჟავო ტკბილი, სასი-ამოვნოგემოსი.ესყურძენისუფრისჯიშადითვლებადაზამთარშიკარგადინახება.ღვინოუდგებაშავიდაცოტათითრიმლოვანი;გა-ვრცელებულიიყოისე,როგორცმტევანდიდი.

5. სხილათობანი – ვაზი საკმაოდღონიერიდა კარგი მოსავლიანი.მტევანისაშუალოსიდიდის,საკმაოდმკვრივი,წვეტიანი.მარცვა-ლი საშუალო სიდიდის, რგვალი შავი ფერისა; კანი თხელი უხვისაღებავინივთიერებით;ხორცისსირბილემეტადწვნიანიდატკბი-ლი.ამჯიშსნაცარიმეტადაფუჭებს.ღვინოსიძლევათრიმლოვა-ნს, მუქი-წითელიფერისას. ის იყოგავრცელებულიაღმოსავლეთგურიაში,საჯაოხოსრაიონში.

6. ალადასტური–ვაზიღონიერიდამოსავლიანი.მტევანისაშუალოსიდიდის,მოგრძო,მეჩხერი;მარცვალიოდნავმოგრძო,საკმაოდრგვალი,შავიფერისა;კანისქელიდამაგარი;ხორცისაკმაოდწვნიანი,ტკბილი,ნაკლებიგემოსი.ამჯიშსაშენებდნენსაჯაოხოსრაიონში და, რადგანაც ის სოკომაგვარი ავადმყოფობითნაკლებად ავადდებოდა, ვინემ სხვა დანარჩენი ჯიშები, ცოტ– ცოტათი ის ვრცელდებოდა გურიის სხვა კუთხეებშიც. ღვინოუდგებამუქი-წითელიფერის,დაბალიხარისხის.

7. ორონა –ფურცელიდაყურძნისმარცვლებიაქვსპატარა,რუხი-შა-ვიფერისა,ღვინოუდგებამაგარი,ვარდისფერისა.

8. სამჩხავერა –ესჯიშიჩხავერსმოგავს,მაგრამმტევანიუფროგრძე-ლიაქვს.

9. მტრედის-ფეხი –მოსავლიანივაზია,ნაცარინაკლებადეტანება,მტევანიაქვსმკვრივირგვალიმარცვლებით;დიდადგავრცელებუ-ლიჯიშიიყო.

10. ჩუპეში –მცირემოსავლიანია,მისკანშიასაღებავინივთიერება,ამისგამომისიჭაჭაღვინისსაღებავადიხმარება;ისიყოგავრცე-ლებულითითო-ოროლაცალობითყოველგანგურიაში.

11. აკიდო–ისიყოსაჯავახოსრაიონშისოფელამაღლებაში.12. ბადაგი–სოფელმაკვანეთშიდაახლომახლოსოფლებში.13. ბერძულა–სოფ.მიქელ-გაბრიელში.14.ღორის-თვალა–მეტადგავრცელებულიჯიშიიყო,ყველაზეუფრო

34


სოფელჯუმათში.კარგიმოსავალიიცის,მაგრამღვინოსმდარეხა-რისხისასიძლევა.

15. კამური შავი–საჯაოხოსრაიონში,სოფელამაღლებაში.16. კიკაჩაი – გავრცელებულიიყოშემდეგსოფლებში:ლიხაური,მა-

კვანეთი,შემოქმედი,გურიანთა,ჩოჩხათი,ჯურუყვეთი,ჩიბათი,ნი-გოითიდასხვა.

17. კუმუშა–სოფ.ამაღლება,ორაგვე,ჩოჩხათიდასხვა.18. მაკურენჩხი – სოფ. ნიგოითი, ხვარბეთი, გოგორეთი, გურიანთა,

კახურიდასხვა.19. მახატური–სოფ.მაკვანეთი,ლიხაური,შემოქმედი,აკეთიდასხვა.20. მანდიკორი–სოფ.ასკანა,სურები,ამაღლებადასხვა.21. ოფოურა–სოფ.ამაღლება,ფარცხმადასაჯავახო.22.სამაჭრე–ძლიერგავრცელებულისაადრიოყურძენი,მაჭრისდა-

საყენებლად;გვხდებოდათითქმისყველაგურიისსოფლებში.23. საფერავი–სოფ.ამაღლება,აკეთი,ძიმითიდასხვა.24. ხემხო–სოფ.ასკანა,აკეთი,ნიგოითიდასხვა.25. ხარდანი–დიდადგავრცელებულიჯიშიიყოშვადაქვემოგურია-

ში;ღვინომდარეუდგება.26. წითლიანი–სოფ.ამაღლება,აკეთი,აცანა,ნიგოითიდასხვა.27. ჩხაბერძული–გავრცელებულიიყომთელგურიაშისაჯაოხოსგა-

მოკლებით.28.შავყურძენა–მეტადგავრცელებულიჯიშია,გვხდებოდათითქმის

ყველაგურიისსოფლებში.29. მცივანი–სოფ.ოცხანა,მეწიეთი,ბასილეთიდამათიგარემოადგი-

ლები.30.საკვირჩხილა–სოფ.ნიგოითი,ლანჩხუთიდასხვა.31. ჭოდი –სოფელლანჩხუთიდამისიმიდამოები.32. მცვინარა –სოფ.ჩოჩხათი,ჯურუყვეთი,ლანჩხუთიდასხვა.33. კოლოში–სოფ.ჩიბათი,ორაგვე,ჯურუყვეთიდასხვა.34. მუხიშხა–იმავესოფლებში,საცაკოლოში.35. ოცხანური–სოფ.ჩოჩხათი,ხვარბეთი,გოგორეთიდასხვა.36. კეთილური–სოფელჩოჩხათშიდამისმიდამოებში.37. მაგანაყური–სოფ.გურიანთა,ჩოჩხათიდასხვა.38. კორძალა–სოფ.მაკვანეთი,ლიხაურიდამათმიდამოებში.39. სამჭაჭა–სოფ.ნიგოითი,ქვიანიდასხვა.

35


40. ხარის თვალა–სოფ.ქაქუთი,ჭანიეთიდასხვა.41. ცხენის-ძუძუ–სოფ.ლიხაური,ნაცხავატევი,ჭანიეთი,ქაქუთიდასხვა.

თეთრი ჯიშები42. თეთრი შა–ვაზისაკმაოდღონიერი,მოსავლიანი.მტევანიშუათა-

ნა,მკვრივიდამოგრძო;მარცვალიწვრილი,მრგვალიდასიდიდითარათანაბარი;კანისაკმაოდსქელი,კბილებშიხრამუნებს,ქარვისფერი,ხორციმაგარი,წვნიანი,ძალიანტკბილი,მეტადსასიამოვნოგემოსი.ღვინოკარგითვისებისუდგება,მაგარი,ნაზი,სასიამოვნოარომატიანი,თეთრი,ღიაქარვისფერისა.ისგავრცელებულიაიმრაიონში,საცაჩხავერი.

43. ათინური–დიდიმარცვლებიაქვსქარვისფერი;ჩინებულითეთრისუფრისყურძენია,ძალიანტკბილია,სასიამოვნოგემოსიდასაუ-ცხოვოარომატის.

44. ზენათური–წვრილიმარცვალიაქვს,რუხიფერისა;უდგებაკარგიმაგარიღვინო;გავრცელებულიიყოსოფ.გურიანთაში,ნიგოითში,ბასილეთშიდამისმიდამოებში.

45. საკმეველა–მარცვალიწვრილი,წოწოლა,სიდიდითარათანაბა-რი,ფერიაქვსქარვისანუსაკმეველის;ღვინოსიძლევაკარგითვი-სებისას,ნაზი,მაგარი,სასიამოვნოარომატის.

ეს სამი უკანასკნელი ჯიში სოკომაგვარი ავადმყოფობით მეტადიჩაგრება, ამიტომმათიგავრცელებისარეშესამჩნევადშევიწროვდა.ეხლაესჯიშებითუმცაგვხდებაყველაგურიისმეღვინეობისრაიონში,მაგრამძალიანმცირერაოდენობით,თითო-ოროლაცალობით.

46.დღვლაბე – გავრცელებულიიყოსოფ.ჯუმათში, ამაღლებაშიდამათმიდამოებში.

47. კამური თეთრი–იმსოფლებში,სადაცშავიკამურიიყო.48. კლარჯული–მეტადგავრცელებულიჯიშიიყოგურიისყველასო-

ფლებში.49. ქვაფათური–სოფ.გურიანთაში,კახური,ლანჩხუთიდამათიმი-

დამოები.

36


50. კაპისტონი–სოფ.ამაღლება,სურებიდასაჯაოხოსრაიონი.51.მაური–სოფ.ნიგოითიდასაჯაოხოსრაიონი.52.სამარხი–ერთისაუკეთესოსუფრისჯიშია,ყურძენიდიდხანსინა-

ხება;თითო-ოროლაცალობითყველგანგვხდებოდაგურიისზეგანსოფლებში.

