127

Biuletyn Sekcji Dipterologicznej Polskiego Towarzystwa Entomologicznego DIPTERON Bulletin of the Dipterological Section of the Polish Entomological Society

ISSN 1895–4464 Tom 33: 127-135 Akceptacja: 23.12.2017 Wrocław 28 XII 2017

Muchówki (Diptera) rezerwatu halofitów Owczary w Dolinie Nidy

Flies (Diptera) of the Owczary halophyte reserve in the Nida Valley

ANDRZEJ PALACZYK * & ANNA KLASA **

*Instytut Systematyki i Ewolucji Zwierząt PAN ul. Św. Sebastiana 9, 31-049 Kraków

e-mail: palaczyk@muzeum.pan.krakow.pl

**Ojcowski Park Narodowy, Ojców 9, 32-045 Sułoszowa

e-mail: a.klasa@opn.com.pl

ABSTRACT: In the "Owczary" halophyte reserve 161 Diptera species have been found till now (107

of which were recorded for the first time during the current research), including 14 halobionts and

halophils. Three species of halobionts: Dolichopus (Macrodolichopus) diadema HALIDAY, 1832

(Dolichopodidae), Melieria omissa (MEIGEN, 1826) and Melieria picta (MEIGEN, 1826) (Ulidiidae)

were recorded from southern Poland for the first time too.

KEY WORDS. Diptera, Poland, saline habitats, halobionts, diversity, species composition

DOI: 10.5281/zenodo.1133685

WSTĘP

W warunkach przyrodniczych Polski, o klimacie stosunkowo chłodnym i wilgotnym

śródlądowe naturalne zbiorowiska halofitów występują sporadycznie. Spotykane są one

jedynie w siedliskach, w których istnieje ciągłe zasilane słonymi wodami wypływającymi ze

źródeł. W naszym kraju naturalne siedliska zasolone występują stosunkowo licznie

w Wielkopolsce i na Kujawach, nad dolną Nidą w rejonie występowania gipsów (źródła

siarczano-słone) oraz rzadziej na Podkarpaciu.

Rezerwat słonoroślowy Owczary w Niecce Nidziańskiej jest jedynym tego typu obiektem

chroniącym zbiorowiska halofitów w południowej części Polski. Znajduje się on na terenie

Szanieckiego Parku Krajobrazowego we wsi Owczary, gminie Busko-Zdrój.

mailto:palaczyk@muzeum.pan.krakow.plmailto:a.klasa@opn.com.plhttps://zenodo.org/record/1133685#.WkUcwGjiaM8

128

Jest to rezerwat typu florystycznego o powierzchni 0,61 ha. Utworzony został w 1959

roku w celu zachowania, ze względów naukowych i dydaktycznych, źródeł solankowych

wraz z występującą w otoczeniu florą i fauną halofitową. Rezerwat jest położony wśród pól

uprawnych, w niewielkim obniżeniu terenu, ograniczonym od południowego wschodu

i północnego zachodu skarpami skałek gipsowych. Kotlinka z niewielkim, swobodnie

rozlewającym się po niej ciekiem wodnym, zasilanym przez siarczano–słone źródło zajmuje

centralną część rezerwatu (Ryc. 1). Źródło siarczano-słone znajduje się u podnóża skarpy po

północno-zachodniej stronie rezerwatu. Wypływająca woda rozlewa się w kotlince, tworząc

bajorka, w których najliczniej występują halofity: komonicznik skrzydlatostrąkowy

(Tetragonolobus maritimus), nostrzyk ząbkowany (Melilotus dentata), sitowie nadmorskie

(Bulboschoenus maritimus), muchotrzew solniskowy (Spergularia salina), przewiercień

cienki (Bupleurum tenuissimum), komonica wąskolistna (Lotus tenuifolius) oraz żywokost

czeski (Symphytum bohemicum). Na skarpach otaczających kotlinkę w obrębie ogrodzenia

występuje murawa kserotermiczna Talictro-salvietum pratensis (Ryc. 2).

Z rezerwatu Owczary wykazane zostały dotychczas 54 gatunki muchówek. Dane o nich

znajdują się w trzech publikacjach: TROJAN (1974) oraz SZADZIEWSKI (1979, 1983).

RYC. 1. Rezerwat Owczary – zbiorowisko halofitów.

