filozofia i science fiction: technoanamneza

7/23/2019 Filozofia i science fiction: technoanamneza

1/150


2/150


3/150

Pozna 2014

rafa ilnicki

lozoa i science ction: technoanamneza


4/150

K N

Jerzy Brzeziski, Zbigniew Drozdowicz (przewodniczcy),

Rafa Drozdowski, Piotr Orlik, Jacek Sjka

R

prof. dr hab. Maria Gobiewska

Wydanie I

P Jarosaw Wyszyski

RAdriana Staniszewska

KAdriana StaniszewskaMicha Staniszewski

Copyright by Rafa Ilnicki 2014

Publikacja finansowana z dziaalnoci statutowej rozwj modych naukowcw i doktorantw

w wewntrznym trybie konkursowym Instytutu Kulturoznawstwa UAM

ISBN 978-83-64902-04-8

W N W N SU . A M P

60-569 Pozna, ul. Szamarzewskiego 89c

D

Zakad Graficzny UAM61-712 Pozna, ul. Wieniawskiego 1


5/150

spis treci

Punky przypomnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71. Anamneza jako prawdziwa wiedza (Plaon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122. Anamneza jako ak oporu ( Jean-Franois Lyoard) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173. Anamneza jako podsawa indywiduacji i hypomneza jako podsawa

dezindywiduacji (Bernard Siegler). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214. Monsrualizacja anamnezy przez echnicyzacj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245. Poeyka myli science ficion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28

Wprowadzenie: jak myli science ficion? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Rozdzia I. Anamneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 491. Filozofia i science ficion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 492. Inna koncepcja anamnezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623. Myl i dusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

Rozdzia II. Amnezja/hipomneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

1. Amnezja jako mier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 912. Lehe i niewiadomo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 993. Prawda i konrola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107

Rozdzia III. Technoanamneza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 1 7

1. Cogio i symulakr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172. Usuwanie/zapisywanie wspomnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1243. Symulaory anamnezy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Zakoczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Summary. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149


6/150


7/150

punkty przypomnienia

We wspie ym omwi najwaniejsze rda, kre wpyny na moje myle-nie, pozwalajc sormuowa ezy o echnicznie zaporedniczonej anamnezie(echnoanamnezie). Poprzedza on waciwe wprowadzenie w emayk pracy,polegajce na zdefiniowaniu jej celw. Jzyk, jakim si u posuguj, rni siwic od jzyka wprowadzenia i dalszej czci pracy, suy bowiem do prezen-acji hisorycznych inerpreacji idei anamnezy, kre w najwikszym sopniu

wpyny na dalsze rozsrzygnicia. Maj one przygoowa czyelnika na reci,kre sanowi przedsawienie mylenia specyficznego dla science ficion. o,e poprzedzaj one waciwy wsp, umacz ym, i praca a ma charakereksperymenalny, o znaczy dcy do wypracowania poczenia midzyjzykiem poj filozoficznych i poeyckim jzykiem wizji science ficion. Jeso moliwe ylko wedy, gdy za grun przyjmuje si kulur. Aby nie zaburzaej konsrukcji, decyduj si na krkie omwienie podsawowych idei, kres isone dla realizacji celu pracy i wpyny na moje mylenie. Zosan oneod razu odniesione do pojcia echnicznie zaporedniczonej anamnezy, aby

zaznaczy, do jakich rde odwouj si dalej, gdzie za wprowadzam znaczcernice midzy omawianymi eoreykami a wasnym ujciem emau, zwaszczae eoreykom zawdziczam oglne warunki mylenia, cho nie wykorzysujich rozwaa w hisorycznie wypracowanych inerpreacjach. Su mi oneraczej do owielania echnoanamnezy z wielu perspekyw, dlaego przedsa-wione jako punk wyjcia idee konronuj z myleniem science ficion. Nieoznacza o pochway ragmenarycznoci mona u raczej mwi o nowegoypu caociach, kre zbudowane s na zasadzie przerwa z czskowych dys-kursw i inuicji. Dziki emu unikam wzajemnej redukcji: filozofii do science

ficion i science ficion do filozofii. e usalenia eoreyczne nie s ake wyko-rzysywane w dalszej pracy w caoci, poniewa mylenie poeyckie waciwe


8/150

8 punkty przypomnienia

dla science ficion przerywa prowadzenie linearnego dyskursu filozoficznego,co skukowaoby koniecznoci zawieszania uzyskanego rozumienia z powodu

isnienia idei, kre s wyraone w maeriale audiowizualnym. Poniewa enrodzaj zakcenia jes podany i w przyjej opyce pracy nie sanowi bdu, onie jes on ograniczany, lecz wzbogacany o kolejne ramy, dziki krym monawzajemnie odnosi do siebie mylenie waciwe dla filozofii i science ficion,wyaniajce si jako syneza bycia czowieka we wspczesnej sechnicyzowa-nej kulurze. Mylenie o nie ogranicza si bowiem do poszczeglnych dzie,lecz jes zwizane z codzienn egzysencj czowieka, krej poeyka jes silniekszaowana przez popkulur. W oku zapominania i zacierania ego, kim jes,sawia rwnie pyania o o, czy isnieje aki poziom jego dowiadczenia, kre-

go nie moe usun i zaspi echnicznym implanem pamici. Science ficiono przypominanie przyszoci. Samo o swierdzenie syuuje jego odbiorcw dziedzinie pomylanego i przeywanego paradoksu. Wspczenie zacierasi rnica midzy wiaem przedsawionym w danym dziele science ficiona wiaem moliwym jako kreacj wychodzc poza o dzieo. Nawe biorcpod uwag o, co wychodzi poza marginesy wiaa wyobraonego, mylenieczowieka nie zarzymuje si na moliwoci logicznej. Doyczy ono dowiad-czenia, myli, pamici, kre nie wyspuj ju w linearnym uporzdkowaniuw kulurze, lecz nieusannie wzajemnie na siebie wpywaj, modyfikuj si,

krzyuj. wiay e maj o yle sens, o ile odnosz si do hybrydowych warswrzeczywisoci w zalenoci od sposobu mylenia mona je odczyywa jakoisniejce maerialnie, symbolicznie, echnologicznie. wia moliwy nie jesrakowany jako logiczna moliwo w ramach wielowiaowej inerpreacjidziea science icion czy rzeczywisoci. Przechodzi on bezporednio dowyobrani, pamici i myli jej uykownikw, sajc si czci kulurowegodowiadczenia. rakuj je oni jako meaory, odnoszc nie ylko do wasnychhisorii yciowych, ale ake wyobraonych.

Science ficion odpowiada miologii codziennoci popkulury na ym

ake polega jej rozumienie jako przypominania przyszoci. wiay moliwemaj charaker miu, ale mog e adapowa si do kulury symbolicznej,sawa si jej czci, kiedy peni w niej rol urzdze hermeneuycznych.Popkulur charakeryzuje jednak synkreyzm, kry objawia si dyskrenymprzechodzeniem pomidzy hisori, miem, rzeczywisoci, wiaem moli-wym, fikcj i prawd, co oznacza, e wielo wiaw saje si od siebie nie-oddzielna. Mylc o wspczesnej sechnicyzowanej kulurze, mylimy zaemo wielu wiaach. W science ficion nie ma poj rwale oddzielajcych rejonydowiadczenia i granice wiaw ich wprowadzanie jes szuczne, poniewa

nie dy ono do klaryfikacji, lecz wprowadza mylenie obrazami sennymiudajcymi logik. Dlaego e w ksice ej zosaje dopuszczone mylenie


9/150

punkty przypomnienia 9

science ficion zdradzajce charaker mylenia miologiczno-poeyckiego,kre opiera si jednak na synkreycznych wizjach czcych rne warswy

rzeczywisoci, ake e pojciowe. akiemu rozumieniu podporzdkowanajes e narracja ksiki. Jes ona adresowana nie ylko do przedsawicieli naukhumanisycznych i spoecznych, ale ake do osb ineresujcych si scienceficion oraz uykownikw kulury ciekawych ej dziaalnoci czowieka. Jejjzyk nie moe by opary na sormuowaniach poocznych czy e zrwnanyz narracj waciw dla lieraury. emu suy wanie odwoanie si do filozofii,kra jes rozumiana jako kryyka kulury. o a dziedzina poznania i wiedzyumoliwia odnoszenie si do wielu zjawisk isonych dla czowieka, sajcegosi poprzez echniczne zaporedniczenia cyborgiem. Nie raci on wcale swoich

anropologicznych wyrnikw s one bowiem modyfikowane. Jednocze-nie science ficion podejmuje medyacj nad ym, co sponanicznie objawiasi jako ludzkie w ym, co echniczne. emu odpowiada wola przypominaniaobecna u androidw. Jes o paradoksalna syuacja czowiek czso zrzekasi czowieczeswa, kre pragn konynuowa maszyny. akie ujcie worzyperspekyw dla inerpreacji wspczesnej kulury w jej zoonoci, nie negu-jc codziennego dowiadczenia popkulury ani nie rezygnujc z odniesienia jejdo pojciowej inerpreacji. en syk codziennoci i poj filozoficznych jesobecny wanie w miologii. Jes o jednak mi wzbogacony o komponeny

racjonalne, mi sechnicyzowany.Jzyk ksiki sanowi inegraln cz eksperymenu polegajcego na

prbie wsuchania si i wyraania ego mylenia, kre dokonuje si na sy-ku wielu wiaw moliwych wspczesnej sechnicyzowanej kulury. Samjzyk raci sw wyrnion unkcj, poniewa science ficion myli gwnieobrazami, audiowizualnoci. Mylenie oznacza manipulowanie ragmenamiwyobrae, poj, elemenw jzykowych, zaczerpniych z rnych, czsowykluczajcych si, dziedzin rzeczywisoci. W przypadku filmw akich jakotal Recall1jzyk peni rol marginaln, ale ju w abuach ypuMatrixjes

inegraln czci opowiadanej hisorii. Mylenie w science ficion nie koczysi na jzyku. Gdy wiay moliwe i bohaerowie s umieszczeni w rodowi-skach echnicznych, wedy osanim, co ineresowaoby ich egzysencjalnie,jes prowadzenie deba inelekualnych na ema wasnego bycia-w-wiaach--moliwych. Z ego powodu science ficion moe rafia do wyobrani bardzozrnicowanej publicznoci i mi przedsawiany przez ni czso pozbawionyjes koherencji, krej sranikiem byby jzyk. Nie jes o wad, lecz sposobem

W ksice posuguj si zarwno polskimi, jak i zagranicznymi yuami dzie scienceficion. Ich umaczenie nie zosao ujednolicone, poniewa aka orma ma odpowiada pre-zenowanym ideom.


10/150


bycia science ficion, kszaujcym w okrelony sposb wyobrani uykow-nikw popkulury.

Moj inencj jes zaproponowanie akiego jzyka, kry bdzie odpowia-da myleniu science ficion. Eksperymenalny charaker ksiki wynika akez koniecznoci posugiwania si jzykiem synkreycznym. Mona zapya, czynie lepiej byoby po prosu nakrci film science ficion lub napisa powie.Byoby o moliwe, ale sdz, e mylenie pojciowe wyraone w jzyku na-dal jes isone. o, e coraz czciej jzyk sanowi elemen audiowizualnegozesawu wyraonego w medium echnicznym, nie oznacza, i pozosaje onmarginalny. Funkcjonuje jako suplemen, kry podobnie jak dwik i obraz moe zyskiwa dominacj, jeli chodzi o jego isono. Dlaego e nawe przy

ubogiej warswie jzykowej filmy mona inerpreowa w charakerze myli,co zauway Gilles Deleuze. Czy jednak film myli rdowo fikcyjnie? Czy mijes fikcj? Nie, science ficion pokazuje, e synkreyczne s nie ylko rodkiwyrazu, lecz ake dowiadczenie, kre czyni bardzo rudnym do wyrnieniaczci, na kre skada si mylenie, dowiadczanie, wyobraanie i pamianie.

Henri Alan zauwaa, e rzeczywise wyania si w procesie redukcjii eliminacji moliwoci2. Problem polega na ym, e popkulura nie yle re-dukuje moliwoci, ile nieusannie je mnoy. Doyczy o szczeglnie scienceficion, kre jes bardziej zaineresowane worzeniem wci nowych wiaw

moliwych ni rozbudowywaniem i modyfikowaniem isniejcych. WedugAlana wyobrania i pami s rdem moliwoci3, podczas gdy zmysy od-nosz si do ego, co rzeczywise. Popkulura dziaa bezporednio na zmysy wierzymy w o, co widzimy, ale e nie wiemy, czemu moemy nada sausfikcji, a czemu rzeczywisoci. rudno zaem przysa na dualizm fikcji i rze-czywisoci jako absolune kryerium rozrnienia. Wynika o zapewne z ego,e wspczesne dziea science ficion zaspuj mylenie pojciowe, bdc readymadeswspczesnej wyobrani. Rzeczywiso nasycana jes fikcjami, fikcjeza wyprzedzaj rzeczywiso. Z ego powodu eoria fikcji jes jednoczenie

eori rzeczywisoci, a wic onologi. Nie s o jednak fikcje oddalone oddowiadczenia kulurowego raczej jes ono nimi nasycone. Ale nawe w jejramach czym szucznym jes wyrnianie niezmiennych poziomw, poniewazwizek fikcji i rzeczywisoci nie jes dialekyczny, o znaczy fikcja, zaspujcco rzeczywisego, nie ogasza si jako fikcja. Wszelkie fikcje roszcz sobieprawo do bycia prawdziwymi. o wanie jes zwro kopernikaski JeanaBaudrillarda, kry pokaza, e fikcja (symulacja) nie walczy z rzeczywisoci,poniewa ju j wchona. Pami i wyobrania uykownikw wspczesnej

H. Alan, Enlightenment to Enlightenment. Intercritique o Science and Myth, um.L. J. Schurmann, Sae Universiy o New York Press, Albany 1993, s. 196. Ibidem.


