f:o I k I o rl e, deb i y at halkbilim• ileti~im • antropoloji_ • arkeoloji • sosyoloji • mOzi~oloji • tarit

0<; AYLIK K0LT0R DERGiSi (: ISSN 1300~7491 GiLT: 13 SAYI: 52 2007/~

Sahibi: UEM (ULUSLARARASI Egitim-Ogretim, Basm-Yaym Ltd. ~ti.) Gene/ Yaym Yonetmeni : Metin Turan

Sorumlu Yazti§leri MOdOrO : Dort.Dr. Faruk GOrtiO Kapak Fotograft: Aydin Durdu (Fo)klor Ara~t1rmac1lan Vakf1 ar~ivi)

Akademik Dam~ma ve HakelJ'l Kurulu Prof.Dr. Ahmet Gokbel (Cumhuriyet UIJ.iversitesi)

Prof. Dr. Biile1J.I Yorulmaz (Yakrn Dogu Univers~esi) Prof. Dr. Ali Osman OztOrk (<;anakkale Onsekiz Mart Universitesi)

Prof. Dr. Asker Kartan (Ankara Qniversitesi) · Prof. Dr. Ala Atun (Yakrn Dogu Univer¥tesi)

Prof. Dr. Celil Garibglu Nagiyev (Baku Asya Unversitesi) Prof. Dr. Edip Gunay (Istanbul Tekni_!( Universitesi)

Prof. Dr. Erman Artun (Qukurov1! Universitesi) . Prof. Dr. Esma ~im~ek (Farat Universitesl)

Prof. Dr. Fuat Bozkurt (Akdeni~ Onversitesi) Prof. Dr. Gulsu_n Par!ar (Gazi Unjversitesi)

Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara_Universitesi) Prof. Dr .. Ha~im Karpuz (Sel!;:uk Uni.versi.tes~) Prof. D_r. llhan Ba~goz (100. Val OnLversatesa)

Prof. Dr. tlhan Tomanbay (Hacettepe Un_iversitesi) Prof. Dr. lsa. Habibgeyli (Nahcivan Devl!!l Universitesi)

Prof. Dr. Ismail Ozturk (Dokuz Eylul Universitesi) . Prof. Dr. Kurtulu~ Kayah (Ankar~ Universitesi)

Prof. Dr. Beki! Onur (Ankara Unive[Sitesi) Prof. Dr. Mehmet Olmez (Yaldaz Te_knik Universitesi)

Prof. Dr. Muhan Bali (Kultur Universitesl) Prof. Dr. Muharrem Caferli (Nahcivan Devlet Universitesl)

Prof. Dr. Musa Ya~ar Saglam(Hacettepe Universitesi) · Prof. Dr. Namak Ac;akgoz. (Mugl<!_ Universitesi)

Prof. Dr. Nuran Elmaca (Dicle IJniversitesi) Prof. _Dr. Oktay Belli (Istanbul Univ!!rsitesi)

Prof. Dr. Ozkul <;obanoglu (Hacettepe Universitesi) Prof. Dr. Taner Timur (Ankara !,lniversitesi) Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesi)

Prof. Dr. Tiilay Ugu_zman Er (<;anakkale Onsekiz M~rt Oniversitesi) Prof. Dr. Zaler Onler (<;anakkale Onse.[liz Mart Universitesi)

Doc;. Dr. Ahmet A~gan (Dicle Ufliversitesi) Doc;. Dr. Aynur Koc;ak (Kocaeli Universitesi)

Doc;. Dr. Blrsen Karaca (Ankara Oniv~rsitesi) Doc;. Dr. F. Belkas Kumbetoglu (Marmara Ufliversitesi)

Doc;. Dr. Dilek Batislam (Uiuslararasa Kat?.rts Universitesi) Doc;. Dr. Hande Birkalan (Yeditep~ Universitesi)

Doc;. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi) Doc;. Dr. Mustafa Oral (Akdeniz Oniversitesi)

Temsllcilikler: Antalya: Ali Aksu!, istanbuf. Vural Yaldmm- Ayhan Aydrn, Kars: Sail Kuc;uk, Kayseri: Bayram Durbilmez Kocaeli : Esat Harmanca

Yonetlm Veri ve Yaz1~ma Adresi . Konur Sokak 36/13, 064:10 K1zalay-Ankara Tel: (312) 425 39 20 Belge9: (312) 417 57 23

www.folkloredebiyatorg E-posta: folkloredebiyat@gmail.com

Abone Ko~ullan _ Yurtir,i Y1lhk (Postalama ucreti dahil): 100 YTL

Eski Aboneler ve Ogrencllere Sayasa: 15 YTL • Yalhk (Postalama ucretl dahil): 60 YTL Avrupa l9in Sayasa: 20 EURO • Yalhk Abone Bedeli(Postarama Ocreti dahil): 80 EURO

Amerika lc;in Sayasa: 25$ • Yllhk Abone Bedeli (Postalama Ocreti dahil): 100 $

Abone bedelinin Melin Turan a_(lana 104233 numarah pasta c;eki hesabana ya da TOrkiye i~? Bankasa Me~rutiyet $ubesi'ndeki Uluslararasa Egitim·Ogretim Ltd. ~t'nin 4213·854796 numarah hesaba yataralaral<, dekontun adres·

. imize gonderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz yal ic;indeki liyat arta~larandan etkilen~ezler.)

folklor/edebiyat'ta yayamlanan yazalar MLA Folklore Bibliyography iyinde kaydedilmektedir.

Baskr. Ba~kent Kli~e&Matbaacahk, Bayandar Sokak 30/C Ankara yerel sOreli yay1n

Baskaya verili~? tarihi: 10.10.2007

--------folklorledebiyat, cilt:13, Sayt: 52,200714 ---------

MUSLUMANIARJl.ANIATIIAN YOKSUUUK: • • •

I~HI~)IJ~N ISI.Jl~IIN lrl~ ISI.Jl~ll llilSININ • •• •

YOKSUJ .. J .. 1JI{ SOYI..I~)II

"Dogrusu mallanmz ve ~ocukla­rmiZ sizin i9Jt bir imtihandu. Biiyiik miikafat ise Allalt'm ya­

. nmdad1r" (Tegabiin Suresi, 15).

HUiya Dogan*

mi, toplumun kendini, kendi ~mda yeniden kurgulamast olarak go­en Durkheim, dini inaru~larm, ritiiellerin, tabu-totemlerin anlamayx

·-~· saglayacak ~odeller sundugunu belirtir. Ona gore kutsal olarun kay­nagx i9iel degildir, kutsal nesneler ve amblemler, simgelerdir} Model olu~turma konusunda dinlerin ikili ozelligme di.kkat ~eken Clifford Geertz, dinin hem anla­ma}'l saglayan, hem de davr~lan orgiit.leyen bir model kaynagx alma ozelligme dikkat ~eker.

Geertz'in "insanlarda gii~lii, kapsamlt, uzun siireli ruh halleri ve motivasyon­lar olu~turan, genel bir varol~ diizeyindeki kavra~larx formiile eden ve bu kav­ra}'l~larx ve ruh hallerini e~siz bir bi~imde ger~ek<;i gosteren bir olgusalltk havasty­la donatan semboller sistemi"2 olarak tarumladtgt din, tarih boyunca insanlarm anlam vermekte zorlandtgx olgulan a~tklamak i~ ba~vurabilecekleri onemli refe­ranslan ol~turmu~tur ve olu~turmaktadrr. Ya~amx, oliimii, ba~artsiZltgx, yoksul­lugu, bereketi, doganm dongiisiini.i, di.inyadaki varolu§umuzu anlamlandrrmada dinsel a~amalar insanlara yol gostererek psikolojik anlamda onlan rahatlatma

• Erciyes Universitesi i1e~im Fakiiltesi Radyo Sinema ve Televizyon BOliimii Ar~bnna Gorevlisi.

