T.C. MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SANAT TARH ANABLM DALI TRK SLAM SANATLARI PROGRAMI SLEYMANYE KTPHANES HACI BER AA 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES MNYATRLER (Yksek Lisans Tezi) Hazrlayan: 20026046 ada ADIYEKE Danman: Prof. Dr. Banu MAHR stanbul - 2006

136 12. ZGEM adaAdyeke,04.12.1973'teBursa'dadodu.1991'deBursaKzLisesi'nibitirdi.Mimar SinanGzelSanatlarniversitesiFenEdebiyatFakltesiSanatTarihiBlm'ndesanat tarihilisansprogramn2002ylndatamamlad.LisansteziniOsmanllardaehnmecilik MessesesiveehnmeTasvirlerikonusundayapt.2001-2002yllarnda,ikikaz dneminde, Edirne'de Yeni Saray kaz almalarna katld. 2002'de MSGS Sosyal Bilimler Enstits Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Trk slm Sanatlar Program yksek lisans eitimine balad. III NSZ Bualmamzda,SleymaniyeKtphanesiHacBeirAa486numarada kaytlFirdevsehnmesi'ninslupzelliklerinibelirlemeyealtk.BirTimur irazelyazmasolaneserOsmanllar'nelinegemiveeserinminyatrlerininbir ksm,zerlerindengeilerekOsmanl16.yzylsonuNakkaHasanslubunda yenilenmitir.Benibukonudaalmayatevikeden,sabr,zverivehogryle almamadestekveren,hibiryardmnbendenesirgemeyen,danmanm,sevgili hocam Prof. Dr. Banu Mahir'e sonsuz teekkrlerimi sunarm. slupbelirlemeaamasndadeerligrlerinibizimlepaylamaltfunda bulunan,ktphanesindenfaydalanmamzsalayanSaynProf.Dr.Zeren Tannd'ya,eserintezhiplerinintanmlanmasndabilgiverenUzm.Mebruke Tuncel'e,eserinmhrleri,ketebesi,mlkiyetkaydvensznnokunmasnda deerliyardmlarnesirgemeyenSaynProf.Dr.HsamettinAksu'yateekkr borluyum. SleymaniyeKtphanesiMdrDr.NevzatKayavektphane alanlarndanHikmetEsen'e,bizesaladklarimknlariinteekkrederim. almamsrasndabanahertrldesteiverendostlarmKadimYaar,enay imen, mit Kvan, Gnl Bozolu ve Elif Mahire de minnettarm. stanbul, 2006 X ZET SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES'NN MNYATRLER" Bu tezde incelenen Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa 486 numaral Firdevsehnmesinshas,h.843/m.1439ylndaKemalKfitarafndanistinsah edilmibirTimurelyazmasdr.NesebeplevehangiyollaOsmanllarneline ulatbilinmeyeneser,h.1158/m.1784ylndaDarssaadeAasHacBeir Aa'nn mlkiyetine gemitir. 21 x 15.5 cm llerindeki eserin yenilenen vine r rengindeki miklepli deri cildi, XVI. yzyl sonuyla XVII. yzyl balarnda hazrlanan Osmanl ciltlerine benzemektedir.639yapraktanoluan,4stunve21satrhalinde,Farsayazlan eserin metni ,13,5 x 9 cm llerindedir. Takdim minyatrn kuatan ereve (y.16-2a), mukaddime sayfas (y.2b-3a) ve y.10b ile y.310b'de bulunan serlevhalar Timur sluptatezhiplidir.Eserinkremrengindekiaharlyapraklarincedir.1asayfasnda Hac Beir Aa'ya ait vakf mhr, mlkiyet kayd, okunamayan baka bir mhr ve eserinHacBeirAa'yaaitolduunuonaylayanOsmanlDevleti'ninMfettii Mehmed Emin Aa'nn mhr yer almaktadr. Eserde y.1b-2a'daki takdim minyatryle beraber 19 minyatr bulunmaktadr. Eserin XV. yzyl Timur iraz slubunu yanstan minyatrlerinin byk ounluu, eserOsmanllaragetiktensonra,muhtemelenXVI.yzylsonundaNakkaHasan veonuizleyennakkalarnslubundaeldengeirilmiolmaldr.Budurum,eserin minyatrlerinin byk ounluunun zgnln yitirmesine yol amtr. ANAHTARKELMELER:SleymaniyeKtphanesi,Firdevs,ehnme,Hac Beir Aa, Minyatr, Timur iraz slubu. XISUMMARY'THE MINIATURES OF A FIRDOWSI SHAHNAME COPY KEPT IN THESULEYMANIYE LIBRARY (Haci Besir Aga 486)This thesis examines a copy oI a Firdowsi Shahname manuscript copied by KemalKaIiin 843/1439whi chi skept i nt heSleymaniye Library under the inventory number: Haci Besir Aga486. It is unclear how and in which conditions this work came into the hands oI Ottomans. According to a seal on the manuscript, it got into the possession oI an Otoman statesman (darssaade agasi) Hadji Besir Agha in 1158/1784. The manuscript measuring 21 x 15.5 cm. has a restorated dark maroon leather binding with Ilap and resembles the Ottoman bindings oI the late 16th century and early 17th century. The Persian text oI the artwork, measuring 13.5 x 9 cm., contains 639I ol i osmadeupoI 4col umnsand21r ows. TheI r amesurrounding the introductory miniature (Iolios1b-2a), preliminary title (Iolios2b-3a)andthe headings on Iolio10b and Iolio 310b are illuminated in the Timurid style. The creamy glossed Iolios oI the work are Iineandthin. Onpage1athereisatrustseal belonging Hadji Besir Agha, proprietorship registration, an illegible seal, and the Ottoman oIIicial inspector Mehmed Emin Agha`s seal approving that the work belongs to Hadji Besir Agha. Including the introductory miniature on Iolios 1b-2a, theworkowns19 miniatures most oI which reIlect15th century Timurid Shiraz style. The rest oI the miniatures are likely to have gone under revision in the late 16th century by 'Nakkash Hasan and his Iellow painters in their style, aIter it came into the hands oI the Ottomans. ThereIore most oI theminiatures have lost their original appearance.KeyW ords: Suleymaniye Library, Fi rdowsi, Shahname, HadjiBeshirAgha,Miniature, Timurid Shiraz Style.IV KISALTMALAR a.e.Ayn eser a.m. Ayn makale a.g.e.Ad geen eser a.g.m.Ad geen makale a.g.t.Ad geen tez BKBursa nebey Ktphanesi Bkz./bkz.Baknz BMBritish Museum BSMBerlin Staatliche MuseenC / cCilt Cod.Codex DCBLDublin Chester Beatty Library H.Hazine h.Hicr HBAHac Beir Aa IRCICAThe Resarch Center for Islamic History, Art and Culture SAMslm Aratrmalar Merkezi Kstanbul niversitesi Ktphanesi JRLJohn Rylands Library LBLLondon British Library LULLeiden University Library m. Mild No / noNumara NPL New York Public Library OBLOxford Bodleian Library NBsterreichisce National BibliothekPBNParis Bibliothque Nationale Pl.Plate Res.Resim V S. Say s.Sayfa SKSleymaniye Ktphanesi SPSULSt. Petersburg State University Library TSMKTopkap Saray Mzesi Ktphanesi UULUppsala University Library Vol.Volume y.Yaprak Y.Y.Yeni Yazmalar I NDEKLER NSZ .... IIIKISALTMALAR . IV RESMLER LSTES ...VIZET .X SUMMARY .XI 1. GR 1 1.1. almann Kapsam, Amac ve Yntemi1 2. EBUL KASIM FRDEVS .....42.1 Hayat 4 2.2. Edebi Kiilii 7 3. FRDEVS EHNMES.. 8 3.1. Kaynaklar 8 3.2. Blmleri . 8 3.3. Edeb Deeri 12 4. SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES .. 15 4.1.Tanm. 15 4.2.Cildi .. 15 4.3.Tezhipleri .16 4.4. Hattat ve stinsah Tarihi .. 19 4.5. Mhr ve Notlar .. 19 4.6. Hac Beir Aa veKtphaneleri 21

II 5. SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN KATALOU 27 6. SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN SLUBU61 6.1. 1400-1453 Yllar Arasnda irazda Politik Ortam..61 6.1.1. Timur iraz slubu... 62 6.2. Osmanl Nakka Hasan slubu................................. 64

7. DEERLENDRME ...67 7.1.Timur iraz slubundaki Minyatrler..67 7.2. Osmanl Nakka Hasan slubunu Yanstan Minyatrler.71 8. SONU75 9. KAYNAKLAR ..78 10. SZLK ...87 11.RESMLER 90 12.ZGEM ..136

VI RESMLER LSTES Sayfa no. Resim 1: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin n kapa.....91 Resim 2: SK,HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin n i kapa..............92 Resim 3: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin arka kapa..93 Resim 4: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin arka i kapa..94 Resim 5: SK, HBA486 no.lu Firdevs ehnmesininereve tezhipli mukaddime Sayfalar y.2b-3a.95 Resim 6: SK, HBA486 no.lu Firdevs ehnmesinden serlevha tezhibi, y.10b..96 Resim 7: SK, HBA486 no.lu Firdevs ehnmesinintezhipli balk sayfas y.60b ..97 Resim 8: SK, HBA486 no.lu Firdevs ehnmesinden serlevha tezhibi, y.310b98 Resim 9: SK, HBA486 no.lu Firdevs ehnmesinin ketebe kayd, y.638a99 Resim 10: SK, HBA486 no.lu Firdevs ehnmesininal sayfasnda bulunan mlkiyet mhrleri, y.1a ..........................................................................................100 Resim 11: Bir Timurlu Emirinin Av Partisi Konulu Takdim Minyatr, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486y.1b-2a...101 Resim 12: Selmin Minuihri ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.37b..102 Resim 13: Rstemin Beyaz Fili ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.61a..103 Resim 14: Rstemin Beyaz Devi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.84.b ........................................................................................................................104 Resim 15: Siyavuun Ateten Gemesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.120b105 Resim 16: Siyavuun Efrasiyabn nnde Gy ve evgn Oynamas, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.131b106 Resim 17: Rstemin Ekabusu ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.198a .......................................................................................................................107 VII Resim 18: Rstemin Bijeni Kuyudan Kurtarmas, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.235b ...............................................................................................................108 Resim 19:Guderzin Piran ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.264b109Resim 20: Keyhsrevin Efrasiyabla Sava, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.278b .......................................................................................................................110 Resim21:EfrasiyabnSiyavuuldrmesi,Firdevsehnmesi,SK,HBA486, y.299b .......................................................................................................................111 Resim22:GstabnRumTopraklarndaEjderhayldrmesiFirdevsehnmesi SK, HBA 486, y.317b.112 Resim23:sfendiyarnefsanevihayvanlarldrmesi,Firdevsehnmesi,SK, HBA 486, y.342b .113 Resim24:skenderinKbeyiZiyareti,Firdevsehnmesi,SK,HBA486, y.400a114Resim 25: Erdeirin guy ve evgn oynayanlar arasndan olu apuru tehis etmesi, Firdevsi ehnmesi, SK, HBA 486, y.427a..115 Resim 26: Behram Grun iki aslan arasna konan tacn almak iin aslanlar ldrp tahta oturmas, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.453b116 Resim 27: Behram ubinin Save ahn ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.555b117 Resim28:Behramubininr-kappdenilenyaratldrmesi,Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.595b ...118 Resim 29: Deirmencinin Yezdigirdi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.634a ......................................................................................................................119 Resim 30: 1528 tarihliOsmanl cilt rnei, Dvn- h, TSMK, B.140..120 Resim 31: XVI. yzyla ait cilt rnei, BK, ms. Haraolu 640..121 (RABY - TANINDI, Turkish Bookbinding in the 15th Century, s.27, fig.22Resim 32: Emir Hsrev Dehlev Divnnn ereve tezhipli mukaddime sayfalar, TEM, no.1982, y.1b-2a122 (LENTZ-LOWRY, Timur and Princely Vision, s.72-73) Resim 33: XV. yzyla ait birDvann bandaki tezhipli iki sayfa NB, Cod. Mixt. NF 417 (DUDA, Islamische Handschriften I, Abb.55-56)................................... 123 VIII Resim 34: Beir Aann Padiah Alaynda Snnet Dn enlii Alan Okmeydanna Gelii, TSMK, A. 3593, y.16a (ATIL, Levn ve Surname, s.234, no.6)..........................................................................................................................124 Resim 35: Beir Aann Sultan III. Ahmede Hediyeler Sunmas, TSMK, A. 3593, y.27a..125 (ATIL,Levn ve Surname, s.224, no.11) Resim36:TimurluehzadesiBaysungurunAvPartisi,Firdevsehnmesinden, Tahran Glistan Mzesi, y.1b-2a..126 (BINYON-WILKINSON-GRAY, Persian Miniature Painting, Pl. XLIV) Resim37:BehramnDaAslannldrmesi,Firdevsehnmesi,PozziLorient Dun Collectionneur, no.1971-107/7127 (ROBINSON, Jean Pozzi Lorient Dun Collectionneur, s.56, pl.6) Resim38:RsteminBeyazDevildrmesi,Firdevsehnmesi,TheArtand History Trust, ms. Cat.27, y.67b...128 SOUDAVAR, Art of the Persian Courts, s.76, cat.27f)Resim 39: irinin Ferhat Ziyareti, Nizam Hamsesi, JRL, Pers 36, y.62a129 (ROBINSON, Persian Paintings in the John Rylands Library (A Descriptive Catalogue), s.77, pl.411) Resim 40: Behramn Ejderi ldrmesi, Nizam Hamsesi, JRL, Pers 36, y.157a130 (ROBINSON, Persian Paintings in the John Rylands Library (A Descriptive Catalogue), s.81, pl.416) Resim 41: inli ve Yunanl Sanatlar Arasndaki Rekabet, Nizam Hamsesi, New York Metropolitan Museum of Art, 13.228.3, y.332a..131 Eleanor Sims, Peerless Images, pl.238) Resim42:NuirevannDenizdenkanGaripBirYaratklaKonumas,Acibal-Mahlkat Tercmesi, TSMK, A.3632, y.124b.132 (TANINDI (AKALAY), Nakka Hasan Paa, Sanat, Say:6, s. 125) Resim43:KanunininehzadeMehmedeNasihati,emailnme-il-iOsman, TSMK, A.3592, y.79a......133 (TANINDI (AKALAY), Nakka Hasan Paa, Sanat, Say:6, s. 121) Resim44:SultanIII.MuradveMaiyeti,Surnme-iHumayun,TSMK,H.1344, y.429a (TANINDI (AKALAY), Nakka Hasan Paa, Sanat, Say:6, s.123).......134 IX Resim 45: Rstemin Beyaz Devi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, BM, Or.7204..135 (MEREDITH-OWENS, Turkish Miniatures, s.27) 78 9. KAYNAKLAR AKA, smail (1994), Mirza ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara, s.102. AKALAY,Zeren(1972),OsmanlTarihilelgiliMinyatrlYazmalar, Baslmam Doktora Tezi, stanbul. AKALAY,Zeren(1973),TopkapSarayMzesiKtphanesi,Hazine753no.lu Nizam Hamsesinin Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll V, stanbul, s.389-409. AKALAY,Zeren (1976),EmirHsrevDehlevnin1496YlndaMinyatrlenmi Heht Bihiti, Sanat Tarihi Yll, VI, (1974-1975), stanbul, s.347-372. AKALAY,Zeren (1979),XVI.YzylNakkalarndanHasanPaaveEserleri,I. MilletlerarasTrkolojiKongresi,stanbul,15-20.X.1973,TrkSanatTarihi Teblileri, C. 3, s.607-625. ALTINDA, lk(1994), "Darssaade", TDV slam Ansiklopedisi, C.9, stanbul, s.1-3. ANONM(1968), "Firdevs", Trk Ansiklopedisi, C. 16, Ankara, s.346-348. ANONM(1979),"Firdevs"TrkDiliveEdebiyatAnsiklopedisi,C.3,stanbul, s.239. ANONM (1998), "ehnme", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.8, stanbul, s. 116-117. ATASOY,Nurhan(1972),NakkaOsmannPadiahPortreleriAlbm, Trkiyemiz, S. 6,stanbul,s.2-14. ATASOY, Nurhan (1997), 1582 Srnme-i Hmyun Dn Kitab,stanbul. 79 ATE,Ahmed(1954),ehnmeninYazlTarihiveFirdevsninSultan MahmudayazdHicviyeMeselesiHakknda,TTKBelleten,C.XVIII,70, Ankara, s. 159-168. ATIL, Esin ( 1999 ), Levn ve Surname, stanbul. ATILGAN,Sevay(2000),15.yzylKarakoyunlu,TrkmenMinyatrleri, MimarSinanniversitesiSosyalBilimlerEnstitsYaynlanmamDoktoraTezi, stanbul. AUBN,J.(1987),TimurlularnirazdaBilimveSanatKorumacl,Belleten C.LI, S.200, S.965-979 BACI, Serpil ( 2000 ), From Translated Word to Translated Image: The Illustrated ehnme-i Trki Copies, Muqarnas, Vol. 17, Leiden,s.162-176. BNYON,LauranceWLKNSON,J.V.S.GRAY,Basil(1931),Persian Miniature Painting, New York. BLOCHET, E (1975 ), Musulman Painting, XIIth-XVIIthCentury, New York. BROWNE,EdwardG.(1956),ALiteraryHistoryofPersia,VolumeII, Cambridge. CANBY, Shelia (1993), Persian Painting, London. AMAN,Filiz-TANINDI,Zeren(1979),TopkapSarayMzesislam Minyatrleri, stanbul. AMAN,Filiz(1999),NakkaOsmanAccordingToSixteenthCentury DocumentsandLiterature,ArtTurc/TurkishArt,10eCongrsnternational dArt Turc, Actes/ Proceeding, 17-23 Semptembre 1995, Cenevre, s.197-20 80 I,Kemal(1959),TrkveslamEserleriMzesindekiMinyatrlKitaplarn Katalou, arkiyat Mecmuas III, stanbul. I, Kemal (1971), Trk Kitap Kaplar, stanbul. DENER, Halit ( 1957 ), Sleymaniye Umumi Ktphanesi, stanbul. DEVELLOLU, Ferit ( 2005 ), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara. DEVLETAH (1963), Tezkire- i Devletah I, (ev: Necati Lugal), Ankara. DUDA, Dorothea (1983), Islamische Handschriften I, Wen. ERNSAL,smailE.(1958),TrkKtphaneleriTarihiII,Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl Vakf Ktphaneleri, Ankara. ERNSAL, smail E(1992), "Beir Aa Ktphanesi", TDV slam Ansiklopedisi, C.6, stanbul, s.3-4. ERNSAL, smail E. (1992), "Beir Aa Ktphanesi", TDV slam Ansiklopedisi, C.6, stanbul, s.4. FRDEVS ( 1994 ), ehnme C.1, (ev: Necati Lugal), stanbul. GRAY, Basil ( 1960 ) , Persian Miniatures from ancient Manuscripts. GRAY, Basil ( 1967 ), Persian Painting ( Treasures of Asia ), London. GRAY, Basil ( 1979 ), "The school of Shiraz from 1392 to 1453", The Arts of the book in Central Asia, 14th-16th Centuries, London. 81 GRAY, Basil ( 1986 ), The Pictorial Arts in the Timurid Period, The Cambridge History of Iran, The Timurid and Safavid Periods, C.6, Cambridge, 1986, s.843-876. GRUBE, Ernst J. (1968), The Classical Style in slamic Painting. GUEST,G.D.(1943),NotesontheMiniaturesonaThirteenthCenturyBeaker, Ars Islamica, IX, s.148-152. GNAL,Munise(2003),"stanbul'dabirXVIII.yzylOsmanlMimarlk Eseri:BeirAaKlliyesi",Marmaraniversitesi,SosyalBilimlerEnstits, lahiyat Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul. HALICI, Feyzi ( 1993 ), evgn, TDV slam Ansiklopedisi, C.8, stanbul, s.294-295. HUART, Clment, Firdwsi Encylopdie de lslam , C. 11, s. 116-117. NAL,Gner(1972),TopkapSarayMzesindekiehnmeYazmalarnn MinyatrlerizerindeAnalitikalma,(YaynlanmamDoentlikTezi), stanbul niversitesi,stanbul. NALGNER(1973),ahsmailDevrindenBirehnmeveSonrakiEtkileri, Sanat Tarihi Yll V, stanbul, s.497-529. NAL,Gner(1976),TopkapSarayKoleksiyonundakiSultanbirzbek ehnmesivezbekSanatindekiYeri,SanatTarihiYllVI,(1974-1975), stanbul, 1976, s.314-315. NAL,Gner(1995),TrkMinyatrSanat(BalangcndanOsmanllara Kadar), Ankara. 82 KANAR, Mehmet (1996), Firdevs TDV slam Ansiklopedisi, C. 13 , stanbul , s. 125-127. KARAALOLU,SeyitKemal(1983),Firdevs,AnsiklopedikEdebiyat Szl, stanbul, s.267. KARAALOLU,SeyitKemal(1983),ehnme,AnsiklopedikEdebiyat Szl, stanbul, s.746. KARATAY,FehmiEthem(1961),TopkapSarayMzesiKtphanesiTrke Yazmalar Katalou, stanbul. KAYA,Mahmud(2000),"skender",TDVslamAnsiklopedisi,C.22,stanbul,s. 555-557. KO,Havva(1999),"BeirAa(Hac)",YaamlarveYaptlarylaOsmanllar Ansiklopedisi, C.1, stanbul, s. 116-117. KUTGnay-BAYRAKTARNimet(1984),YazmaEserlerdeVakfMhrleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 586, Kltr Eserleri Dizisi:39, Ankara. LENTZ, Thomas W. LOWRY, Glenn D (1989), Timur and the Princely Vision, Persian Art and Culture in the Fifteenth Century , Washington. MAHR, Banu (2005), Osmanl Minyatr Sanat, stanbul. MNAGE, V. L (1965), Firdawsi Enclopedia of slam, Volume 11, s. 918-921. MER,RfkMell(1953),TrkNakkaSanatTarihiAratrmalarI. Vesikalar, Ankara.