53. სამაჭრე–ესჯიშიცისეიყოგავრცელებულიდაიმნაირითვისები-საა,როგორცშავისამაჭრე.

54. თითა – სუფრისჯიშია, გავრცელებულიიყოყველამეღვინეობისსოფლებში.

55. თქვლაფა–გავრცელებულიიყოსაჯაოხოსრაიონში.56. კიკაჩაი–ესჯიშიიყოგავრცელებულიიქ,საცაშავიკიკაჩაი.57.დოდღო – სოფ. გურიანთა,ლიხაური, მაკვანეთი, შემოქმედიდა

მათიმიდამოები.59.მწვანე–სოფ.ქაქუთი,ჭანიეთი,ლიხაურიდასხვა.

მეგრული ყურძნის ჯიშები

შავი და წითელი ჯიშები1. სვანური ანუ შონური –ვაზიღონიერი,ნაკლებმოსავლიანი,ნო-

რჩირქისსიგრძეხშირად3არშინამდეუწევს.მტევანიაქვსმრგვა-ლადგრძელი,პატარადამკვრივი.მარცვალისაშუალოსიდიდის,მრგვალი,შავიფერის;კანისაკმაოდსქელი;მარცვლისსირბილეხორციანი,გემრიელი,სასიამოვნოგემოსი.ძალიანგვიანმწიფდე-ბა,ხანდახანნოემბრისბოლორიცხვამდე.ძალიანიჩაგრებანაც-რისგან,ჭრაქი (ობი)დაანტრაკნოზინაკლებადეკიდება.ესჯიშიიძლევამშვენიერღვინოს,რომელიცმთელსამეგრელოშიცნობი-ლია„ოჯალეშად“;ისარისწითელიფერის,ძლიერმაგარი,სასი-ამოვნოარომატით.ჯიშისვანურიმეტადგავრცელებულიიყომდინარეტეხურისხეობა-ში–სალხინო,ჩაჩხური,თამაკონი,ვახა,თარგამულიდამათმეზო-ბელსოფლებში.ეხლამაღლარადმისიგავრცელებისარენაცრისგამომეტადშევიწროვდა,თუმცაამრაიონისზეგანსოფლებშიაქა–იქდარჩაკიდევამჯიშისნარგავები,ძლიერმცირერაოდენობის;დაბლარადგაშენებულიკიბევრადგილასაა.

37


2. გოდაათური–ვაზიღონიერი,მცირემოსავლიანი.მტევანისაშუალოსიდიდის,მეჩხერიტოტებიანი;კანიაქვსთხელი,მუქიწაბლისფერი;სირბილის(იგულისხმება„რბილობის“_რედ.)ხორციმკვრივი,ტკბი-ლისასიამოვნოგემოსი.მწიფდებაგვიან,უწინკრეფდნენდეკემბერშიანიანვარშიც.ღვინოუდგებამაგარი,მუქ-წითელიფერის,სასიამო-ვნოარომატის,თავისითვისებითოჯალეშზეარანაკლებია.მისიგა-ვრცელებისრაიონიამდ.ტეხურისდახოპისშვასოფლები:აბედათი,ჟოლევი,ფოცხო,ლესეჭინო,ახუთი,უშაფათი,უფალიკარი,ხორში,ეკი,ნოქალაქევი,სენაკი,შხეფიდაამსოფლებისმიდამოები.

3. პუმპულა ანუ პუმპულაში – ვაზი საკმაოდ ღონიერი, ნაკლებმოსავლიანი. მტევანი მოგრძო-მრგვალი და მკვრივი. მარცვალიწვრილი, მრგვალი; კანი მოელვარე, შავი, სქელიდა მაგარი; ხო-რციმკვრივი,ერთობტკბილი,სასიამოვნოგემოსი.მწიფდებაგვი-ან. ღვინოს იძლევა საკმაოდ მაგარს, მკრთალ ვარდისფერისას,სუფრის ღვინოა სასიამოვნო არომატით. ეს ჯიში იყო საერთოდგავრცელებული სამეგრელოს ვაკე ნაწილში მდ. ცხენის-წყალისდაცივსშუა,სოფელბანძიდანდაწყებულიმთელსაჭყონიდლოდასაჭილაოში*)7დამომიჯნავესოფლებში.ნაცარისგავრცელებისშე-მდეგპუმპულათითქმისყოველგანშეცვალესადესაზედაძალიანსაეჭვოა,სამწუხაროდ,რომესჯიშიკიდევსადმეიშოვებოდეს.

4. ხარდანი – ვაზი მეტად ღონიერი, მოსავლიანი, მტევანი დიდი,მეჩხერი,წვეტიანიდატოტებიანი.მარცვალიმრგვალი,წოწოლა;კანი თხელი; ხორცი მკვრივი, ტკბილი. მწიფდება ძალიან ადრე,ამიტომ მას მაჭრად აყენებენ;ღვინოუდგება შედარებით მდარე.ნაცარინაკლებეკიდება.ესჯიშიმცირერაოდენობითსამეგრელო-შიყოველგანიყოგავრცელებული.

5. ტოროკუჩხი – ძალიან გავრცელებული იყო ეს ჯიში სოფლებში:ჯვარი,საჩინო,ლია,ჯგალი,ჭკადუაშიდახიბულა,აგრეთვესაჭყო-ნიდლოშიც.ღვინოსკარგსიძლევა.

6. პანეში–მეტადგავრცელებულიჯიშიიყოსამეგრელოსმაღლობზე-განსოფლებშიმდ.ინგურისდატეხურისშუა;ღვინომდარეუდგება.

7. საჭყონიდლოერქვა ჭყონდიდელის (მარტვილის მიტროპოლიტი) სამფლობე-ლოს,რომელსაცშეადგენდასოფლებიმოქცეულიეხლანდელთემებში:სუჯუ-ნა,ნაესაკოვო,გულეიკარი,ქვათანა,აბაშა,ონტოფოდასეფიეთი.საჭილაოშიშედისილორისდამარანისთემები.

38


7. კიკაჩა–სოფ.ზანა,საჯიჯაო,ხორშიდამათმეზობელსოფლებში;კარგღვინოსიძლევა.

8. კოლოში–ამჯიშისგავრცელებისარეასოფ.პახულანიმდ.ინგუ-რსგაღმადამისი მიდამო; მშვენიერღვინოსიძლევა წითელვა-რდისფერისას.

9. აკიდო – ეს ჯიში გავრცელებული იყო სოფლებში: კინჩხა, გორ-დი*)8,მარტვილი,ნახუნევო,თამაკონიდასხვა.

10. გრეხი –მეტადგავრცელებულიჯიშიიყომაღლობზეგანსოფლებში.11. დღუდღუში–მცირერაოდენობითაშენებდენყოველგანმთელსა-

მეგრელოში.12. მაჭკვატური–სოფ.გორდი,კინჩხა,აბედათიდამათიმიდამოები.13. ტოვანი –მეტადგავრცელებულიჯიშიიყოშუადავაკესამეგრე-

ლოშიმდ.ხოპსდააბაშისწყლისშუა.14. ჩხოროკუნი–ამჯიშსაშენებდენსოფ.ხიბულაში,თეკლათშიდა

მათმეზობელსოფლებში.15. ჭიტაში–ძალიანგავრცელებულიიყოვაკესამეგრელოში,საჭყო-

ნიდლოსადასაჭილაოში.16.სამჭაჭა–ესეცგავრცელებულიიყოამრაიონში.17. მაბრა–ამჯიშსაშენებდენსოფლებში:ლეიხაინდრე,ონოღიადა

მათმეზობელსოფლებში.18.დედოფლის კიტი–სოფ.ხორში,ნოქალაქევი,გეჯეთი,ნაესაკოუ,

გულიეკარიდასხვა.19. კეთილური–სოფ.თეკლათი,სენაკი,ნოსირიდასხვა.20. ჩხერი–(ესალბათგურულიჩხავერია)გვარცელებულიიყოვაკე

სამეგრელოში,გურიისმომიჯნავესოფლებში.21.სამანჭრო–მცირერაოდენობითგვხდებოდასამეგრელოსყველა

მეღვინეობისრაიონისსოფლებში,ამჯიშისთეთრიცარის.22. ვერნახი–სოფელთეკლათშიდამისმიდამოებში.23. მახვატელი–სოფ.ეკი,სენაკი,ნოქალაქევი,ნოსირი,გეჯეთი,გუ-

ლეიკარიდასხვა.24. ოქონა,25. კერთოლი,26. კუტალა,

8. კინჩხადაგორდი1922წლამდესენაკისმაზრაზეიყომიწერილიდასამეგრე-ლოსტერიტორიასშეადგენდა.

39


27.ტუტაში –ესოთხიჯიშიგავრცელებულიიყოსოფლებში:სენაკი,ნოქალაქევი,გეჯეთიდამათგარშემო.