217

folklor/edebiyat

i~levini i.istlenmi~ ve hem de onlann davram~lanm, di.i~iinme bi~lerini diizen­

leyen kllavuzlar olarak gori.ilmi.i~ti?"· Hayah daha anlamh ve ya~amlrr kllma ve psikolojik bir rahatlama saglama

adma din bu a~lldamalar~ yaparken elbette bazt olgul'an dt~anda btraktr, bazllan­m on plana ~tkanr. Acaba dinin i.istlendigi bu konum, insanlann da. bazt ~eyleri goz ard! etmelerine ~ned en olur? Din konusu, kendi ba~n1a bir·analiz nesnesi ol­maktan ~ok; toplumsal baglam i~inde incelenmedi!. "$iipl1esiz Raqbin, diledigi kimsenin nzkmz geni~Jetir, diledigmi de daraltii. <:;iinkii 0, kullarmm her llalill­den l!aberdard1r; her §eyi ]Jakkzyla gorendir" (el-isra Suresi, 17), derken Kur'an,

yoksullugun maddi di.inyadaki nedenlerinin iistUnii orten bir yakla~lffil benimse­melerine mi neden olur insanlann? <;ah~mada islamiyet'in yoksulluk soylemi in­celenerek, Mi.isli.imanlara anlatllan yoksulluga ele§tirel bir bakt§ geli§tirilmeye ~a­h~tlacakhr. Bunu yaparken, ozellikle yoksullugun islam diinyasmda en c;ok konu­~ulup tarh~tldtgt donem olan Ramazan aymda, islami ~evrelere yakm bir gazete olan Zaman'm * yoksulluk konusundaki haberler i.izerinde:n gori.ilebilecek soylemi ile pratikte ya~anan islam-yoksulluk ili~kisi de incelenecektir. Tuchrrian'm one si.irdi.igu gibi haberler iizerinde c;al~tlmayt hak eder; ~iinkii onlar, ic;i.nde ya~adt­gimiZ gerc;ekligin kavrantlmasmda esash bir rol i.istlenirler:Haber goz boyaytcl ol­sa bile, onun me~rula~brmaya c;ah~hgt di.inya oyle degildir.3 Dolaytsiyla ~ok a~a­mau bir gerc;eklik in~ast soz konusudur. Birincisi dogrudan kutsai kitap aractltgty­la anlatllan bir yoksulluk olgusu, ikincisi dini kaynaklardan yola c;tl<arak bakl~ ac;t­st geli~tiren, bu anlayt~I peki~tiren ya da yeni olgularla o giine adapte olmasmt saglayan ve medya pratikleri i~erisinde i.iretilen ikincil bir in~a. Hayatuu dini kay­nakh ac;tklamalarla anlamlandrran ~iler, ozellikle Ramazan aymda bu iki kayna­gm olu~turdugu anlam di.inyastyla srkhkla kar~1 kar~1ya gelmektedir vese§itli di­ni riti.ieller dolaytStyla da kimi zaman bu siirecin mi.idahilleri.nden olmaktadtr.

Din konusunda ele§tirel bir yakla§Imdan soz edildiginde, Marks'm bu konu­daki gori.i~leri, genel bir c;er~eve c;izmek ic;in son derece onemlidir .. Marks ic;in din ikincil bir olgudur ve so~yoekonomik ko~ullara bagm1hdrr. Bu nedenle ancak di­ne hayat veren ko§ullar doni.i~tiirilldi.igu zaman onun iistesinden gelinebilir:4

"0, kitlelerin afyonudur ... insanlarm mutluluk yamlsamas1 olan d.iJ1in orta­dan kaldm~mas1, onlarm gerrek mutluluklan it;in gereklidir. Ko~uldan dolay1 ya­mlsamalardan vazget;me istegi, 'yamlsamalar gerektiren bir ko~ul'dan vazget;me istegidir. i~te bu nedenle, geli?memi~ bi~miyle din ele~tirisi, l1alesi din olan 'ac1 vadisi'nm bir ele~tirisid.ir ... Dm yalmzca .iJ1san kendi t;evresinde donmedigi siire­ce insamn t;evresmde donen, gert;ek olmaya11 bir giine~tir".

Dolaytsiy!a Marks, ~ah§mamn genel bakt§ a~tSim yansttacak ele~tirel c;erc;eve­yi, dinin yabanctla~tmcr ozelligini vurgulayarak ~izmi~ oluyor. Sistemik bir sorun alan, tarihsel si.irec; ic;erisinde c;e§itli varyasyonlanyla kar§tmtza ~tkan yoksulluga dinsel a~tklamalarla yakla§tldtgmda; yoksullugu yaratqn problemler ve bunlarla

218

folklor/edebiyat

koktenci bir §ekilde rniicadele etme yollan; hatta oncelikle yoksullugun olmad1~ bir diinya (bu diinyaJI) tahayyillii, neredeyse irnkanslZ hale gelrnektedir.

islam dininin yoksulluk a¢darnalan islam dinin~e yoksullugun a~lk bir tanmum bulmak zordur. ihtiyac;larm1 arz

edemeyenler ya da zengin olrnayanlar ~eklinde c;izilen yoksul-zengin aynmrnm bir tarafm1 olu§turan ki§ilerdir yoksullar.

islam dininde yoksulluk, Allah tarafmdan verili bir kimlik gibi gori.iiunekte­dir. BaZllan yoksul dogar ya da yoksul olur. <;iinkii Allah onun oyle olmasm1 uy­gun gormii§tiir ve onu yoksullukla smamaktad1r:

"0, sizi yeryiiziiniin halifeleri yapan, size verdi@ ~eylerde, sizi imtihan etmek i~in kiminizi derecelerle kiminizin iistiine pkarand1r" (el-En'fim, 6).

islam dini zenginligi, mal-rniilk edinrneyi c;all§ma ve risk esasma baglam1~trr. "insanlann becerileri farkh oldugu, c;ocuk ve servetler bir irntihan arac1 say1ldigt ic;in, servette mutlak e§itlik amac;lanmarru~hr"s. islam kitabma gore Allah, yeryii­zi.ini.i ihsanlanyla donatrn1~trr. Bazuan bunlan degerlendirecek yeteneklere sahip­tirler ve bu ihsanlardan faydalanrnanm yolunu bulurlar; bazuan ise bunlardan na­siplenemez. Dolayisiyla islam' da yoksulluk, kirni zaman verili bir kirnlik olmarun di§mda daha c;ok bireysel ba~ansiZllklara baglarur. Ba~annrn srrn da yine Allah ta­rafmdan verilmi§ kirni yeteneklere sahip olrnadad1r ancak her ko§ulda c;ah~mak, islam dininde yiiceltilir:

//Allah nzk lwsusunda kiminizi kiminizden iistiin k1ld1" (en-Nahl, 16)

"Allal1l1ikmeti diledigine verir. Kime hikmet verilirse, ona pek ~ok l1ayu ve­rilmi? demektir. Ancak ak1l sallipleri dii~iiniip ibret ahrlar" (Bakara Suresi, 269).

"Allal1'111 sizi, birbirinizden iistiin klldzg1 ~eyleri (ba~kasmda olup sizde alma­yam) hasretle arzu etrneyin. Erkeklerin de kazandlklarmdan nasipleri var, kadm­larrn da kazand1klanndan nasipleri var. Allah'tan liitfunu isteyin; §iiphesiz Allah l1er ~eyi bilmekte~ir" (Nisa Suresi, 32).

"Rahmetinden otiirii Allah, geceyi ve giindiizii yarath ki geceleyin dinlenesi­niz, (giindiiziin) onw1 fazlu kereminden {rlZkmiZl) arayaslll1Z ve §iikredesi1liz" (Kasas Suresi, 73).

"Bilsin ki insan ifill kendi ~ah~masmdan ba§ka bir §ey yoktur. Ve ~ali§mas1 da ileride goriilecektir. Sonra ona kar~1iigi tastamam verilecektir. Ve §iipllesiz en son van§ Rabbinedir" (Kamer Suresi, 39-42).

"Eo§ kaldw m1 heme11 ba§ka i§e koyul ve yalnlZ rabbine yonel" (el-in§irall Su- . resi, 7-8).

Yoksullugt.m ne kadar tehlikeli olabilecek bir sorun oldugu islam dininde de bilinrnektedir ve bozgunculuk, yagmaCJhk ~iddetle engellenmeye c;ah~1hr. Fakir­lik, zengin olacak yetilere sahip olmamaya baglamr ve daha fazlasuu istemek, ~ey­tani bir arzu olarak gori.ili.ir.

"$eytan, sizi fakirlikle korkutuyor ve size ~irkin-hayfis1Ziig1 emrediyor. Allah

219

folklor/edebiyat

ise, size kendisinden bagJ$lama ve bol ihsan vaat ediyor" (Bakara Suresi, 268). "Allah'rn sana verdiginden altir_et yurdww iste; ama diinyadan da nasibini

unutma. Allah sana il1san ettigi gibi sen de (insanlara) iyilik et. Yeryiiziinde boz­

gunculugu arama" (Kasas Suresi, 77). "Allah kullarrna liitfikardu·, diledigini rlZI.klandmr" ($ura Suresi, 19).

Diinyarun nimetlerinden faydalanabilmek, yukandaki ayetlerde goriildiigu iizere ~iikredilesi bir durumdur ancak bunlardan yoksun olanm diinyevi beklen­tileri aytplanmaktachr.