11/150


popkulury in-ormuj jego zmysy w ym zamkniym obwodzie kreniareci audiowizualnych fikcja i rzeczywiso si rozmywaj. Szywne rozr-

nienie ych paszczyzn przesaje by przydane, gdy chodzi o dowiadczeniemylenia. Wie si o ake z ym, e o kaegoria moliwego, bardziej niwirualnego, jes obecna w science icion. wia moliwy science icion,jako moliwy do pomylenia, isnieje i moe przesa isnie. Ale e moliwemoe przej w wirualne w o, co w jakim sopniu jes ju zakualizowanelub o, co odsya do paszczyzny wirualnoci jako rzeczywisoci obarczo-nych prawdopodobieswem akualizacji bd akualizujcych dane isnociw rejonach niewidocznych dla kulury. W science ficion mona pomylei dowiadczy wia, ale nie jes on akualny nie ma go u i eraz. Dlaego e

zawara w nim moliwo kryyki kulury jes zwodnicza obcowanie z ymidzieami dosarcza sposobw mylenia i meaor, kre mona odnie doycia w ponowoczesnej, zglobalizowanej kulurze (popkulurze), ale akezinerpreowa o, co nios jako jedynie pewn hipoez wyworzon przezludyczny w swej naurze przemys audiowizualny. Podkrelam e charaker au-diowizualny science ficion. Nawe jeli jes ona zawara w ekcie, o odsya dosilnie sechnicyzowanych wiaw, kre uruchamiaj zaawansowane unkcjewyobrani, zmuszaj do zeknicia si z jej granicami. Lieracka science ficionakywuje audiowizualne ormy wyobrani zmusza do odejcia od wiaw

przedsawionych. ak moe by, ale isniej e inne perspekywy. W przypad-ku wirualnoci brane s pod uwag okolicznoci akualizacji. Dlaego scienceficion dopiero musi zosa uczyniona wirualn. Kryyka kulury o nic innegojak przekuwanie moliwych narracji, wyobrae, ragmenw dowiadczenia,mylenia w wirualne poencjay. Chodzi jednak nie yle o mylenie przeciwprzemysowi audiowizualnymi, ile razem z nim.

Celem ej ksiki nie jes pokazanie, e isnieje ukryy poziom dzie scienceficion, kry odpowiada filozoficznemu myleniu w kulurze, ale o, e mylenieczowieka we wspczesnej kulurze nie jes ju moliwe do odzyskania w czy-

sej posaci jako jedynie posugujce si pojciami. Cay reim audiowizualnychdowiadcze sanowi ego dowd. Kryyka kulury moliwa jes dopiero wedy,gdy czowiek myli science ficion, a nie ylko dowiadcza jej jako produkurynkowego. Zmagajc si ze zoon maeri wiaw moliwych, musi sobieradzi z licznymi sprzecznociami i paradoksami, kre s nieusuwalne. Alanpodaje wymg niesprzecznoci samej rzeczywisoci, na krej uundowanajes logika niesprzecznoci4. ak nie jes. o ake powd, dla krego abuyscience ficion pozosaj niedokoczone, oware, poniewa paradoksy generu-j kolejne wiay moliwe, uderzajc w zdrowy rozsdek i racjonalno, ale jed-

noczenie wzbogacajc je o nowe dowiadczenia i moliwoci inerpreacyjne. Ibidem, s. 152.


12/150


Z powyszych zaoe mona wysnu wniosek, e proponuj dyskurs, k-ry nie jes racjonalny. Nie sdz, eby ak byo. W ym podejciu rzeczywiso

jes okrelana pierwonie jako aracjonalna: ani racjonalna, ani irracjonalna5

.Alan dodaje, e rozum (racjonalno) i dyskurs poeycki s aracjonalnymisposobami wyraania si o niej. aka perspekywa pozwala unikn wieluproblemw definicyjnych, kre uniemoliwiayby wsuchanie si i wyraaniemylenia waciwego dla science ficion, grzznc w niemajcych koca spo-rach o racjonalno miu i irracjonalno poezji. Nie zgodz si z MarinemHeideggerem, e poeycka mowa jes zaspowana w sposb absoluny przezjzyk kalkulacji. o, co myliciel widzia w poezji, jes realizowane w popkul-urze przez science ficion. Nie oznacza o jednak, e jes ona banalna, ani

ego, e kady dowiadcza jej w aki sam sposb. Bycie w popkulurze zmuszauykownikw do zesawiania ragmenw, dobierania ich, ale ake pozwa-lania na wpywanie na siebie, na wasn pami i wyobraenia. Dlaego epoeyk wspczesnej sechnicyzowanej kulury jes science ficion. Dyskursracjonalny nie zosaje zawieszony, wrcz przeciwnie cay czas jes obecny,nie suy jednak jako warunek wyjciowy, od krego programowo odchodz.Zmienia si jego rola nie sanowi on jedynej, uprzywilejowanej radycjperspekywy inerpreacyjnej. Nie sanowi go ake dyskurs poeycki wrazz jego przywizaniem do wizyjnoci, w science ficion realizowanej rodkami

audiowizualnymi. Science ficion o przypominanie przyszoci.

1. Anamneza jako prawdziwa wiedza (Platon)

Najwaniejsze w anamnezie jes poczenie duszy czowieka i niepodwaal-nej wiedzy, jak moe on zdoby. Wedug Plaona dusza jes niemierelnai wielokronie si odradza, a ake widziaa wszysko zarwno na ziemi, jakw Hadesie6, ale ake pamia o, co widziaa wczeniej i o cnocie, i o innych

rzeczach7. Dziki emu widoczne jes o poczenie idee s niemierelne(wieczne), ak jak niemierelna jes dusza. W ym aspekcie mona wic roz-parywa dusz jako inerejs, kry pozwala czy si z ideami. Nie jes jednakak, e dusza moe dooy nowe idee, ale uczesniczy w nich, konemplujc,bowiem dusza wszysko poznaa, nic nie soi na przeszkodzie, by jedno wspo-mnienie (co ludzie nazywaj uczeniem si) pozwalao odnale i wszyskie innerzeczy, jeli ylko ko szuka mnie i wyrwale. Szukanie bowiem i uczenie si

Ibidem, s. 153.

Plaon, Gorgiasz, Menon, um. P. Siwek, PWN, Warszawa 1991, s. 161 (przyaczanecyay pochodz z dialoguMenon). Ibidem.


13/150


jes w ogle przypominaniem sobie8. ym samym proces czenia si duszyz wiecznorwaymi ideami jes osamy z uczeniem si, kre jes waniejsze

od wczeniejszego uczenia si niezaporedniczonego w ideach. Poniewawieczne idee poprzedzay isnienie duszy i zawieraj w sobie wszelk moliwwiedz, bdc rwnoczenie rdem isnienia duszy, ona ake dziki emuzyskuje moliwo czerpania wiedzy z ego nieskoczonego rda. Procesuczenia si jes zaem przypominaniem, czyli anamnez. Nie oznacza o jed-nak, e czowiek moe pozna wszysko. Plaon wymieniajc o, co moe byprzywoane ze wiaa ranscendennych idei, podaje na pierwszym miejscucno anamneza ma wic dla niego przede wszyskim charaker moralny, conaley podkreli, by nie ogranicza procesu uczenia si jedynie do przekazu

pewnej wiedzy czy inormacji.Proces anamnezy nie jes auomayczny, nie dziaa ak jak pami, kra nadanie wyszukuje lady pamiciowe, lecz wie si z koniecznoci pyania,a wic przyznawania wasnej niewiedzy. Dopiero wedy moliwe jes wypenie-nie czowieka wiedz prawdziw, pochodzc z anamnezy. eby jednak mgon j uzyska, niezbdne jes, by pojawiy si u niego prawdziwe mniemania:e mniemania powsay w nim jakby we nie; gdyby go jednak wielokroniei na rne sposoby pya o o samo, wiedz, e w kocu posiadby o ym rw-nie dokadn wiedz jak kokolwiek inny9. Wida zaem, e ludzie rni si

co do mniema, ake w zakresie sposobu ich uzyskiwania, kry poprzezodwoanie do snu nie przypomina w niczym meody rozumowej, lecz raczejinuicyjno-misyczny proces, ale s rwni wzgldem podsawy. Oznacza o, ekada niemierelna dusza poznaje sam rzeczywiso i o wanie ona jesprzedmioem przypominania w unkcji nauczania, a nie wia maerialny, krydla Plaona jes rzeczywisoci pozorw, mniej lub bardziej uczesniczcychw ideach (poczenie pozoru i idei o kwesia odbicia jeli wia maerialny jesodbiciem wiaa idei, o jes o relacja podana, jeli nie ma jednak sawania--si-podobnym, naley relacj uzna za bdn). Elemenem rnicujcym

o dojcie do podsawy s zaem pyania o ile wiedza i poznanie wiaa ideiokazuje si dla wszyskich jednakowe, o rni ich sposb zadawania pya.Oczywise jes ake o, e czowiek nie moe wiedzie wszyskiego, o znaczyposi wiedzy rwnej wszyskim ideom, wic w procesie nauczania sykamysi zawsze z uobecnieniem si w procesie anamnezy ragmenw idei, kredla podmiou cz si w cao. Kolejne pyania, jakie on zadaje, przybliajgo do podsawy, inicjujc proces anamnezy. Dlaego ak isona jes unkcjapyania, kr mona okreli jako sprowadzon do pyania o o, co jes isonedla niemierelnej duszy czowieka. Do ej wiedzy dochodzi si dialekycz-

Ibidem. Ibidem, s. 170.


14/150


nie nie wiadomo, czy niewolnik poradziby sobie z przypomnieniem ideigeomerycznych, gdyby nie pomoc Sokraesa dlaego ak isone jes wska-

zanie ych, krzy przypomnieli sobie lepiej lub gorzej. Skoro Sokraes moepyaniami skania niewolnika do przypominania sobie idei geomerycznych,krych en nigdy nie uczy si w wiecie maerialnym, o oznacza, e Sokraesju sobie e idee przypomnia, bdc bieglejszym w anamnezie, j. w wikszymsopniu uczesniczc w wiecznorwaych ideach. Anamneza nie prowadzi zaemdo wiedzy izolowanej od spoeczeswa, ale jes cno, a wic powinnociczowieka jes pyanie innych ludzi w en sposb, by zyskali oni poczeniez rzeczywisoci wiecznorwaych idei. Charakerysyczne dla ego procesujes jednak o, e Sokraes rakuje niewolnika jako dowd swoich zdolnoci,

kremu wiedza geomeryczna nie jes niezbdna, skoro pracuje on fizycznie.W ym sensieMenonjes zapisem eksperymenu, kry zdaniem Plaona zawszeskoczy si w en sam sposb uzyskiwaniem wiedzy pewnej. W dialogu ymnie ma jednak odpowiedzi na pyanie o granice przypomnienia bdzie okwesia, kr akywnie podejmie science ficion.

U Plaona nie mona zredukowa anamnezy do pracy wydobywania wspo-mnie z przeszoci. Anamneza doyczy bowiem uprzyomnienia sobie ego, coniezmiennie, co zawiera si w ranscendennej rzeczywisoci niezniszczalnychidei. Samo przywoywanie ego, co pamiaa dusza w poprzednich wcieleniach,

nie zmienia aku, e proces anamnezy jes niezmienny. Nie ma wic znaczenia,czy przypomina sobie niewolnik, czy krl. Kade przypomnienie jes dosko-nae i prowadzi do cnoy, co jes isone w konekcie uycia zdobyej wiedzy.Plaon jednak nie mwi, jak daleko a anamneza siga gdzie koczy si o, cowrodzone, a zaczyna si kulura, co moe wynika z jego projeku poliycznego,kry na czele paswa sawia filozoa, kulura za bya podrzdna w sosunkudo mylenia filozoficznego, nie zajmujc osobnego miejsca. Waro ake wspo-mnie o ym, e Plaon by niechny wszelkiemu zmylaniu, co byo powodem,dla krego wypdzi poew z miasa, a co mona uzna za rodzaj cenzury

dokonanej na kulurze. Plaon nie musi odpowiada na pyanie doyczce kul-ury nie chodzi mu bowiem o nadbudow, lecz o podsaw. o ona sanowicel filozoficznego namysu, kry jes wprowadzany do rzeczywisoci dzikianamnezie. W en sposb usanowione zosaje poczenie midzy wiaemidei a specyficznie rozumian kulur filozoficzn jako sposobem zarzdzanialudmi i oaczajc rzeczywisoci. Anamneza posiada zaem pewne ograni-czenia, bdc jednoczenie nieskoczon. e ograniczenia przynale jednakpodmioowi o on, w swojej skoczonoci, nie moe przypomnie sobiewszyskiego, lecz dusza pozwala mu przypomnie sobie podsawy resza

zosanie uzupeniona przez kulur. W science ficion uzupenienie zaczniedominowa nad podsaw rdow rzeczywisoci. Kulura jes filrem


15/150


echnoanamnezy nie da si jej wyczy, omin, zignorowa w procesiedochodzenia do przypomnienia.