თეთრი ჯიშები28. ჭვიტილური–ვაზიღონიერია,მოსავლიანი;მტევანიმრგვალ-მოგ-

რძოდამკვრივი;მარცვალიწვრილი,მრგვალი,გამჭვირვალე,ყვი-თელ-თეთრიფერისადამზეზე,როცასავსებითდამწიფდება,ქარვისფერსიღებს,ხორციანი,კბილებშიხრამუნიგააქვს;კანისქელი,ხო-რციმკრივი,ნაკლებგემოიანი.გვიანმწიფდება;ღვინოუდგებამა-გარი,სასიამოვნოარომატით.ესჯიშიძალიანგავრცელებულიიყო,მცირერაოდენობითსამეგრელოსყოველსოფელშიაშენებდენ,მა-გრამკარგღვინოსისიძლეოდაამრაიონისმარტომაღლობზოლზე,მის ჩრდილო-აღმოსავლეთის ნაწილში, სახელდობრ: წალენჯიხა,საჩინო,მუხური,ჯგალი,სალხინოდაამსოფლებისმიდამოებში.

29. ჩეჭიბეში – მეტად გავრცელებული ჯიში იყო სამეგრელოს მეღ-ვინეობისრაიონის ყველა სოფლებში; საადრიოჯიშია, მწიფდებააგვისტოსდამლევს,ღვინოკარგიუდგება.

30. ჩეში–ესჯიშიცძალიანგავრცელებულიიყოროგორცმაღლობ,ისევაკესამეგრელოში;კარგღვინოსიძლეოდა.

31. ჩერგვალი–ამჯიშისგავრცელებისრაიონისამეგრელოსმაღლო-ბინაწილია;იძლეოდასაუცხოოღვინოს.

32. ზერდაგი–ნაცრისგაჩენამდესაერთოდგავრცელებულიჯიშიიყო,შემდეგმცირედირაოდენობითმდ.ხოპსდატეხურსშუა,სოფელთამაკონიდანდაწყებულინაესაკოვომდე.

33. მაური–ესჯიშიგვხვდებოდასოფლებში:გეჯეთი,სუჯუნა,გულეი-კარიდასხვ.

34. ეგურძგული–შუასამეგრელოსსოფლებში:ახუთი,ხორშიდამათმიდამოებში.

35. ჩეკში ანუ ჩიჩკიში–ეკისდასენაკისმიდამოებში.36. შხუჩეში–ძალიანგავრცელებულიჯიშიიყოსამეგრელოსსამხრე-

თ-აღმოსავლეთისნაწილში,სოფლებიდანზანა, საჯიჯაო,უფალიკარიდაბანძარიონისნაპირამდე.

37. ცხინკილოური–საზოგადოდცნობილიჯიშიიყოსაჭილაოში.38.კვაწახური–სოფ.ბანძა,ლეხაინდრე,ონოღიადასხვ.

40


39. ჩე-კოლოში–სოფ.ქვალონი,ნოჯიხევიდასხვ.40. ოპოპი –სოფელხორშისმიდამოებში.

ადგილობრივიჯიშისყურძენიგვიანიკრიფებოდა,გამონაკლისსშე-ადგენდამარტოსამაჭრეჯიშები,რომლისგანმაჭარსაკეთებდენ დამაშინვეხარჯავდენ.ამჯიშებისყურძენიშეიძლებოდადარჩენილიყოხეზეუვნებლადდიდხანს,თითქმისთებერვლისგასვლამდე.ნაცრის გაჩენამდე ყურძენს ღვინისთვის, თუ ის დანიშნული იყო

გასაყიდად ან საძველოდ, უფრო დიდხანს შესანახად, კრეფდენ მა-შინ,როცაისგადამწიფებულიიქნებოდა,სახელდობ15დეკემბრიდან;მეღვინეობისზოგიერთსოფლებშიყურძენიხეზერჩებოდაშუათებე-რვლამდე. ადგილობრივი მოსახლეობის აზრით, ყურძენი რაც გვიანიკრიფებოდა,მითმისგანდაყენებულიღვინოუმაღლესითვისებისგა-მოდიოდა.ამისმიხედვითყველაისყურძნისჯიშები,რომელნიცკარგღვინოსიძლეოდენ,როგორცოჯალეში,საჯაოხური,ჩხავერიდასხვა,გვიანიკრიფებოდადეკემბერშიდაიანვარში.მაღლარვენახისრთველიუნდაიქნესუსათუოდკარგ,მშრალდა-

რში,ვინაიდანსოველხეზეასვლა,რომელზეცვაზიააშვებული,მუშისსიცოცხლისათვისსაშიშროებასწარმოადგენს.ამისგამოთუყურძნისკრეფისდროსწვიმამოვიდა,რთველიშეჩერდება2-3დღით,სანამხე-ებიარგაშრება.ყურძნისკრეფისსიძნელისგამომაღლარისრთველიადრე ართავდება,როგორცდაბლარის; ის ჩვეულებრივ გრძელდება2-6კვირადახანკი–მეტიც.მაღლარისკრეფისთვისმუშასმართებსდიდისიმარჯვედახეზეას-

ვლისუნარიანობა.ამიტომამმუშაობისათვისგამოუსადეგარიამოხუ-ცებული,ქალიდამცირეწლოვანი.ადგილობრივიჯიშისყურძნისდიდიუპირატესობაკიდევიმაში,რომ

ისიკრიფებაგვიან,იმდროს,როცამოსახლეობასყველაჭირნახულიმილაგებულიაქვსდაამიტომბევრიმიცლილიდროაქვს.სამწუხაროდადესის(იზაბელა)შესახებესარითქმის,ისძალიან

ადრეშემოდის,სწორედიმდროს,როცასიმინდიდაღომიმოუწეულიადამათიმილაგებისალოა;ესგარემოება-კიამადგილებისთვისმეტადუხერხულია.ადესისმტევანსკინწიძალიანცხარიაქვს,დამწიფებისშემდეგხეზე

დიდხანსვერჩერდებადასცვივა;საკმარისიამცირექარი,ანღონიერი

41


წვიმა,რომხეებსმტევნებიდააყრევინოსდა ამნაირადმთელიწლისყურძნისმოსავალიდაიკარგოს.ნაცრის გაჩენამდე ადგილობრივიჯიშების მაღლარიდიდმოსავალს

იძლეოდა;ამბობენ,რომერთიმუშაერთიდღისგანმავლობაშიხშირადვერ ასწრებდა ერთი ხის ყურძნის მთელადმოკრეფასდა მეორედღესათავებდა.ერთიმუშადღეშიკრეფდა5-6გოდორს(გოდორში3-4ფუთია).გურია-სამეგრელოშიღვინოს აყენებდენ როგორცთეთრს, ისე წი-

თელს, პირველი-კი ყოველთვის მეტობდა. თეთრ ღვინოს აკეთებდენროგორცთეთრი, ისე წითელიდა შავი ჯიშებიდან, მხოლოდ უკანას-კნელშემთხვევაშიტკბილსჭაჭაზე არაჩერებდენ,უცებ აცლიდენდაყოველთვისუჭაჭოდადუღებდენ.ადესისღვინოსაცასეაყენებენ,ჭაჭა-ზედადუღებულიადესამუქიწითელიგამოდის.ადესისღვინო,როგორცარა-ერთხელმქონდამოხსენებული,ცუდი

ღირსებისგამოდის,რაღაცსამკურნალოწამლისსუნიდაგემოდაჰ-ყვება. ზოგიერთი მეურნისთქმულებით, ადესისღვინო ჯანმრთელო-ბისთვის მავნებელია, მაწყინარია: ტანზე ჰყრის, თვალების ტკივილსიწვევსდასხვა.ჩემმახსოვრობაშიზოგიერთიმოხუცებულიგურულიდამეგრელიამღვინოსარსვამდა.ზოგიერთი მეურნე, რომელსაც სხვა ჯიშის ვენახი აქვს, ადესის

ტკბილსადუღებსამჩვენებურყურძნისჭაჭაზედაამშემთხვევაშიადე-სისღვინოკარგავსთავისგანსაკუთრებულგემოსდასუნსდაკარგითვისებისგამოდის.მეთვითონდამიყენებიაამნაირადადესისღვინოჩემსაკუთარმამულშიდამშვენიერიშედეგებიმიმიღია.მოუსავლობის წლებში, როცა ადგილობრივი ჯიშები ნაცარმა გაა-

ნადგურადა ადესის ნარგავები ჯერ კიდევ არ იყვნენ მოღონიერებუ-ლი, აყენებდენყურძნის-წყალსდასხვადასხვახეხილისღვინოს. ყუ-რძნის-წყალს აკეთებდენ ასე: ჭურში ჩაყრიდენდაუწნეხელ ყურძენს,დაასხამდენწყალსდამოუგლესდენმიწითთავს(10-12საწყავწყალზეერთიგოდორიყურძენი).ორი–სამიკვირისშემდეგყურძნისწყალიმზადიყოსასმელად.ისარისფუცხუნა,პირზეეკიდება,ბურახს(კვასს)წააგავს,ფერითდანაწილობრივგემოთიცღვინოსმიემსგავსება,დიდხანსარინახება.ტყეებისმახლობლადმდებარესოფლებში[ღვინოს_რედ.]ამზადებენ

წყავის(Prunus laurocerasusL.)დამოცვის(VacciniumarctostaphylosL.)მცენარეებისნაყოფისაგან.