"Kim altiret kazanam istiyorsa onun kazanCllll arhrmz. Kim de diinya karlJU istiyorsa ana da diinyadan bir ~eyler veririz. Fakat 011un ahirette bir nasibi olmaz" ($ura Suresi, 20).

Tiim bu yoksulluk a~tklamalarmm 6tesinde, islam'daki ahiret inanc1, diinyevi

olandan nasipl~nemeyenler i~in kanaat etmenin ve sabrr gostermenin en kuvvetli motivasyon kaynaguu ol~turmaktachr.

"Kim diinya miikafatJIU isterse (bilsin ki) diinyarun da altiretin de miikafah

Allah katmdad1r" (Nisa Suresi, 134).

Ramazan ayt, islam diinyas1 i~ yardunla~manm on plana ¢ng1 kutsal aylar­dandrr. islam dininin yoksullugun ~6zii.miine ili~kin olarak, yarchm temelindeki pratiklerinin en yogun olarak gozlemlendigi donemdir ayru zamanda. "Ramazan ay1, insanlara yol gostericinin ve dogroyu egriden ayun1anm a9k delilleri olarak Kur'an'rn indirildigi aydu" (Ba.kara, 185). Bu ay boyunca oru~ tutan Miishiman­

lar, a~ insanlara yardun etme konusunda dayaru~ma ic;ine girerler. 0 nedenle ~a­~mada Zaman gazetesinin Ramazan aymdaki ekonomi ve yoksullukla ilgili ha­

berleri inceleme konusu olm~tur. islamiyet'in yoksulluk soyleminden soz ederken son olarak dogrudan o~asa

da "kadm yoksullugu" ile ili~kisi de belirtilmelidir. islam, maddi ve kamusal ala­ru erkeklerin denetimine vermektedir, hatta a~a~daki ayetlerden de anla~Ilacag1 iizere 6zel alan dahil olmak iizere ya~amm her alamnda bir erkek egemenligi soz konusudur. Erkeklerin yara~tan kaynakh iistiinliigune dayandmlan bu yapt­landrrmarun sorgulanmas1 da engellenmi~tir.

"Allal1 size, ~ocuklani_UZ hakkmda, erkege, kadrnrn paymm iki misli (miras vermenizi) emreder." (Nisa, 11).

"Allall'rn insanlardan bir klsmm1 digerlerine iistiin lalmas1 sebebiyle ve mal.,

larrndan harcama yaptJ.klan i~in erkekler kadmlarrn yonetidsi ve koruyucusudur. Onun ifin Saliha kadmlar itaatkardu. Al/all'm kendilerini korumasma kar$111k gizliyi (kimse gormese de namuslanru) koroyucudurlar. Ba$ kaldumasrnda11 en­di$e ettiginiz kadmlara ogut verin, onlan yataklarda yalruz buakm ve (bunlarla

yo/a gelmezlerse) doviin. Eger size itaat ederlerse artlk onlann aleylline ba§ka bir yol aramaym; ~iinkii Allah yiicedir, biiyiiktiir" (Nisa, 34).

Bu durum, kadtrun ekonomik alandan ~e:kilmesini ongoriir. Kadrrun maddi

220

folklor/edebiyat

olarak varb.gt erkege baglannu§hr. Dolaytstyla toplumun·genelinde gozleyebilece­gimiz ekonomik alandaki erkek egemen yap1, dul kalan ya da bo§anan bir kadlill, bu anlamda soonhh f?ir siirecin bekledigini gostermektedir. Ancak yine de zaruri hallerde bo§anmalan sab.k verilir. ·

"Eger (e$ler) ·birbirinden aynhrsa Allah, bol nimetinden her birini zenginle?tirir (dige­

rine muhta~ olmaktan kurtanr); Allah'l!J liitfu geni$, 11ikmeti biiyiiktiir" (Nisa, 98). "Sizden o.Jiip de (dul) e?ler buakan .kimseler, zevcelerinin, evlerinden pkanlmadan, bir

y1la kadar bJrakt1klan maldan faydalanmalan lwsus.unda (sagllklarmda) vasiyet etsinler. Eger o kadmlar (kendiliklerinden) pk1p. giderlerse, kendileri l1aklanda yaptlklan me$ru

?eylerden size blr gi.inal1 yoktur" (Bakara Suresi, 240). . "Kadmlara mehirlerini" goniil nzas1yla verin; eger goniillw?lugu ile o mehrin bir kls­

mmJ size baffl?larlarsa onu da afiyetle yeyin" (Nisa, 4).

DolaylSlyla boyle bir c;en;evede, ornegm e§ini terk eden ya da bir §ekilde evin­den aynlan kadm, maddi a<;~dan bir giivence sahibi degildir. Ancak, muhakkak bo§anmasmt gerektiren bir durum soz konusuysa; ".fillah oniint1 ac;acak, rnaddi ac;tdan zor durumda b1rakmayacakhr". Elbette tarihte oldugu gibi maddi anlam­da erkeklere bagb. olmayan kadmlar giiniimiizde de mevcuttur. Yapdan tespit, ge­nel anlamda islam dininin c;izdigi toplum modelinden kayna~m almaktadrr.

· Bir de fakirligm nedenleri konusunda c;e§itli kaynaklarda islam peygarnberi­nin hadisi oldugu belirtilen 16 rnaddelik bir liste yer almaktachr. ihtiyac;tan fazla ab.§veri§ yapmay1 vurgulamak adma "pazarda ah§veri§ siiresini uzun tutmak" maddesi, hastallga neden olacak ban davram§lan engellemek amacuu ta§Iyan ba­ZI yasaklar ve yapllan i§e Allah'm adnu anarak ba§lama zorunlulugu dt~mdaki maddelerin yoksullukla ili~kisini kurmak zordur.

"Ciiniip olarak yemek yemek. Ekmek ufagm1, hor goriip basmak. Biiyiiklerin oniinde yiiriimek. Babaslni ve anaslni ad1yla c;agtrrnak. Defi hacet yapb~ yerde, temizlemeden abdest almak. c;ana~ ve c;omlegi, ytkamadan yemek koymak. Elbisesini iistiinde dikmek. Ac; iken sogan yemek. Yiiziinii elbisesi ile silmek. Evinde orii.mcek brrakmak. Sabah narnazm1 kllmca mescidden acele c;ikmak. Pazara, erken gidip, gee; donmek. Babaya ve anaya, kotii duada bulurunak. Yemek kaplanru ac;Ik btrakmak.

221

folklor/edebiyat

Bir i~ yaparken besmele c;ekmemek. Zaruretsiz ayakta defi hacet gqrmek" ."

islam dininin yoksulluk i<;in ~ozii.m onerileri Bu boliimde islam kitabmm, bilinen bir islami kurulu~un yardun .pratiklerinin

ve islamct bir parti ile idare edilen hiikiimetin yoksulluk konusundaki baz1 c;ah~­malarma yer verilerek egemen islam soylemindeki yoksullukanlaYI~mm pratikte­

ki goriiniimiine bakdacaktu. islam dini, adil bir duzenin olmad1~m, (bu diinyada) olamayacagmt, zengin-

ligin ve yoksullugun di.inyevi bir smav oldugu savt temelinde pek c;ok ayette ac;lk­·lar. Ancak yoksullugun getirecegi tehlikelerin de ciddi boyutlara ula~mamas1 amactyla toplumda gene! bir huzur ve ban~ ortam1 yaratma c;abasmdadrr. "Onla­nn malmda ihtiyac1111 arz eden ve arz edemeyen yoksullar ic;in bir Hak vardzr." (Zariyat,19). Burada sozii edilen gelir daguunmdaki bir e~itlik talebi degil, zekat gibi kurumlarla da ayrmhh bic;imde diizenlenen bir ba~, yardundrr.

"Sadakalar (zekatlar) Allah'tan bir farz olarak ancak yoksullara, dii~­kiinlere, (zekat toplayan) memurlara, goniilleri (islam'a) Jsmdmlacak olanla­ra, Otiirriyetlerini satUJ alll1aya rall~an) kolelere, bor~ulara, Allalt yolunda ~all~1p cihad eden/ere, yolcuya mahsustur" (Tevbe, 60).

Daha derinlikli bir inceleme yapddt~nda zekat kurumunun islam'da bir yeni­

den da&hm modelini olu~turdugu dii~iinillebilir. Ancak giiniimiizde egemen alan islam anlayt~ma bakhguruzda mallarmm 1/40'ini vermek ~oyle dursun, yar­dtm ehni~ olmarun yarathgt bireysel hazza yonelik ayetler, yardtm anlaYI~mda asil belirleyici olan motivasyon kaynaguu olu~turuyor gibidir.