Zamias mwi o ym, e anamneza jes zwrcona w przeszo, mona po-wiedzie, e zmierza ona wsecz czy raczej w gr. Dla Plaona jes ona ruchemcoania si, zawracania, poniewa rzeczywiso maerialna nie oeruje nicze-go, co byoby ware nauki bez zaporedniczenia w ideach. W przypomnieniuym nie odsania si jednak wszysko, lecz ylko ragmeny, dlaego czowieknadal musi uczy si egzysowa w maerialnym rodowisku, gdy sam procesanamnezy nie zaspokoi wszyskich jego porzeb. Dusza jes inerejsem rnedusze mog przypomina sobie rne rzeczy ze wzgldu na swoje duchowecele. W ym sensie ineresujcy byby eksperymen, w krym relacja midzy

niewolnikiem a Sokraesem ulegaby odwrceniu o niewolnik zwizanyz maerialnoci mgby nauczy czego Sokraesa. Szybko jednak mona dojdo przekonania, e Plaon powiedziaby, i niewolnik moe nauczy Sokraesajedynie czynnoci manualnych, kre wykonuje, poniewa nie uczesniczy ondosaecznie w ranscendennym wiecie idei. Ale dziki emu eksperymenowiuzyskalimy rodzaj wiedzy, kry pozwala na zrozumienie relacji midzy Sokra-esem (episteme) a niewolnikiem (techne). en pierwszy posuguje si wiedzpewn, uzyskan z duszy, drugi moe przekaza jedynie o, czego nauczy siw wiecie fizycznym, i dopiero pod przewodnicwem kogo, ko porafi pya,

moe zainicjowa proces anamnezy. Nie wiemy, co przypomnia sobie Sokraes,wiemy naomias, co przypomnia sobie niewolnik anamneza ego pierwszegojes ajemnic, za echnika pozosaje jawna. W Uczcie Sokraes przedsawiarozmow z Dioym, wierdzc, e powarza jedynie o, co usysza. Nie znamyjednak jego zapisu anamnezy, nie wiemy, jakie pyania musia zada, by mcspoka kogo, ko wyjawi mu ajemnice doyczce ycia duszy. W ym sensiedialogi Plaona nie s ak bardzo dalekie od science ficion, w krej pojawiajsi i znikaj kolejne posaci. Sama anamneza jes ajemnic pozornie ylkoodkrywan w cigu dialogw.

echnoanamneza odwraca e relacje, w wyniku czego technedominujenad episteme. Wszdzie am, gdzie czowiek lub android sara si sobie coprzypomnie, zosaj mu wprowadzone echniczne dane jako ywe wspo-mnienia. Jego wola przypominania czso si na nich zarzymuje, a czasemsara si wykroczy poza nie, kierujc si ku wiau idei. Rnica midzyanamnez i echnoanamnez polega na ym, e w pierwszej podsawa jes dlawszyskich rwna, za w zaporedniczeniu echnicznym isnieje nieskoczonawielo wirualnych podsaw, kre pojawiaj si i znikaj. Dusza czowieka,bez wzgldu na o, czy inerpreowa j jako niemiereln, czy e wskazy-

wa, e sanowi ona rodzaj wewnrznego organu umoliwiajcego zoonwraliwo, zosaje umieszczona w ooczeniu echnicznym. o wanie w nim


16/150


pya Sokraesa nik ju nie sucha, poniewa echnika w peni si zauonomi-zowaa nie porzebuje ju koordynacji ze srony filozow. Dlaego wszelki

moliwy do pomylenia mdrzec musiaby by rwnie sechnicyzowany.echnoanamenza nie odchodzi jednak zupenie od wiecznorwaej podsawy,poniewa czowieka i androidy kieruje do niej wola przypominania. Nie jes oju wprawdzie wola sawiania pya, ale rodzaj inuicji, kra kae podmioomkwesionowa oaczajc rzeczywiso. W ym sensie o wola przypominania,jako impuls pochodzcy z duszy, inicjuje pyania. W echnoanamnezie niema jednak wiedzy pewnej kady porzdek moe zosa zakwesionowany,odrzucony, zniszczony, zwaszcza e w moliwych wiaach science ficion nieisnieje uniwersalne denie do prawdy, lecz wiay nieskoczenie dziel si

podug wasnych ineresw. Dlaego e zdarzenia opisywane w dialoguMenonprzeniesione 4000 la pniej nie byyby powrzeniem Plaoskiej anamnezy,lecz jej modyfikacj. Im wiksze zaporedniczenie echniczne, ym rudniejo anamnez w sensie plaoskim. Ukazuj wic wiele przypadkw, w krychanamneza jes albo aszywa, albo nieudana. S o skadowe echnoanamnezy,kra nie oznacza ju wiedzy pewnej, lecz denie do wiedzy pewnej w ech-nicznie zaporedniczonym rodowisku egzysencji ludzi i byw echnicznych.

Kolejna rnica midzy Plaosk anamnez a echnoanamnez polegana ym, e dialog przeniesiony jes do przyszoci. Anamneza oznacza nie yle

zachowanie ju w ideach sworzonego wiaa, ile przypominanie sobie ego, coma dopiero naspi, a co prowadzi do kreowania nowych wiaw. U Plaonazawsze mona powrci do ego, co byo, ale w science ficion przypomnieniejes zwizane z koniecznoci worzenia nowych wiaw, nie wykluczajcake korzysania z anamnezy Plaoskiej, krej eeky poddane s jednakrnicowaniu w echnicznie zaporedniczonym rodowisku. Nie zapominajmy,e kwesia anamnezy bya cile zwizana z cno, z ym, co dzisiaj moemyokreli mianem moralnoci i eyki. Plaon i jego saek kosmiczny w wieciescience ficion byby skazany na zagad, poniewa wymagania e nie zosay-

by spenione i nie mgby on przerwa. Science ficion ukazuje dramayzmuray podsawy oraz prb jej odzyskania, wzmagajc ym samym wol przy-pominania, kra prowadzi do echnoanamnezy. Nie mona wic po prosupowiedzie, e Plaon jes reakywowany w science ficion, ak jakby zosazahibernowany na pewien czas i science ficion dokonaa jego dehibernacji,umoliwiajc mu powr wraz z ca rzeczywisoci mylow, kr zawarw swoich dialogach. Bycie dunikiem wobec Plaona w moim przypadkupolega na uznaniu koncepcji anamnezy za rdow, ale ake na ukazaniu, escience ficion pozwala na pomylenie anamnezy zwrconej ku przyszoci,

nie za powarzajcej w nieskoczono modele dla ukszaowania maeriizaware w ranscendennych ideach.


17/150


18/150


czajc jej znaczenia z filozofii, psychoanalizy czy mylenia dalekowschodniego,uobecniajc wiele znacze, jakie ona reprezenuje w jej rnych sensach, nie

dochodzc do jednoznacznych usale. Podzielam przekonanie Lyoarda,kry wskazuje na moliwo, a nawe konieczno, anamnezy, pozosawiajcjednak jej moliw posa zadaniem do zrealizowania w przyszoci saramsi doprecyzowa, jak a przyszo moe si zrealizowa. Science ficion dajebowiem szans przepracowania przyszoci, sama bdc echnoanamnez.Anamneza nie doyczy analizy przeszoci i poszukiwania w niej sposobwominicia niechcianej przyszoci, lecz powrou z przyszoci do eraniej-szoci. W akim sensie naleaoby ake usanowi psychoanaliz przyszoci,analizujc o, co jeszcze si nie zdarzyo, i w ej perspekywie odczyywa

bycie czowieka oraz gaunkw echnicznych. o, co dopiero ma nadej dzikiechnicznemu zaporedniczeniu, jes ju rzeczywise, ju uobecnione przezsam ak wprowadzenia pamici podczas obcowania z dzieami science ficionjako goowymi wizjami wiaa. Ich wprowadzenie auomaycznie zawieszaniewiedz podmiou.

Lyoard pisze, e anamneza byaby ym powiadomieniem, osrzee-niem lub zobowizaniem [...], by san [ana-] wobec czysego lusra przezprzeamywanie11. Suy ona zaem nie ylko usaleniu ego, co powinno byprzypomniane, ale ake sworzeniue horyzonu dla wyzwolenia si z ogra-

niczajcych powrze, nawykw urzymujcych czowieka w sanie zapo-mnienia. Podkrelony jes uaj aspek brualnoci anamnezy eby bya onaskueczna, poprzedni porzdek rzeczy musi zosa usuniy a przynajmniejuchylony, ak by sa si czyelny, ak jak mona go oglda w czysym lusrze.Mona wic rozumie anamnez jako przeamywanie przez ograniczajcepodmio porzdki rzeczywisoci, przeamywanie si przez lusra odbijajceczowiekowi jego aszywe oblicze, kre en przyjmuje jako wasne. Jes ojednak anamneza ego, co nie zosao zapisane12, czyli ego, co samo zawierasi w akcie przeamywania, a wic jes zwrcone przeciwko zasanej rzeczy-

wisoci, a nie w sron ucieczki od niej. Jes o odwrono idei Plaona,u krego wszysko jes zapisane. ym samym Plaoska anamneza mogabyby ake rozumiana jako rodzaj eskapizmu, ucieczki od sechnicyzowanejrzeczywisoci na rzecz niezaangaowania w kulur i wia spoeczny. Lyoardzdecydowanie sprzeciwia si akiemu posawieniu sprawy, gdy nie majcpewnej wiedzy na ema jakiego zjawiska, podmio nie moe by zwolnionyz jej akywnego poszukiwania, nawe za cen niszczenia onologicznego statusquo kulury. Lyoard wierdzi e, e ak poja anamneza jes orm oporuwobec synez wprowadzanych przez echnik, jes ona oporem dla sprynych

Ibidem, s. 56 Ibidem.


19/150


programw13, poniewa pozwala na zarzymanie ich unkcjonowania, ale ena podwaenie echnicznej legiymizacji ich isnienia. W ym sensie sanowi

o, co naley nieusannie powarza, aby unikn zapomnienia wprowadzanegoprzez programy wykazujce si szuczn, lucyeryczn ineligencj, podsuwanialuser cyborgowi, przemycajcych mu w procesie pozornego ogldania siebieechniczn pami. Anamneza byaby zaem sposobem na odzyskanie przy-omnoci czowieka w rodowisku zaporedniczonym echnicznie. Moe onaprzedrze si przez akualnie wprowadzan podmioowi echniczn pami.Wskazaem u na nierozsrzygalno anamnezy14, co jes zmian w sosunkudo Plaoskiej anamnezy i sanowi ison cech echnoamanezy. Anamnezapolega rwnie na uprzyomnieniu prdkoci akywnego zapominania, gdy

proces en inicjuje wol przypominania.Dla Lyoarda anamneza ma charaker akywnego przepywania przez asz,kry mona rozumie po Heideggerowsku jako zapominanie bycia, ale uajchodzi o proces zapominania bycia w wyniku przyjmowania aszywych danychechnicznych jako podsawy unkcjonowania ludzkiej pamici. Anamneza jeszawara ju nie w niemierelnej duszy, lecz w podmiocie, kry porafi sigaponiej poziomu pozoru do prawdy. Anamneza moe by zakodowana w wy-darzeniu hisorycznym, dziele szuki15, wydarzeniu, ale ake w echnice, majccharaker zmysowy. Zakada jednak przeamywanie, dochodzenie do ukrye-

go porzdku. Wie si ze zmysowoci czowieka, kra zosaje zniesiona.Dlaego Lyoard mwi o anamnezie w przypadku zagroenia uakywnia siona, gdy czowiek i o, co isone, zosaje zakwesionowane. Mona j odczy-a rwnie jako posula maniesu poliyczno-eseycznego, alernaywnegowzgldem wizualnych sraegii upaminiania.

o ju nie dusza, jak u Plaona, lecz wraliwo, symbolizowana przez oko,realizuje anamnez. Czyni o w eraniejszoci:

Dopki zajmujemy si zadaniem mylenia lub pisania, musimy walczy z dzie-dzicwem znaczenia zawarym w sowach i wyraeniach po o, eby uczyni sowai wyraenia odpowiednimi do ego, co chcemy powiedzie. Musimy ake dekon-sruowa, dzieli, kryykowa mechanizmy obronne, kre s wbudowane w naszpsychik, przeszkadzajce nam w suchaniu rdowych, undamenalnych pya.Wyobraam sobie filr ake jako filr dwikw, jako rodzaj szumu, kry pozwalanam nie sysze rzeczywisych pya. Zadanie nazywam je anamnez obej-

Ibidem, s. 57. R. Ilnicki, Czas nieludzkich obrazw. Pami strukturyzowana technologicznie, Szuka

i Filozofia 38-39/2011. J.-F. Lyoard, Anamnesis o the Visible, um. C. Venn, R. Boyne, Teory, Culure &Sociey 21/2004.