42


აქ მე საჭიროდ ვრაცხ მოვიყვანოცნობები გურია-სამეგრელოს იმღვინოებზე,რომელნიცცნობილიყოფილანდასავლეთსაქართველოშითავისიგანსაკუთრებულითვისებებით:

1. ჩხავერი ანუ ჩხავრისღვინო – ასე უძახიანთეთრღვინოს ამა-ვესახელისჯიშისყურძნიდან(წმინდათეთრიდაღია-ქარვისფე-რიდანმკრთალვარდისფერამდე),ისარისმაგარი,არომატიანი,ნაზი, ცქრიალა, სასიამოვნი, ტკბილი ცოტათ მომჟავო გემოსი,რითაც მიემსგავსება შამპანურ ღვინოს. ამზადებენ ჩხავერის დააგრეთვეთეთრიშაჯიშებისაგანდაყოველთვისადუღებენუჭაჭოდ.საუკეთესოჩხავერისღვინოდგებოდასოფლებშიასკანა,ოცხანა,შემოქმედი, მაკვანეთიდალიხაური. ესჯიში ეხლა გურიაში ბევ-რგანდაბლარადაცარისგაშენებული.

2. საჯაოხური –წითელი,ძალიანმაგარი(ძნელი)ღვინო,კარგიარო-მატიანი;საუცხოვოდიტანსმგზავრობას(გადატან-გადმოტანას)დადიდხანს ინახება. ამზადებდენ სხილათობანის და მტევან-დიდისჯიშებისაგანსაჯაოხოსრაიონში9დაამიტომუძახიანსაჯაოხურს.ნაცრისგაჩენამდესაჯაოხურღვინოსდიდიგასავალიჰქონდაქუ-თაისშიდადასავლეთ-საქართველოსსხვაქალაქებშიდადაბებში;მაშინმხოლოდამღვინოებსეჭირაიქაურიბაზარი,სვირისდარა-ჭისღვინოებიჯერკიდევარიყვნენცნობილი.

3. ჯანი ანუ ჯანის ღვინო – წითელიღვინო,რომელიც განირჩევათავისისიმაგრითდასასიამოვნოარომატითძალიანწააგავსოჯა-ლეშსდაარაფრითარჩამოუვარდებაკახურღვინოს.ჯანისღვინომზადდებოდამარტოჯანისჯიშიდანსოფლებში:ბუკის-ციხე,იანა-ული,ერკეთიდამათმიდამოებში.ესჯიშიგურიაშიეხლაბევრგანარისგაშენებულიდაბლარადაც.

4. სოფლებშიბაღდადში,ბახვშიდაასკანაშიმტევან-დიდისჯიშიდანაკეთებდენმუქ-წითელღვინოს,რომელიცგანსხვავდებოდათავისსიმაგრითდაარომატით;ისკარგადინახებოდადაკახურღვინოსარაფრითარჩამოუვარდებოდა(ხშირადხმარობდენსამკურნალო

9. საჯაოხოსრაიონშიშედისგარდაოზურგეთისმაზრისორითემისა:ნანეიშვი-ლისდაზემოხეთის(ეხლაზემოხეთი,კოხნარიდასაჭამიასერი),კიდევ3მო-მიჯნავეთემიქუთაისისმაზრისა – აბაშის, მუხაყრუისდატობანიერის (ეხლაგამოჩინებულიდატობანიერისთემები).

43


მიზნითაც10). ეს ჯიშიც არის ეხლა გურიაში ზოგიერთ სოფლებშიდაბლარადგაშენებული.

5. სამეგრელოსღვინოებშიპირველიადგილიეჭირაოჯალეშისღვი-ნოს;ისმუქიწითელია,სქელი,მაგარი,სასიამოვნოარომატით,თა-ვისიგემოთიდასიმაგრითგვაგონებსევროპიულღვინოებს–ბურ-გუნდიისდაპორტვეინს;ხშირიგადაღებითუმჯობესდება,ინახებადიდხანს და მგზავრობას კარგად იტანს. ზოგი ოჯალეშის ღვინოთავისითვისებითარაფრითნაკლებიარიყოკარგკახურღვინოზედა ითვლებოდა ერთსაუკეთესოღვინოდ არათუ სამეგრელოში,არამედმთელსაქართველოში11.

ოჯალეშისღვინის საწარმოორაიონი იყო სამეგრელოს მაღლობინაწილიმდ.ტეხურისდააბაშისხეობები,რომელიცგაჭიმულიასოფელვახადანშხეფამდე40ვერსისმანძილზედაშეიცავსსოფლებს,რომელ-ნიც განთქმული იყვნენოჯალეშისღვინით: ვახა, სალხინო, სკურდი,ჩაჩხური,თამაკონი,გურძემი,თარგამაული,ნახუნეო,აბედათი,ჟოლე-ვი,უშაფათი,უფალიკარიდაშხეფი.სულესმთაგორიანიზოლინია-დაგისმხრივკირნარია,მიქცეულიამზისკენ,ძევსმზისსაფიცხებელზედაამითჩაყენებულიამეღვინეობისთვისსაუკეთესოპირობებში.თვი-თონღვინისსახელიცწარმოშობილიავენახებისადგილმდებარეობისდახასიათებით:ბჟამეგრულადნიშნავსმზეს,ბჟალეშიანუობჟალე-ში–გაცხელებული,გახურებული,მზისგანდამწვარიდააქედანგადა-მახინჯებული სიტყვა ოჯალეში. ბურგუნდიის ღვინის სახელი „côterôtie”ეფარდებაოჯალეშისსახელსდაწარმომდგარიაადგილისმდე-ბარეობისიმავეპირობებში.ოჯალეში კეთდებასვანური ანუშონუ-რიყურძნისჯიშისგან,რომლისვაზებიაშვებულიიყოგანსაკუთრებითხურმაზე(DiospyorslotusL),იშვიათადთხმელაზე(მურყანზე).სვანურიჯიშისგაშენებისრაიონშისაუკეთესოღვინოდგებოდასო-

ფელსალხინოში12,სამეგრელოსმთავრისდადიანებისვენახებში.ეხლა

10.«Кавказ.Сельск.Хозяйство»№53,1894г.11.ცნობილიმოგზაურიშარდენი,რომელიცსამეგრელოშიიყო1672წელს,ამღვინო-

ზეამბობს,რომისმაგარია,სრულიტანის,სასიამოვნოგემოსიდასტომაქისთვისსასარგებლო–“iladeforceetbeaucoupdecorps,ilesagéableaugoutetbonàl‘estomac”.(VoyagesdutChevalierChardinenPerseetautreslieuxdel’Orient).

12. სალხინოში ჰქონდა საზაფხულოსასახლე სამეგრელოს მთავარს,დიდი სივ-რცისვენახებიდამარანი,სადაციყოჩარგულიდიდრონიჭურები (ქვევრები)

44


ესჯიშისამეგრელოშიმაღლარადარსადარის,დაბლარადკიბევრგანგვხვდებააქაურსოფლებში.

6. ჭვიტილური – თეთრიღვინო, ასე ჰქვია ჯიშის გამო; ის ძალიანმაგარია,სურნელოვანიდანაზი,თავისგემოთიჩხავრისღვინოსგვაგონებს.ესღვინოდგებოდაზუგდიდისმაზრისჩრდილო-აღმო-სავლეთისნაწილში,მთაგორიანზოლზემდინარეხოპისდაჭან-წყა-ლის შუაგულ ხეობების სოფლებში: ჯვარი, საჩინო, ჯგალი პუკი,წალენჯიხა, მუხური, ჭვადუაში, კორცხელი, ყულისკარი, ობუჯი,მოიდანახე,ახუთი,კირცხი,ჯაგრა,ჭაკვინჯიდასხვა.ამსოფლები-დანსაუკეთესოღვინოებიდგებოდასოფლებში:პუკი,წალენჯიხა,ჯგალი (ჯიხასფერდი)დაჯაგრა.ჭვიტილურიდაბლარადაცარისგაშენებულიზოგიერთსოფლებშიდააქა-იქმაღლარადაცგვხდება.

7. სოფელპახულანშიდამისმიდამოებშიმდ.ინგურისგაღმაკოლო-შის ჯიშისგან აყენებდნენ სასიამოვნო, მაგარ, ვარდისფერღვი-ნოს,ნაზიარომატით.ამჯიშისყურძენიკიდევშეიძლებაიყოსმაღ-ლარადაქა-იქამრაიონში.