"Onlar ki zekab verirler ... i~te asJl, bunlar varis olacaklardJr, Fir­

devs'e varis olan bu kimseler, orada ebedi kabcJdu:" (Mii'minun, 4, 10, 11).

islam dininin yoksulluk soyleminin pratikteki goriiniimleri konusunda c;alt~­malanyla dikkati c;eke~ Deniz Feneri Demegi, incelemeye deger yaygmhkta bir faaliyet aranma sahiptir. Deniz Feneri Demegi'nin "iyilik hareketi" ad1yla yoksul­

luk konusunda yaphg1 c;ah§malar 2003'teki bir sempozyumla devam etmi~tir. "Tiirkiye, kendini muhafazakar ve geleneksel olarak tanunlayan bir toplurn yapt­sma sahiptir. Bu durum, toplumsal sorunlann bu tanun iizerinden ha.reketle c;o­zi.ilmesi geregmi ortaya koymaktadrr"7 sunu~uyla ba~Jayan sempozyum sonuc; bildirgesinde, kiireselle~me siireciyle birlikte yoksullugun arth& kabul edilerek c;ozi.im onerileri iizerinde durulm~; yoksullugun c;ozi.imiine yonelik olarak yapt­lacak c;ab~malar acil, orta vadeli ve uzun vadeli miidahale programlan ~eklinde

derlen~tir.

222

folklor/edebiyat

Acil eylem plamru, tek c;ah alhnda toplanan yardtm kurulu~lannm gJ.da, sag­hk, giyirn, yakacak, bannma konulanndaki il1tiyac; sahiplerine yaptlacak yardun­lan ol~turmaktadtr .. Yolsuzluk da yoksullugun oncelikle miicadele edilmesi ge­reken nedenlerinden biri olarak .gosterilmi~tir. Ytlhk 5-6 milyar dolar arasmda bir meblaga tekabiil ettigi belirtilen zekat, fitre, adak, kurban bagt~laruun onemine

deginihni~, bag1~m vergiden dii~mesi esastyla siirekli hale getirilmesi fikrinde bu­lu~ulmu~tur. Boylelikle sivil kurulu~larm biitc;eleri biiyiitiilecek ve kayttll ekono­

minin geli~mesi saglanacakhr. Orta vadeli miidahale prograuu, aile ve akrabab.k temelinde var alan gelenek­

sel yardtmla~ma ve daya~ma bic;imlerinin muhafazasuu saglamak amaciyla ai­lenin l<;orunmast ve istihdam arhrtCl yahrtmlann te~vik edilmesi iizerinde odak­lanmaktadlr. STK'larm yardrm ve dayaru~madaki etkinliklerinin arhrtlmas1, yar­

dun kanununun yeniden diizertlerunesi giindeme getiri.lmi~tir. Uzun ~adede ise tiim muhtac; kesimleri ic;ine alacak bir sosyal kanundan soz

edilmekte; uluslararas1 ticaretin arhnlmast ic;in giimriik tarifelerinin indirilmesi, istihdam alanlan ve i~ imkanlan yaratma, dengeli bir gelir dagthrm saglama, ye­ralh zenginliklerini degerlendirme gibi gorevler devletin yoksulluk konusunda yapmas1 gerekenler ba~hgmda yer almaktadrr. Sempozyumda islam dininin zen­ginlik ve yoksulluk kar~lSmdaki tavruun, islami uygulamanm giiniimiiz zengin­lik tiirleri kar~tsmda yeni bir algtlayt~la tarihimizde onemli roller oynayan vaktf­

lar ile birlikte degerlendirilmesinin geregi vurgulan~hr. Sempozyumda ele alman bic;imiyle yoksulluk, bir gelir dii~iikliigu ve istill­

dam sorunu, yardunlarla hafifletilebilecek bir olgu gibi ele ahnmaktadrr. Ele all­nan c;oziim onerileri, yoksullardan c;ok yahnmctlarm ilgisini c;ekecek gibi goriin­mektedir. En azmdan Tiirkiye'nin Giimriik Birligi'ne dahil olduktan sonra ya~adt­gt mali slkmhlar bilinmekteyken, yoksullugun c;oziimii ic;in one siiriilen "giimriik

tarifelerinin indirilmesi" maddesi de iyilik hareketinin amao konusunda dii~iin­diiriicii bir noktayt olu~turmaktadtr.

Yoksulluk konusu Tiirkiye'de, muhafazakar bir parti olan AKP hiikiimetinin

de giindemine gelmektedir. Ozelle~tirme c;ah~malanna ve yabanct sermaye giri~i­ne agtrhk veren parti; yoksullugu istil1dam sorunu gibi ele almakta; liderleri ara­

oltgtyla "ta~1 soop suyunu c;lkarma, pazarda su satarak gec;im saglama" gibi bir soylemle yoksullugu bireysel ba~anstzhkla ozde~le~tirmektedir. Parti liderinin kendisi, kimi zaman orr plana c;tkardtgt gec;mi~i ve Kastmpa~ah kirnligiyle, smtf at­lama mitini canh tutan bir model olarak kar~mmzda durmaktadrr.

Yine yoksulluk konusunda, son zamanlarda fakirligm c;aresi gibi gosterilen ve

Banglade~li bankao Muhammed Yunus'a Nobel Ban~ Odiilii kazandrran mikrok­redi projesinin de Tiirkiye' de uygulanmast konusunda c;ah~malar yaptlmaktadtr. AKP Diyarbakrr milletvekili Aziz Akgiil'iin kurucusu oldugu (Soros'un Ac;tk Top­lum Vakh tarafmdan desteklenen) Tiirkiye israh Onleme Vakh eliyle, Oiyarbaku

223

folklor/edebiyat

pilot bolge se9}erek uygulamaya sokulm~tur.' Konuyla ilgili «;~malar; oncelik­le belli bir gelir dii.zeyinin altmdaki yoksullan kapsamamas1, geri odeme konu­sundaki soo takip ve uyan sistemi, yii.ksek faiz oranlan gibi nedenlerden otiirii mikrokredi sisteminin yalruzca enformel sektorii. dii.zenleme projesi oldugunu gostermektedir. "Bu yapllandumaiun hedefi, kapitalist ekonomi.nin ~im alanla­n ~mda ya§ayan ya da bu ekonomiye dahil olmast 'rantabl' olmayan yoksullan, ·

kendi imkanlanyla piyasa mekanizmalarma dahil'etmektir11•9

DolaytStyla islam kitab1, pratikteki uygulamalar ve islamct hii.kiirnetin soyle­miyle birlikte olu~an hakim islam anla)'l§I, evrensel bir sorun olarak yoksuUugu

kavramada yeterli bir c;en;eve t;iziyor gibi gori.inmemektedir.

Peki. yoksulluk? Yoksulluk ve ozellikle kii.reselle§me sii.recindeki yoksullugun gorii.nii.mii ko­

nusunda yapllan baz1 t;all§rnalar, diinyevi bir sorun olarak yoksullugu anlarnada elveri§li bir tarihsel ve kavramsal zemin sunmaktadrr.

10 Arallk 1948'de kabul edilen insan Haklan Evrensel Beyannamesi, insan haklan illlali olarak yoksullugun onemine deginmektedir: yoksullukla miicadele hayrrseverlik degil yii.kiimlilliiktii.r. Ay§e Bugra bu ciimlede iki onemli onkabul oldugunu belirtir. Yoksulluk bir gelir dii§iikliigu sorunu degil, ekonomik, sosyal,

saghk hizmetleri, egitim yoniinden topluma e§it kabhmm engellenmesidir ve yok­sullugun c;ozii.mii it;in siyasi bir irade gerekmektedir.111 Yoksullugun biiyiime ve is­tihdam sorunu gibi ele almc:bgt iilkemizde ise yardrmlar, bagt§lar (elbette bir i§e yaramakla birlikte) sosyal politika onlemlerinin oniinde yer almaktadrr. "Gonilllii yiikiimliilii.k, yiikiimliiliiklerin yerine getirilmedigi bir ortama me§ruiyet kazandt­racak yonde i§liyor".11 Dolayts1yla islam c;erc;evesindeki ve hakim anla}'l§la ortii­§en bir yoksulluk anlayt§l c;oziim gibi gorii.nmemektedir.