FIG. 1. Owczary reserve – saline habitat.

MATERIAŁ I METODY

Badaniami objęto cały teren rezerwatu w obrębie ogrodzenia, a więc obszar solniska

i fragmenty murawy kserotermicznej (Thalictro-Salvietum) na skarpach otaczającej solnisko.

Owady poławiane były siatką entomologiczną, metodą czerpakowania i „na

upatrzonego”.

129

Specjalną uwagę zwrócono na stanowiska wypływu słonej wody. Ponadto w tabeli

zestawiono wszystkie gatunki wykazane do tej pory w literaturze z terenu rezerwatu.

Kryteria podziału na grupy ekologiczne przyjęto za SZADZIEWSKIM (1983):

- halobionty: gatunki występujące wyłącznie w siedliskach zasolonych, zarówno

morskich, jak i śródlądowych (do nich zalicza się również gatunki nie związane

bezpośrednio ze słonym środowiskiem, lecz żerujące wyłącznie na określonych

gatunkach roślin będących halobiontami)

- halofile: gatunki występujące głównie w siedliskach zasolonych, lecz spotykane (na

ogół mniej licznie) również w innych typach środowisk (np. w otoczeniu źródeł

mineralnych, na młakach, podmokłych łąkach, itp.)

- halokseny: występujące w siedliskach zasolonych przypadkowo, zalatujące

z okolicznych środowisk lub odbywające tutaj cały cykl życiowy, lecz występujące

głównie w innych środowiskach (najczęściej eurytopy); do haloksenów należą

również gatunki muchówek, których larwy rozwijają się na roślinach nie będących

halofitami (np. na trzcinie).

RYC. 2. Rezerwat Owczary – murawa kserotermiczna Thalictro-salvietum pratensis.

FIG. 2. Owczary reserve – xerothermic grasslands Thalictro-salvietum pratensis.

130

WYKAZ GATUNKÓW

TAB. Wykaz muchówek (Diptera) rezerwatu Owczary.

TAB. Checklist of flies (Diptera) of the Owczary nature reserve.