8. აქჩამოთვლილისაუკეთესოღვინოებიგურია-სამეგრელოშიმოდი-ოდაიმვენახებში,რომელნიცგაშენებულიიყვნენგანსაკუთრებითმაღლობდაზეგანადგილებში;დაბლობივაკე-ადგილებისღვინო-ებიიყონელი,წყლიანი,უარომატოდასაზოგადოდჰქონდაყველაისთვისებები,რითაცგანსხვავდებიანცუდიღვინოები.მაგრამამშემთხვევაშიგამონაკლისსშეადგენდასამეგრელოსვაკე-ნაწილი,საჭილაო და საჭყონიდლო, სადაც პუმპულა ანუ პუმპულაშისჯიშიდანდგებოდაკარგი,ნაზი,მკრთალივარდისფერი,მსუბუქი,სუფრის,სასიამოვნოგემოსღვინო.ამღვინისშესანახადსამეგრე-ლოსმთავარსსაჭილაოშიჰქონდაგანსაკუთრებულიმარანი,რომ-ლისნაშთიეხლაცარისსოფელმარანში,რომელმაცესსახელწო-დებამიიღომარანისგამო.ესჯიშიიყოაშვებულიგანსაკუთრებითთხმელებზე;ნაცარიყველაზეუფროამჯიშსმოეკიდადაამიტომესჯიშითითქმისმთლადმოისპოდამეტადსაეჭვოა,რომსადმეკიდევდარჩენილიიყოს.

ოჯალეშისღვინოებისათვის.ერთიამდიდჭურთაგანი,რომელშიცჩადის300კოკამდე(საწყავი),ეხლაცარისსალხინოსსახალხომამულში(პრინცესამიუ-რატისყოფილიმამული).

45


რაცშეეხებაადესის (იზაბელის)ღვინოს,საუკეთესოდგებოდადაეხლაცდგებასწორედიმრაიონში,სადაცუწინადგილობრივიჯიშებიკარგღვინოსიძლეოდა.ზოგიერთმოწინავემეურნეებმაადესისტკბი-ლიდანსაცდელადდაიწყესსხვადასხვაწესითღვინისდამზადებადამიიღესრამდენიმეკარგიშედეგი.ერთი ამ წესთაგანი არის ტკბილის ცეცხლზე ხარშვითდადუღება.

ამისთვისახლადგამოღებულტკბილსასხამენქვაბშიდანელცეცხლზეაორთქლებენ, სანამ ერთ მტკაველს არ დაიკლებს. ამასთან ტკბილსთანქაფავენ;შემდეგცეცხლსუმატებენდატკბილსადუღებენ,სანამარდავაგანსაზღვრულზომამდე–ჩვეულებრივერთმესამედამდე.ამისშემდეგგაცივებულტკბილსასხამენჭურშიდასადუღებლადჩვეულებ-რივიწესით.მაისშიგადაიღებენსხვაჭურშიდაამხნიდანშეიძლებამისისასმელადხმარებაერთიწლისგანმავლობაში.თუ ღვინო საძველოდ, დიდხანს შესანახად უნდათ, მაშინ ტკბი-

ლიცეცხლზენახევრადუნდადაადუღონდაშემდეგდასადუღებლადჭურში ჩაასხან. მაისში გადიღებენ პირველად, მეორედოქტომბერში,მაგრამბოჭკებში,ანბოთლებში,დაუცვამენკარგადთავსდაისეინა-ხავენ.ყოველწელსორჯერმოაშორებენთხლესდაგადაიღებენსხვაამგვარსავეჭურჭელში.პირველორწელსესღვინოტკბილია,მესამეწელსკარგავსსიტკბოს,

იღებსუფრომუქფერს,სიმაგრეს,იძენსარომატსდასრულსიმწიფესკი–მხოლოდმეოთხეწელიწადს.რაცმეტხანსინახება,მითუფროიძენსსიმაგრეს,არომატსდაგემოს,რომელიცხერესსგვაგონებს.

ადესისღვინო,აორთქლისსაშუალებითდამზადებული,მაგარია,სპირ-ტიანი,ტკბილი,დამწვარიშაქრისგემოსი,არომატიანი,ფერადმუქოქროსფერიდანმკრთალმიხაკისფერამდე.თავისხარისხითდასიმაგრითრამდე-ნიმედწააგავსდაგვაგონებსისპანიისღვინოებსხერესსდამალაგას.მიუხედავად ამღირსებისა, ამღვინოებსთანდაყოლილი აქვსრა-

ღაც სამკურნალო წამლის სუნი და ძლიერ განსხვავდება ბუნებრივღვინოებისგან. ამის გამო ამ წესითდამზადებულმაღვინომ ვერმიი-ღოგავრცელებისფართოხასიათიგურია-სამეგრელოში.მასამზადებსხილად მხოლოდთითო-ოროლა მეურნე არა გასაყიდად, არამედთა-ვისთვისმოსახმარად.ამნაირად მევენახეობა-მეღვინეობას გურია-სამეგრელოში ნაცრის

გაჩენამდე სოფლის მეურნეობისდარგთა შორის ეჭირათვალსაჩინო

46


ადგილი;ღვინო,რომელიცაქმოდიოდაზოგიერთადგილებში,განთქ-მული იყოთავისღირსებით მთელდასავლეთ საქართველოში, რომ-ლისბაზრებზემარტოამღვინოებსჰქონდაგასავალი.ამავადმყოფო-ბის შემდეგ გურია-სამეგრელოს მევენახეობა-მეღვინეობა ეცემა დამეურნეობისესდარგიგადადისზემოიმერეთში(შორაპნის,სვირისდაობჩა-ბაღდადისრაიონები)დარაჭა-ლეჩხუმში,თანდათანვითარდებადაამათიღვინოებიიჭერსდასავლეთსაქართველოსბაზრებს.აქაურიადგილობრივიჯიშებიშეცვალესადესისჯიშზე,რომელსაც

ნაცარიარეკარგება,მაგრამღვინოსკიცუდსიძლევა.უწინდელ ნატურალურ მეურნეობის დროს, როცა ყოველსავე წა-

რმოებასჰქონდამიზნადმხოლოდმწარმოებლისსაკუთარმოთხოვნი-ლებათადაკმაყოფილება,ერთიღვინისმეორე,უფროცუდითვისებისღვინით შეცვლამ, გურია-სამეგრელოს მეურნეობაში ვერ მოახდინათვალსაჩინოცვლილება.მოსახლეობამიწყომიწისნაყოფიერებისსავსებითგამოყენებადა

გამონახაცხოვრებისახალიწყაროსიმინდისწარმოებაში.ჰქონდარასამყოფადმჭადიდაადესისღვინო,თუმცამდარეთვისების,მაგრამუხვად,ისშეურიგდაამმდგომარეობასდაარეცადაგაეუმჯობესებიათავისიმევენახეობავაზისწამლობით,ანდაგამოეცვალამისიგაშენე-ბისწესი.სულ სხვანაირად იმოქმედა ფილოქსერის გაჩენამ: ადესის ჯიშის

ვაზმაამგანადგურებულმავნებლისგამომოსავალსთანდათანუკლო;ამასთანმშრომელიმოსახლეობადარწმუნდა,რომვენახისწამლობასოკომაგვარი ავადმყოფობის წინააღმდეგ სასარგებლო და საჭიროადაამიტომიძულებულიშეიქნაგამოეცვალავენახისგაშენებისწესიდაგადასულიყოდაბლარზე,ანიმნაირსახისმაღლარზე,რომადვილიყო-ფილიყომისიწამლობა.მაგრამესსაქმეგურია-სამეგრელოსმშრომელმოსახლეობისთვის

ადვილიარდარჩა,მასმოუხდაზედიზედმევენახეობაშიორი,მისთვისუცხო,ახალიწესისშემოღება:მაღლარივენახიდანდაბლარზეგადას-ვლადაამერიკულვაზზედამყნილისშემოღება.მშრომელიმოსახლეობაენერგიულადშეუდგაამსიძნელისგადატა-

ნასდასრულიიმედიუნდავიქონიოთ,რომსაბჭოთამთავრობისდახ-მარებით გურია-სამეგრელოში მალე იქნება აღდგენილი მევენახეობადაესმხარედაიბრუნებსმეურნეობისამდაკარგულდარგს.

47


ამნაირად,ყველააქმოხსენებულიცნობებიდანნათლადსჩანს,რომგურია-სამეგრელოცეკუთვნისსაქართველოსიმნაწილს,საცამევენა-ხეობა-მეღვინეობასუჭირავსთვალსაჩინოადგილი.ღვინოაქ,როგორცყოველგანსაქართველოში,შეიცავსხალხისსა-

კვებსანოვაგს;ჭირშიდალხინშიქართველისათვისღვინომიუცილე-ბელსაჭიროებად ითვლება. ამიტომ მეტად საჭიროა,რომ ამ მხარესმეურნეობისამდარგშიმეტიყურადღებამიექცეს.გურია-სამეგრელოში მევენახეობის აღსადგენად და გასაუმჯობე-

სებლადსაჭიროამიღებულიქნესშემდეგიზომები:

1. დაარსდეს ამერიკული ვაზისდა ნამყენების სანერგე; შეიკრიბოსდაგამოიცადოსყველაადგილობრივიჯიში;ქობულეთ-აჭარისზეგ-ნებშიდღესაცმოიპოვებაბევრიიმნაირივაზისჯიშები,რომლებიცარინაცრებიანდაკარგმოსავალსიძლევიან.