Yoksulluk c;ok c;e§itli baglamlarda nedenleri ve sonu?anyla birlikte tarh§ll.an bir konudur. Ancak genellikle ikinci Diinya Sava§I'ndan sonraki yoksulluk, bir in­

san haklan meselesi olarak da, daha farkh bir baglamda incelenmektedi/ .. <;iinkii bu donemde yoksulluk Az Geli§mi§ Dlkeler'le ozde§le§tirilerek akademik alanla birlikte uluslararas1 kurulu§lann da ilgisini c;ekecek boyutta artml§br. Oncelikle akademik boyutunun (Geli§me iktisad1) babnm modernizasyon c;all§rnalanndan bagrmslZ olmadJgtru vurgulamak gerekmektedir. "Geli§me iktisac:b'nm· az geli§­

rni§lik sorununa kar§l onerdigi c;oziim yolu ternelde, devlet onderligmde, sanayi­le§meyi on planda tutan, fiziksel sermaye birikimine dayab ve dl§ yardlmlardan medet uman bir biiyiime yakla§uruyd1. H1Zh biiyiimenin olumlu etkileriyle uzun donemde c;oziim ii.retilecekti."1z Ancak Paul Hirst ve Grahame Thompson "Kiire­selle§me Sorgulamyor" adh kitaplannda 1960 ve 70'lerde uygulanan bu luzh bii­yiirne projesinin ozellikle Latin Amerika gibi iilkelerde geri kalml§hgt yeniden ii.reten iki siirec;le birlikte geli§tigini soylerler: Birinci olarak krrsal ekonornini

224

fo lklor/edebiyat

onemli boliimiiniin dt~lanmas1 soz konusuydu. Buna kusal yoksulla~ma ve koy­liilerin gelirlerindeki dii~ii~ veya goreli azah~ e~lik etti. ikin.ci olarak bu durum topraktan ka«;~a ve kusal yoksul kesimin ~ehirlere go«; etmesine neden oldu. Bu da, kentli yoksul bir kitlenin ortaya «;lkmast gibi yan etkileri olan, «;ogu sektorde biiyiimeyi geciktiren, kentsel gelirin dii~iik diizeyde kalmasma yol a«;an ~siz is­tihdam edilen bir varo~ suufi yarath. Bu siire«;ler diizenli kentsel k.itle iskarunm saglanmasm1 ve yeterli altyapmm olu~turulmasnu imkansiZ klhyor. Soz konusu politikalar geni~ tabanh biiyiime i«;in zorunludur; bunun i«;in gereken on ko~ullar da U«;iincii Diinya Olkeleri'nin biiyiik ktsmmda eksiktir.n

70'li yillarm krizleriyle sekteye ugrayan bu yakla~rm "Azge~~ illkelerin 80'11 yillardap itibaren artan ol«;iilerde IMF ve Diinya Bankas1 giidiimiinde neoliberal po­litikalarm yoriingesine girerken gerileme siirecine ~tir."HDaha once de belirtil­digi iizere uluslararasl kurulu~larm, ozellikle Diinya Bankast'nm yoksulluk ilgisi Za­man i«;ffide ar~br. Ancak bu ilgi «;ok farkh yakla~rmlarla ortaya ~br. $enses bunu ii«; lanl.ma noktas1yla birlikte ii«; doneme aymr: "Bunlardan birincisi 70'li, ikin­cisi 80'li, ii«;iinci..isii ise 90'h yillann ba~larma rastlamaktadrr.""'Bu aynmlan ve ilgi-

- nin kaynagmdak.i farklan ~oyle sualayabiliriz: 70'lerde komiinizm korkusuyla az g~~ illkelere yapuan yardrmlarla yoksullugun giindeme getirilmesi, 80'Ierde komiinizm tehlikesinin ge«;mesiyle birlikte yoksullugun giindemden dii~i..iriilmesi ve bu yardrmlarm 'd~ bor«;' krizine «;evrilerek az geli~~ iilkelere neoliberal politi­kalann dayahlmas1, 90'larda ise hat safhaya ula~an yoksulluk kar~ISmda bu politi­kalan "insani bir «;ehre"1

" ye biiriindiinne «;abas1yla yoksullugun ele ahnmas1. (Ge­~mekte olan iilkelerin uzun vadeli 6denmemi~ bor«;lan 1970' de yakla~lk 62 rnilyar dolar diizeyindeydi. Bu miktar 70'ler boyunca yedi kat artarak 481 milyar dolara ula~h ... 90 ylhna gelindigindeyse bu bor«; 1226 milyar dolan buluyor. 96'dak.i Diin­ya Bankas1 Raporu'na gore 2 trilyondan fazlaY Chossudovsk.i, uluslararas1 kuru­lu~larm yapiSal uyum programlanyla birlikte yoksullugu bu donemlerde ele alma­smm ~ borcu arbrmaktan ba~ka ~e yaramad!gmt vurguluyor: "Eski bor«;lann 6denmesine doniik olarak verilen, uygulanan politikalara dayah krediler, bor«; sto­kunun artmasma katklda bulunur. Ticaret liberalizasyonu (ki bunun saglanmast, ge~mekte olan iilkelere dayablan temel politikadu) odemcler dengesi krizini agrr­la~tmr. Yerli iiretimin yerini ithalat ahr ve bu ithalahn siirdiiriilmesi i«;in yeni acil krediler saglamr." 1~ Samir Amin'in dikkati «;ektigi nokta ise kapitalist sistemin tekel­ci sermaye ve periferinin a~m somiiriilen k.itleleri arasmda olrnaya ba~layan temel «;eli~kisinin bu kez merkez miicadele i«;in «;evreye dogru kaymas1 gereginin yeniden yapilanma politikalanyla inkar edildigi ve suuf «;lkarlanrun oniine ulusal «;ll<arlan koydugudur!~ Chossudovsk.i'nin kemer slkma siireci dedigi bu dongii, Tiirkiye'de de yabanctSl olmad!gtm!Z bir siire«;tir. 80'lerde benimsenen neoliberal politikalarla luzh bir ozelle~me ve d~a a<;llma siirecine giren Tiirkiye'nin durumu ilerleyen yil­larda da diger ge~mekte olan iilkelerden farkh ge~memi~tir.

225

folklor/edebiyat

Devlet ozellikle 1990 sonras1.yillarda ulusal ekonominin yonlepdirilmesi i~le­vini tamamen yitirmi~ ve bir topyekiin reform stratejisi"ile makroekonomik istik­ran yeniden olu~turabilmek yerine, ekonominin birikim onceliklerini dogrudan dogruya klsa vadeli d1~ sermaye giri~lerinin ozendirilmesine dayandrrarak, klsa siireli ve yapay biiyiime kazanunlan iizerine kurmay1 tercih etmi§tir. Bu tercih ulusal ekonomiyi tamamen konjonktiirel ve d1~sal olgulara bagunh hale getirmi~ ve ekonominin lasa ~evrimli, mini biiyiime-kriz-istikrar sarmallanna sokulmasma neden olmu~tur.~ ·

Bu tablonun 2000'e gelindiginde yaratb~ durum yoksullugun Tiirkiye'deki goriiniirnii a~.ISlndan olduk~a karamsar bir tablo ~izmektedir.

Kamunun tamanuyla egitim, saghk gibi sosyal altyapt alanlanndan ~ekilme­siyle orta suuflardaki bozuklugun yaplSal ve daha kallc1 olarak Tiirk toplumsal ya­~amma damgastru vuracagm1 ongormek kehanet olmayacakbr. Bu durumda top­lumsal emegin marjinall~mesi siirecinin daha da derinle~mesi ka~trulmaz olacak­hr. Boylece bir yanda elit ve ozelle~tiril~ saghk ve egitim hizmetlerinden yarar­lanan daha dar bir kesim.in artan refah payt, obiir yandan da dogrudan dogruya kendisi.rli i~ bor~ ve faiz odemelerinin rnul1asebesiyJe Sll.11TJandl.IliU§ bi.r kamu biit­~esinden yeterli pay almaktan uzak, rnarjinalle~mi~ ytgmlarm birlkmi§ sorunlan ile ugra~an bir toplumsal bol~iim a~maz1 ile kar~1 kar§tya kalmaca8J a9kbr.21

Bu nokta<;Ia islam dininde goriilen "yoksul ve zengin" ikili aynmmm yoksul­luk konusundaki ~~malardan ~lkanlan ~e~itli kavramlan da kar~tlamadt8J belir­tilmedir. Yoksulluk iizerine yap1lan ~all~malar, ~ah~lian yerdeki yoksullugun oz­giinliigiine, bala~ a~1sma ve yoksullugun boyutuna gore mutlak, goreli, nobetle~e, oznel, kuralslZ, smtfalb yoksulluk gibi kavramlarla kar~1 kar~1ya kalmamlZa ne­den olmaktadlr.