20/150


mujeDurcharbeitung, by ak rzec, przepracowanie przez filr lub ekran zachowujcyzachowujcy nasz cisz16.

e sowa Lyoarda pozornie ylko nie s zgodne z ide Plaona. Zawierajjednak odniesienie do idei konemplacji, kra oznacza cisz chodzi u ju nieylko o akiej jej rozumienie, kre wyklucza obecno al dwikowych, leczo san uspokojenia podmiou. Cisz naley zachowywa, poniewa chroniona podmio przed zapomnieniem:

Jak dugo niewiadomy aek pozosanie zapomniany, ak dugo bdzie dawapoczek niezrozumiaym sormuowaniom (wyraeniom, sympomom). Bdziepowarza si, nie pozwalajc na o, by zosa rozpoznany. Jego wyraenia worzkank wspomnie przesonowych, kre blokuj anamnez.Durcharbeitung[przepracowywanie] jes prac, kra przechodzi przez e przesony. Anamnezanie jes akem hisorycznego zapamiania [...]. W pewnym sensie anamneza jesnieskoczona. W eekcie rdowy wsrzs nie jesprzedstawialny, nigdy nie bdcprzedsawionym. Albo przynajmniej jego reprezenacja jes zawsze puapk17.

Puapka a powoduje, e zawsze powinnimy siga gbiej, nie dajc sizwie emu, co nam narzuca wizualno, ale ake pami echniczna, nakrej a si wspiera. Wspomnienia osonowe blokuj czowiekowi dosp dociszy. Naley je akywnie przepracowywa, co nie znaczy, e rzeba je odrzu-

ci jako aszywe i odda si konemplacji wiecznorwaych idei (ak bowiempospiby Plaon). Zasug Lyoarda jes pokazanie, w jaki sposb anamnezarealizuje si wspczenie, pord zaporedniczenia echnicznego, kre worzywspomnienia osonowe i wizualno. Nie jes o ju bierna maeria, lecz cechujej akywno. Dlaego rancuski myliciel zajmuje wobec ej rzeczywisociposaw kryyczn, maniesujc si poprzez dziaanie i dowiadczenie dcedo jej zakwesionowania.

Lyoard przekonuje nas o koniecznoci akywnoci czowieka w kulurze.Podmio anamnezy nie jes bierny jak u Plaona w sosunku do wiecznorwa-

ych idei. Podpowiadanie niewolnikowi powoduje, e Sokraes jes dla niegoproez mylenia i dowiadczania. Niewolnik jes bierny wobec akywnegoSokraesa. Przeamywanie przedsawie jes moliwe dziki podmioowi wchodzi on do sery niszczcej zaporedniczenia, ale nie gwaranuje mu ouzyskania prawdy. Mona powiedzie, e wspczenie wszyscy jesemy rwniju nie w odniesieniu do wiecznorwaej podsawy, lecz do echnicznego za-poredniczenia oraz wprowadzonej przez nie wizualnoci. Gdy rzeczywisojes przez auonomizujc si echnik odczana od wiaa idei, wwczas

J.-F. Lyoard, Oikos, w: idem, Political Writings, um. B. Readings, K. P. Geiman,aylor & Francis e-Library 2003, ss. 104-105. J.-F. Lyoard, Heidegger and the jews, w: idem,Political Writings, s. 143.


21/150


zadaniem czowieka nie jes przygldanie si emu i konemplowanie ej zmia-ny w niewzruszeniu, lecz akywne przeciwsawianie si im, gdy zajdzie aka

konieczno. Z ego powodu pokazuj, e echnoanamneza jes dziaaniem,nie ylko pojciowym i nie ylko duszy, czerpic inuicj od Lyoarda. Ciaomoe ake sanowi rdo woli przypominania, cho nie wyczerpuje si onana poziomie sensorycznym czowieka, lecz moe ake doyczy wizualnocii prowadzi do wiaa wiecznorwaych idei. Pozwala mi o szuka anamnezyrwnie w audiowizualnych dzieach science ficion, w krych Plaon i Lyoardw rwnym sopniu umoliwiaj mylenie echnoanamnezy.

3. Anamneza jako podstawa indywiduacjii hypomneza jako podstawa dezindywiduacji (Bernard Stiegler)

Wedug Sieglera anamneza umoliwia indywiduacj, czyli dochodzeniepodmiou do jego unikalnoci. Podkrela on rnic midzy indywiduumjako w peni ukszaowanym podmioem, kry jes caoci, a podmioem,kry si indywiduuje, czyli dochodzi do swojej unikalnoci, nieskoczenierozwijajc j w procesie indywiduacji18. Zdaniem Sieglera anamneza jeszwizana z pierwon pamici nie rozwaa on jej na sposb meafizyczny,

jak czyni o Plaon czy czciowo Lyoard, lecz sprowadza j do poziomu kul-ury i spoeczeswa. Dlaego e anamneza jes dla niego pamici, podczasgdy hypomnezja sanowi zagroenie dla pamici, bdc pamici echniczn.W ym sensie wprowadzanie podmioowi pamici echnicznej dezindywiduujego, pozbawia go unikalnoci, poniewa o nie podmio jes odpowiedzialnyza wasny proces przypominania, lecz echnologie, poprzez kre pamijes mu wprowadzana kady ma ak sam pami i o pami isniejcwbrew podmioowi. Dezindywiduacja jes zaem konsekwencj hypomnezji podmio nie moe sa si unikalny, gdy w coraz wikszym sopniu jes

sandaryzowany, a pami echniczna nie naley do adnego podmiou, leczdo przemysw pamici19zajmujcych si synchronizacj zesandaryzowanejpamici echnicznej midzy wieloma podmioami. W akiej syuacji podmionie dy do uzyskania unikalnoci i pojedynczoci, lecz saje si podmioemzdezindywiduowanym, kry wykonuje o, co nakazuje mu rynek.

Siegler dowodzi, e ludzka zdolno zapamiywania realizowaa si naj-pierw przez mnemoechniki, kre s wiczeniami pamici wykonywanymi

Pojcie indywiduacji: htp://arsindusrialis.org/glossary/erm/109 [21.11.2014].

Siegler przeciwsawia mu dezindywiduacj, czyli proces polegajcy na uracie indywiduacji. Jes o pojcie, krego uywa Siegler. Pami wedug niego jes produkem rynko-wym, wywarzanym i sprzedawanym w ramach dziaalnoci przemysu programw.


22/150


przez podmio, pniej za przez mnemoechnologie zwizane z ekserioryza-cj pamici do echnicznych urzdze. o przejcie wie on z ura wiedzy,

czego przyczyn jes o, e czowiek cigle jes podczony do rnych mne-moechnologicznych urzdze rnych rodzajw, od elewizji do eleonw,wczywszy kompuer i sysemy naprowadzania GPS20. Mnemoechniki niebyy zewnrzn pamici, lecz wynikay z moliwoci przypomnienia ego,co byo obecne. Mona je uosami z anamnez, poniewa daway one pod-mioowi prawdziw wiedz doyczc rzeczywisoci spoecznej i kulurowej.Podmio nie musia siga do ego, co zosao poddane procesowi echnicznejekserioryzacji, lecz czerpa z ego, co byo mu dane bezporednio i co urzy-mywao w nim okrelon posa wiedzy.

W ujciu Sieglera ekserioryzacja pamici jes zwizana z jej auomay-zacj. By o udowodni, siga on do pojcia hypomnezy, wskazujc, e jes oposa niezalenej od czowieka pamici, kra decyduje o jego zachowaniu.wierdzi on ake, i bycie czowieka jes ormalizowane i zarzdzane21. Sigado rozrnienia dokonanego przez Jacquesa Derrid wAptece Platona, kryprzeciwsawia anamnez (yw pami umoliwiajc wiedz) hypomnezie(marwej pamici prowadzcej do desrukcji wszelkiej wiedzy). W ej perspek-ywie zrozumiaa saje si opozycja, jak wprowadza: hypomneyczna pamiwielokronie ponawia konsyucj anamneycznego napicia pamici. o anam-

neyczne napicie ekserioryzuje si do posaci pracy ducha, gdzie konfigurujsi epoki psychospoecznej indywiduacji22. Pokazuje on, e indywiduacjanie jes jednolia, a kada epoka ma swj ryb indywiduacji, czyli czynieniapodmiow unikalnymi. Jednoczenie anamneza jes zawsze napiciem niemona jej sprowadzi do czysego i niezakconego procesu, gdy wspomagasi hypomnez. W ym sensie epistemepojmowane jako anamnesis23jesopozycj wzgldem ego, co chce mu zagrozi. Siegler jes wiadomy, e afir-macja anamnezy jako reakcji przeciw sofisycznej prakyce hypomnezy, krjes pismo24, bya zwrcona przeciwko nowym mediom ransmisji pamici.

Podkrela jednak, e Inormacja ransmiowana jes z prdkoci wiaa, oznaczy bez opnienia25. Przeciwsawiony jej opniony czas jes czasemnauralnej ewolucji naury i kulury. Dla esencjalnego aspeku eliminacjiopnionego czasu, o znaczy dziaania opnionego dziaania, worzony jes

B. Siegler,Anamnesis and Hypomnesis, htp://arsindusrialis.org/anamnesis-and-hy-pomnesis [21.11.2014].

Ibidem. Ibidem.

Ibidem. Ibidem. Ibidem.


23/150


proces desublimacji, kry jes konsekwencj dezindywiduacji i desublimacjispowodowanej przez ura wiedzy w epoce przemysowej hypomnezy26. Nie

zgadzam si jednak ze Sieglerem, e Jes o aka organizacja uray wiedzyprzez przemysow hypomnez, przez kr dochodzi do uray moliwociwszelkiej anamnezy27. Oznaczaoby o bowiem pen auomayzacj czo-wieka i wiaw jego egzysencji. Science ficion jes w ym konekcie cennajako sposb mylenia, poniewa ukazuje napicie midzy ym, co wydarzasi z echniki, a ym, co sanowi wewnrzne urzdzenie czowieka dusz.Przede wszyskim za pokazuje pewien paradoks mimo echnicznego zapo-redniczenia wola przypominania nie jes usunia, lecz zyskuje nowe ormyw ramach echnoamnezy jako przypominania realizujcego si w przyszoci.

Siegler uporczywie rzyma si usalonego w przeszoci byu, zwracajc siraczej ku hisorycznym sposobom bycia czowieka w kulurze, realizowanymprzez medium sowa. W przeciwieswie do niego skonny jesem dosrzegapoencja emancypacyjny mylenia w popkulurze, kra ake jes sposobemmylenia, nie za zniekszaceniem doychczasowych sposobw rozumieniarzeczywisoci.

echnoanamneza jes przypomnieniem dokonywanym wanie w ej prd-koci pocze echnicznych o wanie one s odpowiedzialne za worzenieprzyszoci. Siegler podkrela, e niewolnik, kry jes bohaerem dialogu

Menon, korzysa z narzdzi hypomneycznych, akich jak rysunek. Dodabym,e sama posa Sokraesa peni hypomneyczn rol, poniewa jes rozszerze-niem pamici niewolnika, kra kieruje go ku anamnezie. W en sposb domnemoechnik mona ake zaliczy ludzi, krzy bd umoliwiali doarciedo prawdziwej wiedzy. Jes o szczeglnie isone w science icion, kiedynie wiemy, czy o cz ludzka, czy echniczna jes odpowiedzialna za danedziaanie i przypomnienie. Widzimy jednak, e pewne okolicznoci inicjujrne moliwe dziaania, zaem inerpreacja dokonuje si przez uwzgldnie-nie posaci ludzkich i echnicznych jako ych, kre inicjuj echnoanamnez.

Siegler zwraca uwag na o, e myli niewolnika s rozbiegane28. Dopieroanamneza pozwala mu na doarcie do niezmiennych podsaw egzysencji, krew odpowiedni sposb konfiguruj jego mylenie. echnoanamneza ukierun-kowuje o mylenie na przyszo. Podmioy wielu moliwych wyobraonychwiaw przypominaj sobie i zapominaj w odniesieniu do przyszoci. Is-nienie lub brak podsaw byowych jes pyaniem o o, co ma dopiero nadej,a nie undamenem ego, co czeka na ponowne odkrycie jako ju usalone.

Ibidem. Ibidem. Ibidem.