ამსანერგემუნდაშეიმუშაოსმყნობისწესებისაკუთრივამმხარი-სათვის.შენიშნულია,რომაქვაზისძირ-ფესვებიუფროგანზემიდის,ვიდრეძირისსიღრმეში,ამიტომსაჭიროავაზისნამყენიადგილიმიწა-ზეზევითუფროდაშორებითიქნეს,ვინემეხლაამიღებული.

2. გაშენდესმარტოადგილობრივჯიშებისგანსაცდელისამაგალითოვენახებიადგილსადაჰავასთანშეფარდებით:დაბლარი,ოლიხნა-რი,ანუმაღლარი.

3. გაიხსნასსაწყობებისაწამლებელიმასალისდასამუშაოიარაღე-ბის,რომმშრომელმოსახლეობასგაუადვილდესმათიშეძენადა

4. მოწვეულ იქმნას ამ დარგებში ცოდნის გასავრცელებლად ინსტ-რუქტორები.

48


აჭარაშიმევენახეობასეწევიანიმსოფლებში,სადაცკიმეხილეობააგავრცელებული;ყურძენიაქიჭერსხილისადგილსდაღვინოდ-კიარმზადდება.რომ აქ ყოფილა მევენახეობა-მეღვინეობა გავრცელებულიდა ისე

განვითარებული, როგორც მის მეზობელ გურიაში, ამას გვიმტკიცებსმარნებისნანგრევებიდამიწაშიჩარგულიძველიჭურები,რომელსაცაქ ხშირად ვხვდებით. ბევრი ყურძნის ჯიშია აქ, რომელიც გურიაშიარისგავრცელებული,ალბათამქვეყნიდანარისგურიაშიგადმოტანი-ლი, ამნაირიჯიშებიამაგალითად:ჩხავერი, კლარჯული,ქვაფათური,მწვანე,ხარისთვალა,მახატური,ორონა,მტევანდიდი,ცხენისძუძუდასხვა.აქაურივენახიყველამაღლარიადააშვებულიახეებზე;განსაკუთ-

რებითამისთვისმიღებულია:ნაკერჩხალი(AcercampestreL.),თხემ-ლა,ხურმა(DiospyroslotusL.),ბჟოლა(თუთისხე),ნიგოზი(კაკლისხე)დასხვახეხილი.ადგილობრივი მაღლარისტიპია ვაზის ასაშვებ ხეების აწორწოტე-

ბული, არა-მაღალითაღი (2-3 საჟენი); ამისთვის ყველაზე უფრო გა-მოსადეგიანაკერჩხალი,სხვასავენახეხეებსკიუფროგანზეგაწეულითაღიაქვს.უნდავიფიქროთ,რომნაკერჩხალისაწორწოტებულითაღიგამოწვეულიაარაიმით,რომვაზსმეტიფართობიმიეცეს,არამედმი-წისსივიწროვითდაადგილისდაზოგვისმიზნით,რომამითშეამციროსსამუშაომიწისდაჩრდილვა.თურამდენი სივრცეუჭირავს ვენახს აჭარაში,როგორცგურია-სა-

მეგრელოში,ერთობძნელიგამოსარკვევია,ვინაიდანვენახიანიხეები,როგორცხეხილი,გაფანტულიააქა-იქთითო-ოროლაეზოებში,ანგაშე-ნებულიამწკრივებადყანებისმიჯნებზე,ანეზოსღობისძირებში.

მევენახეობა აჭარაში

49


ყურძნისმოსავლისრაოდენობაკიდევშეიძლებაგამოვიანგარიშოთდაახლოებით.თუმივიღებთმხედველობაში,რომმოსახლეობისნახე-ვარნაწილსექნებავენახი,საშუალოდ10ძირიხე,ესეიგი55.650ძირივენახი.თითოძირზერომნახევარიფუთიყურძნისმოსავალივიანგა-რიშოთ,გამოდის27.825ფუთიყურძენიწელიწადში.ვენახის მოსავლის უმეტეს ნაწილს ყურძნად ყიდიან ბათომში და

ახალციხისმაზრაში;თვითონმოსახლეობაყურძენსხილადხმარობსდატკბილიდანაკეთებენპეტმეზს (ბეკმეზი),ხარდალს (ცეცხლზედა-დუღებულიბადაგია),ძმარს,ფელამუშს(თათარა)დაჯანჯუხებს(ჩურ-ჩხელა).ღვინოდაყენებენსომხებიდასხვაქრისტიანები.გურიისსაზღვრებზემდებარესოფლებშიბევრმაქობულეთისმაზ-

რისმცხოვრებმამაჰმადიანებმაცკიეს10-15წელიწადიადაიწყოღვი-ნისდაყენებადაარაყისხდა.როგორცგურია-სამეგრელოში,ისეაქაცნაცარმადიდიზიანიმიაყე-

ნადაგაანადგურაძველივაზისჯიშები,რომელნიცბევრგანაქაცადე-სის (იზაბელა) ჯიშით შესცვალეს, მაგრამ ამასთან აჭარაში ხშირადვხვდებითიმისთანახეობებს,სადაცნაცარისავადმყოფობავენახზეარარისდავაზიისევძველებურადისხამს.აუცილებელსაჭიროებას შეადგენს ამნაირიხეობების ახლოსგაც-

ნობადაყველაიმჯიშისსავსებითგამოკვლევადაშესწავლა.აჭარაშიმევენახეობისუფროფართედგავრცელებასხელსუშლის

სარწმუნოებრივიშეხედულობა,მაგრამმიუხედავადამისა,მოსახლე-ობა დიდის სიხარულით გააშენებს კარგ სუფრის ჯიშებს და ამიტომმეურნეობის ამდარგის გასაუმჯობესებლად მეტად საჭიროა ნამყენივაზისსანერგისმოწყობადაინსტრუქტორებისმოწვევამოსახლეობაშიცოდნისგასავრცელებლად.

50


თუმცადასავლეთსაქართველოვენახისსამშობლოდითვლება,მა-გრამმევენახეობისგავრცელებასშავიზღვისსანაპიროზეაწერენბერ-ძნებსდაგენუელებს,რომელთაც,როგორცცნობილია,ბევრსანაპიროადგილებშიჰქონდათთავისიახალშენები.ამდარგისგანვითარებაშეჩერდაXVსაუკუნეში,როცასანაპიროზე

გავრცელდამაჰმადიანობა.იგივემოხდააფხაზეთისდაპყრობისასრუ-სებისმიერგასულისაუკუნისსამოციანწლებში,როცააფხაზებიგადა-სახლდნენოსმალეთში.ვაზიაფხაზეთში,როგორცდასავლეთსაქართველოსსხვაადგილებ-

შიც, გაშენებულია მაღლარად და აშვებულია უმთავრესად ხურმაზე,თხმელაზედახეხილზე.უმეტესნაწილადმაღლარიშექუჩებულიაეზოგარემოში,მაგრამარაიშვიათადისინიგაფანტულიათითო-ოროლადაქა-იქგზებზე,მინდვრებშიდასაძოვრებში.დაბლარივენახისგაშენებისცდებიაქაც,როგორცგურია-სამეგრე-

ლოში,უშედეგოდჩატარდა,ვინაიდანარჰქონდასათანადომოვლადაარიყოარჩეულიშესაფერიადგილებიდავაზისჯიშები.აფხაზეთშიიყობევრიადგილობრივივაზისჯიში,რომლებიციძლე-

ოდენკარგღვინოს.გასულსაუკუნისორმოცდაათიანწლებშიჩნდებავაზისავადმყოფობა„ნაცარი“,რომელმაცთავისგანვითარებისათვისაქიპოვახელსაყრელიპირობები;ოთხმოციანწლებშიამავადმყოფო-ბასკიდევმიემატაჭრაქი(ობი).ამსოკოსავადმყოფობამადგილობრი-ვიჯიშისუმეტესინაწილიმოსპო,ბევრმაძალზეუკლომოსავალსდაწინაწლებისდიდიმოსავალიუკვემოგონებადგადაიქცა.ამპირობე-ბის გამო ყირიმიდან შემთხვევითშემოტანილი „იზაბელა“,რომელიცნაცრისაგანსრულებითარავადდებადაძალიანმცირედ–ჭრაქისაგანდაამასთანდიდიმოსავალიიცის,სწრაფადგავრცელდადაშეცვალაადგილობრივი ჯიშები. ამნაირად ეხლა აფხაზეთში გავრცელებულია

მევენახეობა-მეღვინეობააფხაზეთში

51


იზაბელა (ადესა); ადგილობრივი ჯიშებიდან ბევრი უკვალოდ გაქრა,ზოგიგვხდებააქა-იქთითო-ოროლამეტადდაავადებულინაცარისაგან.გადარჩენილ ადგილობრივ ჯიშებში, რომლის ღვინოები ცნობილი

იყვნენმთელაფხაზეთში,ყურადღებისღირსიაშემდეგიჯიშები:1. ამლახუ–ვაზიხარბადიზრდება:მტევანიმოგრძოაქვს,ნაკლე-