83 ORHONLU, Cengiz ( 1976 ), "Dervi Abdullah'n Darssaade Aalar Hakknda Bir Eseri:Risale-iTeberdariyeFAhvl-Dru's-sade",.HakkUzunarl'ya Armaan, TTK Basmevi, Ankara, s.225-249. MEREDTH-OWENS, G.M. (1963), Turkish Miniatures, London. MINOVI,M-ROBINSON,B.W-WILKINSON, J.V.S-BLOCHET, E(1960),The ChesterBeattyLibrary,ACatalogueofthePersianManuscriptsand Miniatures Vol II MSS. 151-220, Dublin. TMEN,Filiz(1966),XII-XVIII.YzyllarArasndaMinyatrSanatndan rnekler, stanbul. ZCAN,Abdlkadir(1992),"BeirAa,Hac",TDVslamAnsiklopedisi,C.5, stanbul, s.555. ZDENZ, Engin (1981), Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, S.21, stanbul, s.13-21. ZEN, Mine Esiner (1985), Yazma Kitaplar Szl, stanbul. ZNDER,Hasan(2003),AnsiklopedikHatveTezhipSanatlarDeyimleri, Terimleri Szl, Konya. PALA,skender(1989),"ehnme",AnsiklopedikDivaniiriSzl,C.II, Ankara. RTTER,H(1988),Firdevs,slamAnsiklopedisi,C.4,MEB,stanbul,s.643-649. ROBNSON,B.W.(1952),PersianPaintings,Victoria&AlbertMuseum, London 84 ROBNSON, B. W. ( 1958 ), A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in the Bodleian Library, Oxford. ROBNSON, B.W.(1965),Drawings of the Masters, Persian Drawings from the 14th through the 19th Century, London. ROBNSON,B.W.(1980),PersianPaintingsintheJohnRylandsLibrary(A Descriptive Catalogue), London. ROBNSON,B.W.(1991),FifteenthCenturyPersianPainting,Problemsand Issues, New York and London. ROBNSON, B.W. (1992), Jean Pozzi Lorient Dun Collectionneur, Genve. ROBNSON ,B.W. ( 1993 ), Studies in Persian Art Vol II, London. RABY,JULIAN-TANINDI,ZEREN(1993),TurkishBookbindinginthe15th Century, London. SAKAOLU,Necdet(1994),"BeirAa(Hac)",DndenBugnestanbul Ansiklopedisi, C.2, stanbul, s.174-175. SEYHAN,Nezihe(1991),SleymaniyeKtphanesindekiMinyatrlYazma Eserlerin Katalou, stanbul. SIMS,Eleanor(1992),IbrahimSultansIllustratedZafarnamaof1436andits impactintheMuslimEast,TimuridArtandCulture,Leiden,NewYork,Kln, s.132-143. SIMS,Eleanor(1992),TheIllustratedManuscriptsofFirdausisShahnama Commissioned By Princes of the House of Timur, Ars Orientalis, 22, s.43-68.85 SIMS,Eleanor(1996),TowardsaStudyir z IllustratedManuscriptsofthe InterimPeriodTheLeiden hn mahof840/1437,OrientoModerno,Nuova Serie, Anno XV (LXXVI) 2, Isttuto Per Loriente, C.A. Nallino, 1996, s.620-625. SIMS, Eleanor (2002), Peerless Images, New Haven and London. SOUDAVAR, Abolala (1992), Art of the Persian Courts, New York. STCHOUKNE, Ivan ( 1954 ), Les Peintures des Manuscripts Timurides, Paris. STCHOUKNE, Ivan ( 1963), La Peinture Yazd au Milieu du XVe Sicle, Syria XL, p.139-145. STCHOUKNE,Ivan(1966),LaPeintureTurquedapresLesManuscripts Illustres Ier Partrei de Suleyman Ier Osman II (1520-1562), Paris. SREYYA,Mehmed(1996),SicilliOsmani,C.11.(YaynaHazrlayan:Nuri Akbayar, Eski Yazdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman), stanbul. emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi Tarihi, Mrit Tevrih I (ev : Prof. Dr. Mnir Aktepe), stanbul, 1976. TANINDI(AKALAY),Zeren(1977),NakkaHasanPaa,Sanat,Yl.3,S:6, stanbul, 1977, s.114-125. TANINDI, Zeren (1984), Rugn Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan, stanbul, s.223-253. TANINDI,Zeren(2002),"TopkapSaray'nnAalarveKitaplar",stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yl:3, Say:3, stanbul, s.41-56. 86 TANINDI, Zeren (2004), Kitap ve Cildi, Osmanl Uygarl, 2, (Yayna Hazrlayanlar: Halil nalck, Gnsel Renda) Ankara, s.841-863. TANYELUur-SZENMetin(1996),SanatKavramveTerimleriSzl, stanbul. TARLAN, A. Nihat ( 1944 ), ran Edebiyat, stanbul. TTLEY, Norah M.(1981), Turkish Manuscripts: A Catalogue and Subject Index of Paintings in the British Library and British Museum, London. ULUAY, aatay ( 1971 ), Harem II, Ankara. UZUNARILI,.Hakk(1945),OsmanlDevleti'ninSarayTekilat,TTK, Ankara. NVER,smail(2000),"skender",TDVslamAnsiklopedisi,C.22,stanbul, s.557-559. _______ ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, (Hazrlayanlar:Abdlkadir Karahan, Tahsin Yazc, Ali Milni) stanbul, 1971. 87 10. SZLK hr: Katlarn terbiye edilmesi ileminde kullanlan, yumurta, niasta, Arap zamk veya gomalak gibi malzemelerden biri ile hazrlanan malzeme. Alttanayrmaemse:Ciltkapaklarnda,motiflerinzeminininaltnlaboyand, kabartmaeklindekimotiflerinisederirengindebraklarakoluturulduubezeme ekli. Bevvb: Medreselerde ocuklar okula getirip gtren hademe. Cel Sls: Slsn geni azl kalemle yazlan byk ve gze arpc ekli. Cedvel: Yazma kitaplarda, levhalarda, murakkalarda yaznn etrafn evreleyen altn mrekkebi ya da renkli boyalarla boyanan farkl kalnlkta olabilen snrlayc izgi. Darssaade:Osmanlsarayndapadiahnzeldairesininbulunduu,hanmlarnn, ocuklarnn, cariyelerinin yaad harem dairesine verilen ad. Darssaade Aas: Darssaadenin her trl hizmetiyle uraan grevli. Dihkn: ifti, kyl. Ferra: Temizliki, hizmetli. Hfz- ktb:Kitaplar hfz eden, saklayan, ktphane memuru, ktphaneci. Hattat: Gzel yaz yazan sanatkr. Szlnhazrlanmasndayararlanlankaynaklar:FeritDevelliolu,Osmanlca-Trke AnsiklopedikLgat,Ankara,1990;Hasanznder,AnsiklopedikHatveTezhipSanatlar Deyimleri,TerimleriSzl,Konya,2003;skenderPala,AnsiklopedikDivaniiriSzl, C.1-2,Ankara,1989;MineEsinerzen,YazmaKitaplarSzl,stanbul,1985;UurTanyeli, Metin Szen, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1996. 88 stinsah: Suretini, nshasn karma, kopya etme. Ktib-i ktb: Kitap istinsah etmekle grevli kimse. Kenar suyu: Tezhip sanat terminolojisinde en dta bulunan bordr veya d pervaz olarak da tannan bezemelerdir. Ketebe:Resim,hatveyazmaeserlerde,sanatnneserinitamamladtarihive imzasn bildirdii kayt. Koltuk:Yapraklarn,murakkalarn,Hilye-erifleringenellikleslsyazl ksmndan sonra gelen , nesih veya baka yaz trlerinin satrlarnn ksa tutulmasyla ikitarafndameydanagelenboksmlardr.Buksmlarbitkiselvegeometrik motiflerle sslenerek doldurulur. Bu bezemeye koltuk tezhibi denir. Kebend:Cildkelerindebulunanboluklardoldurangenformlussleme alanlar. Kfi: Geometrik zellikli, dik ve keli karaktere sahip yaz tr. Lpis rengi: Lapis lazuli ya da lacivert ta olarak bilinen bir tan ezilmesiyle elde edilen, canl mavi renk. Bat resim sanatnda ultra marin olarak tannan bu rengin elde edilmesini salayan talar kuyumculukta da ok kullanlr. Mesnev: Edebiyatta her beyiti ayr (aa-bb-cc) kafiyeli olan nazm ekli.Mikleb: Yazma kitaplarn alt kabna sabitlenen genimsi para. Muhaddis: Hadis ile megul olan, Hz. Muhammedin szlerini toplam olan kimse. Musavvir: Tasvir sanats, ressam. Mcellid: Kitap ciltleyen, cilti. 89 Mcevveze: Osmanllarda baa giyilen st bombeli bir tr kavuk, byk sark. Salbek:Yazmakitapkaplarndaemseisimlitasarmplannnaltvestularnda bulunan kk madalyon biimli paralardr. Serlevha: Yazma kitaplarda bulunan balk. Sertab: Yazma kitaplarda miklebin alt kapaa baland ksm. emse:Yazmalarncildlerininaltvestkapaklarnnmerkezindebulunangne huzmesini andran ssleme motifidir. Tlik: Hat sanatnda bir yaz tr. randa rka ve tevki yazlardan yararlanlarak 16.yzyldayaratlmtr.Yatkizgileriuzun,dikizgileriksaolanbuyaztr yaygn ve hafif saa, geriye yatktr. T: Sayfann cedvelinden sonra darya doru belirli aralklarla ekilen oku andran ekil ve izgiler. Zencerek:Yazmakitaplardasayfalardayazlblmnevresinidolananzincire benzer bezeme gesi. 1 1.GR Firdevsehnmesi,yazldX.yzylnsonlarndanbalayarakhemslm lkelerindehemdeBatdankazananedebiyatrnlerindenbiridir.Eserin gnmzeulaantasvirlielyazmasnshalarnnilkrnekleri,lhanldnemine (1256-1335)tarihlendirilir.Celayir(1339-1432),ncu(1335-1353),Muzaffer (1353-1393), Timur (1370-1500), Karakoyunlu Trkmen (~1350-1467), Akkoyunlu Trkmen(1467-1500)veSafev(1500-1722)hanedanlarnnhamiliindedeok saydaoaltldbelirlenen1bueserin,farkldnemlerdeTrkeyeevrilmi minyatrlnshalardahazrlanmveOsmanlnakkalarnnenyeteneklileri tarafndan resimlendirilmitir.2