24/150


Rzeczywiso science ficion wynika z oalnego zaporedniczenia ech-nicznego, dlaego nie mona w niej urzyma rozrnienia na mnemoechniki

i mnemoechnologie. W sensie Sieglerowskim przecinaj si one w swoimdziaaniu. echnoanamneza jes przykadem dokonywania anamnezy w oocze-niu echnicznym, w zaporedniczeniu pamici. Wprowadza ona nowego ypunapicia, kre w wikszym sopniu wi si z przeywaniem przyszoci niprzeszoci. Wynika o z unkcjonowania wiaw w science ficion wszelkieopnienie jes niedopuszczalne, dlaego prawda musi by ekserioryzowanado przyszoci. Wynika o z ego, e szybko pocze echnicznych jes zwi-zana z przyszoci, podczas gdy powolno pocze symbolicznych odsyado przeszoci. o, co science ficion komunikuje, zawiera si w swierdzeniu,

e przeszo ju nie wysarczy do penej realizacji ludzkiej kulury. W epocesechnicyzowanych galakyk i ich mieszkacw powoywanie si na hisorycz-ne wersje onologicznych podsaw jes nieskueczne. Wiedza, jak uzyskujmieszkacy science ficion, jes wiedz o przyszoci. Rwnie wszelkie prbyprzypomnienia i zapomnienia oscyluj wok przyszoci. eby o zrozumie,naley uzupeni mnemoechnologiczne urzdzenia o moliwo duchowegounkcjonowania. Science ficion pokazuje jednoznacznie, udzielajc si myle-niu czowieka we wspczesnej kulurze, e ludzki duch nie zosa pokonany,lecz przybiera nowe ormy. Ale ake unaocznia, e uznanie innych iso oraz

usanowienie relacji midzy gaunkami musi wej na nowe poziomy zrozumie-nia. echnoanamneza wynika z zewnrznej mnemoechnologii pamiciowychpocze echnicznych, ale paralelnie do niej realizuje moliwoci wynikajcez echnicznego zaporedniczenia duchowoci czowieka o charakerze mne-moechnicznym, wnrza, kre kieruje si ku przyszoci. echnoanamnezajes napiciem midzy prac mnemoechnologicznych urzdze a echnicznymzaporedniczeniem duchowoci iso yjcych w wiaach moliwych scienceficion. W science ficion napicie midzy hypomnez a anamnez jes czympodsawowym, ale wymaga rudu przeamywania w Lyoardowskim sensie.

wierdz jednak, e dokonuje si ono nie yle z poziomu ranscendennejniezmiennej podsawy do poziomu eraniejszoci, kra jes odbierana przezpodmioy jako wiedza doyczca przeszoci, a wic rodzaj powierdzenia ichwiedzy i wyznaczenia prawdziwoci, lecz doyczy przyszoci. echnoanam-neza jes nieodcznie zwizana z przeywaniem paradoksu.

4. Monstrualizacja anamnezy przez technicyzacj

Przedsawione koncepcje anamnezy, czciowo zesawione ju z echnicyzacj,ukazuj, e nie mona w echnicznym zaporedniczeniu mwi o bezpored-


25/150


niej realizacji idei Plaona w wiecie wspczesnym. Monsrum rozumianejako wybryk rozsadza jzyk eorii, poniewa dominuje nad ym, co normalne

(podane do powarzania i odwarzania). Sama echnika jes monsrualna,a jej szczeglnym przykadem jes science ficion, kre doprowadza mo-liwoci hisoryczne do muacji i niekonrolowanego przerosu. Bdem jesredukowanie science icion do znormalizowanych wyobrae, do wyol-brzymionej eraniejszoci, rakujc przyszo jedynie jako eek dziaanialudzkiej wyobrani. Monsrum nie mieci si w adnych ramach, ale zawszeco przypomina, peni unkcj anamnezy dla kulury. Wynika o z prby oswo-jenia go, chociaby przez zaklasyfikowanie go pomidzy gaunkami, z krychjes zoone. Monsrum przypomina o czowieczeswie zarwno o ym

uraconym, eraniejszym, jak i moliwym, przyszym, kre moe pojawisi dopiero dziki echnoanamenzie. Science ficion pod wieloma wzgldamijes monsrualna, poniewa przedsawiane przez ni relacje nie mieszcz siw adnych kaegoriach samo jej mylenie jes monsrualne. W science ficionmonsrualno jes czso ledwie widoczna. Czowiek, kremu usunio pa-mi, saje si przez o cyborgiem. Jes monsrum, ale nie rni si od innychludzi pod wzgldem fizycznym i psychicznym. Jego wypowiedzi akualizujjego echniczn pami. Jako obserwaorzy wiemy, e jes ona aszywa, aledla niego jes najprawdziwsz anamnez. Z ego napicia rodzi si echno-

anamneza nie mona jednoznacznie zdefiniowa i zamkn ej pamici aniw modelu plaoskim, ani e w modelach oparych na pamici echnicznej.Do jej paradoksalnoci naley doda kolejn cech: oscylacyjno.

O zagroeniu poworami pisze Dominique Janicaud: nowy yp poworaspoczywa, oczekujc na nas, nie egoklasycznegomoralnego powora (jelimoemy mwi ymi sowy), ale echnologiczny powr, rezula sysemaycz-nej manipulacji gaunkiem ludzkim29. Pniej wskazuje na o, e w powieciachscience ficion mona odnale nowy gaunek: Jesemy wiadkami jegowyonienia si jedynie z kompuerowych wspomnie i globalnych pocze

Inerneu30. W ym sensie o echnika jes rdem monsrualnoci, a cowicej rdem ej monsrualnoci jes echniczna pami, kra prowadzido jeszcze wikszej monsrualnoci. Dodaje on jednak: Nieludzko isniejedla czowieka ylko w odniesieniu do idei, e worzy on wasn nieludz-ko31. W ym sensie sama monsrualno science ficion nie powinna byrozparywana jako fikcja czy jedynie jako moralne zagroenie dla ludzkoci,

D. Janicaud, On the Human Condition, um. E. Brennan, Rouledge, Londyn Nowy

Jork 2005, s. 22. Ibidem, s. 28. Ibidem.


26/150


ale przypomnienie o charakerze nieludzkoci, jakie wywarza czowiek. Niemusi on czeka na o, a wizje projekowane w science ficion si zrealizuj,

lecz dziki echnoanamnezie moe im akywnie przeciwdziaa waniedziki rozpoznaniu monsrualnoci. Nie kada monsrualno jes bowiem zai zasuguje na popienie, ale kad naley zrozumie oraz wzi pod uwagi przemyle, projekujc przyszo. Chodzi o o, eby w wiaach scienceficion, kre monsrualizuj doychczasowe niezaporedniczone echnicznierelacje, dosrzec elemeny moliwego przypomnienia, kre jes nasawionena o, co dopiero wydarzy si w przyszoci.

echnoanamneza nie mwi jednak w adnym z ych jzykw ani w ichsynezie. Bezporednio jednak z nich wynika, cho nie wykracza poza nie. Po

co zaem wymieniem e koncepcje wczeniej? Byo o konieczne, eby wpro-wadzi koneks dla rozumienia poruszanych w ej ksice zagadnie. Nawejeli przedsawione koncepcje anamnezy nie bd sanowiy niezmiennej pod-sawy prowadzenia wywodu, o okrel one koneks dla mylenia, pozwalajcumiejscowi echnoanamnez na le myli filozoficznej i zrozumie rdaczerpanych przeze mnie inuicji. Ale nie mog wypowiedzie jzykiem pojego, co wykracza poza ser. ranscendencja w echnoanamnezie dokonujesi bowiem w sron obrazw, wizji, audiowizualnych uopii, nie ograniczasi jedynie do dyskursu. e sensy s jednak obecne. Czciowo skadaj si na

echnoanamnez, a czciowo mwi ju ona auonomicznym jzykiem scien-ce ficion, o znaczy jzykiem poeyckim, mylanym z perspekywy kulury.Dlaego pozosaj przy inuicjach pojciowych, kre odpowiadaj za selekcjanalizowanych ragmenw-argumenw uruchamiajcych wyobrani i zapo-redniczone w niej mylenie poeyckie.

Od Plaona przejmuj konieczno przypominania sobie jako podsawo-w dziaalno egzysencjaln. Nazywam en wekor denia i dziaania wolprzypominania, ale pozbawion eeku anamnezy, jakim jes wiedza o ym,co kiedy byo obecne. Lyoard pozwala mi myle o anamnezie jako o cigej

prbie uwalniania si ludzi i nie-ludzi spod rygoru echnicznej pamici, krawyobraa rzeczywiso, dajc jednoczenie moliwo anamnezy, rozumia-nej jako angaujcej cae jeseswo akywnoci. Wykorzysuj przy ym ideSieglera o przewadze hypomnezy nad anamnez waciw dla wspczesnejsechnicyzowanej kulury.

echnoanamneza jes zarwno wol przypominania, prb przeamywa-nia si przez warswy echnicznej pamici wprowadzanej uykownikom, jaki prb zyskania orienacji w wiecie opanowanym przez echnik. Jes o zaemanamneza wykonywana w przyszoci. Zrozumienie przychodzi z przyszoci,

pochodzi z echnicznie wyobraonego wiaa, jakim jes science ficion. Moeono jednak moywowa jednosk do refleksji nad akualnym sanem zapo-


27/150


redniczenia jej pamici, przez co uruchomi wol przypominania oraz wolopuszczenia ego reimu.

echnoanamneza nie ma jednego znaczenia, poniewa jes paradoksalna.Oznacza zarwno wol przypominania w warunkach radykalnej echnicyzacjiwiaa, niemoliwo przypomnienia, uporczywe ponawianie przypomnienia,jak i nowy rodzaj zapomnienia, wynikajcy z ycia w echnicznej iluzji. Jes onawykonywana zarwno przez podmioy ludzkie, jak i nie-ludzkie (androidy,auomay, roboy). Podmioem nie-ludzkim jes ake rynek, kry wprowadzaechniczn pami, zmuszajc podmioy do wyobraania sobie ego, czegonigdy nie mogy przey ani nie przeyj.

Przedsawione rozumienia echnoanamnezy bd w rakcie ej pracy roz-

szerzane, modyfikowane i zesawiane. Niemoliwe jes dojcie do ich ujedno-licenia rdowo unkcjonuj one jako wzajemnie owielajca si wielo.Wsplny im bdzie ruch od przyszoci do eraniejszoci, a nie jak u Plaona od wiecznoci do eraniejszoci. Anamneza oznaczaa ruch od przeszoci(niezmiennej przeszoci zapisanej w wiecznorwaych ideach) do eraniejszo-ci. echnoanamneza oznacza za ruch od przyszoci do eraniejszoci. Jesanamnez dla czowieka, kry w myleniu science ficion dosrzega diagnozjego eraniejszoci dokonan z punku widzenia zakualizowanej przyszoci.Dosarcza e sam przeszo jako wyworzon w przyszoci. Kryyka kulury

zosaje dokonana z perspekywy przyszoci, kra jawi si czowiekowi jakoprzeszo. Dziki echnoanamnezie mona przecign poczenia echniczne,a wic dokona ich kryyki, a dziki wyobrani zyska niezbdny dysans doego, co wydarza si obecnie w wyniku echnicznych pocze.

Jeeli mamy mylenie science ficion rakowa powanie, o naley pozwo-li mu wargn bezporednio w ycie. o usprawiedliwia zwroy w ksice,kre doycz ycia we wspczesnej sechnicyzowanej kulurze. W en sposbzosaje usanowione poczenie w kulurze spajajce refleksj filozoficzn,mylenie wywodzce si z science ficion, bezporednio z yciem, o znaczy

odnoszce je do codziennoci. ak jak czyse mylenie posulowane przezfilozofie wyrywa czowieka z zasiedzenia w rzeczywisoci kulurowej, by doniej powrci, w czym kwi kulurowy sens filozofii, ak i mylenie pochodzcez science ficion nagle przenosi go do innego wiaa. Saje si ono rdemsymboli, meaor, imperayww moralnych, krych nie mona odrzucijako fikcyjnych. Powoujc si na e momeny, bd odnosi si do cyborgajako figury czowieka midzy kulur a wirualnymi wiaami czysego my-lenia i obrazowego mylenia science ficion. Ma o ake zmieni sposbparzenia na popkulur, kra nie skada si jedynie z wieloci enomenw

rozrywkowych, lecz czy si z yciem. Przypomina o nim, ale ake o ym, eechnoanamneza przesaje by jedynie popkulur. Wanie ego poczenia


28/150


poszukuj lub raczej je dopuszczam, o znaczy pozwalam mu wybrzmie, nieza odbieram jako prose wspomnienie, echnoanamnez ego, co zosao prze-

czyane i obejrzane. Ksika a wyraa sens echnoanamnezy myli bowiemw sposb adekwany do wspczesnej kulury. Inerpreowane ragmeny, alee mylenie ragmenaryczne prowadzi czso do sawiania pya (a wici przeamywania porzdkw, kre je uniemoliwiaj) ni do ormuowaniaosaecznych odpowiedzi. o ake odrnia anamnez, w krej pyanie suyjedynie uzyskaniu wiedzy pewnej, od pyania jako nieskoczonego procesuprzeamywania pozornych warsw rzeczywisoci, urudniajcego konakczowieka lub androida z jego dusz.