ბადგატოტვილი,ცოტათიშეკუმშული; მარცვალისაშუალოსი-დიდის,ცოტათიმოგრძო,მოწითალომიხაკისფერისა,რომელიცხანდახანმუქფერზეგადადის;საკმაოდწყლიანიარარის;წვე-ნიმკრთალივარდისფერი,ტკბილი;კანისაკმაოდსქელიაქვს.მოსავლიანობადიდიარიცის;მწიფდებაყველაზეუფროგვიან,ოქტომბრისბოლორიცხვებში;ნაცრისადაჭრაქისაგანძალიანიჩაგრება.ითვლებასაუკეთესოჯიშადმთელაფხაზეთში,უდგებასაკმაოდმაგარი,სურნელოვანი,ცოტათიშუშხუნაღვინო,რომე-ლიცმოგაგონებსმალაგასანმარსალას.ამჯიშისწარმოშობასაგვიწერენ სხვადასხვა ნაირად: ერთნი, რომ ეს ჯიში მოტანი-ლიაო მალაგიდან, მეორენი, რომ ეს ქართლის ჯიშიაო, გამოგ-ზავნილიაფხაზეთისმთავართანიქაურთავადამილახვრისაგან(აქედანსახელიც„ამლახუ“).ამლახუცოტაოდენიგვხდებააკვა-კამცასრაიონშიდაამასიქითჩრდილო-დასავლეთისმიმართუ-ლებითმთისკალთებზე.

2. კაჭიჭი–ზრდასაკმაოდმძლავრიაქვს;მტევანიმეჩხერი,მოგრძო;მარცვალი შავი, წვრილი, წვნიანი; წვენი ვარდის ფერი, ტკბილი;კანითხელი,ღებავს.მოსავლიანობანაკლები,მწიფდებაოქტომბ-რისშუარიცხვებშიანმისმეორენახევარში.მეტადფუჭდებაჭრა-ქისაგან, ნაკლებად ნაცარისაგან. იძლევა მშვენიერ, რბილ, სურ-ნელოვანსუფრისღვინოსმუქიწითელიფერისა;დიდხანსჭაჭაზეგაჩერებულიღვინოტლანქიდამეტადთრიმლოვანიგამოდის.ესჯიშიგავრცელებულიააბგარასარე-მარეში.

3. აპაპნიშ ანუპაპუნია –მტევანიაქვსდიდი;მარცვალიმსხვილი,მრგვალი, საკმაოდ წვნიანი; კანი სქელი, კარგი მოსავალი იცის;სოკოვან ავადმყოფობიდან ნაკლებად იჩაგრება სხვებთან შედა-რებით. ღვინო უდგება მსუბუქი, მოწითალო. გვხდება სოხუმისარე-მარეშიდამისსამხრეთისკენ.

4. აგბიშ–ყურძნისმარცვალიდიდი,შავიფერისა,კანისქელი;ღვინოსაკმაოდსურნელოვანიდასქელი.ხანდახანიხმარებასხვაჯიშე-

52


ბისშესაღებავადაც,ნაცრისგანმეტადიჩაგრება.ესჯიშიგვხვდებასოფ.კულანურხვაშიდამისირგვლივ.

5. ატპიუჟ–ყურძნისმარცვალისაშუალოსიდიდის,შავიფერის;წვენისქელი,იძლევამუქ-ფერისღვინოს,სქელსდასაკმაოდმაგარს.იხმა-რებაღვინოებისშესაფერად.გავრცელებულიაგუდაუთისრაიონში.

6. ავოსირირხვა –თეთრი; ყურძნის მარცვალისაშუალოსიდიდის,მრგვალი;მტევანიმომცრო,შეკუმშული;იძლევამსუბუქ,ცოტათიმოყვითალო ღვინოს. გავრცელებულია გუდაუთიდან ჩრდილოე-თისკენ.

7. აჟიშ – მტევანი პატარა, მეჩხერი; მარცვალი საშუალო სიდიდის,თეთრი,მრგვალი;იძლევამსუბუქსურნელოვანღვინოს.სოკოვანავადმყოფობისაგან მეტად იჩაგრება. გავრცელებულია სოხუმისახლოდაკოდორისმაზრაში.

8. აკუშარ–შავი;მტევანიმეჩხერი,მარცვალისაკმაოდმსხვილი,ხო-რციანი;ღვინომსუბუქი,საკმაოდსურნელოვანი.ძალიანავადდე-ბანაცრისაგან.გვხვდებაკოდორისმაზრაში.

9. აჟიკვა–შავი,მტევანირამდენიმედშეკუმშულია,მარცვალისაშუ-ალოსიდიდისაა;კანისქელიაქვს;ღვინოუდგებამაგარი,წითელი,არასურნელოვანი.სხვაზენაკლებიჩაგრებასოკოვანავადმყოფო-ბით.გვხვდებასოფლებშიაშტარა,ჟგერდიდამათგარშემო.

10. აჟაპშ – მტევანი სქელი, მარცვალისაშუალოსიდიდის,თითქმისშავიფერის;ღვინო მუქ-წითელი; საკმაოდ მაგარიდა სურნელო-ვანი.სოკოვანავადმყოფობითძალიანიჩაგრება,გავრცელებულიაკოდორისმაზრაში.ვენახის გაშენების წესი იმნაირია, როგორც სამეგრელოში. აფხა-

ზეთისმაღლარისდამახასიათებელთვისებასშეადგენსსავენახეხეე-ბისგაშლილობა,რომელიცჩვეულებრივნამეტანაჩრდილებსმასზედაშვებულვენახს,რისგამოყურძენიერთდროულადარმწიფდებადაერთობგვიანმოდის. ამასუნდადაემატოსხანდისხანისგარემოება,რომეზოებშივენახიანიხეებიერთობხშირადარისგაშენებული,რო-მელნიცწარმოადგენენთითქმისტყესმეტადდაჩრდილულს,საცანია-დაგინესტიანდებადაყურძნისმტევნებიიჩრდილება.აფხაზეთში ყურძენს კრეფენ ძალიან გვიან, უმეტეს შემთხვევაში

ოქტომბერში,ნოემბერშიდათითქმისდეკემბერშიც:იზაბელამწიფდე-ბარამოდენიმედადრე,ოკტომბრისშუარიცხვებში.

53


ღვინისდაყენებისწესიდამათიმოვლაიმნაირია,როგორცგური-ა-სამეგრელოში.ერთდესიატინაზესაშუალოდარის200ძირივაზი.მოსავალსთითო

ძირიიძლევა1-2ფუთყურძენსანუ1-2ვედროღვინოს.იზაბელაიძლე-ვაუმეტესნაწილად1-3ფუთყურძენს,იშვიათად4-5ფუთსდამეტს.ადგილობრივიჯიშებიიძლევაშესამჩნევადუფრონაკლებს.მთელივენახებისსივრცეაფხაზეთშიარის3000დესიატინა,ამათში

დაბლარია30დესიატინა,დანარჩენიკისულმაღლარი;ყველაზემეტივენახებიაგუდაუთისმაზრაში.ჯიშები:იზაბელა (შავი,თეთრიდავა-რდისფერი),მწვანე,ცოლიკაურიდაჰიბრიდინოა.დაბლარადაშენე-ბენიზაბელასაც(მეგრელებიდაახალათონზე).ბევრმამოწინავემეურნემდაიწყოდაბლარვენახისგაშენება,მათმა

ცდებმადადაკვირვებამმოგვცაბევრიკითხვისგაშუქებისსაშუალებადაბლარვენახისკულტურისშესახებ:აქკარგადხარობსსემილიონი(სოტერნი)დაალიკანტე;ორივეეს

ჯიშიგამოცდილმეურნისსიტყვით,სოკოსავადმყოფობითსხვაჯიშებ-ზენაკლებიჩაგრება,ადრემწიფდება,მათიმოსავლიანობააღწევს150ვედრომდეერთდესიატინაზე;ღვინოუდგებაუფრომაგარიდასურნე-ლოვანი.სხვაჯიშიდანკიდევყურადღებისღირსიაკაბერნე-სოვინი-ონიდაგამე. კახურისაფერავიდასხვაუფრომშრალიადგილებისჯიშებისოკოსავადმყოფობითძალიანიჩაგრებიანდაცოტამოსავალსიძლევიან.მუსკატიც აგრეთვეძალიანავადდებასოკოსავადმყოფო-ბითდამეტადესევაკრაზანადაფუტკარი.რისლინგიკარგადხარობს,მაგრამიძლევამსუბუქ,უსიამოვნოგემოსღვინოს.ერთისიტყვით,გა-მოცდილიმეურნეებისმტკიცებით,ყველასურნელოვანიჯიშიიძლევააქმეტადუგემურღვინოს.პირველადვაზსუტოვებენ1-3სანაყოფოლერწს,შემდეგ4-5-სდა