1.1 almann Amac, Kapsam ve Yntemi Bu tezde, zgn minyatrleri XV. yzyl Timur iraz slubunu temsil eden, SleymaniyeKtphanesiHacBeirAa486numaradakaytlbirFirdevs ehnmesinshasincelenmektedir.Eserinksabirtantm,minyatrlerininlistesi vetasvirlerindenbiriNeziheSeyhanntezindeyeralmsada3bualmada minyatrlerininslubunundorutehisiyaplamamvekiminiinhazrland tespit edilememitir.Tezde,szkonusuelyazmaseserinsanattarihiincelemeyntemiylebir btnolarakdeerlendirilmesi,minyatrlerinindnemiveslubununbelirlenmesi amalanmtr.Buamalazellikleeserinaitolduudnemveminyatrlerinin slubununtespitiiinstanbulktphanelerindeyayntaramasyaplmtr. stanbul'dakiSAM,IRCICA,AlmanArkeolojiEnstits,BeyaztDevlet Ktphanesi,MerkezKtphanesi,MSGSMerkez,Fen-EdebiyatFakltesive 1Firdevsehnmesininranblgesindehkmsrenhanedanlardnemindekiresimlenmesreci iin bkz. B.W.Robinson,Persian Painting andthe NationalEpic, Studies in Persian Art, Vol.II, London, 1993, s. 71-113. 2 Serpil Bac, From Translated Word to Translated Image: The Illastrated ehnme-i Trki Copies, Muqarnas, Vol. 17, Leiden, 2000, s. 162-176. 3NeziheSeyhan,SleymaniyeKtphanesindekiMinyatrlYazmaEserlerinKatalou, stanbul, 1991, s. 391-394 2 TrkSanatTarihiAratrmalarMerkeziKtphaneleriileSleymaniye Ktphanesindealmalaryaplmtr.ncelenenFirdevsehnmesinshasn alabilmekiinSleymaniyeKtphanesiMdrl'neyaplanbavuru sonucundaverilenizinle,eserinCDyekaytlfotoraflaralnmtr.alma CDdekifotoraflarzerindeyrtlm,minyatrlerdekirenklerindoruolarak ifadeedilebilmesiiineserinkendisisadecebirdefayamahsusenokksabirsre incelenebilmitir. TezinikinciblmndeEbulKasmFirdevsninairkimlii,uzmanlarca tespitedilmiolanyaamyksyleilgiliverilerinyansraonunehnmeadl eseriniyazmasrecianlatlmtr.ncblmde,ehnmenineserolarak yararlandkaynaklar,eserinblmleriveedebdeerizerindedurulmutur. Drdnc blm, incelenen Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa 486 numaral Firdevsehnmesi'nintmzelliklerinintanmlanmasnaayrlmtr.Cildi, tezhipleri, hattat, istinsah tarihi, mhr ve notlar verilerek, eserin 1a yapranda yer alankaydagreh.1158/m.1754ylndamlkiyetinegetiiOsmanlDarssaade AasHacBeirAaveonunkurduuktphanelerhakkndabilgiverilmitir. Beinciblmdeeserinminyatrlerininkatalouverilmi,resim-metinilikisi kurulmu,bakaelyazmaseserlerdebenzerleribulunansahnelerlekurgusalve ikonografik adan karlatrlarak deerlendirilmesi yaplmtr. TezinaltncblmndeeserinzgnminyatrlerinintemsilettiiTimur irazslubutantlmadannceiraznpolitikvekltrelortamnadeinilmi; Timurirazslubukarakteristikzellikleriyletantldktansonra,eserin Osmanllarn eline getiktensonra baz minyatrleri zerine yaplan mdahalelerle deienresimtarznnyansttXVI.yzylsonlarnatarihlenenNakkaHasan slubu tantlmtr. YedinciblmdeiseeserinTimurirazslubundatespitedilen minyatrleriileNakkaHasanslubuyadaonunizindengidenbazsanatlarn tarznyanstanminyatrlerininkarlatrmalrneklerledeerlendirilmesi yaplmtr.3 EserleilgilivarlansonularnaklandSonublmn,aratrmann dayandkitap,makale,tezv.b.gibiyaynlarnverildiiKaynaka,Resimlerve Szlk blmleri izlemektedir. 4 2. EBUL KASIM FRDEVS 2.1 Hayat ranllarnslmiyetikabulndenncekibinyllktarihinianlatanmanzum destanehnmeninyazarFirdevsninhayat,kiiliiveeserihakkndakibilgiler henztamolarakaydnlakavumamtr.Firdevs,ehnmedezamanzaman kendisindenveeserindenbahsetmisedetarihseltutarszlklardanFirdevsnin doum tarihi ve ehnmeyi yazd tarih tam olarak tespit edilememektedir. Nizam Aruzninh.551/m.1156dayazdeharMakalede,MuhammedAvfnin h.618/m.1221deyazdLbbl-Elbabda,Devletah-Semerkandnin h.892/m.1487detamamladTezkiret-uardaveGyaseddinBaysungurun h.829/m.1426dahazrladkendiadylaanlanehnmeMukaddimesinde (Mukaddime-Baysungur)olduugibi,Firdevsninyaaddnemeyakn zamanlardayazlankaynaklardaFirdevsdenveFirdevsnineseriehnmeden bahsedilmesineramenFirdevsninaslad,doumtarihivehayatnnayrntlar tam olarak bilinememektedir.4 Firdevsnin ad eitli kaynaklarda Ahmed, Hasan ve Mansurolarakgemektedir.KnyesiEbul-Kasm,lkabFahreddin,mahls Firdevsdir. Tezkiret-uardaairinFirdevsmahlsnalmasnnnedeniolarak babasnnTus'taFirdevsadlbavebahelerdebahvanlkyapmasgsterilmise de5 aratrmaclar iin bu bir rivayetten ibarettir. FirdevsninkesinolarakbilinmeyendoumylnClmentHuart6 h.320/m.932, H. Ritter7 h.329/m.940-h.330/m.941 olarak gstermitir. JulesMohlda kendiehnmetercmesineyazdnszdebutarihinh.329/m.941olduu sonucunavarmtr.8NecatiLugalisekendiehnmetercmesininnsznde, ehnmeninsonundaairin,eserinih.400/m.1010dabitirdiiniveyannseksene yaklatn sylemesinden tr airin doum yln h.320/m.932 ve h.325/m.937 4 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, (Hazrlayanlar:Abdlkadir Karahan, Tahsin Yazc, Ali Milni) stanbul, 1971, s.11. 5 Devletah, Tezkire- i Devletah I, (ev: Necati Lugal), Ankara, 1963, s. 90.6 Clment Huart, Firdwsi Encylopdie de lslam, C. 11, s. 116-117. 7 V.L. Mnage, Firdawsi Enclopedia of slam, Volume 11 , 1965, s. 918. 8 Firdevs, ehnme C.1, (ev: Necati Lugal), stanbul, 1994, s. 11-12. 5 arasndakabuletmenindahauygunolacanbelirtmitir.9AliNihatTarlan'agre ise Firdevs'nin doum yl h.320/m.932 h.323/m.935 yllar arasndadr.10 Firdevsnindoumyerini,DevletahTezkiresiRezan,11H.RitterBaj,12C. HuartTaberan13olarakgstermitir.Firdevs'denbahsedeneneskikaynakolan eharMakale'yegredeTus'abalTaberan'nBajkyndedomutur.14Birok aratrmacFirdevsninTusehrinebalTaberannBajkyndedoduu konusundabirlemektedir.Kaynaklar,Firdevsninbirdihkan(iftliksahibi) ailesindengeldiindenbahsetmektedir.BabasnnTusrmandanayrlanbrhe ay kenarnda bir iftlik sahibi olduu bilinmektedir. Babasnn ad kaynaklarda Ali Fahreddin,Ahmedveshakolarakfarklekillerdegemektedir.eitli kaynaklardanFirdevsninocukluundaiyibirdilrenimigrd,eskiran tarihine ilgisinden tr bilgi edinmek zere Pehlevi ( Eski Farsa) dilinde yazlm eserleriokuyabilmekiinbudilirendiiniveiiryazacakderecedeArapa bildiini renmekteyiz. Yirmi yedi, yirmi sekiz yalarndayken bir olu ardndan da bir kz olan Firdevsnin krk yana kadar rahat bir hayat srdrd, daha sonraki yllarda hayatn skntl geirdii bilinmektedir. BirokaratrmactarafndanFirdevsninehnmeninilkmetninih.363-388/m.974-999yllararasndayazdkabuledilmektedir.15FakatAhmedAteve H. Rittere gre ehnme nshalarndaki beyitlerden ve bilgilerden kronoloji sorunu kesin olarak zlememektedir.16 EseriniGazneliSultanMahmudaithafetmekisteyenFirdevsnineserini Sultana sunaca srada hem sultann veziri hem de kendisinin hamisi olan Ebl 9 Firdevs, a.e. , s. 12. 10 A. Nihat Tarlan, ran Edebiyat, stanbul, 1944, s.45. 11 Devletah, a.g.e. , s. 90. 12 V. L. Mnage, a.g.m., s. 918 13 Clment Huart, a.g.m. , s. 14 Edward G. Browne, A Literary History of Persia, Volume II, Cambridge, 1956, s.132 15 Bkz. Edward G. Browne, a.g.e., s.129-148. 16 Bkz. Ahmed Ate,ehnmenin Yazl Tarihi ve Firdevsnin Sultan Mahmuda yazd Hicviye MeselesiHakknda,TTKBelleten,C.XVIII,70,Ankara,1954,s.159-168,H.Ritter,Firdevs, slam Ansiklopedisi, C. 4, M.E.B., stanbul, 1988, s. 643-649 6 Abbas Fazl hayatn kaybetmitir (h.404/m.1014).17 Bir rivayete gre Firdevs bunun zerineGazneyegitmiveeseriniSultanMahmudabizzatsunmutur.Sultan kendisinindevldokbeendiiiirlerinherbeytinekarlkbiraltn verilmesini buyurmusa dahkmdarn yeni veziri Ahmed b. Hasan- Meymendi bu buyruuyerinegetirmemitir.EskikaynaklarMeymendininhkmdarnsevgive saygsn kazanan Firdevsyi kskand iin byle davrandn ileri srmektedirler. airskntyadmsedeveziriikayetetmemivegereihkmdara aklamamtr.BuaradaFirdevsninyazdparalaredeneledolamveairin n gittike artmtr. aire hayranlk duyan sekin kimseler onunla iliki kurup ona parayardmndabulunmulardr.Budurumbazevrelerirahatszetmiveonlar airin, Sultan Mahmudun gznden dmesini salayacak her yola bavurmulardr. BuaradaFirdevs60.000beyitlikehnme'yitamamlamveSultanMahmuda sunmutur.Hkmdarkendisineeserininkarlolaraksadece60.000gm vermitir.RivayetegrebudurumaincinenairSultanMahmudukonualan100 beyitlikbirhicviyeyazmveGaznedenayrlarakHeratagitmi,buradabir dostunun yanna snmtr. BirbakarivayetegreiseFirdevsTaberistanagiderekBvendhanedanndankumandanspehbedehriyarasnmveyanndagtrd ehnmenshasileSultanMahmudhakkndayazdhicviyeyionasunmutur.18 ehriyar, ok sayg duyduu Sultan Mahmudu hicveden bu manzumeyi bakalarnn bilmemesiiinsatnalarakyakmtr.DahasonraTusadnenFirdevs,mrn yoksullukiindegeirmioradavefatetmitir.lmtarihidekaynaklaragre farkllkgstermektedir.Devletah19veNecatiLugal20h.411/m.1020tarihini vermektedirler.GeneldearatrmaclartarafndanFirdevsninlmtarihiolarak h.411-416/m.1020-1025yllarkabuledilmitir.21SultanMahmudbirsresonra Firdevsyekargsterdiiilgisizliktenpimanolmuveaire60.000altn gndermitir. Altn tayan kervann ehrin bir kapsndan girerken baka bir 17 Mehmet Kanar, Firdevs TDV slam Ansiklopedisi, C. 13 , stanbul , 1996, s.126. 18 Mehmet Kanar, a.m. , s. 126 19 Devletah, a.g.e., s. 54 20 Firdevs, a.g.e. , s. 29 21 Anonim, "Firdevs", Trk Ansiklopedisi, C. 16, Ankara, 1968 , s. 348 7 kapdanFirdevsnincenazesininktdarivayetlerarasndadr.Altnlar Firdevsnin kzna verilmek istenmise de o bunu kabul etmemi ve bu servet kamu hizmetleri iin harcanmtr.22 Firdevs'nin hayatyla ilgili son bir hikaye de yledir: Firdevs'nin slm mezarlna gmlmesine, btn srarlara ramen tutucu bir hoca engelolmu,onunRfizolduunuilerisrereknaangerievirtmitir.Bunun yerineFirdevs'nincesedikendimlkolanbahedegmlmtr.Mermer trbesiyse ran'n Tus ehrinde bulunmaktadr.23