Yoksulluk haberlerine bakarken Habere il~kin klasik Marksist a~lamalar, haberin tarih yazimma benzer ~e­

kilde i~ledigini, ~e~itli a~Iklamalarla biitiinliiklii tek bir hikaye yazdtguu ve olay­larm rastlanbsalli8J goriini.i~ii ardmda biiyiik bir anlahyt in§a ettigmi ·vurgula­maktadrr. Ve bu biiyiik anlahnm baskm stmflara hizmet ettigi vurgulanarak, bu anlatmm liegemonik yanda~Ian sorgulanmaktadrr.:!Z ileti~im alarundaki anadamar yakla~1mlar ise haberleri ve medyayt dordiincii gii~ olarak goriirler, ona toplum­sal bir sorumluluk yiiklerler. Bu i~levselci yakla~lffi i~de halkl bilgilendirme, yo­netim alarun1 denetleme, vatanda~larla arasmda koprii kurma gibi gorevleri var­drr medyanm. Ancak ele~tirel ~alJ~malar gostennektedir ki, ger~ekliklerin farkh boyutlarmm se~ilip yeniden in~a edilmesiyle olu~turulan haber metinleri, ~ogu zaman egemen soylem ~en;evesinde kapanan bir anlam iireticisidir.

Stuart Hall' a gore kitle ileti~im ara~Jan gruplann ve smlflann obiir gruplara ve smillara ili~kin bir hayat, anlam, pratik ve deger imgesi in~a etmelerinin teme-

226

folldor/edebiyat

li ile <;agda~ sermaye ve uretim ko~ullan alhnda daha karma~lk hale gelen ve bo­liik por\iik par\alardan olu~an toplumsal bi.itiinli.igun <;ogulcu bir bi.itiin olarak kavranabilrnesi i9fl gereken imgeleri, temsilleri ve di.i~i.inceleri saglamaktan, gide­rek daha \Ok sorumlu hale gelmektedir.23

Sozi.i edilen · toplumsal biitiinlii.k sorunsah klasik kuram.larda altyap1 ve i.istya­pt metaforu ile tammlamp ili~kilendirilirken, Althusser bu bi.itiinli.igu ekonomik, politik ve ideolojik di.izeylerin birbiri kar~tsmdaki gorece ozerkligi ve ideolojik di.izeyin bir bi.itUn olarak toplumsal sistemi yeniden i.iretme j~levi \er\evesinde kuram.la~tmr.2~ Buna gore ideoloji "aygttlar if¥indeki riruelleri gomillrni.i~ olarak ya~anan, ve esas olarak \aguma/ adlandirma mekanizmast olarak \ah~an bir olu­~um i\~de" ortaya \).kar. ideoloji ozneleri adlandmr ve <;agmr; Ti.irk, Mi.islilinan, ogrenci, asker, kadm, genf¥, anne vb. Ozneler bu rirueller i~deki pratikler aract­hgtyla, adlandm:na, kar~tlama, ibadet etme, oy verme, vatant savunma gibi eylem­ler ile kendi ozne konumlanrun farkma varular. Althusser'e gore, bir oznenin fi­kirleri, bu oznenin fikirlerinin kaynaklandtgt ideolojik aygth tammlayan maddi ri­ruelin kurallanyla diizenlenmi~ maddi pratiklerde yer alan kendi maddi eylem.le­ridir. Yani, ideolojinin i~levi, ideolojik aygttlar i\indeki ozneleri, bu aygttlarm pra­tikleri i\indeki maddi eylernleriyle belirleyerek tamm.lamakhr.23 Althusser burada oznelerin kendilerinin farkma, toplumsal kategoriler i9nde vardlgrm belirtir. Ses­lenilen olarak kendimizi fark edi~imiz ve ileti~ime yarut ver~imiz i9flde .bizler, kendi toplumsal ve bundan dolayt da ideolojik in~armza kahlmaktaylZ. Althus­ser'in sozi.ini.i ettigi ideoloji; egitim, din, aile, okul ve medya gibi yaptlarm da ek­lernlendigi, gi.indelik ya~arnlara her yonden ve ku~ahCidrr.:u.

Pek \Ok ozelligiyle birlikte haberler, ideolojik yeniden i.iretimin i\erisinde yer almaktadrr. Hall'un da belirttigi gibi "medyanm en onemli i~levi, anlanun top­lurnsal in~asmda iistlendigi ideolojik i~levdir.":r1 Bennett, haberlerin, ele~tirmenler arasmda bir konsensi.ise vardlgrm soyledigi "k~iselle~tirme, dramatize etme, par­f¥alama ve normallik"28 gibi ozelliklerinin haber i\erisinde fark edilmesi gerektigi­ni sayler. Ay'§e inal, haberin bir soylem olarak ele ahnmasrmn geregini vurgular­ken; haberin soylemini haberin olll'§um si.irecinden bagtmslZ tutmaz:

Haberin soylemi, gazeteciligm gi.inliik pratikleri i\erisinde OIU'§ur. Diger bir de­yi~le habercilik zamansal, mekansal ve mali suu.rhhklan a§maya yonelik bir ~ ola­rak orgiitlenmi~tir. Haberin soylemi gazetecilerin profesyonel ideolojileri i\inde olll'§ur. Diger bir deyi§le basmm ticari bir i~letmeye donii§iimu ve daha sonra olu­§an yatay ve dikey tekelle§me olgusu ile birlikte geli~en gazetecilik norm.lan, soyle­mi bi\imlendirir. Haberin soylemi·haber metinlerinin i.iretildigi somut tarihsel ko­~ullar ve i.iretim aru ile belirlenir. Toplumsal formasyon i9nde kesitsel olarak olll§an siyasal, ekonomik gii<;/iktidar ~kileri metinlere yansrr. Haberin soylemi medya­nm ekonomi politikas1 i9nde yapllcu:ur. Diger bir de~le karhhk kaygtsl, daha faz­la ~iye yonelik i<;eriklerin hazrrlanmasuu gerektirir. Bu da <;e~itliligi suurlarken,

227

folklor/edebiyat

benze~meye yol ac;an ve daha c;ok satan konulann se~esine nec;ien olur."' .

· Bu durumda "marjinat azmW<ta kalnu~" kesimlerin yarusua yqksullann. da

dahil oldugu sesini duyuram~ olan.lar temsile kavu~muyor.

Bu noktada haber metninin ozelliklerine de deginmek gerekmektedir. <;all~ma

haberlerin ta~tdt~ olaylarm anlamlanm denetleme ve Slllflandumasma yarayan

uzla~Imlar ile ilgilendigmden bu uzla~rmlarm haber metinlerinin daha soo ve ka­

palt metinler olarak yaptlandudtgt gerc;egi vurgularunaltdu. Haberin egemen soy­

lemleri temsil edip mebu egemen soylemlerin etrafmda kapatmast, haber metin­

lerinin kapaltb~ ile temelde kastedilen sorundur. "Haber, sec;ilmi~ 'oteki' ki~ilerin

gorii~lerinin sunumw1a dayanu."30 Burada anlablmak istenen haberi yapanm as­

linda go~leri aktan.lan politikaalar, polis ve yargt organlanrun list diizey ki~ile­

rinin vs. 'haberyaptolar' ve gazetecilerin de aktanolar oldugudur. Buna gore ha­

berler alternatif gorii~lerin parc;asal ya da klsmi olarak sunuldugu, gerektiginde

tamamen ortadan kaldmlarak, tek boyutlu hale getirilebilen; olaylan bireylerin,

insanlarm eylemleri olarak ki~iselle~tiren; giic;li.i ve sec;kin ki~ilerin bireyler olarak

temsil edildigi ancak giic;siizler veya kar~1t seslerin c;ogunluk.la toplumsa.l rolleri

ic;inde tamchk ktlmdtgt metinlerdir. "Haberlerde yoksullar, zaytflar veya kar~ttlar,

sa.lUp olduklan top.lumsal rollerle ve ait olduk.lan grubu temsil edebilmekle smir­

lt bir yer edinmektedirler.""