Hb – halobiont; Hph – halofil; Hx – haloksen

gatunek/species

SZADZIEWSKI

1983

badania własne grupy

ekologiczne

ecological

groups

solnisko

saline habitat

murawa

kserotermmiczna

xerothermic

grasslands

1 2 3 4 5

TIPULIDAE

Nephrotoma appendiculata (PIERRE) * Hx

LIMONIIDAE

Dicranomyia danica KUNTZE * Hx

Dicranomyia sera (WALKER) * Hb

Phylidorea lineola (MG.) * Hx

Erioconopa trivialis (MG.) * Hx

Symplecta stictica (MG.) * Hph

Molophilus pleuralis DE MEIJERE * Hx

Rhypholophus bivittatus (LOEW) * Hx

PTYCHOPTERIDAE

Ptychoptera contaminata (L.) * Hx

PSYCHODIDAE

Panimerus similis (TONNOIR) * Hb

DIXIDAE

Dixella aestivalis (MG.) * Hx

CULICIDAE

Aëdes dorsalis (MG.) * * Hph

CHRONOMIDAE

Metriocnemus hirticollis (STAEG.) * Hx

Chironomus aprilinus MG. * Hb

Chironomus plumosus (L.) * Hx

CERATOPOGONIDAE

Serromyia morio (F.) * Hx

Culicoides manchuriensis TOKUNAGA * Hph

Culicoides salinarius KIEFF. * Hph

Atrichopogon infuscus GOETGH. * Hx

BIBIONIDAE

Bibio ferruginatus (L.) * Hx

Bibio marci (L.) * Hx

ANISOPODIDAE

Sylvicola fenestralis (SCOP.) * Hx

RHAGONIDAE

Rhagio scolopaceus (L.) * * * Hx

Rhagio tringarius (L.) * Hx

Chrysopilus flaveolus (MG.) * Hx

STRATIOMYIDAE

Stratiomys chameleon (L.) * * Hx

Oplodontha viridula (F.) * * Hx

Nemotelus brevirostris MG. * * Hb

131

1 2 3 4 5

Nemotelus nigrinus FALL. * * Hx

Nemotelus pantherinus (L.) * * Hx

Chloromyia formosa (SCOP.) * Hx

Microchrysa polita (L.) * Hx

TABANIDAE

Chrysops ceacutiens (L.) * Hx

Atylotus rusticus (L.) * * Hx

Tabanus maculicornis ZETT. * Hx

Tabanus bromius L. * * Hx

Haematopota pluvialis (L.) * * Hx

ASILIDAE

Dioctria atricapilla MG. * Hx

Dioctria cothurnata MG. * Hx

Dioctria hialipennis (F.) * Hx

Leptogaster cylindrica (DE GEER) * * Hx

Epitriptus cingulatus (F.) * Hx

Tolmerus atricapillus (FALL.) * Hx

EMPIDIDAE

Empis livida L. * * * Hx

Empis opaca (MG.) * Hx

Empis nigripes F. * Hx

Empis stercorea L. * Hx

Empis trigramma WIED. * Hx

Empis tessellata F. * Hx

Hilara chorica FALL. * Hx

Rhamphomyia longipes (MG.) * Hx

Rhamphomyia nigripennis (F.) * * Hx

Phyllodromia melanocephala (F.) * Hx

Dolichocephala irrorata (FALL.) * Hx

HYBOTIDAE

Hybos culiciformis F. * Hx

Tachydromia connexa MG. * Hx

Platypalpus minutus (MG.) * Hx

Platypalpus niger (MG.) * * Hx

Platypalpus pallidicornis COLLIN * * * Hx

Platypalpus pallidiventris MG. * Hx

DOLICHOPODIDAE

Dolichopus brevipennis MG. * Hx

Dolichopus campestris MG. * * Hx

Dolichopus excisus LOEW * Hx

Dolichopus notatus STAEGER * Hx

Dolichopus ungulatus (L.) * * Hx

Macrodolichopus diadema (HAL.) * Hb

Hercostomus chrysozygus (WIED.) * Hx

Sciapus longulus (FALL.) * Hx

Tachytrechus notatus (STANNIUS) * Hx

Hydrophorus bipunctatus (LEHMAN) * Hx

Thinophilus ruficornis (HAL.) * * Hb

Peodes forcipatus LOEW * Hx

Trypticus bellus LOEW * Hx

Rhaphium zetterstedti (PARENT) * Hx

132

1 2 3 4 5

Syntormon pallipes (F.) * Hph

Syntormon rufipes (MG.) * Hx

Achalcus flavicollis (MG.) * Hx

Chrysotus femoratus ZETT. * Hx

Chrysotus gramineus (FALL.) * Hx

Chrysotus suavis LOEW * Hx

Campsicnemus curvipes (FALL.) * Hx

Campsicnemus picticornis (ZETT.) * Hx

Campsicnemus scambus (FALL.) * Hx

LONCHOPTERIDAE

Lonchoptera bifurcata (FALL.) * * Hx

PIPUNCULIDAE

Tomosvariella geniculata (MG.) * Hx

Tomosphariella sylvatica (MG.) * Hx

Dorylomorpha rufipes (MG.) * Hx

Eudorylas fuscipes (ZETT.) * Hx

SYRPHIDAE

Volucella bombylans (L.) * Hx

Volucella pellucens (L.) * Hx

Platycheirus granditarsa (FORSTER) * Hx