5. Poetyka myli science ction

Science ficion myli auonomicznie, ale dokonuje ego poprzez poeyckiewizje, nie za poprzez prac pojciow, jak ma o miejsce w przypadku filozofii nie oznacza o jednak oddzielenia ych dziedzin, ale ich bardzo bliski zwizek.

Poezja jes momenaln meafizyk. W krkim poemacie powinna ofiarowanam wizj wiaa, sekre czyjej duszy, jaki by i jakie przedmioy, a wszyskoo jednoczenie. [...] Podczas kiedy wszyskie inne dowiadczenia meafizyczne

wymagaj nie koczcych si przygoowa, poezja nie uznaje wspw, zasad,meod, uzasadnie. Odrzuca wszelkie wpliwoci32.

W ym sensie poezja science ficion jes naga nie porzebuje dugichwspw i uzasadnie, poniewa wydarza si bezporednio, co jes paradoksem,poniewa sama pochodzi z echnicznego zaporedniczenia maeriau, w krymjes zapisana i echnicyzacji wyobrani podmiow, kre z ni obcuj. Poeajes wic nauralnym przewodnikiem meafizyka pragncego zrozumie wszys-kie moliwoci zwizkw naychmiasowych33. Dziki emu poezja przeciga

filozofi umoliwia przepracowanie ego, co filozofii zajmuje wicej czasu.a naychmiasowo zawara jes w dynamicznym przedsawieniu przyszocipoprzez science ficion. Z dosrzeenia ej chwili jzyk nie ma prosego powro-u, jeli ma by jej wyrazicielem, a nie jedynie prookolanem. Poezja znajdujeprzeduenie w filozofii, a filozofia w poezji. Nie jes o pomieszanie jzykw,lecz wykszacenie nowej wraliwoci, dlaego e nie mona sprowadza scien-ce ficion do maeriau poddanego pojciowej obrbce. Musi ona zachowacz swojego gosu, co wymaga ego, by filozofia zamilka, ale dopuszczajc o

G. Bachelard,Chwila poetycka i chwila metafizyczna, um. M. Goszczyska, Lieraurana wiecie 3-4/1982, s. 57. Ibidem, s. 62.


29/150


inne mylenie, nie za oczekujc na moliwo zaisnienia wasnego sposobuuobecnienia. Nie jes o jednak syuacja dominacji poeyckich wizji science

ficion nad filozofi i wykonywan przez ni prac pojciow, lecz zmianarelacji. Poezja science ficion zosaje wzmocniona przez echnik, dlaego niemona jej duej ignorowa. Przez o mwi ona z wnrza echniki, podczasgdy filozofia pragnie ze wszyskiego uczyni zewnrze, krym moe dopieromanipulowa za pomoc poj. Filozofia i science ficion zbiegaj si w kulu-rze, oerujc nowe sposoby mylenia. Wymaga o poluzowania pojciowegorygoru filozofii i jej reinegracji na wyszym poziomie mylenia poeyckiego.

Science ficion jes poeyk przyszoci, czso zorienowan filozoficznie.a praca jes ake eseyczna uzasadnia o dobr przykadw, kre s do-

puszczane w ich poeyckim sposobie mylenia. Sanowi problem dla linearnejnarracji filozoficznej oparej na wynikaniu, jednak w ym przypadku pozwalana dopuszczenie science ficion do mylenia w auonomii jej poeyckich wizji.Wki pochodzce z filozofii Plaona, a odnoszce si do problemu Boga ab-solunej podsawy oraz prawdziwego przypomnienia powinny by rozpary-wane w aspekach eseycznych, uzupeniajc ym samym poeyk myleniascience ficion wyraon w sowie. Nie mona bowiem dokona deeseyzacjiscience ficion rozebra j na czci pierwsze i zesawi podug ormalnychkryeriw porzdkowych danej eseyki szczegowej. o pozbawioby j jej

isoy. Jes o zasadniczy problem jak dziea science ficion, kre s produk-ami rynkowymi, zawieraj w sobie moliwo mylenia, kre przebijaj siprzez nie (czy zawieraj moliwo przeamywania, o krej pisa Lyoard).Z jednej srony owiera o drog do spekulacji waciwej dla gnosyycyzmu,z drugiej pozbawia inerpreacj prosego wyjanienia. W niezrozumia-y sposb produk bdcy eekem pracy auora, domw wydawniczych,sponsorw, dysrybuorw, reyserw, scenarzysw, specjalisw od eekwspecjalnych skada si na o, co daje czowiekowi do mylenia. Ale nie jeso myl adnego pojedynczego czowieka. Dlaego w ksice ej odwouj si

do przykadw, kre nie s arbiralnie wybranymi ragmenami ilusrujcy-mi dan ez, lecz ymi momenami, kre daj do mylenia i pozosawiaj jeowarym, co wynika z nierozsrzygalnego charakeru echnoanamnezy. Mamzupenie odmienny pogld od wikszoci badaczy analizujcych science ficion,krzy mwi o pewnych caociach, sarajc si zawrze dziea science ficionw ramach gaunkowoci oraz poj oglnych.Matrixnie jes osamy z jaskiniplaosk, najpodniejsz meaor filozoficzn.Matrix nie jes e wyczniefilmem science ficion jes przede wszyskim ym, co daje do mylenia. Aleo mylenie jes eseyczne. Sdz bowiem, e nie podejmuje si odpowiednich

wysikw, eby wydoby mylenie z ego, co poencjalnie go nie zawiera. A jeso ak samo mudna praca jak poszukiwanie sensu w radycyjnie rozumianych


30/150


eksach z zakresu humanisyki. Isniej pewne rnice wyraajce si w dobra-nym maeriale oraz sposobie analizy, ale sama praca pod wzgldem jej nakadu

jes podobna. Dlaczego? Poniewa zby awo przypisujemy enomenomkulury popularnej saus pozbawionych isoy. Za wszelk zawar w nichfilozoficzn waro dodan zwyczajowo rakujemy jako cz komercyjnegoproduku. Ale z science ficion przebijaj inne waroci, inne sposoby myle-nia, nawe jako rozproszone argumenacje, do uporzdkowania i zrozumieniakrych niezbdna jes filozofia unkcjonujca jako kryyka kulury, a akejako hybrydowy elemen pojciowy zawary w meafizycznych momenachmylenia poeyckiego. Nale one jednak najpierw do zmysowoci. Eseykamoywuje mylenie, ale ju nie jako dzieo szuki rozumiane w mocnym sen-

sie przez Heideggera, a pewne jakoci, kre nie s do koca przez podmioyuwiadamiane. Dlaego e praca i mylenie o science ficion musi si zmieni.Nie chodzi o o, by czya w wolnym empie ksiki, oglda filmy, lecz ebywykona prac mylenia, dososowa wraliwo do rnych prdkoci my-lenia. Zeknicie si z ymi enomenami sprawia, e s one przenoszone doycia jednosek i zbiorowoci, sanowic pewne punky odniesienia. rzebazaem nie yle zmusza si do umysowej archeologii dzie science ficion, ilepozwoli, by mogy one przeduy w myli czowieka wasne isnienie.

Science ficion nie jes wic eseyk filozoficzn, ale eseycznie daje do

mylenia. Filozofia nie ma pozbawia science ficion charakeru wizyjnociani ogranicza si do czerpania z niej ego, co filozoficzne. Wymusza o nowysposb jej odbioru powracanie do sarych dzie, przegldanie nowych, dzikiczemu orienowanie si w kulurze saje si ake myleniem. W ym wyraasi nowego ypu amosera hermeneuyczna: o nie ylko jzyk, kry jesnasycony meaorami. o nasz przymus, nasza zdolno wymylania i badaniaalernaywnych wiaw, rozumienia logicznych i narracyjnych moliwociponad wszelkimi empirycznymi ograniczeniami34. emu wanie suy ekspe-rymen polegajcy na wzajemnym uzupenianiu si jzyka filozoficznego opar-

ego na pojciach i jzyka poeyckiego zbudowanego gwnie na meaorachi wizjach, wzbogacony o odniesienia do ycia, gdzie oba jzyki spoykaj siw codziennoci cyborgw, czyli we wspczesnej sechnicyzowanej kulurze.Naychmiasowe miy pojawiajce si wraz z nowymi dzieami science ficionprzeamuj mylenie czowieka.

G. Seiner, Poetry o Tought: From Hellenism to Celan, New Direcions, Nowy Jork2011, s. 30.


31/150

wprowadzenie

jak myli science fction?

Science ficion wyrcza filozofi w sawianiu diagnoz jego celem nie jesjednak odebranie filozofii pracy i skazanie jej na meafizyczne bezrobocie. e-may, kre nie zosan podje przez filozofi, s przepracowane, ale ju w innysposb, czego przykadem jes science ficion odnoszce si do biecych obaw,nadziei i idei wynikajcych z coraz wikszego echnicznego zaporedniczenialudzkiego dowiadczenia. Nik nie bdzie czeka na filozofi, a a podejmie

isony dla cywilizacji ema od razu, bez przygoowania pojciowego podej-m go ludzie w rnych serach swojej dziaalnoci kulurowej. Science ficionnie narzuca jednak jednego wyrnionego punku widzenia jej unkcja polegana przypominaniu. Wykonuje bowiem prac zarezerwowan dla filozofii zapomoc innych rodkw (lierackich, audiowizualnych). Czso nie jes oczyelne, poniewa s o rodki niefilozoficzne, a za akie mona uzna imagi-narium popkulury. Ograniczanie science ficion do przykadw, na krychmona naucza filozofii, jes dla science ficion krzywdzce, ak jak jes nimkady redukcjonizm do jego aplikacji. Rwnie zawenie pola analizy science

ficion do ilusracji ez filozoficznych jes problemayczne, jednak dopusz-czalne w dydakyce, cho wie si z ograniczaniem spekrum inerpreacji.Science ficion powouje do isnienia zupenie nowe filozofie o ake byobyswierdzenie na wyros. Droga porednia czy oba e podejcia: dosrzec o, cofilozoficzne, w science ficion i spojrze na science ficion, kre generuje o, cofilozoficzne. Nie chodzi u jedynie o podobieswo dokryn czy problemw,lecz o wspln im prac przypomnienia. Science ficion przypomina pewneproblemy filozoficzne, kre rozwija przypomina je widzowi, uykownikowi,czyelnikowi. S o kwesie, o krych filozofia zapomniaa albo si ich wsydzi,albo uwaa je za niepowane czy nieodpowiednio wyraone. Przypomina o is-nieniu pewnych waroci i sama uczy si przypomina. Przypominamy sobie,


32/150

32 wprowadzenie

poniewa widzimy, jak inni sobie przypominaj. Science ficion wykonuje prac, poniewa filozofia opiera si na przypomnieniu, bazujc na hisorycz-

nych przywoaniach, kre rakuje jako akualn rzeczywiso filozofiai przyszo s czso niekompaybilne.Ksika a jes powicona echnoanamnezie echnologicznie uwarun-

kowanemu sposobowi przypominania sobie rdowoci, kra przekraczazarwno filozofi, jak i science ficion nie rafia w prni, lecz powraca dokulury. Nie jes o jednak realizowane przez zachowanie proporcji midzyscience ficion a filozofi, ak jakby na jednej szali wagi umieszczone byyprzykady, a na drugiej eoria. Rezygnuj z akiego sposobu przedsawianiana rzecz obrazw-poj, czciowo eoreycznych, czciowo poeyckich

konsrukw, kre z rnych perspekyw bd nawielay echnoanamnez.Niekre momeny w science ficion: wydarzenia, syuacje, posaci s czyn-nikami akywujcymi proces przypomnienia. Nie musimy obejmowa caegodziea, a z prowadzonych u rozwaa czyni kompendium dzie science ficion,do krego byby doczony klucz hermeneuyczny w posaci odpowiednioprzygoowanych i skonfigurowanych narzdzi eoreycznych. Jes o ksikafilozoficzna w akiej samej mierze, w jakiej jes ksik science ficion. W ko-cu science ficion o filozofia drugiego sopnia pojawia si ona bowiem powyczerpaniu zdolnoci dyskursw hisorycznych do diagnozowania i dawania

inelekualnej odpowiedzi na wydarzajc si z racji rozwoju echniki przy-szo, cho nie jes filozofi osaeczn, miejscem, w krym mgby spoczzmczony dialekycznym ruchem Duch. Przypomnienie przez echnik: niewspominanie i nie pamianie, lecz przypomnienie wymaga inerejsu duszy,czyli wnrza. Posiadanie wnrza jes warunkiem indywiduacji, gdy ylkoono pozwala na zyskanie unikalnoci przez odrnienie si od innych bywi ludzi. Filozofia mwi dzi mniej o duszy, science ficion komenuje za ycieduszy eraniejszego i przyszego czowieka, podobnie jak relacj odwronna rzecz echnoanamnezy. Samo przypomnienie nie wysarczy inicjuje ono

ycie duszy, problemy i dziaanie po obu sronach medium, w krym wyrao-ny jes dany wia moliwy. Science ficion jes zaem dzieem mylenia nieylko dzieem jako dospnym maerialnie lierackim lub audiowizualnymprodukem, lecz ake jako rzeczywisoci mylow.