2.2. Edebi Kiilii ocukluundanitibareniyibirdileitimialdbilinenFirdevs,Farsa'y okiyibilmesininyansraozamanlardabileokazbilgintarafndanbilinen PehleviceilebirlikteiiryazacakldeArapabiliyordu.Ayrcabudilbilgisine zamanla gemi olaylar, tarihi renme merak da eklenmitir. O dnemde her soylu aile soyunun kaynan aratrmaya, bu konuda geni bilgi sahibi olmaya, bu bilgiyi saklamayavebabadanoula,azdanazaaktarmayanemvermekteydi. Firdevs'nindegenyandanitibarenazdanazagelensylentileriveyazl bilgileri toplamak ve onlar manzum olarak yazmak iin urat bilinmektedir.24 Firdevs'yekadarbirokairrantarihiniyazmateebbsndebulunmutur. Fakat bu teebbslerden tam bir sonu alnamamtr. nk ran'n destans tarihini yazmakbelgelere,azdanazasylentileredayanan,snrszsabr,emekveok zamanisteyenbiriolarakgrlmtr.Firdevsdekendindennceretilenyazl belgelerivesylentileritoplayponlardzenlemi,ran'nmitolojisini,masallarn, tarihini,hkmdarailelerini,padiahlarn,kahramanlkhikayelerinianlatan60.000 beyitlikehnme'yiyazmtr.ehnme,btnslmedebiyatndaoketkiliolmu zellikle kahramanlk mesnevileri iin deimez tek rnek haline gelmitir.25 22 Ali Nihat Tarlan, a.g.e., s. 48; Devletah, a.g.e., s. 96; H. Ritter, a.g.m., s. 646 23 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.14. 24 Firdevs, a.g.e., s.13. 25 H.Ritter, a.g.m., s.648. 8 3. FRDEVS EHNMES ehnme,Firdevs'ninran'nslmiyetikabuletmedenncekibinyllk tarihini masal ve kahramanlk hikayeleri erevesinde anlatan manzum eserdir. 3.1. Kaynaklar Firdevseseriniyazarken,kendisindenoknceran'nyazlveszl sylencelerininderlendiieserleriincelemitir.MazdeizminkutsalkitabZend Avesta,ran'nefsanevitarihiiinFirdevs'yekaynakoluturmutur.26Nirevn'n yaptrd derlemeden yola karak VII.yzylda Danivar'n hazrlad Hudaynme, ehnme'ninnemlikaynaklarndandr.I.Hsrevzamanndan(m.511-579)beri mevcutolduubilinenPehleviceyazlanHudaynmeIX.yzyldaehnmeadyla Farsatercmeedilmidahasonrabakaalmalaradakonuolmutur.27Eserini yazmakiineskidnemlereaitbtnkaynaklartarayanFirdevs,zellikleair Dakik'ninyazmayabaladfakattamamlayamad1000beyitiaknran destanndandafaydalanmtr.Ebu'lMu'ayyadal-Balhi'ninmensurehnmesi, Marvazi'ninmanzumehnmesi,Sa'lib'ninmensurehnmesideFirdevs'nin yararland kaynaklar arasndadr.28 Firdevs,ehnme'yikalemealrkenhalkarasndasylenegelmiveyazya geirilmihaldebulunanefsanevbilgileretambirbamllkgstermi,olaylar arasndaki kk boluklar doldururken de kendi hayal gcne bavurmutur.29 3.2. Blmleri ehnme'ye"RuhveaklyaratanTanr'nnadyla"balayanFirdevs,aklve bilgiyi ver daha sonra evrenin ve insann yaratlndan sz eder. "Bilgi ve din senin gerekkurtarcndr"diyenair,HazretiMuhammed'iveonunilkdrthalifesini, ashabn,Ehl-iBeyt'iver.Eseriniyazndan,kendisindennceehnmeyazma giriiminde bulunan air Dakik'den sz eder. Eserini yazma konusunda bir dostunun 26 Ali Nihat Tarlan, a.g.e., s.48. 27 Anonim, "ehnme", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.8, stanbul, 1998, s.116. 28 H.Ritter, a.g.m., s.647-648, 29 skender Pala, "ehnme", Ansiklopedik Divan iiri Szl, c.II, Ankara, 1989, s.380. 9 dnaldnbelirterek,MehmedoluEbuMansur'utakdirvehayranlkla andktan sonra Gazneli Sultan Mahmud'a vgler yadrr.30 ehnme,ilkefsanevihkmdarolanKeyumers'tenbalayarakSasani hkmdarIII.Yezdicerd'ekadarolanellihkmdarnhayatnvesavalarn kronolojikbirdzendeanlatr.Drtblmeayrlaneserdebirinciblmran tarihindeilkslleyitemsiledenPidadilereayrlmtr.Pidadilerdnemininilk hkmdarKeyumers,devlerlesavamveonunoluSiyamekbusavalardan birinde devler tarafndan ldrlmtr. Keyumers'ten sonra yerine Siyamek'in olu Huenggemitir.DevlerdenbabasnncnalanHuengatei,demiribulmuve demirdensavaaletleriyapmtr.Hueng'inyerineoluTahmursgemitir. Tahmursinsanlarakoyunvekuzuyneirmeyi,bundangiysiveyaygyapmay retmitir.Hayvanlarnehliletirilmesideonunzamanndaolmutur.Tahmurs'tan sonrabaageenonunoluCemid,adaletduygusuylahareketederekinsanln rahatakavumasnsalamtr.Nevruzbayramdailkkezonunzamannda kutlanmtr. Cemid, Pidadiler'in en nemli hkmdardr. Cemid'i yenen ve onun yerine lkeye hkim olan Dahhak bir ktlk ve zulm devresini temsil eder. Onun dnemindebilgiveaklhorgrlm,sahtekarlkdnyayahkimolmutur. Pidadiler'in en nemli padiahlarndan biri deDahhak'tan sonra gelen Feridun'dur. SoyurankrallarnadayananFeridun,lkesinioullarre,SelmveTurarasnda paylatrmtr.Buolaykardelerarasndapaynadenibeenmemeolarak savalara yol am ve bu konu ehnme'de ok fazla ilenmitir. Feridun'dan sonra tahtakanMinuihrdnemindeyseehnme'ninennemlikahramanlarndan Rstemveonunsllesiortayakar.BudnemdebalayanZalveoluRstem'in kahramanlkhikayeleritmslmEdebiyatnetkilemitir.31Minuihr'densonra hkmdarolanNevzerzamanndaTuranpadiahPeenkoluEfresiybilesava olmuvebusavataNevzerldrlmtr.Nevzer'densonragelenTahmasbolu ZevveGrasbdnemleriktlkveEfresiyb'lasavalarlagemivesonunda Pidadiler sllesi tarihe karmtr.32 30 Firdevs, a.g.e., s.37-62. 31 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.15. 32 Firdevs, a.g.e. C.1., C.2, s.14-45. 10 ranbirsrebaszkaldktansonraFeridunsoyundangelenKeykubad'n tahtakmasylaran'nikincisllesiolanveehnme'ninikinciblmn oluturanKeyanilerdnemibalamtr.KeykubaddaEfresiybileuzunsava mcadelelerine girimi, sonrasnda bar dnemi yaanmtr. shtar' bakent yapan Keykubadbirokehirkurmuvebayndrlkhareketlerinegirimitir. Keykubad'dansonrayerinegeenoluKeykvusdnemiskntlbirdnemdir. Mzendernseferi,Rstem'inErjenkdevveBeyazdev'lesavamas,yedibyk tehlikeyiatlatmas,Keykvus'uveordusunudevlerdenkurtarmasbudnemin olaylardr.AyrcaKeykvusTuran,invebakalkelereseferleryapm,nce zaferlerkazanmsonralaryenilgilereuramtr.Hattbudnemderan'abirsre Efresiybhkimolmutur.Shrab'n hikayesideKeykvusdnemiolaylarndandr. Rstem'inbirgecelikevliliindenolanolu,Shrab,higrmedii,tanmad babas tarafndan bir sava srasnda ar yaralanr. Gerek son anda ortaya ksa da Rstem olunu lmden kurtaramaz.Siyavu maceras da bu dnemin nemli hikayelerindendir. Keykvus'un olu olanSiyavu,veyannesiSdbe'ninkendisineolanaknakarlkvermediiiin veyannesitarafndaniftirayaurar.Susuzolduunuatileatetengeerek kantlamasnaramen,babasKeykvus'unkarsndanayrlmamasnaierleyerek Efrsiyb'agiderveonunkzFirengisileevlenir.Efrsiyb'nkardeiGeruy, mutlulukiindeyaayanSiyavu'uldrr.Siyavu'unFirengis'tenolanolu Keyhsrev, ranllar'n ikinci byk kahraman saylan Giv tarafndan karlp, ran'a getirilir ve dedesi Keyhsrev'in lmnden sonra tahta kartlr. Keyhsrev, Keyani sllesininennlvebaarlhkmdarolmutur.Glklerinkolaylkla stesinden gelen Keyhsrev dneminde Ts, bakomutanla getirilir. ran ve Turan savalar bu dnemde de nemli yer tutar. Ayrca Giv'in olu Rstem'in torunu Bijen ileEfrsiyb'nkzMenije'ninyaadklarakdaranveTuranlkeleriarasnda savaa yol aar. Sonunda Keyhsrev, Efrsiyb' yok eder, cn alm olarak kendi mrntamamlar.KeyhsrevdnemininnemlikahramanlarGiv,Ts,Bijenve Feriburz'dur.33KeyhsrevsalndayerinehkmdarolarakLohrasb'seer. Lohrasb'n olu Gstab, Rm lkesine gidip orda kayserin kzylaevlenir. Bir sre 33 Firdevs, a.e., C.3., C.4.11 sonra karsyla ran'a dnen Gstab, o sralarda ortaya km olan Zerdtlk dinini kabuleder.Budurumdatekrarran-Turansavalarkar,Gstab'nolunl kahramansfendiyar,TuranordusunuyenerveodaRstemgibiyediaamal glklemcadeleeder.Gstabolunatahtvetacvaadiylesonolarakolundan Rstem'ikollarndanbalolarakyakalaypgetirmesiniister.sfendiyarveRstem mcadelesi sfendiyar'n lmyle son bulur. Rstem ise kardeinin ihanetiyle bir av partisinde tuzaa drlerek atyla birlikte derin bir kuyuya drlr. Tehlikeyi ve hileyisezenRstemlmedenncekardeinideokuilebirnaraacnadiker. Rstem'inlmherkestederinbirzntyaratr.OlanbiteneokzlenGstab, tahtn, tacn torunu Behmen'e brakr. Behmen ise lm deindeyken tahtn kz vesevgilisiHma'yabrakr.HmatahtaktktansonrababasndanolanDrb' dourur ve bir sanda koyarak suya salverir. Yllar sonra annesi tarafndan tannan Drb, onun yerini alr. Drb kayserin kzyla evlenir. Kars Nahid hamile kalnca onu babas Rum kayseri Filgus'un yanna gnderir.Firdevs'ye gre, skender Drb'n ei Nahid'den domu sonra da ana babas tarafndanveliahtseilmitir.BabasnnyanndaNahiduzunsrekalncadaDrb baka bir kadnla evlenmi bu evlilikten de Dr domutur. Dr on yana gelince babas tacn, tahtn bu kk oluna brakp ekilmitir. Dr bin Drb zamannda RumkayseriFilguslmyeriniskenderalmtr.skenderkendikardeiDr'yla kez savam sonunda onu yenmitir. Dr lm deindeyken skender'e tler devermitir.ehnme'yegreskenderbylecerantahtnelegeirmitir.Hint, Arabistan,Habeistan,Endls,in,Yemen,Babilgibidahabirokyereseferler yapanskenderhastalanpordusuiindelmtr.34AsladAlexandrosolan, MakedonyalII.Filip(Philippos)ileEpirosPrensesiOlympias'noluolan skender'in soyu hakkndaki bilgiler eski ran'n rencide olan ulusal gururunu tatmin etmekamacylaehnme'deefsaneletirilmitir.35ehnme'ninbublm,ondan sonraslmedebiyatndayazlanskenderkonulutmeserlerekaynak oluturmutur.36 34 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.16-17. 35 Mahmud Kaya, "skender", TDV slam Ansiklopedisi, C.22, stanbul, 2000, s.556. 36 smail nver, "skender", TDV slam Ansiklopedisi, C.22, stanbul, 2000, s.558, 12 skender'inlmyleKeyanilersllesiyeryzndensilinmi,onunyerini kitabn nc blmn oluturan Ekniler sllesi almtr. Bu slle, kkl ran tarihinin sadece ikiyz yln kapsamaktadr. lk padiahlar Kubad soyundan Ek'tir. apur,Gderz,Bijen,Ners,Urmuzd,Ar,Erdevan(Behram)dierEkni padiahlardr.37 Firdevs,ehnme'nindrdncblmnderanllar'ndrdncsllesi Sasaniler'i destanlatrrken Erdevan'n Ishtar valiliine atad Babek'in grd bir ryazerinekznSasan'averdiinivebunlardandoanArdeir'indeSasani Devleti'ninkurucusuolduunuanlatr.Ardeir'densonraoluapurtahtagemi,bundansonradatarihikahramanniteliiaz,hayatlarnaefsaneunsurlarpek karmam hkmdarlar Sasani tahtna oturmutur.38 3.3. Edebi Deeri Mesnevnazmbiimindevearuzunfaln/fa-ln/faln/falvezniyle yazlanehnme,bazyazmalarda54-55.000beyitkadargrlyorsadaasl ehnme60.000beyittutarndadr.39ehnme,edebtrolarakdestantrnegirer. slubusonderecesadedir.Szsanatlarnaarlkverilmemitir.Firdevseserini olutururkenArapakelimelerdenbirdereceyekadarkanm,Farsa'yklasikbir yazdiliolarakbirinciplandabirifadearacdurumunagetirmeyealmtr. Firdevs'nin engin mitoloji ve tarih bilgisi, yksek bir teknik ve hikaye etme, anlatma gcyleehnme'debirlemitir.40ehnmekonuedindiiolaylarmasaliletarih arasndabirslupiindeverir.ran'ndrtbyksllesininanlatldeserde kronolojikbirsraiindeherpadiahabirblmayrlmtr.Gece,gndz deiikliklerineaittasvirpasajlarylabalayanbublmler,kahramanlarnlmleri zerine sylenen pasajlardaki dnyann fanilii ve ktl hakkndaki dncelerin anlatmylasonaerer.Kahramanvesavatasvirlerihepbirbirinebenzer.Eserbu dzenli kurulu iinde batan sona ayn akclkla akp gider.41 airin ve eserinin 37 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.17. 38 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.17. 39 Firdevs, a.g.e., s.30. 40 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.17. 41 skender Pala, a.g.e., s.381-382. 13 baars,szsanatlarndandeil,zellikleanlattakiustalktanvetasvirlerdeki canllktan kaynaklanmaktadr. ehnme,slmncesiran'ntarihiniveefsaneleriniilgilendiren,konusunu ran'ndrtbyksllesindeninsanstgcesahipkahramanlkhikayelerinden almaklaberaber,sadecegeleneklerdenoluanbireserdeildir.ehnmedebir medeniyetgr,ahlakanlay,dnyavehayatgrsaklbulunmaktadr. ehnmetmylelkesine,halkna,tarihinebalbirairintmbuduygularn itenlikle dile getiren edebi ve ebedi bir yaz ant niteliindedir.42

ehnme,yazlddnemlerdenbalayarakhemslmlkelerindehemde Batdankazanm,eitlidillereevrilmibazendeotarzdayazlmeserlere kaynaktekiletmitir.43BunlariindeSmnme,Grarbnme,Fermurznme, Cihangirnme,Behmennme,Berzuyenmeennemlilerindendir.44Firdevs'den sonrabataran,Hint,Arapedebiyatlarndaolmakzere,ehnme'yeyakneserler ve ehnme evirileri yaplmtr. rec-i Afar'n hazrlad Kitab- ins-i Firdevs (Tahran, 1347), eitli dillere ok kez tercme edildiini ve benzerlerinin yazldn kantlarniteliktedir.45EserinMemlukveOsmanldnemlerindeyaplan tercmelerinin, resimli nshalarnn hazrland belirlenmitir.46