Platycheirus clypeatus (MG.) * Hx

Scaeva pyrastri (L.) * Hx

Eupeodes corollae (F.) * Hx

Syrphus ribesii (L.) * Hx

Episyrphus balteatus (DE GEER) * * Hx

Sphaerophoria rueppelli (WIED.) * Hx

Sphaerophoria scripta (L.) * * Hx

Eristalis arbustorum (L.) * Hx

Eristalis tenax (L.) * * Hx

Helophilus pendulus (L.) * Hx

Eristalinus aeneus (SCOP.) * Hx

Myatropa florea (L.) * * Hx

Syritta pipiens (L.) * Hx

Microdon devius (L.) * * Hx

CONOPIDAE

Thecophora distincta (WIED.) * Hx

Thecophora pusilla (WIED.) * Hx

Myopa buccata (L.) * Hx

Myopa occulta WIED. * Hx

Sicus ferrugineus L. * Hx

MICROPEZIDAE

Micropeza corrigiolata (L.) * * * Hx

PLATYSTOMATIDAE

Rivellia syngenesiae (F.) * Hx

OTITIDAE

Herina frondescientae (L.) * Hx

Melieria omissa (MG.) * Hb

Melieria picta (MG.) * Hb

Ceroxys urticae (L.) * Hx

TEPHRITIDAE

Dithryca guttularis (MG.) * Hx

133

1 2 3 4 5

Urophora quadrifasciata (MG.) * Hx

Chaetostomella cylindrica (R.-D.) * Hx

Terellia ruficauda (F.) * Hx

Acanthophilus helianthi (ROSSI) * Hx

Tephritis cometa (LOEW) * Hx

Trupanea stellata (FUESSLY) * Hx

SEPSIDAE

Sepsis cynipsea (L.) * Hx

Sepsis punctum F. * Hx

SCIOMYZIDAE

Pherbelia nana (FALL.) * * Hx

Elgiva solicita (HARRIS) * Hx

Limnia unguicornis (SCOP.) * Hx

Psacadina vittigera (SCHINER) * Hx

Tetanocera sylvatica MG. * Hx

LAUXANIIDAE

Lauxania cylindricornis (F.) * Hx

AGROMYZIDAE

Cerodontha denticornis (PANZER) * Hx

Cerodontha phragmitophila HERRING * Hx

ANTHOMYZIDAE

Anthomyza sordidella (ZETT.) * Hx

Typhomyza bifasciata (ZETT.) * Hx

OPOMYZIDAE

Opomyza florum (F.) * Hx

Opomyza germinationis (L.) * * Hx

Geomyza tripunctata FALL. * Hx

SPHAEROCERIDAE

Copromyza stercoraria (MG.) * Hx

Limosina humida (HAL.) * Hx

Limosina modesta (DUDA) * Hx

EPHYDRIDAE

Notiphila annulipes STENHAMMAR, 1844 * Hx

Notiphila riparia MG. * Hx

Notiphila uliginosa HAL. * Hx

Hydrelia maculiventris BECKER * Hx

Hyadina humeralis BECKER * Hx

Parydra coarctata (FALL.) * Hx

Parydra cognata LOEW * Hx

Scatella stagnalis (FALL.) * Hx

Scatella tenuicosta COLLIN, 1930 * Hx

DROSOPHILIDAE

Scaptomyza pallida (ZETT.) * * Hx

CHLOROPIDAE

Homalura tarsata MG. * Hx

Cryptonevra flavitarsis (MG.) * Hx

Lasiosina albipila BECKER * Hx

SCATOPHAGIDAE

Scatophaga stercoraria (L.) * * * Hx

Chaetosa punctipes (MG.) * Hx

134

1 2 3 4 5

MUSCIDAE

Limnospila albifrons (ZETT.) * Hb

Schoenomyza litorella (FALL.) * Hx

Coenosia pygmea (ZETT.) * Hx

Coenosia sexnotata MG. * Hx

Coenosia tigrina (F.) * Hx

Z rezerwatu Owczary wykazano dotychczas 161 gatunków muchówek (w tym 107

stwierdzonych po raz pierwszy w trakcie obecnych badań), z których czternaście związanych

jest z siedliskami zasolonymi (9 halobiontów i 5 halofili). Trzy gatunki halobiontów

(Dolichopus (Macrodolichopus) diadema (HALLIDAY), Melieria omissa (MEIGEN), Melieria

picta (MEIGEN) nie były wcześniej podawane nie tylko z terenu rezerwatu, ale również

z południowej części Polski. Stanowi to 16,8% wszystkich halobiontów i halofili

stwierdzonych dotychczas na terenie naszego kraju i przeszło 20%, po odliczeniu

halobiontów morskich występujących wyłącznie na wybrzeżu Bałtyku. W porównaniu

z innymi solniskami Polski jest to wartość średnia. Na niektórych stanowiskach zasolonych na

Kujawach i w rejonie Zatoki Gdańskiej występuje przeszło dwa razy więcej halobiontów

i halofili, np. w Górkach Wschodnich koło Gdańska stwierdzono 32 gatunki,

a w Inowrocławiu – Mątwach aż 37, ale np. w Ozorkowie koło Pełczysk w województwie

łódzkim znanych jest tylko siedem.