Prba odnalezienia czci wsplnej science ficion i filozofii skukuje przy-jciem jzyka czcego filozoficzn refleksj z poeyckim wyrazem scienceficion. Propozycja wynikajca z poczenia ych dwch dziedzin jes zaemeksperymenem filozoficzno-poeyckim w sensie worzenia sposobw my-lenia w kulurze. Mylenie realizowane przez science ficion jes myleniem

poeyckim, gdy ylko w en sposb mona skonsruowa i zakomunikowaodbiorcy wiay moliwe. Mylenie pojciowe waciwe dla filozofii doyczy


33/150

jak mys li scien ce fic tio n? 33

poszukiwania pewnych saoci w rzeczywisoci przemian. Jzyk filozoficzny,kry oddziela si od jzyka poeyckiego1, znw si do niego zblia za spraw

popkulury, o znaczy popkulura, krej czci jes science ficion, nie poddajesi prosemu opisowi pojciowemu, chyba eby rakowa j jako przedmiofilozoficznego namysu, czego unikam w ej ksice, dopuszczajc poeyckiemylenie jako rwnorzdne pojciowemu poznaniu. Wynika z ego ake cz-ciowy brak pojciowej koherencji (cisoci podanej przez filozofi), kryzaspuje skadanie wywodu filozoficznego ze ladw odnalezionych w scienceficion. Nie wysarczy bowiem udowodni, e echnoanamneza narafia narudnoci, e nie jes eekywna. Jej skueczno oznacza dojcie do prawdzi-wego przypomnienia. W science ficion wyspuje wola przypominania, kra

realizowana jes w echnicznym zaporedniczeniu dowiadczenia i niekoniecz-nie przez czowieka. Dlaego nie widz wikszego sensu w analizie pojciowejego, w jaki sposb maszyna podejmuje prb przypomnienia wyniknobyz ego jedynie kolejne powierdzenie niezscheaskiej idei obalenia plaonizmu.Dziki myleniu science ficion, czyli poeyckiemu myleniu, mona zauway,e ormua obalenia plaonizmu nie jes czym spenionym. Fikcyjne wiaymoliwe s wypenione wol przypominania. Ich bohaerowie ludzcy i nie-ludzcy saraj si sobie co przypomnie, inni pragn zapomnienia i odrzucajwol przypominania. Poprzez science ficion kulura wysawia sobie diagnoz,

ormuujc isony problem wspczesnoci niemono anamnezy przywoli przypominania. Ukazuje o krkowzroczno czowieka, kry z jednejsrony odpowiada na wyzwanie rzucone mu przez echnik, z drugiej prze-nosi wasne czowieczeswo na maszyny. ym sposobem maszyny cechujsi wol przypominania, czowiek za celebruje sam moliwo anamnezy,krej odmawia maszynom, sam z niej jednak nie korzysajc. o zawieszenieegzysencji czowieka midzy wol przypominania a (nie)monoci echno-anamnezy jes emaem ej ksiki, kra nie yle mieci si w ramach sporu,ile peni rol kulurowej uurologii filozoficznej. Kulura dziki science ficion

zyskuje narzdzia do mylenia o przyszoci.Moj inencj jes ukazanie sposobu, w jaki science ficion podejmuje

namys nad rzeczywisoci. Czyni o jednak, nie zrywajc zupenie z radycjfilozoficzn i kulurow. Kolejne dziea w pewien sposb opowiadaj si zaokrelon filozofi. Nie wnikajc jednak w inencje wrcw, przeledz, w jakisposb filozofia syka si z science ficion. Celem ego jes kryyka kuluryrodzca si z wsuchiwania si we wzajemnie wzmagajce si gosy filozofiii science ficion. czenie si ych dziedzin nie jes poprzedzone procedurmeodologiczn klasyfikujc e sposoby odnoszenia si do rzeczywisoci.

Na rdowy zwizek filozofii i poezji zwraca uwag G. Seiner, Poetry o Tought:From Hellenism to Celan, New Direcions, Nowy Jork 2011.


34/150

34 wprowadzenie

Science ficion o worzenie moliwych wiaw uruchamiajcych wol przy-pominania oraz worzcych dzieo mylenia w rnych mediach. Filozofia o

umiowanie mdroci. Zanim jednak umiuje si mdro, naley wiedzie,czym ona jes, szczeglnie gdy wydarza si jednoczenie w wielu wiaach.Przypomnienie nie oznacza ylko conicia si, ale i wyprzedzenie. aki jeskolejny sens anamnezy przypomnienie ego, co jeszcze nie mogo zosa zak-ualizowane, czyli pewnej ormy nieisnienia, zapowiadajcej jednak porzebnowego sposobu mylenia powr do filozofii i przekroczenie jej w byciuw wiaach moliwych wspczesnej kulury.

Zamias prezenowa szczegowo abu poszczeglnych filmw, odniossi do konkrenych problemw, kre przecinaj diagnozy filozoficzne. Spj-

no bdzie osignia dziki zesawianiu ragmenw nie chodzi o zapre-zenowanie ich filozoficznego uoglnienia ani o kuluroznawcz analiz, leczo ukazanie przecinania si mylenia waciwego dla science ficion i filozofii.Poniewa przyszo jes mylana przez uykownikw popkulury w zwizkuz science ficion, worzy ona dla nich obrazy myli, meaory i miy, krymiowi uykownicy posuguj si jako figurami hermeneuycznymi w swoimyciu. Chodzi raczej o prezenacj pewnych idei. o nie filozofia spogldaz gry na science ficion, lecz obie e dziedziny wzajemnie si owielaj. Ichrozdzielenie przyniosoby im szkod filozofia uraciaby dosp do miologii

popkulury, a science ficion szans pojciowego opracowania wywarzanychprzez ni wyobrae.

o wanie gra wiaa i cienia, zapomnienia i przypomnienia, worzeniai porzucania osamoci sanowi ema wiodcy ej pracy. owarzyszy jej prze-konanie, e obecnie science ficion zblia si do rdowego sensu filozofii,w krym dzieo mylenia nie jes oddzielone od dziaania. Chodzi o filozofipoj jako prakyka kulurowa, jako ywa obecno myliciela na swoim ery-orium czy nawe jako powr kaegorii mdroci jako wiecznie niedospnegocelu. Samo science ficion jes jednak za sabe (nie operuje bowiem pojciami),

a sama filozofia czso przypomina science ficion (poprzez przeros pojnad rzeczywisoci). Dlaego e e dwie dziedziny poznania i worzenia ssobie niezbdne, ale nie na zasadzie synezy, lecz cigego przecinania si. Nieoznacza o, e mona w ich ramach operowa jedynie ragmenami, podczasgdy cao pozosaje permanennie nieobecna. Naleaoby raczej powiedzie,e cao jes moywem denia, ale w sposb paradoksalny, czso bowiemodnajdywana jes w czskach, maych rzeczywisociach. Dlaego e relacjifilozofii i science ficion nie mona okreli jako wzajemnego zawierania si.Kada z nich bowiem realizuje wasne cele, nieusannie wymyka si okrele-

niom, znajdujc si w cigym ruchu. Meoda ej ksiki polega na wsuchaniusi w ruch przecinania si filozofii i science ficion w kulurze. o ona sanowi


35/150


dla nich, czso zapomniany z powodu proesjonalizacji dyscyplin naukowychi segmenacji rynku, wsplny punk odniesienia. Kulura, u w znaczeniu pop-

kulury, nie jes ju kulur wybrakowan, niepen, niegodn. Przedrosekpop oznacza bowiem sposb mylenia i imperayw eyczny, kry wyraa siw koniecznoci poszukiwania znaczcych ragmenw znajdujcych si w cao-ciach, kre akywnie blokuj wszelki namys. Pomimo ego, e w popkulurzewikszo enomenw dana jes wpros, posiada ona wiele ukryych warsw,w kre naley si wsucha. akim narzdziem nasuchiwania w kulurze jesfilozofia. Pozwala ona nie ylko owieli kulur, ale i zdoby maeria doprzemyle oraz sawia problemy w ak ineresujcy sposb, e wywoujone wol przypominania (impuls echnoanamneyczny). Popkulura science

ficion zdradza wol przypominania, przeamujc warswy powierzchniowychenomenw.Dziaanie bohaerw w science ficion nie opiera si jedynie na echnolo-

gicznie wzmocnionym insynkcie, lecz czso jes zwizane z nowymi ormamimylenia. o dziki nim znajduj oni chwil na zasanowienie si mog podjdecyzj lub wycoa si. Czso eksponowany wek wspominania odnosi sido undamenalnego procesu podejmowania decyzji anamneza jes nie ylebiern konemplacj idei ich wspominania, ile akywnoci umysu obdarzajcbohaera okrelon moc. Anamneza rozwija si w echnonanmnez2, kra

jes czys posaci dziaania i wyprzedzania o, co ware zachowania, wrzucasi w przyszo, by mc o sobie pniej przypomnie, odworzy, zapew-niajc sobie w en sposb ochron przed zapomnieniem. echnoanamnezasanowi momen spowolnienia i przyspieszenia zapomnianej rzeczywisoci czso dochodzi do niej w momenach kryycznych. Konemplacja zyskujecharaker wydarzeniowy, lecz nie dzieje si zgodnie z reguami medyacyjnejsekwencyjnoci. Mylenie i anamneza / mylenie i echnoanamneza rnicapolega na ym, e w drugim przypadku wszysko dzieje si jednoczenie i niema czasu na konemplacj (powolno konemplacji zaspiona jes przez

nago wizji). Odbiorca, widz, myliciel prakykuje e echnoanamnez jego bycie-w-wiaach-moliwych nie ogranicza si do konsumpcji obrazw.Science ficion o ywio echniki, w krym dokonuje si anamneza, wiczawsze pojawiaj si zauomayzowane puapki, kre urudniaj doarcie dordowej rzeczywisoci. Nie wiemy jednak, czym jes owa rdowo i jakmoemy do niej dorze. Gdyby bowiem obowizywaa jako uniwersalnapodsawa, o kady by powinien w niej w pewien sposb uczesniczy, ak jakuczesniczy w pewnej idei. Jak jednak moe myle cyborg, kremu zosaa

W odniesieniu do moliwoci ransgresywnego dziaania szuki pisz o anropoech-noanamnezie w arykule: Czas nieludzkich obrazw. Pami strukturyzowana technologicz-nie, Szuka i Filozofia 38-39/2011.


36/150

36 wprowadzenie

usunia pami? Czy moe on poprzez echnoanamnez doj do ego, kimby przed implanacj wspomnie? Gdzie filozofia syka si z science ficion?

Nie ma jednego miejsca, nie ma jednej zasady dziaania echnoanamnezy,poniewa mylenie przypomnienia w kaegorii przyszoci zwizane jes z is-nieniem podsawy echnicznej, kra jes paradoksalna dopuszcza moliwozaspienie jednej wirualnej podsawy przez inn.

Praca a sara si nawieli niekre z moliwoci echnoanamnezy do-konanej w ym rodowisku, nie roszczc sobie preensji do komplenoci,poniewa jes ona niemoliwa z racji nieskoczonej liczby wirualnych wia-w problemayzujcych i konronujcych wol przypominania z wol za-pomnienia. Kady wirualny wia wymylony przez science ficion zosaje

ulokowany na innej podsawie, a wic kady zawiera odmienne sposobydochodzenia do ego, co jes prawdziwe. Ko oglda, poznaje, czya, ale do-konuje ego w zupenie odmiennym wiecie. wia moliwy co mu przypo-mina, wywoujc jednoczenie niepokj w duszy zwizany z wprowadzaniemdo niej zapomnienia. Nowe wiay moliwe filozofii rodz si am, gdzie o,co byo zwizane z rygorem pojciowym filozofii, przechodzi w popularneormy mylenia. W przyszoci mog one zosa usysemayzowane, nie bdjednak musiay oznacza odrodzenia filozofii, lecz pojawienie si nowych y-pw mylenia w kulurze. echnoanamneza nie musi by ani przyjemna, ani

skueczna w sensie przekadalnoci jej na yciow sprawno, czyli zyskaniewiedzy. Czasem moe prowadzi do podjcia decyzji i by chwilow, innymrazem bdzie przeczuciem co do moliwoci odsonicia jednej z wirualnychpodsaw echnicznie zaporedniczonego wiaa.