42 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.17. 43 ehnme'nin bat dillerine tercmeleri unlardr: Sir W. Jones tarafndan Latince'ye (Londra, 1774-eksik-); Joseph Champion (Kalkta, 1785-manzum, eksik); Atkmenson (Londra, 1832 -eksik-); A.G.-E.Warner(Londra,1905-1923-manzum-);A.Rogerstarafndanngilizce'ye(Londra,1907eksik-); AdolfFriedrichvonSchlack(Berlin,1861-65eksik-)veFriedrichRckerttarafndanAlmanca'ya (Berlin, 1890-95 -eksik-); Pizzi tarafndan talyanca'ya (Torino, 1886-88) ve Jules Mohl tarafndan da Franszca'ya(Paris,1838-78,1876-78-tam-)evrilmitir.ehnme,sonyllardaMilliEitim Bakanl'nca ark-slm klasikleri arasnda Necati Lugal tarafndan Trke'ye nesirle evrilip, Kenan Akyz tarafndan dzenlenerek 1945, 1974, 1994 tarihlerinde kez baslmtr. 44 skender Pala, a.g.e., s.382. 45 ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.17. 46Firdevsehnmesi'ninTrketercmeleriarasndabilinenlerdeneneskisi,II.Murad(1421-1451) dnemine aittir, h.854/m.1450 ylnda nesir olarak yazlmtr, tercmeyi yapan kii bilinmemektedir. Butercmeningnmzeulaanresimlinshas(TSMK,H.1116,H.1518,B.284)mevcuttur. Ketebekaytlarolmayanbunshalarntasvirlerinin,XVI.yzylnikinciyarsnazgOsmanl minyatrslubunuyansttbelirtilmitir.Bkz.Filizaman-ZerenTannd,TopkapSaray MzesislamMinyatrleri, stanbul, 1979, no.135, s.56 ve Zeren Akalay, TopkapSarayMzesi Ktphanesi Hazine 753 No.lu Nizam Hamsesinin Minyatrleri,Sanat Tarihi Yll V, stanbul, 1973,s.399-400.ehnme'ninTrkeyeyaplanilkmanzumtercmesiyseerifmid(lm: h.920/m.1514)tarafndanMsr'daMemlukSultanKansuel-Gavri(m.1501-1516)iinyaplmtr. Buevirinintasvirlinshalarndanilki(TSMK,H.1519)Kahirede1511ylndahazrlanmtr, 14 Dou ve bat ktphanelerinde ok sayda bulunan yazmalar, bata ran olmak zerebiroklkedeyaplmbasklarylavehakkndakibilimselaratrmalaryla tmdnyanndikkatiniekmiolanehnme,yzyllardrdnyaedebiyatndaki yerini ve nemini korumaktadr. minyatrleriMemluk resim slubundadr. Ayn evirinin 1544, 1545-46 yllarnda yaplm, Osmanl slubundaminyatrlerierenkopyalar(TSMK,H.1520,H.1522)hazrlanmtr.BumetninXVI. yzyln ikinci yarsnda resimlenmesi eksik kalm bir dier tasvirli nshas (SK, Damat brahim Paa 983)dahamevcutolupbundasadecealtminyatrvardr.Buevirininbazstam,bazseksikolan bir ka resimli nshas (LBL, Or.7204, Or. 1126, TSMK, H.1521) daha vardr. eriftercmesinin II. Osmandneminde(1618-22)hazrlanmbirdierresimlikopyasnn(NPL,SpencerCollection, Turkishms.1)gnmzeulamtr.Firdevsehnmesi'ninyineII.OsmannemriyleMedh mahlslbirairenesirolarakyaptrlanTrketercmesininresimlinshalarda(UULCelcingI, PBN,suppl.Turc326,SPSUL,1378)vardr.OsmanldnemindeyaplmFirdevsehnmesi tercmeleriningnmzeulaansonrnei,adbilinmeyenbirkiitarafndannesirolarak yaplmtr.Butercmeninilkcildi1773teistinsahedilmiolanciltlikresimlinshas(K, T.6131,T.6132,T.6133)bulunmaktadr.Firdevsehnmesi'ninTrketercmelerihakkndadaha ayrntlbilgiiinbkz.SerpilBac,FromTranslatedWordtoTranslatedImage:TheIllustrated ehnme-i Trki Copies, Muqarnas, Vol. 17, Leiden, 2000, s. 162-176. 15 4. SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES 4.1.Tanm BirFirdevsehnmesinshasolanSleymaniyeKtphanesiHacBeir Aa 486 numarada kaytl bulunan elyazmas eser, 21 x 15.5 cm llerindedir. Eser 639 yapraktan ibarettir. Talk hat ile drtstun halinde yirmibir satr olarak yazlan metin13.5x9cmllerindedir.Farsayazlaneserin2b,3a,310bnumaral serlevhalaraltnlatezhiplidir.Cedveller,mavivealtn,szbalaraltnvekvrk dallarla tezhiplidir. Eserde takdim minyatr ift sayfa olmak zere 19 tane minyatr bulunmaktadr. Kat aharl, krem rengi ve ince yaprakldr. Eser onarm geirmitir. 4.2. Cildi Sz konusu elyazmas eserin vine r renginde, miklepli deri cildinin d kapaklar gmme salbekli emeli, gmme kebentli ve bordrldr. Bunlarn ileri yksekkabartmaolarakkalplayaplmsazslubununhaneryapraklarve hatayleriylebezenmi,zeminleriisealtnyaldzlaboyanmtr.(Res.1veRes.3) CiltbuzellikleriyleXVI.yzylnilkyarsndaOsmanlmcellitleritarafndan benimsenentasarmauygunbirgrnmsergilemektedir.47rnein1528tarihli Divn-ahadleserin(TSMK,B.140)cildinindkapakvemikleptasarmbu tarzdadr (Res.30).48

Cildinikapaklarnnyzeyiaynrenktederiilekapldr.Mikleb,sertabve kapakyzeyitasarmsondereceyalnolarakelealnmtr.Buradamerkezdealtn mrekkebiveincekalemleilenmi,ikiucundakntlarolandmlerle oluturulmubirmadalyonvardr.Mikleptevesertabnzerinibezeyenkenarlar altnkonturlukartularnortasndadabenzerbirmotifseilir.Kenarlarincealtn cedvellerle snrlandrlmtr (Res.2 ve Res.4). Dmlerle oluturulan madalyon ve 47 XVI. yzyl ilk yarsnda ortaya kan Osmanl deri cilt tasarm iinbkz. Zeren Tannd, Kitap ve Cildi,OsmanlUygarl,2,(YaynaHazrlayanlar:Halilnalck,GnselRenda)Ankara,2004, s.846-851. 48Bkz.ZerenTannd,RugnTrkKitapKaplarnnErkenrnekleri,KemalaArmaan, stanbul, 1984, s.243, res.11.16 kebentformlarnn49dahakarmaktasarlanmbirrnei(BK,ms.Haraolu 640),muhtemelenBursadahazrlanm,h.885/m.1440-h.896/m.1551tarihlibir elyazmas eserin cildinin n yznde karmza kmaktadr. (Res.31) nceleneneserinivedkapaklarnnbuzellikleridikkatealndnda, muhtemelenyazmaOsmanllarnelinegetiktensonra,XVI.yzylnikinci yarsnda ypranm olan orijinal cildi deitirilmi olmaldr. 4.3. Tezhipleri y.2b-3a:(Res.5)Eserinmukaddimesinin50yerald2b-3asayfalarnda merkezdetalkhatldrtgenalanlarbulunmaktadr.Merkezdekibuyazkuann etrafnda dey ve dikey dikdrtgen alanlar vardr. Bu kompozisyonu drt ynde sa rgsbiimindezencerekbordrevirmektedir.Sargszencerekbordrn etrafdakenarsuyuileevrilidir.Kenarsuyudadtantlarlasonlandrlmtr. Metin ile tezhipli koltuk blmleri de birbirinden altn zemin zerine geme motifli zencereklerleayrlmtr.Koltuklarn,balklarnvegenibordrntezhiptasarm birbirlerinebalanarakkimiyerdepalmetlerednenrummotifleriyle oluturulmutur. Her iki sayfada metnin altndaki ve stndeki balklardaki tezhipli alanbirbirilerinikesenyuvarlakdilimligeometrikformlarladzenlenmitir.Bu formlarnortasndamerkezdekfihatlokunamayanbalklaryeralmaktadr. Balklarnzeminindekrmzvebeyazrenklerleboyalbasithatayverumgrubu motiflerseilmektedir.Sayfanntezhiplitmalanlarndamotifler,lapislazuli (lacivert) zemin zerine altn ve siyahla verilmitir. Bu mukaddime sayfasnn benzer 49Sonsuzdmlerleoluturulanbezememotifi,iyiansgetirdiineinanlanvekkenininine kadaruzandsanlanbirsemboldr.SembolnslmsanatndailkkezXIII.yzyldakullanlmas, aratrmaclarabununMoolistilasylabalantlolduunudndrmtr.Bezememotifiolarak OsmanllardaXV.veXVI.yzyllardayounolarakkullanlmtr.Konuylailgilidahadetaylbilgi iinbkz.JulianRuby-ZerenTannd,TurkishBookbindinginthe15thCentury,London,1993,s. 26-28. 50Timurhkmdarahruhunolu,iirleilgilenenveustabirhattatolanBaysungurun,Firdevs ehnmesiyle de ilgilendii ve ehnmeye yeni bir nsz yazd bilinmektedir. (h.829/m.1426). V. L.Mnage,Frdawsi,EncyclopediaofIslam,Vol.II,Leiden,1965,s.919;Butarihtensonra hazrlananehnmelerdeounluklaBaysungurnszyeralmsadakimilerindeeskinszn yazldehnmelerdebulunmaktadr.Bkz.EleanorSimsTowardsaStudyir z Illustrated ManuscriptsoftheInterimPeriodTheLeiden hn mahof840/1437,OrientoModerno, Nuova Serie, Anno XV (LXXVI) 2, Isttuto Per Loriente, C.A. Nallino s.620-623. 17 planltasarmh.834/1430-31ylndairazdaistinsahedilenbirEmirHsrev Dehlevi Divn nshasnda51 da karmza kmaktadr. (Res.32) Blmlenme, desen tasarmverenkasndanSK,HBA486nnmukaddimesayfastezhipleriyle benzerlikgsterenbirdierrnekiseh.857/m.1453ylndairazdaSeyyid MuineddinAliKsmelAnvariinhazrlanmDvann(NB,Cod.Mixt.NF 417) bandaki tezhipli iki sayfadr.52 (Res.33)

y.10b:(Res.6)Eserinmukaddimesininbitip,ehnmemetnininbalad y.10bdekikufhatlayazlmokunamayanbalntezhibibealanablnmtr. Merkezdekidilimlikartutakfihatlbalkyazsbulunmaktadr.Yaznnaltnda altnlaboyanmrummotifleriyleoluturulanbezemeveonunaltndadanokta benekmotifleriseilmektedir.Bealanayranincecedvel,kesiimnoktalarnda birbirilerinin zerinden atlayarak geiler yapmaktadr. Merkezdeki dilimli kartuun ikiyanndakiyuvarlakmadalyonlardarummotifleriyleoluturulanbezeme tasarmnnizleriseilmektedir.Bublmlerinzeminialtnla,motifleriysesaryla boyanmtr.Motiflerrumlerinierisindeyarmhataylerveyapraklrozet ieklerdenolumaktadr.Ulardakiyarmdairebykmadalyonlarntasarmnda rumvehataygrubumotiflerlesimetrikbirbezemeyeyerverilmitir.Renkolarak rumleraltnlaboyanrken,hataygrubumotiflerdekrmzvebeyazkullanlmtr. Balktezhibininetrafnaltnlaboyanmsargsbiimindezencerekbordr evrelemektedir.sttekenarsuyuadverilenikincibirtezhiplidikdrtgenalan bulunur. Bu alann ierisindeki tezhip tasarm, birbirine ulama olarak balanan rum motiflerindenolumaktadrvemotiflerinkrmzl,siyahlilealtnlrenkleri, alternatif(nbetlee)dzendedeimektedir.Kenarsuyugeniliivetboylarnn lsbirbirineeittir.Metindealttametninbittiiyeregelenbalkalanndakat rengizeminzerinerummotiflerinitayanterssimetrikformdahelezoniler yerletirilmitir.y.11adaisestteyeralanbalktezhibindeayntasarmda boyanmadanbraklmkatzeminzerineterssimetrikplandasttekrmzve 51Bkz.ThomasW.Lentz-GlennD.Lowry,TimurandthePrincelyVision,PersianArtand Culture in the Fifteenth Century, Washington, 1989, s.72-73, cat.no.18. 52DorotheaDuda,IslamischeHandschriftenI,PersischeHandschriften,Wien,1983,s.94, Abb.55-56. 18 beyazrenklerleboyananhataygrubumotiflerhelezoniyeyerletirilirkenalttayer alan balk tezhibinde rumler ters simetrik formda helezoniye yerletirilmilerdir.

y.60b:(Res.7)Eserin60bsayfasbeyataydrtdikeyalanablnmtr. Blmlerinarasndasttekisatrlarbirbirilerineparalel,yatayolarakyazlrken ortadakalanikisatrmailkta(eimli)eklindeyazlmtr.Kelerdeoluan alanlaradakoltuktezhipleriuygulanmtr.Bubezemelerdebasithataygrubu motiflerseilmivebumotiflermavi,turuncu,altnrenkleriyleboyanmtr. Szbalarndakirumlerleoluturulantezhiplerdekislupbirlii,tezhiplerinayn atlyenin elinden ktna iaret etmektedir. Bu tasarm, eserin ketebe kaydnn yer ald 638a yaprann dzenlenmesi ve tezhibiyle benzemektedir (Bkz. Res.9).