ხან6-საც;იჭრება8-10დამეტკვირტზე;თუსაჭიროასამამულედტო-ვებენ1-2რქას;3-4კვირტზეგადაჭრილს.შენიშნულია,თუსანაყოფოლერწინაკლებიდატოვეს,მაშინვაზიიზრდებაძალიანხარბადდამცი-რემოსავალსიძლევა.ლერწსუშვებენმაღლა2.5არშინზედაუფრომაღლაც,ამასშვრებიანტურებისაგანმოსავლისდასაფარავად.ყოველწლივსარეველაბალახისაგანგაწმენდასამჯერ,დანესტიან

წელს,ოთხჯერაცზაფხულში;ამმუშაობისგასაადვილებლადშემოღე-ბულიაცხენისმათოხითდამუშავება.ნამხრევებს,უნაყოფოლერწებს

54


დათავებსარაშორებენ,ვინაიდანსაშიშია,რომამმოშორებამარგა-მოიწვიოსბევრიახალიყლორტებისგამოსვლა.ცდებმადაგვიმტკიცა,რომდაბლარიაფხაზეთშიარარისუაზრობა,

როგორცამასამტკიცებენმაღლარისმიმდევარნი;მხოლოდვაზისტა-ნისმიცემაამრაიონშიუნდაიქნესშეთანხმებულიადგილობრივპირო-ბებთან, სახელდობრ, ის უნდა იქნეს საშუალოტანის სანაყოფოლე-რწისმეტირაოდენობით.ზემოთქმულიდანნათლადსჩანს,რომმევენახეობააფხაზეთში,მიუ-

ხედავადყველახელშემწყობპირობებისა,რასაციძლევამთაგორიანიზოლი,ჯერჯერობითდგასმეტადდაბალდონეზედამხარისეკონომი-კაშიარუჭირავსსაპატიოადგილი.ამისმიზეზებიასოკოსავადმყოფო-ბადამევენახეობა-მეღვინეობისცოდნისჩამორჩენილობა.

გაუმჯობესებისსაშუალებათაგანია:1) ადგილობრივი მოსახლეობა უნდა გაეცნოს მაღლარ ვენახს, გაშე-

ნებულს უფროდაბალდა მეჩხერ ხეებზე, ან მაღალფორჩხებზეოლიხნარად,რომადვილიიქნესმათიმოვლადაწამლობა;

2) თვალსაჩინოდ წამლობა ვენახებისა სოკოს ავადმყოფობის წინაა-ღმდეგ,რომ ამნაირად ხელახლა მოშენდეს განადგურების გზაზედაყენებულიაფხაზურიჯიშები;

3)უნდაგამოინახოსიაფიდაუბრალომიწისზემოთაღვინისსარდაფისტიპი,რომელიცკარგადშეინახავსღვინოს;

4)ამერიკულსაძირეზესამყენისანერგეებისმოწყობა(ამერიკულისა-ძირისშემოღებამაღლარისათვისუფროადვილია,ვინემდაბლა-რისათვის).

აფხაზეთში ფილოქსერა აღმოაჩინეს 1881 წელს და ყოველ წელსსპობდნენ1891წლამდე;1894წელსშესამოწმებელკვლევისდროსკიფილოქსერაარიყოაღმოჩენილი,ამჟამად-კიყოველგანმოდებულია.

1929წელი

55


შარდენი –ჟან შარდენი; 1643-1713;ფრანგი იუველირი, ძვირფა-სიქვებითმოვაჭრედამოგზაური.მანთავისიმოგზაურობასპარსეთ-სა და ახლო აღმოსავლეთში აღწერა ათტომეულში „ჟან შარდენისმოგზაურობა“, სადაც გარკვეული ნაწილი საქართველოს ეხება, რო-მელიც 1672-1673 წლებში მოიარა. მან იმოგზაურა სამეგრელოსადაქართლ-კახეთში, ვრცლადაღწერასაკუთარითვალითნანახიუამრა-ვიფაქტიდამოვლენა.აქვევხვდებითძველითბილისისპირველგრა-ფიკულჩანაწერს,რომელიცშარდენისთანამგზავრმხატვარგრელოსმიერუნდაიყოსშესრულებული.

bლამბერტი–არქანჯელო ლამბერტი;იტალიელიმისიონერი,თე-ატინელთაორდენისბერი,ქ.ნეაპოლისმკვიდრი.1630-1649წლებშირომის კათოლიკური სარწმუნოების პროპაგანდის კონგრეგაციისდა-ვალებით ცხოვრობდადა მოღვაწეობდა საქართველოში, ოდიშის სა-მთავროში. სამშობლოშიდაბრუნების შემდეგ, 1655 წელს, გამოაქვე-ყნაწიგნი,რომელშიცმოცემულიაXVIIსაუკუნისშუაწლებისოდიშისსამთავროსადასაერთოდსაქართველოსპოლიტიკურიდასოციალუ-რ-ეკონომიკური ვითარების, ყოფისა და კულტურის, ადგილობრივიწეს-ჩვეულებებისადაქვეყნისბუნებრივისიმდიდრეებისვრცელიმი-მოხილვა.არქანჯელოლამბერტისნაშრომიამსახისპირველითხზუ-ლებაასაქართველოსშესახებ.იგიXVIIსაუკუნისსაქართველოსისტო-რიისპირველხარისხოვანიწყაროადამკვლევართადიდიყურადღებითსარგებლობს.

cკონტარინი–ვენეციელიდიპლომატი,ერთ-ერთიყველაზეძვე-ლივენეციურიარისტოკრატულიგვარისწარმომადგენელი(დ.წ.უცნობია–გ.1499).1473-1477წლებშიიყოვენეციისელჩისპარსეთშიშაჰუზუნ-ჰასანისკარზე.1475წელსორჯერიმყოფებოდათბილისში.

კომენტარები

56


აქვსმოკლე,საინტერესოცნობებითბილისისშესახებ.dდიუბუა დე მონპერე – მარი-ფრედერიკ დიუბუა დე მონპერე;

1798-1850; შვეიცარიელიმოგზაური, სიძველეთამკვლევარიდაგეო-ლოგი.ნევშატელისაკადემიისპროფესორი.1831-1834წლებშიიმოგ-ზაურა შავი ზღვის ჩრდილოეთ სანაპიროზე, ყირიმსა და სამხრეთკავკასიაში. შედეგები გამოაქვეყნა 1839-1845 წლებში, ექვსტომიანნაშრომშიდიდიატლასისდართვით,რომელშიცთავმოყრილიაძვირ-ფასიფაქტობრივიმასალაქვეყნისბუნებისადასიძველეთაშესახებ.დიუბუადემონპერესაქართველოსგეოლოგიისპირველიმკვლევარია.აღწერასაქართველოსდანალექიწყებებისგანამარხებულიფაუნადაშეადგინასაქართველოსპირველიგეოლოგიურირუკა.

eჰაკსტჰაუზენი–ავგუსტფრანცლუდვიგმარია,ბარონივონჰაქსტჰა-უზენ-აბენბურგი;1792-1866;გერმანელიაგრონომი,ეკონომისტი,ად-ვოკატი, მწერალი და ფოლკლორული სიმღერების კოლექციონერი.იმოგზაურასამხრეთკავკასიაში1843წელს.

57


აკვაკამცასრაიონი–აფხაზეთში

ალო–დრო

არშინი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=71,12სმ

ბოჭკა–კასრი

ბჟოლა–თუთა

გიბრიდი–ჰიბრიდი

გოდორი–ქართულიწონისერთეული=3-4ფუთი

დესიატინა=ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=1,0925ჰა

ვერსი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=1,06კმ

ვერშოკი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=4,4სმ

თხემლი,ხე–მურყანი

ინგური,მდ.–ენგური

კოკა – ძველქართულისითხისსაწყაო,დას.საქართველოშიძირითა-დად=36-37ლიტრი

კინწი–ყუნწი

ნარმა–ქსოვილისერთ-ერთისახეობა

მტკაველი–სიგრძეგაშლილცერსადანეკსშორის=25,3სმ.

წიგნში გამოყენებული ზოგიერთი ძველი ტოპონიმის, სიტყვისა და ტერმინის განმარტებები

58


ოლიხნარი–მაღლარადვაზისგაშენებისერთ-ერთიფორმა

ნაკერჩხალი,ხე–ნეკერჩხალი

საჟენი–ძველრუსულისიგრძისსაზომიერთეული=152სმდა176სმსაადრიო–საადრეო

საცა–სადაც

საჯაოხო–საჯავახო

სოველი–სველი

ფართალი–ფარჩა,ძვირფასიაბრეშუმისქსოვილიფერადინაქარგებით

ფორჩხი–დატოტილისარი

ფუთი–მასისერთეული=16,38კგ

ფურცელი–აქ.ვაზისფოთოლი

ფუტი – ბრიტანული, ამერიკული და ძველრუსული სიგრძის საზომიერთეული=30,4სმ=12დუიმი=1/7საჟენი

ჩითი–ქსოვილისსახეობა

ცხარი–მყიფე

ხოპი,მდ.–ხობისწყალისსახელწოდებაXIXსაუკუნეში


მევენახეობა- მეღვინეობაგურია-სამეგრელოში,


qarTuli vazi da Rvino: literaturuli memkvidreoba

მევენახეობა-...

Documents