Aynca haberler kamusal bilginin parc;asalla~masma yoneliktir. Bu anlahsal .

ozellik, haberlerde yer alan konularm birbirleriyle ~ki.lerinin kUrulmasmtonle­

yen bir smillanduma c;alt~maslfUll yaptla~mastyla yerle~mi~tir. Boylelikle ekono­

mi, politika, c;evre, toplum §eklinde parc;alanan haberler; neden-sonuc; baglantlst­

run goriilmesi engelleyerek; liberalizmin ekonomi-politik aynmm1 ve i.kiligini

iiretrneye hizmet etrnektedir: Ekonomik sorun.lar ekonomik kararlarla, politik so­

run.lar politik kararlarla, polisiye sorunlar polisiye onlemlerle c;oziimlenmelidir.32

Bu durum c;ah~mada yer verilecek haberler ic;in de gec;erlidir. Yoksulluk.la i.lgili

haberler ekonomi sayfalannda yer almaktadu. Oysaki iic;iincii sayfada yer alan bir

'ciimet' haberi bile, yoksullugun hangi boyutlara geldiginin, toplumsa.l ve ekono­

mik bir kriz ortammm gostergesi olabilmektedir.

islami·basuun yoks.ulluk soylemi: Zaman Gazetesi'nin Ramazan haberleri

Bugiin ic;in islam dinin yoksulluk soylemi, hiikiimetin yoksulluk konusunda­

ki soylem ve c;a~malan, medyamn konuyla ilgili gerc;eklik in~as1 arasmda bir pa­

ralellikten soz etmek miimkiin gibi goriirunekte. Zaman gazetesinin Ramazan ayt

haberlerinde de bu ortakhgt gormekteyiz. <;~mada, diger ulusal gazetelerle de

pek c;ok konuda ortak bir soylemi payla~an gazetenin, islamc1 bakl~ ac;tsmm getir­

digi farklara agtrhk verilerek soylemi analiz edilecektir.

Haberlerle ilgili olarak dikkati c;eken ilk ozellik, mevcut politika.lan olumlayan

bir taVlf takrrulmas1 ve hiikiimetin ve hiikiimete yakm haber kaynaklarmdan edi-

228

folklor/edebi yat

nilen bilgilerinin birincil agtzdan aktanlmast; gen;ekliginin, dogruluguna olan inancm yi.ikseltilmesidir. "Tiirk ekonomisi saglam/ kay1t di$Ilik kiifiilecek/ cari at;~gm ilac1 yabanc1 sermaye vs". Bu haber ba~hklan, hii.kiimet ~all~anlarmm soz­lerinin hrnak i~ine dahi almmadan, ger~ekmi~ gibi sunumundan olu~maktad1r.

Ramazan dola}'lStyla elbette ~alJ~anlanna yemek veren i~yeri sahipleri, ogren­cilerle oru~ a~an "san" sendika idarecileri, iftar ~ad1rma konuk olan yoneticiler gi­bi haberler, bir ay boyunca hemen her giin gazeteni.J.1 haberlerinde yer almaktad1r. iftar yemeklerindeki bu bir araya gelmeler "riti.iel ileti~irni" baglarrunda incelene­bilir. Bloch'un Madagaskar'daki ~ah~mas1, dinsel ve politik ~a~1rtmacalan anla­mak i¢n yeterli, genel bir figiir ~izmektedir.33 Formiile edilmi~ bir dili, figiirleri, maddeleri kullanan riti.iel, ayru aktorlerin dahil oldugu, ancak giindelik olandan farkh bir ileti~im bi9midir. l<Isa bir siire once ornegin dengesiz vergi politikala­nyla sizi zor durumda b1rakan yoneticiniz ya da hak ettiginiz maa§ zammuu yap­mayan patronunuz, bu riti.iel s1rasmda sizinle aynt ortamda, aym konumda yer al­makta; aynt yemekleri yemekte, ayru duayt ehnektedir. Bloch, uysal bir a~tkla­mayla sebeplendirilen ~ah~rnalann riti.ieller Sl!asmda azalhldtgmt, bertaraf edildi­gini s6yler.34 iftar yernekleri, politik anlarnda egemen olan i~in bulunrnaz bir frr­sattl! ve dayant§rna ve birlik rul1unu harekete ge9Ten, toplumsal ~eli~kileri gizle­yen bu ~a~1rtrnaca, haberler tarafmdan da pe~tirilmektedir.

islam dininin ve rnevcut hii.kiirnetin ortak soylemlerinden birinin, yokscllugu bireysel ba~ansiZhklara baglamast oldugunu belirtrni~tik. Diger zarnanlarda da gormemizin mi.imkii.n oldugu ve bu soylerni yeniden iireten haberler, Ramazan aymda da stkh~a kar~muza ~tkmaktad1r.

"Ankara'da zeytin yeti§tinneyi ba$ardl: Emekliligillin ardlildan Artvin'den Ankaraya

go~ e~en emekli ogretmen Serdar Ostiindag, baikentte zeytin yeti~tiriyor. Dalla once Ak­di:uliz ikliminde yeti$en zeytini memleketinde (:orul1 Nellri k1y1smda yetiitiren Osiiindag, iimdi de karasal iklimin l1akim oldugu Ankara'da bu amacina ula§h. Komiulanrun eleiti­rilerine ragmen Ankara Bahkent'te evinin bal1~esine zeytw diken Ostiindag ilk iiriinii· ald1. 02/10/2006.

Kendi enerjisini iireten/ Diinya Ba.nkas.t'ndan krediyi kaplj'or: Diinya Bankas1, giine$ enerjisi kullanarak i§Yerinde veya evinde elektrigi.ni kendi imkanlaTJyla iireten tiiketici it;in

kesenin agzll11 apyor. 'Yenilenebilir enerji kredisi' ieklinde tammlanan destek it;in aranan tek §art, bwan111 giine§ gormesi. Banka, uygun gordiigu projeye yiizde 50 finansman katla­SJ!lda buJunuyor. 28/09/2006.

80 y~dald dede seyyar sab.abk yaparak ogrendlere burs veriyor: (:orum'da sokak sokak gezerek mutfak ve ev eiyas1 satan 80 ya§mdaki Allmet Dogan, kazand1klarll11 illtiya~ sallibi ogrencilere burs olarak veriyor.20/10/2006.

i§siz ~ok, ama 100 i§letmeden 80'i 'vaslB.l eleman' bulaJlUyor: Tiirkiye 2,5 milyona ya-

229

folklor/edebiyat

km i$size fare ararken, sanayid fali$tJiacak kalifiye eleman bulanuyor. i$ diinyasuun onde

gel en isimleri si.k.mhJ'l "5 kaynakp bulacruyoruz, ama kapmuzda 150 iiniversite mezun·u ~ bekliyor ... sozleriyle dile getiriyor. 19/10/2006".

Haberlerde "yoksullugun nedeni" olan i~sizligm bireysel yetersizliklerin iiriinii oldu­gunu goriilmektedir. Yoksul olmamak zor degilclir. Allah yeryiiziini.i ihsanlanyla donat­nu~hr, bireysel ~abalanyla bundan faydalanabilenler yoksulluktan kurtulur. Aynca Ti.i_rki:­ye, i§ im.kanlanyla dolu bir i.ilkedir, kendini geli§tiremeyenlerin neden gel~tir(e)medikleri tarh§ma konusu olamaz: Ta§I si.kan suyunu .;1kanr, .;abalayan Ankara'da zeytin bile yeti§-tirebi!ir. ·

Ramazan aYI boyunca Zaman gazetesinde goriilen baz1 haberler, hem haberlerin ide­olojik bir ayg~t olarak ger.;eklikleri yanll§ baglama yerle§tirme ozelligmi, hem de gazetenin islamci soyleminin nasll bir gen;eklik in~a ettigini gosteren omekler i.;ermektedir.

"Bakan'dan Ramazan uyans1: Tiiketici llaklo kull1akkl

Sanayi ve Ticaret Bakaru Ali Co$kun, tiiketidleri, tatil reklamlan, kap1dan sat:I$lar ve

kooperatif ilanlarma ka~1 temkinli olmalan konusunda uyardJ. 'Tiiketici l1akla 'kulllak­

Ja'du. "diyen Bakan, "Uman.m beni bu sozler sebebiyle irticac1 yapmazlar. "diyerek espri de

yaph. 04/10/2006

Ekonomideki. kotiiliiklerin a.nasi biit9e apgi ... 24/09 /2006"

islam.i basmda haberlerin ger~ekligme olan giivenili.rlik, ayet ve hadis uyarla­malanyla saglanmakta ya da hiikiimet ~alt§anlanrun bu dill, haber ba~hklanna da yansrmaktiidlr. ilk haberde, ekonomi alanmda tiiketidyi korumak iizere tedbir. al~ ma son,u::rllulugu olan bir bakanm tiiketicinin hakkuu kul hakkJ.yla ozde~le~tirme­si, ahiiette verilecek en biiyiik cezanm nedeni oldugu ortak bilgisinden hareketle

cezarun verilecegi diizlemi degi~tirmektedir. Boyle bir ~er~evede yapuabilecek olast haks12hklar, Allah' a havale edilebilecek tiim dini su~lar gibi tahammiil ~d_i­lebilir hale gelmektedir. ikinci haber ise, islam peygamberinin bir hadisinin uyar­lamastdrr. i~ki biitiin kotiilill<lerin anastdrr, ekonomideki kotiiliiklerin anas1 ise

mali ac;lkhr. Bu ~agn§IID, haberin dogruluguna dair bir izlenirni de giic;lendirmek­tedir. Nitekim benzetme bo§una yaplimaffil§tlr. Bir hafta ic;inde yapuan iki habe­rin ba§Wdanna bakarsak durum daha anla§lllr olmaktadlr:

"Cari a9k, kuru kafa gibi ... 4/10/2006; Cari a~gm ilac1 yabanc1 sermaye. · · 07 /10/2006".