y.310b:(Res.8)y.310bdebalayanveehnmenshalarndagenellikle zengin tezhipli balkla yer alan Luhrasbnmenin serlevha tezhibinde alan, iki yatay dikdrtgeneblnmtr.Alttakigeniolandikdrtgenalanda,yaznnyerald merkeziblmrumlerlesonulananincedallarladolgulanmvebalkyazsnn herikiyannarummotiflerininoluturduubirtepelikformugetirilerekbualan snrlandrlmtr.YazkuandaslshatvebeyazmrekkeplePdiahi-yi Luhrasbsadbistsl(Luhrasbnpadiahlyzyirmiyldr)yazldr.Yaznn altndakiserbestkvrmdallarayerletirilenrummotifgrubualtnlaboyanmtr. Balkyazsnndndakimotifgrubuisevebeyapraklrozetieklerden olumaktadr.iekleritendadorukoyulaanbirtonlamadamavivekrmz renklerleboyanmtr.Bualannditebeyazbircedvelleevrelenirkenbeyaz cedvel de altn renkli bir zencerek motifiyle evrelenmitir. Alttaki geni dikdrtgen alannzerindeyeralandardikdrtgenalan,ulamaolarakrumvehatay motifleriyle bezenmitir. Rumlerin ve hataylerin yapraklar altnla boyanrken iek motifleriatlamalolarakmavivekrmzrenginitendadorutonlamasyla boyanmtr.Darolandikdrtgenalannzerineiseeitaralklarlatlar yerletirilmitir. y.638a: Eserin ketebesinin de yer ald bu yapran tezhibi ve dzenlenmesi 60b yaprann tezhip tasarmyla benzemektedir. Her iki yapra tasarm asndan 19 birbirindenayranfark,y.638annaltkelerindekigenalanlarnierisindeayn renklerde basit hataylerle oluturulmu birer demetin yer almasdr. 4.4. Hattat ve stinsah Tarihi Eserin ketebe sayfasnda; istinsah edenin ad ve istinsah tarihi yer almaktadr. (Res.9) stinsah kaydnn Arapa metni yledir: Temmel-kitbbiavnil-melikil-vehhbel-mtehirbihnamemim kelmimeliki-uarmel-mtekellimnel-HakmEbil-KasmFirdevsaleyh- Rahmet mel-gufrn al eymenil-hl ve ahsenel-fl f yevmil- ahad hmis irn ehriRecebil-mreccebseneselseveerbainvesemmemieel-Hicretil Mustafaviyye salla Allahu la Muhammedin ve alih ve selem ketebehu el- abdu z-za if el-muhtac Kemal Kfi. Yukardaki metnin sadeletirilmi Trkesi yledir: airlerinmelikiveszcsElHakimEbilKasmFirdevsnin(Onun zerine Allahn rahmeti ve aff en uurlu hal ve en gzel fal olsun) ehnme ad ile nlenen eseri. Hicreti Mustafaviyyenin (Allahn selt ve selm Muhammed ve line olsun)Allahnyardmile843ylnnRecebinin25.gnnde(8Aralk1439) tamamland. Allahn zayf ve muhta kulu Kemal Kfi yazd.53 4.5. Mhr ve Notlar SleymaniyeKtphanesi,HacBeirAa486numaralFirdevs ehnmesininalyapranda(y.1a)tanemhryeralmaktadr.(Res.10) BunlardansolstteyeralanHacBeirAa'nnkendimhrdr.MhrdeArapa olarak: st : Min ekberi'l hayrat Alt : Vallahu yagfiru'z zellat 53Kaynaklarda eserin hattat Kemal Kafi hakknda bilgi bulunamamtr. 20 Sa: Vakfun fi sebili'llah Sol: Vakfun fi sebili'llah Orta: Ya Beir 1130/1717-8 yazldr. Mhrn Trke anlam yledir: Ya Beir!AllahyolundayaplanvakfhayratlarnenbyklerindendirveAllah kusurlar balar. Sastksmdaokunamayanbirbakamhryeralmaktadr.kimhrn ortasnda mlkiyet kayd bulunmaktadr. Bu kaydn metni: El-mlki lillahi. Dahale fi hfzi abdihi el-hac Beir Aa-i Darssaadeti-erife lisenetin semanin ve hamsin vemieveelf(1158)eklindedir.Trkeanlamysayledir:MlkAllahndr. h.1158/m.1754ylndaDarssaadeAasHacBeirAakulununmlkiyetine geti. MlkiyetkaydnnaltndaArapabirblmyeralmaktadr.Szkonusu Arapa blmn metninde: Hzihn-nushtl-cemlemimvakfhazretiMevlnashibul-hayrtil-hisn shibu zeyll-cd vel ihsn Mnevveri mesbill-meksid bi envril- inye mfettih mekidil-merasd b miftall-kifye Cm mehsimil-ilm vel amel Hiz mecmiil-birril-ekmelielvehuveAauDars-saadeel-HcBerVakafelil-hayril-mesidvel-birrul-kesrmenhuvealkullieyimkadirHarrerehuel-fakir ileyhiSubhanehuvetelMuhammedEmnel-mfettibievkfil-haremeynil-muhteremeyn gufure leh yazmaktadr. BumetninsadeletirilmiTrkesininzetindeuifadeyeralmaktadr:Bu gzelnsha(eser)emsalsizcmertliivehayrseverliiylealemintand Darssade Aas Hac Beir Aann vakfdr. Bu eserin onun vakf olduu Osmanl Devletininharemeynevkafmfettii54MehmedEmin55tarafndantasdik olunmutur. 54Haremeynevkafmfettilii,haremeyn-i-erifeyndenilenMekke-iMkerremeveMedine-i Mnevvereyeaitvakflarndenetlenmesigrevidir.DarssaadeaasHabeMehmedAann h.995/m.1587 ylnda bu grevialmasyla meydana getirilmitir.Bu grev, h.1250-m.1834 senesinde Haremeynevkafmdrlnebalanmveh.1252/m.1836datamamendarssaadeaalarnn 21 Eserdekincmhr,ArapametninaltndayeralanOsmanlmfettii MehmedEmininmhrdr.MhrnzerindeHasbiyallahabduhuMehmed Emin yazldr.56 4.6. Hac Beir Aa veKtphaneleri HacBeirAa,SultanIII.Ahmed(1703-1733)ileI.Mahmud(1730-1754) saltanatlarzamannndarssaadeaasdr.57Darssaade,yaklak380ylboyunca OsmanllardapadiahlarnveailelerininikametgaholanTopkapSaray'nnHarem Dairesiiinkullanlanterimdir.Padiahnzeldairesininbulunduu,hanmlar, ocuklarvecariyelerininyaadbuyerinkendinezgbirtekilatvegrevlileri vard.Burannhertrlhizmetiyleuraangrevlilerinedarssaadeaalar denilirdi.58 Hac Beir Aa, Darssaade-i erife Aas, Karaaa veya Kzlaraas da denensarayharemaalarnniindeennlsvebugrevdeenuzunsre kalandr.59HaremaalarnngcvenfuzuHacBeirAazamanndaiyice artmtr.60 BykBeirAa,DarssaadeAasBeirAa,eyhlharemHacBeirAa adlariledetannanHacBeirAa'nnyaamnnilkevresihakkndabilgiyoktur. Onun Darssaade aas Yapraksz Ali Aa'nn araclyla Osmanl Saray'na girdii bilinmektedir.Saraydaokuma-yazmarenenHacBeirAa,III.Ahmed ehzadeyken onun hizmetinde bulunmutur. III. Ahmed 1703 ylnda tahta knca elindenalnarakkurumlatrlmtr.Konuylailgilidahadetaylbilgiiinbkz..HakkUzunarl, Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK, Ankara, 1945, 177-180. 55XVIII.yzylnsonyarsnaait,ElmntehabKanun-l-haremeyn-i-erifeynmecmuasMehmed Emin isimli haremeyn mfettii tarafndan yazlmtr (Baveklet Arivi Ktphanesi kayt no.1046). Bubelgeiinbkz..HakkUzunarl(1945),a.e.,s.179,dipnot.2;SzgeenbelgeninXVIII. yzylnikinci yarsna tarihlenmesiileinceleneneserdekimlkiyet kaydnda verilenMehmedEmin onaylh.1158/m.1754tarihirtmekteveinceleneneserinDarssaadeAasHacBeirAann vakfolduunuonaylayanMehmedEminEfendinin,mecmuadaadgeenkiiolduuihtimalini vermektedir.Bu bilgi dnda kaynaklarda Mehmed Emin Efendi adna rastlanmamtr. 56 Eserin kaytlarn ve mhrlerini okuyan ve Trkeye eviren sayn Prof. Dr. Hsamettin Aksuya teekkr ederim. 57 Darssaade aas iin bkz. .Hakk Uzunarl (1945), a.g.e., s.172-183.; Cengiz Orhonlu, "Dervi Abdullah'n Darssaade Aalar Hakknda Bir Eseri: Risale-i Teberdariye F Ahvl- Dru's-sade".Hakk Uzunarl'ya Armaan, TTK Basmevi, Ankara, 1976, s.225-249. 58 lk Altnda, "Darssaade", TDV slam Ansiklopedisi, C.9, stanbul, 1994, s.1. 59NecdetSakaolu,"BeirAa(Hac)",DndenBugnestanbulAnsiklopedisi,C.2,stanbul, 1994, s.174. 60 aatay Uluay, Harem II, Ankara, 1971, s.124. 22 HacBeirAa'ymsahipyapmtr.BeirAa,h.1117/m.1705ylndaDaye Hatun'uhaccagtrmvekendisidehacfarznyerinegetirmitir.61Dndkten sonraHacBeirAaolarakanlmveharemhazinedarlnaykseltilmitir.62 h.1125/m.1713ylndaDarssaadeAasSleymanAailebirliktenceKbrs'a daha sonra da Msr'a srgn edilmitir. Bir sre sonra eyhlharem olarak Medine'ye atanmveh.1129/m.1717ylndastanbul'agetirilerekdarssaadeaasgrevine yenidenatanmtr.63lmnekadarbugrevdekalanHacBeirAa,3Haziran 1746da (h.1159) vefat ettikten sonra Eyp'teki trbesine gmlmtr.64 Kaynaklar,HacBeirAa'nnPatronaHalilsyangibinemlibirolaydan sonramakamndakalabilmesinisaduyusuvekiiliisayesindeolduunu aklamaktadr.Hepsizenciklelerdenoluandarssaadeaalariindeokumaya dknl, politikaya ilgisi ve kamu hizmetine nem vermesiyle tannan Hac Beir Aadevletilerinekarmaklaberaber,OsmanlSaray'ntehlikeyesokacak giriimlerdebulunmamtr.BuzellikleriyledeOsmanlSarayerkniinde ayrcalkl bir konuma sahip olmutur.65 HacBeirAa'nn,darssaadeaalarnnsaraydakietkinliklerinindorukta olduubirdnemdebugrevegelmesi,haremyaamnadknlylebilinenIII. AhmedileI.Mahmudtarafndanbykimtiyazlareldeetmesineyolam,Hac BeirAaOsmanl-ransiyasiilikilerinibirhkmdargibiynetecekkadarileri gitmitir.zellikleI.Mahmud'unokadargveninikazanmtrkipadiah, atamalarnHacBeirAa'nnnerilerinegreyapmtr.Budurumabirrnek SadrazamKabakulakbrahimPaa'nngrevdenalndr.66HacBeirAa'nn devletilerinekarmasndanrahatszolanSadrazamKulakszbrahimPaa,Hac BeirAa'yI.Mahmud'aikayetetmi,Msr'dauzunsrekaldn,kara Araplar'dan bir akll kimseye rastlamadn, hkmet ilerini darssaade aasnn 61 aatay Uluay, a.e., s.124. 62 Havva Ko, "Beir Aa (Hac)", Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C.1, stanbul, 1999, s.315. 63 aatay Uluay, a.g.e., s.124. 64 Abdlkadir zcan, "Beir Aa, Hac", TDV slam Ansiklopedisi, C.5, stanbul, 1992, s.555. 65 . Hakk Uzunarl, a.g.e., s.177. 66 Sadrazam Kulaksz brahim Paann grevden alnyla ilgili olarak bkz. emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi Tarihi, Mrit Tevrih I (ev : Prof. Dr. Mnir Aktepe), stanbul, 1976, s.23. 23 dncesinegreyrtmesininyanlolacan,amakendisineuymasabukezde banabirigeleceiiinekindiinisylemi;padiahtanHacBeirAa'nn grevdenalnp,Msr'asrlmesiniricaetmitir.PadiahdabununzerineHac BeirAa'nngrevdenalnpMsr'asrlmesinibuyrukvermitir.67Sadrazam KabakulakbrahimPaabuhaberikaynpederisadaretkethdasMehmedAa'ya sylemi,MehmedAadasadrazamolmakistediindenbuhaberivakit kaybetmeksizin Hac Beir Aa'ya bildirmitir. Haberi alan Hac Beir Aa hemen I. Mahmud'unannesiSalihaSultan'abavurmu,hakkndakisrgnkararnSaliha Sultan'iknaederekgerialdrtmveKabakulakbrahimPaa'nngrevden alnmasnsalamtr.BundansonralmnekadarhikimseHacBeirAa'ya dokunmaya cesaret edememitir.68 HacBeirAaheraykendisinedenekolaraksunulanbinaltndeerindeki aylndanbakadevleterknncayadastanbulveAnadoluhalkndansarayaii denlercesunulanhediyelervervetlerlebykbirservetedinmivebuservetin bykbirblmnhayrileriiinkullanmtr.69stanbul'daBablicivarnda cami,sbyanmektebi,medrese,ktphaneveemedenoluanbirklliye,Eyp'te BabaHaydarmahallesindedarlhadis,ktphane,sbyanmektebiveeme yaptrmtr.70 Ayrca Topkap Saray'nda kendi adyla anlan cami, eitli semtlerde emeler,Medine'demedresevektphane,Kahire'desebilvesbyanmektebi, Zitovi'demedresevektphaneyaptrpvakfetmitir.HacBeirAa'nnkurduu vakfktphanelerindenbakaokzenginvezelbirktphanesiolduuda bilinmektedir.71 DarssaadeaalarnnTopkapSaray'ndakistnlminyatrlerlede belgelenmitir.III.Ahmed'inoullarnnsnnetdnenliklerinin(1720) anlatldve1720-1729yllararasndaLevntarafndanresimlenenSurnme-i Vehbi'de, Hac Beir Aa, Sultan III. Ahmed'i tasvir eden minyatrlerde onun sa ve 67 . Hakk Uzunarl, a.g.e., s.175. 68 . Hakk Uzunarl, a.e., s.176. 69 Havva Ko, a.g.m., s.315. 70 Mehmed Sreyya, Sicilli Osmani, C.11, (Yayna Hazrlayan: Nuri Akbayar, Eski Yazdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman) stanbul, 1996, s.371. 71 Havva Ko, a.g.m., s.316. 24 solgerisindeayaktadururkenbetimlenmitir.Surnme-iVehbi'ninikitasvirindeki BeirAaportresionunkolaylklatannmasnsalayacakniteliktedir.72Bu tasvirlerdeHaremaassiyahirengindendolaykolaycatannmaktadr.Geleneksel olarakbirkavuktakmaktaveiikrkluzunkollubirkaftanlagiyimlidir.Resmi trenlerdeysemcevveze(bykkavuk)takmaktaveentarisizerineiikrkl kolsuzbirkaftangiymektedir.73HacBeirAa'nntespitedildiiminyatrlerden biri(TSMK,A.3593,y.16a)onupadiahalaynda,SultanIII.Ahmed'inarkasnda maiyetiyle beraber Okmeydan'na gelirken betimler. (Res.34)kinciminyatrdeyse(TSMK,A.3593,y.27a)snnetdnenliklerindebir gelenekolanhediyesunmamerasimiiin,HacBeirAa'nnpadiahnhuzuruna gelii betimlenmitir. Bu tasvirde en nde elinde bir ini kase tayan Hac Beir Aa vearkasndaonunsunacadierhediyeleritayangrevlilerizlenmektedir. (Res.35)74 Darssaade Aas Hac Beir Aa'nn kurduu ktphaneler arasnda en zengin koleksiyonasahipolanstanbulBabli'dekiklliyesindeyeralanh.1158/m.1745 tarihli ktphanedir. Ktphane, klliye iinde caminin bat cephesine bitiik olarak ina edilmitir. Hac Beir Aa h.1158/m.1745 tarihli vakfiyesinde, ktphanede drt hfz-ktb(ktphanememuru),birmcellid(cilti)vebirferran(hizmetli) hizmetetmesini,ncktphanememurununaynzamandabevvb(ocuklar okulagetiripgtrenokulhademesi)grevinidestlenmesiningrmtr.75 Kitaplarnktphanednakarlmamasvekimseyednolarakverilmemesi konusudavakfiyedezelliklebelirtilmitir.76Bunaramen,ktphanekurulduktan birsresonraktphanememurlarnnvakfiyeartlarnauymayp,bazkitaplarn be gnlne ktphane dna kmasna izin verdiklerinin ve bunun sonucunda da 72Zeren Tannd, "Topkap Saray'nn Aalar ve Kitaplar", stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yl:3, Say:3, stanbul, 2002, s.54. 73 Esin Atl, Levn ve Surname, stanbul, 1999, s.72. 74 Esin Atl, a.e., s.224-225. 75 Munise Gnal, "stanbul'da bir XVIII.yzyl Osmanl Mimarlk Eseri: Beir Aa Klliyesi", Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, lahiyat Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003, s.6; Osmanlca terimler iin bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara, 2005. 76 Mnise Gnal, a.t. s.40. 25 bazkitaplarnkaybolduununanlalmaszerine,gereklitedbirlerinalnabilmesi amacylaktphanebirsreliinekapatlmtr.h.1198/m.1784ylndayaplan saymda38tanekitabnkaybolduutespitedilmivegeriyekalan676kitap,yeni dzenlemeleryapldktansonraktphanememurlarnateslimedilerekktphane yeniden hizmete almtr.77 Btnkitaplar1914ylndaSultanSelim'dekiktphaneye,1918ylndada SleymaniyeKtphanesi'nenakledilmitir.78Kuruluundansonrabalarla koleksiyonuzenginleenBeirAaKtphanesi,bugnSleymaniye Ktphanesi'nde Beir Aa adyla ayr bir blm olarak korunmaktadr.79 HacBeirAa'nnkurduuikincibirktphanestanbulEyp'te h.1148/m.1735ylndakurduuktphanedir.h.1148/m.1735tarihlivakfiyesine gredinibilimlerleilgilikkbirkoleksiyondanmeydanagelmitir.Ktphanede ktphanememurununyansrabirdektib-iktb80(kitapistinsahetmekle grevlikimse)grevlendirilmitir.Vakfiyedektphanememurlarndanikisinin medrese rencileri arasndan seilmesi istenmi, ncsnn de medrese dndan alim, erdemli ve dindar biri olmas art koulmutur.81 Vakfiyenin artlarndan biri de medresedegrevlimderrisvemuhaddisin82(Hz.Muhammed'inhadisiilemegul olan,szlerinitoplamolankimse)ktphanedekiverdiidersleredevameden rencileregnlkbeakecretverilmesidir.Ayrcakoleksiyondakikitaplarn azlndandolay,hergnbirktphanememurununktphanedenbettutmasda vakfiyenin artlarndan biridir.83 Ktphaneninkoleksiyonu,RabiaHatun'undahanceAyasofya Ktphanesi'ne vakfettii kitaplarn h.1156/m.1743 ylnda bu ktphaneye nakliyle 77 smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II, Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl Vakf Ktphaneleri, Ankara, 1958, s.87. 78 Halit Dener, Sleymaniye Umumi Ktphanesi, stanbul, 1957, s.39. 79 smail E. Ernsal, "Beir Aa Ktphanesi", TDV slam Ansiklopedisi, C.6, stanbul, 1992, s.4.80 Osmanlca terim iin bkz. Ferit Develliolu, a.g.e. 81 smail E. Ernsal (1992), a.g.m., s.4. 82 Osmanlca terim iin bkz. Ferit Develliolu, a.g.e. 83 smail E. Ernsal (1958), a.g.e., s.85. 26 zenginlemitir.84Bukoleksiyon1924ylndaEypHsrevPaaKtphanesine, 1957 ylnda da Sleymaniye Ktphanesine nakledilmitir.85 Beir Aa Ktphanesi bugnSleymaniyeKtphanesindeBeirAa(Eyp)adylaayrbirblmolarak korunmaktadr.86 HacBeirAa'nnMedine'deyaptrdmedresesindekiktphane hakkndafazlabilgiyoktur.Ktphaneyekonulan72tanekitabnadlar,Evkaf- Humayun Mfettiliine h.1152/m.1739 ylnda kaydedilmitir. Bundan bir yl sonra reislkttab smail Efendi'nin bu ktphaneye 18 cilt kitap vakfettii bilinmektedir.87 HacBeirAa'nnZitovi'dekurulanktphanesineiseh.1154/m.1741 ylnda98tanekitapgnderildiivebukitaplarnZitovimahkemesindetescil edildiktensonraktphanememuruAbdurrahmanEfendi'yeteslimedildii bilinmektedir.Ktphaneninkuruluundanaltylsonrayaplansaymda koleksiyondan hi bir kitabn eksilmedii tespit edilmitir.88 TmbuetkinliklerigerekletirmiolanHacBeirAann,aklve daarssaadeaalnnonasaladimkanlarla,Osmanlsaraynnglsanat hamilerindenbiriolduukesindir.Onunetkingcnkullanarakkurdurduu ktphaneler araclyla gnmze ok sayda elyazmas ulaabilmitir. 84 smail E. Ernsal (1992), a.g.m., s.4. 85 Gnay Kut-Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 586, Kltr Eserleri Dizisi:39, Ankara, 1984, s.140. 86 smail E. Ernsal (1992), a.g.m., s.4. 87 smail E.Ernsal (1958), a.g.e., s.85-86 88 smail E. Ernsal (1958), a.e., s.86. 27 5. SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN KATALOU Katalog No.: 1 (Res.11) Yaprak No.: 1b-2a Minyatrn Konusu : Av sahnesi- Takdim minyatr Minyatrn ls: 15.3 x 10.4 cm (y.1b);15.3 x 10.6 cm (y.2a) Minyatrn Tanm : ift sayfa zerinde yer alan kompozisyonu, drt ynde lapis lazulizeminzerinealtnlavesiyahlaatlamalolarakboyanm,birbirininiinden geenrumilerinmeydanagetirdiipalmetdizisindenoluantezhiplibirbordr kuatmaktadr.Bukompozisyonunoluturduuereve,drtyndetlarla sonlandrlmtr. iftsayfayayaylaneserintakdimminyatrolanbusahnede,ufukhatt yksektutulmutur.Altnlaboyanmgkyzndebeyazrenkliikibulutmotifiyer alr. 1b sayfasnda sa st kede bir grevlinin tad gsterisiz bir etirin altnda koyurenkatzerinde,tacndanbirehzadeyadaemirolduuanlalanfigr, yanndadieratlfigrlerleberaberavlananlarizlemektedir.Szkonususahnenin nndekisiyahatlfigrelindekiokuylabirgeyiildrmtr.Onunnndeyer alan dier atl figr ise klc ile bir aslan ldrmektedir. Sahnenin zemini koyu yeil renkle,sondereceyalnbiranlatmlaverilmitir.Tekayrnt2asayfasnnsolst kesindekiyeilskyapraklaamotifidir.Bunundndakidierdoaunsurlar, sahneninaltksmndaaltncedvellekesilenkkotkmeleridir.Sahneye2a sayfasnn solundan giren beyaz atl figr ise mzran bir leopara saplamaktadr. 2a sayfasnn sol alt kesinde yer alan iki atl figr de ksraklar avlamaktadr. Bu iki figrypranmhaldedir.zellikleyzleritamamenanmtr.1bsayfasnnalt ksmnda ise grzn kaldrm kurtlara doru saldran beyaz atl bir figr ve hemen onunkarsndaaynkurtlaraklcilesaldranbirbakaatlfigryeralr.Sz konusufigrnyzanmtr.Sahneninortasndadasaasolakaanhayvanlar vardr.Kompozisyonuoluturantmfigrlersaatynndednerekdaireselbir hareket olutururlar. Atlarn koar hareketi, hayvanlarn saa sola kamas sahneyi son derece hareketli klmaktadr. 28 FigrlerinbazlarndaSafevlerezgTac-Haydar89denilenbalklarn yeralmasdadikkatiekenbirayrntdr.Budurum,eldeitirmesebebiyle minyatrn baz ayrntlar zerinde oynandn dndrmektedir. Karlatrma: Bu kompozisyonun Timur ehzadesi Baysungur dneminde Heratta hazrlananveBaysungurehnmesiadylatannanh.833/m.1429-1430tarihlibir ehnmenshasnn(Tahran,GlistanMzesi)bandakiavsahnesikonuluift sayfayayaplmtakdimminyatryle,kurgubakmndanbenzemesidikkat ekicidir.(Bkz.Res.36)Baysungurehnmesindedeinceleneneserdeolduugibi sasayfannsastkesindeavlananlarseyredenemiryadaehzade betimlenmitir.BaysungurehnmesinegredahaazfigrntasviredildiiSK, HBA,486no.luehnmedetepegerisindensadecebirfigrolayakatlrken, Baysungurehnmesindedrtfigrolayakatlr.Avolayherikiyazmadaki tasvirde de tm sahneyi kaplamaktadr. TimurirazveKarakoyunludevriirazslubundakibazNizam Hamselerinintakdimminyatrlerindekiavsahneleridezelliklesasttetoplanan atlseyircilervebazfigrlerinhareketkalplarasndan,inceleneneserintakdim minyatrylebenzeir.90zellikleinceleneneserinsasayfasndakiok-yayile avlananatzerindekiavcnnhareketkalbherikielyazmasndadaaynekilde karmzakmaktadr.Bubenzerlik,inceleneneserdekiavsahnesikonulutakdim minyatrkompozisyonununilerleyenyllardadairazlnakkalarcasevilerek uygulandn gstermektedir. Yaymlanmamtr. 89Tac-Haydri:Ortasuzunbastoneklindeuzayanbirkepileonunetrafndadolananoniki kvrmlbirbalktanoluansark.iinancnnonikiimamntemsiledenbusark,Safev minyatrlerinde karlalan bir zelliktir.Bkz. Gner nal, Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara Kadar), Ankara, 1995, s.159. 90BunlardanbiriTimuriirazslubundaresimlenmih.849-850/m.1445-1446tarihliNizami Hamsesidir (TSMK, R. 855), dieri Karakoyunlu irazslubunda resimlenmi h.865/m.1461 tarihli NizamiHamsesidir(TSMK,H.773).Herikieserintakdimminyatrlerindekiavsahneleriyleilgili dahadetaylbilgiveszkonususahneleriinbkz.ZerenAkalay,EmirHsrevDehlevnin1496 YlndaMinyatrlenmiHehtBihiti,SanatTarihiYll,VI,(1974-1975),stanbul,1976,s.347-372. 29 Katalog No.: 2 (Res.12) Yaprak No.: 37 b Minyatrn Konusu : Minuihrin Selmi ldrmesiMinyatrn ls: 9 x 8.7 cm MinyatrnTanm:Minyatr,drtstunlumetninarasnayerletirilmitir.stte drdersatrdanoluandrtstun,alttaiseikiersatrdanoluandrtstunyer almaktadr. MinyatrdenplandaatzerindekizrhvemiferliSelmin,yineat zerinde,aynkyafetlegrlenMinuihrtarafndankllaldrl betimlenmitir. At figrleri de zrhl olarak tasvir edilmitir. Sahneye tepe gerisinden dahilolanvemuhtemelenSelminordusunusimgeleyenaskerfigrlerinden olaynaksiynnebakmaktadr.Ayrcatepegerisindebakaaskerinsadece miferlerinin st ksm grnmektedir. Doa tasviri ak mavi zeminde yer alan clz otlardan ibarettir. Dilimli tepe bordo renkle glgelendirilmitir. Gkyz koyu mavi renkteboyanmtr.Lacivert,siyah,koyuyeilgibirenklerinhkimolduu kompozisyondakitekcanlrenk,sasttetepegerisindeyeralanaskerinturuncu renklikyafetidir.TuruncurenginkullanldbirdieryeriseMinuihrinatnn eeridir. Selm dndaki figrlerin hepsi sakalszdr. Hafif ikin yzlerde ka ve gz belirgindir. Resim-Metinlikisi:rannPidadilerslalesindenolanPadiahFeridun, yeryzn oluna paylatrr. Btn Rum ve bat lkesini byk olu Selme verir veonubatpadiahyapar.OrtancaoluTuraTuranlkesiniverirveTur, Trklerleinlilerinpadiaholur.Enkkolureeiseran,padiahlnn tacn, tahtn verir. nki ran tahtna ve saltanat mhrne onu layk grr. Selm en kkkardeinrantahtnalaykgrlmesinikabullenemez.Babasnnkendilerine hakszlkettiinidnerekTurilebirlikolupkkkardelerireesavaaar. re ise onlarla uzlamak iin kardelerini grmeye gider. Taht hrsndan gz dnen Tur,reihanerleyerekldrr.Yllarsonrareintorunu,kahramanldillere destan olan Minuihrpadiah olur. Selm ve Tur korkudan Minuihri grmek ve onu kutlamakistediklerinisyleyerekbabalarndanbykbirorduylaberaberonu 30 yanlarnagndermesiniisterler.FeridunMinuihriSelmveTurakarsavamas iingnderir.MinuihrnceTuruldrr.SelminpeinedenMinuihr,ona yetiirveatnnzerindekiSelminvcudunu,ordusunungzlerinndebirkl darbesiyleikiparayablerekreinintikamnalr.91Yukardatanmyaplan minyatrde Minuihrin Selme yetiip, askerlerin gzleri nnde onun vcudunu at zerinde iki paraya bld an tasvir edilmitir. Yaymlanmamtr.