Science ficion przypomina isone problemy filozoficzne i ju w ym sensiejes echnoanamnez. Nie siga przy ym do narracji umoralniajcych, czciejprzedsawia moliwe rzeczywisoci, kre wymagaj od czowieka inelek-ualnej odpowiedzi. Nie czyni ego w sposb bezporedni, problemayzujcdane kwesie w sposb zrozumiay i sekwencyjny, dlaego wane jes o, by nie

zdawa si na obiegowe inerpreacje i poszukiwa rzeczywisych problemw,kre znajduj si najczciej na obrzeach poszczeglnych abu. W zwizkuz ym rezygnuj z odczyywania dzie science ficion w ich caoci na rzeczzesawiania ze sob ich ragmenw. Zabieg en pozwoli mi unaoczni, w jakisposb science ficion myli, a jednoczenie zmusi mnie do inelekualnej od-powiedzi na przedsawiony w niej moliwy wia. Czasem bd przedsawiawiksze czci abuy, by innym razem powoa si jedynie na ragmen wszysko o suy gwnemu celowi, jakim jes owielanie rnych konekswechnicznie zaporedniczonego przypomnienia (echnoanamnezy). Wsp,

rozwinicie i zakoczenie pracy worz pewn cao inerpreacyjn, ale przyzachowaniu ego schemau nie ineresuje mnie goowa inerpreacja science


37/150


ficion, polegajca na pojciowej analizie ego, co zosao przedsawione w po-pkulurze, lecz dzieo przypomnienia. Wie si o bezporednio z przyjym

jzykiem, czcym analizy pojciowe i mylenie poeyckie, a ake ze srukurpracy, kra odpowiada poszerzeniu rnych koneksw echnoanamnezy. akbowiem docieramy do ego, co konsyuuje science ficion wiay moliwes worzone, aby przypomnie o czym czowiekowi i w ym sensie ksika aukazuje prac, jak byo ledzenie cieek przypomnienia; najczciej po o,by mc przemyle miejsce czowieka w przyszoci. W sworzonych przezscience ficion opowieciach brak jednak absolunej dehumanizacji, co naleyodczyywa nie ylko jako ges ochrony humanizmu i uniwersalnych warociludzkich, ze szczeglnym uwzgldnieniem isoy czowieka, ale ake jako

przejcie si zanikniciem czowieka w eraniejszoci lub przyszoci. Wbrewdiagnozom przedsawianym przez Oswalda Spenglera, Edmunda Husserlai Marina Heideggera czowiek nadal isnieje, cho zmienia wasne ormy, kres przenoszone w przyszo. Jes o kolejna moywacja, dla krej rezygnujz porwnywania i caociowego omawiania dzie science ficion sdz bo-wiem, e rzeczywiso przyszoci jes radykalnie sragmenaryzowana i niepoddaje si inerpreacyjnemu zespoleniu. Science ficion podejmuje proble-my akualne, ale ake rozwizuje problemy wiaw moliwych odlegychgalakyk i byw pochodzcych z kosmosu oraz innych wymiarw, cay czas

produkujc ragmeny przypomnienia, kre mog suy wspczesnemu czo-wiekowi. W en sposb wyprzedzajc, worzy mu echnoanamnez pozwalaprzypomnie o, co nigdy nie zaszo i moliwe, e nigdy nie zajdzie. Jak jednakmona wedy rozumie kryerium prawdziwoci echnoanamnezy? Jeli jakiewydarzenie w posaci planearnego kaaklizmu zosanie powsrzymane, o czydowiedzie prawdziwoci ludzkich dziaa prewencyjnych? Na akie pyanienie mona udzieli jednoznacznej odpowiedzi, poniewa echnoanamneza jesparadoksaln orm przypomnienia, mogc zarwno zasania niepodanemoliwoci bycia, jak i kierowa uwag ku rzeczywisym zagroeniom. Wybo-

ru midzy ymi moliwociami nadal dokonuje czowiek, dlaego nie monausun jego roli jako odbiorcy, ale e i wrcy echnoanmnezy.

Podporzdkowujc si problemom powsaym w science ficion, odnaj-dujemy podsawowy ywio filozofii, nie narzucajc jednak science ficionuporczywie wasnych poj, do krych miaaby si ona dososowa, ale enie pozwalajc, by idee filozoficzne byy ylko wiaami moliwymi przed-sawianymi w science ficion. Pyania s sawiane po o, eby dziaa bezwzgldu na o, czy echnoanamneza odnosi si do moliwoci przypomnienia,zapomnienia czy e blokowania obu ych moliwoci, worzy ona konieczno

usosunkowania si do niej. Bierno podmiow, kre d do zapomnie-nia, rozparywana jes ake jako dziaanie, kre polega na niedopuszczaniu


38/150

38 wprowadzenie

ego, co jes dla nich i ich wiaa isone. W science ficion isniej mdrcy,lecz niekoniecznie filozoowie, krzy posuguj si pojciami lub odnosz

si bezporednio do figur zwizanych z hisori filozofii. Moim celem nie jesjednak rekonsrukcja ego, jakie dziea science ficion zawieraj odniesieniado posaci i idei filozoficznych. Sdz, e o, co najbardziej ineresujce, znaj-duje si w samym echnopoeyckim sposobie mylenia przez science ficion,nie za w nawizaniach do hisorycznych modusw ludzkiej myli. o akepowoduje, e zesawiam ze sob rne ragmeny, by zrekonsruowa para-doksaln cao echnoanamnezy, kra zarwno przypomina, jak i blokujemoliwo przypomnienia, czasem wykonujc obie czynnoci naprzemiennie,dezorienujc przy ym podmio. Filozofia zosaje dziki emu odnowiona.

Po pierwsze, zyskuje nowy maeria do namysu, co bezporednio wykorzy-suje. Po drugie, dziki science ficion ma nowe zadanie mylenia polegajcena braniu pod uwag przyszoci, ale ju nie fikcyjnej, ylko rzeczywisej, nieza na redukowaniu wszelkich problemw do ich hisoryczno-filozoficznychwciele znanych z przeszoci. W ym sensie science ficion jes wyzwaniem dlafilozofii, cho nie dlaego, e miaaby wyprze mylenie filozoficzne, co saobysi ylko wedy, gdyby filozofia osaecznie odmwia podejmowania namysunad przyszoci sechnicyzowanej kulury, lecz miaaby z nim wspisnie.Z pewnoci poczenie ych dwch dziedzin doprowadzi do wyonienia si

nowych sposobw mylenia w kulurze.Gdy bohaerowie kocz niebezpieczne misje, parz z pokor na rzeczywi-

so, s z ni pogodzeni. ak w science ficion moliwa jes harmonia w pos-apokalipycznym wiecie, ale eby zrozumie o mylenie, naley uywa poj,krych dosarcza filozofia, poniewa mylenie bohaerw oraz ich mdros przedsawione za pomoc audiowizualnych rodkw, chocia pozosajniewypowiedziane. Heidegger skojarzy rozumienie rzeczywisoci z m-wieniem bycia, a wic przedkadaniem go w sowie. Science ficion nie zrywaz ak wykadni, lecz domaga si inelekualnego przeworzenia jej poeyckich

wizji. Zaem rozumienie, podobnie jak anamneza, s rzuowane w przyszo.Znaczce dziea science ficion oeruj nowe sposoby hermeneuyki przyszo-ci, suce do analizy eraniejszoci. Bohaerowie science ficion podejmujdecyzje, czso nie rozumiejc oaczajcego ich wiaa wola przypominaniawynika wanie z ego braku rozumienia. Dlaego nie mniej uwane od warswyaudiowizualnej i jzykowej mylanych dzie s poszczeglne ujcia, kre sa-nowi czso kadry myli bohaerw klisze ich wpliwoci i nadziei. Jes oszczeglnie wane w science ficion rozumianym jako echnoanamneza, a wicrozparywanym w unkcji przypominania. Ocaleni ludzie i przedmioy s cay

czas wspominani przechodz od sausu konyngencji do poziomu ranscen-dennych idei. Rnica polega na ym, e przypominania nie inicjuje ju wysiek


39/150


orodkowej pamici, lecz hologram lub inormayczny kod, czyli wspczesnenarzdzie hypomnezy. Z ego wzgldu isonym moywem w walce dobra ze

zem jes zemsa, a a jak wiemy z uwanej lekury Niezschego dokonanejprzez Heideggera3 odnosi si zawsze do przypomnienia celu, idenyfikacjiwydarzenia niesprawiedliwoci, a wic do punku w przeszoci, kry deer-minuje obecne dziaania. Niezsche, zwracajc uwag na zems, ukazywa,e wie si ona z resenymenem, za Heidegger podkrela, e naley j ko-jarzy z o byo czasu. Mona jednak ake j rozumie jako realn zems,nie za mciwo zwrcon przeciw zapomnieniu. a zemsa jes nieusanniedecenrowana, czemu w science ficion odpowiada zwro akcji bohaerowiewci dowiaduj si, e nie s ymi, za krych si uwaali. Wynikajcy z ego

chaos anuluje wszelk zems jako unkcj powracania do ego, co kiedy re-alnie si wydarzyo. W wiecie science ficion granica midzy resenymenema anamnez jes zaara. Mona przekroczy j jedn decyzj lub czynem, odkrego nie ma powrou, bowiem kada zemsa rodzi moliwo odkryciawasnej fikcyjnoci. echnoanamneza jes przez o dowiadczeniem granicz-nym. rdowe przypomnienie oznacza zaem odpowiedzialno za o byoczasu, podczas gdy charaker echnoanamnezy jes niejednoznaczny, gdy niewiadomo, jak wiele jeszcze podsaw okae si fikcyjnych. Science ficion, wo-rzc wasne poeyckie wizje w maeriale audiowizualnym4, ukazuje wanie en

paradoks isnieje wiele rwnolegych wirualnych podsaw, kre owielanez rnych sron mog wywoa rne eeky filozoficzne. Z ego powodu korzy-sam z jzyka poeyckiego, czc go z filozoficznym, eby udospni myleniescience ficion, nie redukujc go jednak do kaegorii pojciowych ograniczaj-cych wielo do hisorycznie wyselekcjonowanych perspekyw. Pomidzyeekami specjalnymi, wybuchami i kocem poszczeglnych plane, mierci

Chodzi o pojcie o byo jako uoglnione odnoszenie si do wiecznie powracajcejprzeszoci. Zob. M. Heidegger,Co zwie si myleniem?, um. J. Mizera, Wyd. Naukowe PWN,

Warszawa Wrocaw 2000. Naley podkreli audiowizualny charaker wyobrani. O ile w przedechnicznej kul-

urze wyobrania bya kszaowana przez media lierackie, kre dalsze ormy wywodziyz jzyka do ego medium sprowadzane, o yle obecnie worzona za porednicwem przemy-sw audiowizualnych wyobrania jes dla wspczesnych pokole rdowo audiowizualna.a zmiana powoduje, e ragmeny pamici echnicznej uobecniaj si z bezporedniocipomijajc pierwone do ej pory zaporedniczenie w sowie. W ym sensie wyobrania sa-

je si ekranem, na krym uobecniaj si audiowizualne ragmeny, bdc przeworzeniemragmenw danych pamiciowych. Koresponduje o z przeormuowaniem unkcji mzgu,kry zdaniem Marshalla McLuhana znajduje si na zewnrz podmiou dziki echniczne-

mu zaporedniczeniu dowiadczenia. Gilles Deleuze wskazuje za, e mzg jes ekranem.ym samym wyobrania, podobnie jak pami, mylenie i percepcja, dososowuje si domediw j kszaujcych.


40/150

40 wprowadzenie

ludzi, wydarzaniem si nowych wiaw moliwych i ormami zagady isniejeprzesrze przypominania sobie ego, co isone. W en sposb science ficion

naprowadza filozofi na o mylenie, kre wydarza si w prdkoci koszemjego koherencji (isnieje inna spjno na poziomie miologii dowiadczeniacodziennego popkulury). o ake uzasadnia eksperymenalny charaker ejpracy wiay science ficion nie opieraj si na logice wynikania, akcepujsprzeczno, a wic wykonuj wszysko o, za co filozofia mogaby je odrzuci.Jednoczenie oeruj nowe jakoci rozumienia rzeczywisoci i mylenia, krewyprzedzaj o, co jes moliwe do pomylenia przez filozofi.

Science ficion za kadym razem, worzc nowy wia, jednoczenie coprzypomina. Dlaego jej gwna unkcja zosaje skojarzona z anamnez doko-

nywan w zaporedniczeniu echnicznym i z ego powodu bdzie owielanaz wielu sron. Czy waciwsze jes pyanie o o,jaksobie przypominamy, czye cosobie przypominamy? W perspekywie rozpoznawania przyszoci akieopozycje rac znaczenie, poniewa musiayby zosa porwnane do czegoisniejcego realnie, podczas gdy s one wywarzane w posaci poeyckichwizji, kre rudno uj za pomoc analiycznych narzdzi. Anamneza sano-wi jednak sposb doarcia do rda, kry jes moliwy bez sekwencyjnegouzasadniania kadego zdarzenia. W science ficion nic ak nie absorbuje ludzii innych byw oywionych jak poszukiwanie podsawy, mimo e wiay

przyszoci pozbawione s niezmiennych i uniwers

filozofia i science fiction: technoanamneza

Documents