Spośród halobiontów i halofili stwierdzonych w rezerwacie w trakcie badań stosunkowo

najliczniej występowały Melieria omissa, Dolichopus diadema i larwy Aëdes dorsalis,

pozostałe były znacznie rzadsze, a niektóre z nich (np. Nemotelus brevirostris i Thinophilus

ruficornis) od czasów badań przeprowadzonych przez SZADZIEWSKIEGO (1983)

prawdopodobnie stały się mniej liczne. Być może zjawisko to spowodowane jest zarastaniem

solniska przez trzcinę, ponieważ wymienione wyżej obydwa gatunki żyją na podmokłych,

słonych łąkach wśród niskiej roślinności zielnej, bądź wysładzaniem, spowodowanym

odprowadzaniem wody z okolicznych pól na teren rezerwatu.

W rezerwacie w Owczarach nie stwierdzono dotychczas szeregu halobiontów z rodzin

Dolichopodidae, Ephydridae i Thetinidae, które są dość liczne na innych solniskach naszego

kraju. Występują one najczęściej w miejscach pozbawionych roślinności, na mokrej glebie

lub na szlamie przy brzegach słonych wód. Siedlisk takich praktycznie nie ma na terenie

rezerwatu. Z kolei brak niektórych gatunków fitofagicznch (np. Campiglossa plantaginis,

Phytomyza asteris, Liriomyza fasciola) spowodowany jest nieobecnością roślin żywicielskich

(w tym przypadku Aster tripolium). Ponadto prawdopodobne jest również wykrycie jeszcze

przynajmniej kilku gatunków związanych z solniskami w trakcie dalszych badań.

Od czasu badań przeprowadzonych przez SZADZIEWSKIEGO (1983) stan zbiorowiska

halofitów uległ znacznemu pogorszeniu. Główny problem stanowi zarastanie obszaru solniska

przez trzcinę i stopniowe wysładzanie siedliska, spowodowane zarówno zmniejszeniem

wydajności słonego źródła oraz odprowadzaniem na teren rezerwatu słodkich wód

z okolicznych pól. W latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku zasolenie wody w źródle

wynosiło 0,8% (SZADZIEWSKI 1983), a obecnie tylko 0,25% (TRZCIŃSKA-TACIK, dane

niepublikowane). W przypadku trzciny być może jakieś efekty dałoby okresowe wykaszanie

(np. dwa razy do roku), bardziej skuteczne byłoby prawdopodobnie sztuczne zasalanie

solniska, co jakiś czas solą (NaCl). Trzcina w miejscach silnie zasolonych rozwija się

135

nieprawidłowo lub nie występuje. Należałoby również rozważyć ograniczenie dopływu wody

słodkiej z pól.

Zachowanie rezerwatu solniskowego Owczary w dobrym stanie jest szczególnie ważne,

ponieważ jest to największy i najciekawszy tego typu obiekt w Niecce Nidziańskiej.

Pozostałe solniska w tym regionie ulegają stopniowej degradacji i zanikowi prawdopodobnie

z powodu obniżania się poziomu wód gruntowych. W rejonie dolnej Nidy, w pierwszej

połowie XX wieku było 14 funkcjonujących słonych źródeł, w latach osiemdziesiątych

stwierdzono siedem, a w roku 1994 zaledwie cztery (TRZCIŃSKA-TACIK 1987, 1995).

LITERATURA

SZADZIEWSKI R. 1979. The immature stages of two halobiont Diptera, Dicranomyia sera

(WALKER) (Limoniidae) and Parascatopse litorea (EDWARDS) (Scatopsidae). Pol. Pismo

Entomol. 49(2): 385-388.

SZADZIEWSKI R. 1983. Flies (Diptera) of the saline habitats of Poland. Pol. Pismo Entomol.

53(1-2): 31-76.

TROJAN P. 1974. Przegląd faunistyczny Stratiomyidae (Diptera) Polski. Fragm. Faun. 20: 15-

28.

TRZCIŃSKA-TACIK H. 1988. Halofity nad dolną Nidą. Zesz. Nauk. UJ, Pr. Bot. 17: 133-154.

TRZCIŃSKA-TACIK H. 1995. Monitoring halofitów nad dolną Nidą. Materiały konferencji

i sympozjów 50 Zjazdu PTB. Kraków: 419.