91 Firdevs, a.g.e., C.I, s.185-274. 31 Katalog No.: 3 (Res.13) Yaprak No.: 61 a Minyatrn Konusu: Rstemin beyaz fili ldrmesiMinyatrn ls: 9.3 x 7.9 cm Minyatrn Tanm:Minyatrdrtstunlumetninarasnayerletirilmitir. sttekidrtstunbirersatrdanolumaktadr.Alttakidrtstunisealtarsatrdan olumaktadr.nplandaRsteminbeyazfilinkafasnagrzilevurmasbetimlenmitir. Filin srtn bitkisel sslemeli krmz bir kuma rtmektedir. Rstemin zerinde mor birgiysiileyeilbirbalkbulunmaktadr.SahneninsandayeralanRstemin arkasnda saray yaps yer alr. Sarayn zemin katnn duvarlar tula ile rlmtr. Zeminkatnzerindekibalkonlukatnduvarlarnntulalarysageometrikdzende dizilmitir. Balkon penceresinde yeil renkli ve kvrmlar belirgin bir perde grlr. Kalnkonturludilimlerlebelirlenenufukhattnngerisindefigrmeraklaolay izlemektedir.Gkyzaltnlaboyanmtr.Minyatrdegeriplandakimavizeminli tepezerindeclzotkmelerininvarldikkatieker.Figrlerintamam sakalszdr. Resim-Metinlikisi:Rstembirgecedostlarylaarapiip,mzikeliinde elenmektedir.Geceninilerleyensaatlerindearabndaetkisiylebaarlaan Rstemuyumayagider.Uykudaykenbeyazfilinbalarnkopardnvesaraydaki insanlarazararverdiiniduyar.Kahramanlkvebabayiitlikdamarlarkabaran Rstem,bykbabasSmnkendisineverdiigrzkaptgibibeyazfilin ardndangider.Karsnakanveonunbeyazfilegitmesiniengelleyengrevlinin bankopardktansonrabeyazfilinbulunduuyerinkapsnnzincirinigrzyle krar.HikorkmadanbeyazfilinyannayaklaanRstem,kendisinesaldrmaya kalkanbeyazfilinkafasnagrznindirirvedagibifiltekvurulalr.92 Minyatrdeevredekilerinmeraklbaklarnnde,Rsteminbeyazfilinkafasna vurduu ve filin kafasndan kanlarn boald an tasvir edilmitir. Yaymlanmamtr. 92 Firdevs, a.g.e.,C.I, s.449-470. 32 Katalog No.:4 (Res.14) Yaprak No.:84 b Minyatrn Konusu:Rstemin beyaz devi ldrmesi Minyatrn ls:13 x10.6 cm Minyatrn Tanm: Minyatr drt stunlu metin arasnda yer almaktadr.stteki stunlar er satrdan olumaktadr. Alttaki stunlar ise drder satrdr. Minyatrsa tarafta cedvel dna tamtr. Sahnenin tam ortasnda Rstemin beyaz deve saldrd an tasvir edilmitir. Olaybeyazdevinmaarasndagemektedir.Beyazdevbirbacakoptuu,kan revan iinde kald halde Rstem ile mcadeleye devam etmektedir. Rstemin yeil giysisizerindekahverengizrh,bandadaaslanpostubalvardr.Maarann dnda sa st ksmda, Rstem tarafndan aaca balanm Ulat yer alr. Maarann solundakiaacnnndeiseRsteminpemberengeboyanmat(Rah) durmaktadr.Altnlaboyanmgkyzndebirbulutmotifivardr.Yuvarlakhatl, kalnkonturluakkahverengitepe,koyukahverengiileglgelendirilmitir.Zemin sngerimsikayalardanolumutur.Tepeningerisinearalklarlaaltnlaboyal kk aa yerletirilmitir. Sz konusu aalarn boyutu ve Ulatn bal bulunduu aacnyapraklarnnktletekiledercesinetasviredilmesi,minyatrederinlik duygusukatmtr.BeyazdevinakankannnveUlatngiysisininparlakkrmz renkleri,minyatrdearlklolarakkullanlmolanaltn,yeilvekahverengi renkleriyletezatoluturmaktadr.Maaradakisahneninsiyahfonuolayn arpcln ortaya karmtr. Resim-Metinlikisi:Rsteminbeyazdevildrmesikonulusahne,ehnme nshalarnda ok sk tasvir edilmi konulardan biridir. Hikayeye gre ran hkmdar Kvus,ordusuileMzendernagiderekoradakimiinsanlarkltangeirir, kimisini esir alr ve deerli bulduu her eyi toplayp gtrr. Mazendern padiah olupbiteneokzlrvebeyazdevdenranllardanintikamalmasnister.Beyazdev,devlerdenbykbirordukurupKvusunordusuzerineyrr.Kvusun Mzendernllara yaptnn aynsn ranllara yapar. Yaptklar ile hem Mzendern halkna,hemdekendihalknaacektirenKvuspimanolurveRstemden 33 padiahlnntahtylaranllardevinpenesindenkurtarmasnister.Beyazdeve ulamakiinejderhalar,cadlarldren,birokmcadeledengeenRstem pehlivanUlatlakarlar,Ulatesiralarak,eerkendisineyolgsterirveihanet etmezse,Mzendernpadiahnntacn,tahtnalp,onavereceiniveonulkenin padiahyapacanvaateder.Rstem,UlatnyolgstermesiileBeyazdevi maarasndagndzvaktiuykudaykenyakalarveldrr.93Minyatrde,metinde anlatldgibiRstemin,gndzvaktimaaraiindeBeyazdevildrdan grlmektedir.Ulatfigrnnaacabalolaraktasviridehikayedekianlatmla rtmektedir. Yaymlanmamtr. 93 Firdevs, a.g.e.,C.II, s.92-151. 34 Katalog No.:5 (Res.15) Yaprak No.:120 b Minyatrn Konusu:Siyavuun ateten gemesiMinyatrn ls:6.6 x 7.8 cm Minyatrn Tanm: Minyatr metnin arasna yerletirilmitir. stte sada yedier satrdan oluan iki stun, solda birer satrdan oluan iki stun, altta ise er satrdan oluandrtstunyeralr.Stunlarnbudzenleniiyleminyatrnkapladalan kademeli bir grnm kazanmtr.

Sahnenin merkezinde beyaz elbiseli Siyavu, atnn zerinde krmz ve altn renklialevlerinarasndangemektedir.Yerdeyananodunlardankankrmzve altnlaboyalalevler,hemateinscaklnbelirtmektehemdedekoratifbiretki brakmaktadr.Siyavuunsolundasarayyeralmaktadr.Saraynkemerli balkonundan babas Keykvus ve onun kars Sdbe, olay izlemektedir. Sarayn ift kanatl ahap kaps zerinde okunamayan bir kitabe yer alr. Kahverengi konturlarla oluturulankapnnevresindekivebalkonkatnnevresindekitulalargeometrik dzendedizilmitir.Sarrenklitepezeminikahverengikonturlasnrlandrlmtr. Tasvirde doaya aithi bir unsur yoktur. Gkyz altnla boyanmtr. Resim-Metinlikisi:Siyavuunatetengemesikonulubuminyatr,ehnme tasvirlerinin bir dier popler sahnesidir. Hikayeye gre Keykvusun kars Sdbe, veyoluSiyavuaaktr.Siyavuiseonunaknakarlkvermemektedir.Buna ok sinirlenen Sdbe, Siyavuun kendisine ak olduunu ileri srerek Keykvusu tahrikeder.Keykvus,Sdbenindorusyleyipsylemediinianlamakve Siyavuun masumiyetini test etmek iin, Siyavuu bir denemeye tabi tutar. Siyavu atetengeecektir.Eermasumsaateonuyakmayacaktr.Siyavu,alevleronu yakmadanalevlerarasndangemeyibaarr.BuolaySdbe,saraynn balkonundan Keykvus da darda atnn zerinde seyreder.94

94 Firdevs, a.e.,C. II, s.456-499. 35 MetindekianlatmagreKeykavusunolaydardaizlemesineramen minyatrde Keykavus, balkonda Sdbe ile birlikte tasvir edilmitir.95 Yayn:NeziheSeyhan,SleymaniyeKtphanesindekiMinyatrlYazma Eserlerin Katalou, stanbul, 1991, s.394, res.128. 95Gner nala gre ilk kez Trkmen ehnmelerinde rastlanan, Keykvusun at stnde gsterilecei yerde sarayn balkonunda Sdbenin yannda gsterildii anlatm benimseyen tasvir tarz, ne zaman veneredeortayaktbilinmeyen,kkenibelliolmayanbirikonografyadr.Szkonususahnenin ikonografyasylailgilidahaayrntlbilgiiinbkz.Gnernal,TopkapSarayMzesindeki ehnmeYazmalarnnMinyatrlerizerindeAnalitikalma,(YaynlanmamDoentlik Tezi), stanbul niversitesi, stanbul, 1972, s.434-443. 36 Katalog No.:6 (Res.16) Yaprak No.:131b Minyatrn Konusu : Siyavuun Efrsiybn nnde Gersiyuz ile guy ve evgn oynamas Minyatrn ls:8.4 x 8.7 cm MinyatrnTanm:Minyatrmetninaltndayeralr.Metinsekizersatrdan oluandrtstundanolumaktadr.SayfannsakenarndaBeirAamhr seilmektedir. Kaln konturlu bordo ile glgelendirilmi tepenin snrlad clz ot kmeleri ileoluturulansarzeminzerindenplandaiki figrevgnoyunuoynamaktadr. Bu figrler sahnenin n plannda bir yay izmektedir. Soldaki figrn arkasnda yer alan,rglgvdezerinesoanbiimlitepelikletalandrlanikistundanoluan kale altnla boyanmtr. At zerindeki oyuncular denekleriyle kk topa vurmaya almaktadrlar. Gkyz altnla boyanmtr. Resim-Metin likisi : ehnmedeki hikayeye gre, Efrsiybn damad Siyavuu sevmeyenveonukskanan,EfrsiybnkardeiGersiyuz,Siyavuuevgn oyununa96daveteder.Siyavutopaokglbirvuruyaparvetoportadan kaybolur, sanki gklere karr. Bu vurutan sonra ordusuna dnerek hadi bakalm, alanayrypgeinguyveevgnnbanadiyebuyurur.ranlpehlivanlaralana yrypoyunuoynamayabalarlarveTuranllarnelindentopukaparlar.Siyavu, ranllarngalipgelmelerineoksevinir.97MinyatrdeEfrsiybnhuzurunda SiyavulaGersiyuzunkarlklguyveevgnoynamasveSiyavuuntopa vurduu an tasvir edilmitir. Yaymlanmamtr. 96evgnoyunuiinbkz.FeyziHalc,evgn,TDVslamAnsiklopedisi,C.8,stanbul,1993, s.294-295. 97 Firdevs, a.g.e., C.III, s.83-92. 37 Katalog No.:7 (Res.17) Yaprak No.:198a Minyatrn Konusu:Rstemin Ekabusu ldrmesi Minyatrn ls:9.1 x 7.8 cm Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. steki stunlar drder satrdan, alttaki stunlar ikier satrdan olumaktadr. Kompozisyonpemberenklizeminzerindeyeralr.Zeminisnrlayankaln konturlu,dilimlitepekrmzylaglgelendirilmitir. Zemindeince fradarbeleriyle oluturulmukkimenlerinyansrayeryerkrmziekli,iriyapraklbitki kmeleriyeralr.RstemEkabusuokuylaldrmtr.Ekabuseliyarasnn zerindeyerdeyatmaktadr.SahneninaltndasadaRsteminEkabustannce ldrdat,Ekabusaparalelolarakyatmaktadr.Krmzgiysisizerinde kahverengi zrh olan Rstemin banda da aslan postundan bal grlr. Tepenin gerisineikisisaaikisisolayerletirilenmiferliaskerfigrlerisahnedesimetri salamlardr. Gkyz maviye boyanmtr. Resim-Metinlikisi:HerkesemeydanokuyanEkabusadlbirsava,ranl kahramanlaraseslenir,hangisininkendisiylesavaacansorar.Kahramanlyla vnenRehhamortayaatlrveEkabusuokyamurunatutarfakatEkabusun elikzrhsayesindeoklaronaetkietmez.GrzyledeEkabusuldremeyen Rehhamkorkudandaadorukaar.BunasinirlenenTs,Ekabuslakarlamak iin ordunun ortasndaki yerinden atn srerek meydana atlr. Hem Ekabusa hem deRehhamngszlnesinirlenenRstem,Tsudurdururvekendisiyaya olarak Ekabusun karsna kar. Rstem nce hasmnn ok gvendiiatna bir ok atar ve atn yere devirir. Dehete kaplan Ekabus, Rsteme oklar art arda atmaya balar.HibirokvcudunaisabetetmeyenRsteminattbirok,Ekabusun gsnden girer ve belkemiinden kar. Ekabus orackta lr. Olay Turan ve ran ordularnn nnde cereyan eder.98 98Firdevs, a.g.e., C.IV, s.94 -100.38 Minyatrdesahneninsaaltkesindemetindeanlatldekliyle, askerleringzlerinndeEkabusunRstemtarafndanldrlenat,sahnenin merkezinde Rstem ve Rstem tarafndan henz ldrlm olan Ekabusun kendisi grlmektedir. Yaymlanmamtr. 39 Katalog No.: 8 (Res.18) Yaprak No.: 235b Minyatrn Konusu: Rstemin Bijeni kuyudan kurtarmas Minyatrn ls: 8.1 x 9 cm Minyatrn Tanm: Minyatr sekiz satrl drt stunlu metnin altnda yer alr. Sahneninzeminiyanlardanyukardorudaralp,ortadayazveminyatr ayranereveyedayananyuvarlakhatl,dilimlibirtepedenoluur.Sahnenin kahverengizeminizerindeclzotkmeleriyeralr.Kompozisyonunennnde ortada karanlk bir kuyunun iinde Bijen grnr. Bijen, kendisini kurtarmaya gelen RsteminyukardanuzatthalatbirucundantutmaktaveRstemedoru bakmaktadr.Rsteminayanndibindekuyudankardbyktayeralr. Rstemin siyah giysisi zerinde her zaman giydii kahverengi zrh ve banda aslan postundan bal bulunmaktadr. Sahnenin sanda yars ereve ile kesilmi beyaz giysiliMenije,sevgilisiBijenebakmaktadr.Sahneninsolundaiseyinebirisinin yarsereveilekesilmisavafigrBijenebakarakkonumaktadrlar. ereveyle kesilen figrn olduka ypranm ve yrtlm giysisinin altndan nceki sayfannyazlarokunmaktadr.ndeyeralankahverengigiysilifigrnsoleliyle Bijeni iaret etmesi ve tm figrlerin gen oluturan dizilii dikkati kuyu iindeki Bijene ekmektedir. Resim-Metinlikisi:BijenvearkadaGrbinyabandomuzlarnldrdkten sonraTurandakibirelenceyerinegiderler.OradaBijen,Efrsiybnkz Menijeyerastlar ve iki gen birbirlerine ak olurlar. Menije Bijenden ayrlmamak iinhizmetilerineballakarkbayltcbirilayapmalarnemreder.Yaplanbu karm Bijene iirir ve onu baylttktan sonra gizlice kendi sarayna gtrr. Haber Efrsiybn kulana geldii zaman, kral ok kzar ve Gersiyuzu, Bijeni kendisine getirmekle grevlendirir. Efrsiyb, huzuruna getirilen Bijeni lme mahkum etmek ister. Fakat Pirann araya girmesi ile baka bir ceza vermeyi uygun grr. Bijen ba aabirkuyuyasallandrlrvekuyununazbirkayaparasilekapatlr. Menijedeplakolarakkuyununbanasevgilisiniseyretmeyegetirilir.Busrada olundan bir haber alamayan ve bu duruma telalanan Giv derdini Keyhsreve aar. 40 DnyaygsterenkadehinebakanKeyhsrev,oradaBijeninkuyuiinde sallandrlm olduunu grr. Hemen Rsteme haber salan ve onu yanlarna aran GivveKeyhsrev,RstemdenBijenikurtarmasnricaederler.Rstemtccar klnda Pirann sarayna gider. randan bir tccar geldiini duyan Menije, hemen ona koar ve Bijeni kurtarmasn rica eder. Rstem beraberinde gelen yedi savas ilebirgeceBijeninyardmnakoar.Menijeoduntoplaypateyakarakgeceyi aydnlatr.RstemtekbanaAkvandevintadenilenkocatakuyununazndan oynatarak, Bijeni kuyudan kurtarr.99 EsasfigrleriRstem,Bijen,MenijeveRsteminyedisavasndanibaret olanbuhikayeresmeaktarlrken,figrlerinbazenbiribazenbirkahikayeden silinmitir. ncelenen eserde, yedi tane olarak belirtilen savalarn sadece tanesi tasviredilmitir.plakolarakanlatlanMenijedetamtersinetamamenkapalbir elbiseyle tasvir edilmitir. Yaymlanmamtr. 99Firdevs,a.g.e.,C.IV.,s.252-353.RsteminBijeniKuyudanKurtarmassahnesiehnmenin ensktasviredilenhikayelerindendir.Bukonununenerkentasviri,XIII.yzylatarihlendirilen Seluklu devri bir keramik kupann zerinde yer ald belirlenmitir. Bkz. G.D. Guest, Notes on the Miniatures on a Thirteenth Century Beaker, Ars Islamica, IX, 1943, s.148-152. 41 Katalog No.: 9 (Res.19) Yaprak No.: 264 b Minyatrn Konusu: Gderz ile Pirann sava ve Pirannldrlmesi Minyatrn ls: 9 x 8.8 cm Minyatrn Tanm: Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. stte sadakiilkstunsekizsatrl,ikincistundrtsatrl,ncvedrdncstunlar ikiersatrldr.Stunlarnbueklibasamaklbirgrnmyaratmaktadr. Minyatrn altndaki drt stun er satrdan olumaktadr. SahnederanpehlivanlarndanGderzinTuranpehlivanlarndanPiran ldrmesitasviredilmitir.Pehlivanlarnmcadelesieflatunrenklibirzemin zerindegemektedir.Zeminkalnkonturlubirtepeilesnrlandrlmtr.Sahnede saaltkedensoltepeyedoru,gri,yeilvekahverengisngerimsikayalartasvir edilmitir.Kayalkalanndndakalanblmclzotlarla,iriyapraklarnarasnda uzuntekieklimotiflerdenolumaktadr.Ayrcakayalararasndankurudallar kmaktadr.Solstkedekayalarnzerinde,lmekzereolanPiranbulunur. AlttasolelindekihanervesaelindekikalkanilePiranadorusaldryageen, Gderzyeralr.Gderzinyzgeliigzelboyanmtr.Gderzinkahverengi giysisizerindeyeilzrhvemiferivardr.Kalkankrmzrenktedir.Gkyz altnla boyanmtr. Resim-MetinlikisiveKarlatrma:HikayeyegreranllarveTuranllar arasndaki saysz savalardan birinde ordular her zamanki gibi kar karya gelir ve savadurumualnr.SavancesiranlpehlivanGderznekarvekartarafa meydanok