Kiireselle§rne konusundaki c;al!§malar, islami sermayeyi c;ok uluslu §irketlere rakip olarak gosterirken (or:Anadolu Kaplanlan), islami bir gazetenin haberleri,

tlpkt muhafazakar hiikiimet partisinin yaphgt gibi yabanc1 sermayenin iilkedeki yahnmlaruu ve ozelle§tirme projelerine kahlmalann1 te§vi.k etmeye ~all§maktadtr. Ba~ta ~e~kili gibi goriinen bu durum, islami sermayenin c;ok uluslu §irketlerle ~e-

230

folklor/edebiyat

~itli yollarla i~birligi ic;ine girdigini, kimi zaman kiiresel ~irketlerin i.i.riin da8'Itmu ic;in gerekli ~ebekeyi saglachklanru dii~iind~gumiizde daha anla~ilir olmaktadrr. Eger bir hadis kulla.rulacaksa bir gerc;ekli.k uyarlamas1 ic;in ~oyle olabilir: Kar

<;in' de de olsa gidiniz! Yardtm konusunda Kur;an'da yer alan baZ1 ayetlerin, yoksullugun c;ozP-miin­

den c;ok bireysel bir hazza 6ncelik verdigi gibi, zaman zaman gazetenin yardun haberlerinde de benzer bir durum gorillmektedir. Markah po~etlerle yapuan yar­d1mlar ya da haber merkezlerinin davet edildigi gosteri~li iftar yemegi dagltunla­n da bu hazzm abarhlmasmdan kaynakh omekleri ol~turmaktadrr.

"4,YTL verip bir ki§iyi iftar soframza orta.k edin: Allail rJZasJ i~in giin boyu

oru~ tutan biri11e iftar edecegi ilk lokmay1 vermek ve Allail ile kulu arasmdaki per­delerin kalkbg1 o anda ettigi duada yer almak ne biiyiik bir nasiptir.(Deniz Fene­

ri Dernegi'nin Ramazan ~ah$mas111aberi), 03/10/2006". Ramazan aymm dikkate deger bir 6zelligi; yoksulluktan yogun bir ~ekilde soz

edilmesi ancak yoksullugun goriiniirliiguniin ve vahametinin biro kadar azalma­stdrr. Normal haber ic;eriklerinde yer almayan c;e~itli kesimlerden yoksullar, orne­gin kadm yoksullar, emekli yoksullar, engelli ya da hasta yoksullar, bu ayda slk­hkla haberlere konu olurlar ancak kendileri ic;in zengin hayrrseverler tarafmdan hazrrlanm1~ yemekleri yerken, yardtmlarm ellerine ula~hgt am gosteren mutlu bir fotograf karesi ic;inde yer ailllar.

"Fakir Kadmlara b:tek Ba~J.: Hatay'm Alhnozii ilfesi Kaymakam1 Huriye Kii­peli, maddi duru.mu kotii, bo$anmi$ ya da terk edilmi$ kadmlara, inek bagi$mda ·bulunarak 'gefim kaynag1' sagb.yor. Kaymakam Kiipeli, bu yi118 inek ve birer bu­zagJ dag1tt1klanm belirterek, "Bu kadmlar, verdigimiz inekler sayesinde siit, yo­gurt ve peynir yap1yor, il1tiyaf[anro gideriyor ve satarak geqi.mlerini de saglaya­

biliyor." dedi. 02/10/2006 Bu iftax (:adm Sadece Dul Ve Y8$hlara Hizmet Veriyor: Hatay'm Yayladag1 il­

~esi Yeditepe beldesindeki iftar <;aciln yalruzca ya$h ve dullar ifin Jlizmet veriyor. Yeditepe Belde Belediyesi'nin onciiliigunde ilayuseverlerin de destegi ile farkb.

i~erikte bir iftar ~adm kurulmas1 en fOk dul ve ya$b.lar1 sevindirdi.07 /10/2006". Mikrokredi he 4yeri Kuran Kadmlara Tabela DatJillch: Diyarbaklr'm Ergani

il~esinde mikrokrediyle i$yeri kuran kadmlara reklam tabelasJ verildi. Mikrokre­di kullanarak i$yeri afan 100 kadma i$yerlerinin tabelalan 15 YTL kar$Ihgmda da­

~tlimaya ba$land1 ... " ilk iki haberler, sunumu tamamlayan fotograflarla birlikte yoksulun sesinin

bir zengin etkinligi, yoneticilerle yonetilertlerin bir araya geldigi bir ritiiel bagla­mmda duyulabildigi, ancak ~'agtzlan doluyken konu~malan a)'lp" oldugundan olsa gerek, yine konu~machklan bir sun urn bic;imini goruyoruz. Mikrokredi konu­suna ise ilk boliimde deginilmi~ti. Zaman gazetesi de daha 6nceki sayuarmda

231

folklor/edebi yat

"yoksullugu r;ozdii Nobel ald1" ~eklinde olumlu bir tutumla yer vermi~tir haber­lerinde mikrokredi projesine.

Ramaza,n ay1 nedeniyle yoksullugun daha az goriiniir olmasmm bir nedeni de, bayram a~ver~lerinin piyasay1 canlandumas1dtr. Ramazan bayranu, yogun bir al~veri~ haftas1 olarak da deger kazanmakta, ekonomik anlamda "bereket"le birlikte arulmaktadtr.

"<;~1 ve Pazarlara Bayram Bereketi Geldi ... 22/10/2006" Haberlere baklld1gmda dikkati r;eken bir nokta da, Frankfurt Okulu'nun "kiil­

tiir endiistrisi" olarak tarurnlad1~, din aracili~yla da tekrar edilen; srradan bir in­san olmarun, haline ~iikredip sabretmenin yiiceltilmesi ve bir giin tesadiifen diin­yada kurtulu~un, s.uuf atlamamn miimkiin. olabildigme dair bir inancm canh tutulmas1drr.

"Tiirkiye'de Fakirin Sofrasuu Siisleyen Bulguru Batihlar Saghk i<;in Tiiketiyor: Geleneksel mutfagrn vazge~ilmez yiyecekleri arasmda yer alan bulgur, son donemlerde kentlerde 'gariban, fakir yemegi' olarak goriilmeye ba~Jandi. A v­

rupah ve ABD'liler ise ozellikle baz1 ilastahklarrn olu~masm1 engellemesi sebebiy­le son yillarda sofralannda dalla fazla yer veriyor. 10/10/2006

Hem Yeni Bir Kalbi Hem De i§i Oldu: Ozeyir Aras (26), Tiirkiye'de organ bekleyen on binlerce llastadan belki de en taWliisi. 14/10/2006"

ilk haberde yoksul kesimin tek yonlii beslenme bir;~de merkezi bir rol oy­nayan ekmek, bulgur gibi maddelerin besin degeri oviiliiyor. Elbette dengeli bir beslenme tarzmda onernli olmasmm yam stra, tek yonlii bir beslenme bi~imine kaynakhk etmesi, saghk ar;Ismdan olumsuz bir netice yaratmaktadrr. Ancak haberde yer alan bakl~ at;Isl, fakirin sofras1m olumlamakta,' yiiceltmektedir.

ikinci haber ise, sabreden dervi~in hikayesini r;a~tlrmaktadrr. Kalp nakli bekleyen ve r;all~ma hayahna kahlamayan genr;, hem ye!U bir kalbe kavu~mu~, hem de bir hayusever tarafmdan meslek sahibi edi.n.ilmi$tir. Onun kadar "kotii" dururndaki birinin ba~ma gelen, neden aramiZdan birinin ba~ma da gelmesin? Yeter ki sabretmeyi bilelim.

<;all~mada yer verilecek son haberse, konuyla ilgili u~ bir ornegi olu~turmak­tad!r. Zira ko~e yaziSi niteligindeki yazmm ba~llgt da "Yoksulluga Ovgii"diir. Radikal gazetesinde, Murat Belge'nin, yoksullugun ahlaki sorunlara da kaynaklrk eden uluslar aras1 bir mesele oldugu, r;oziimiine yonelik olarak ciddi bir siyasi bo~lugun ya~andigtru belirttigi bir ko~e yazlSlnm ele~tirisiyle ba~hyor inceleme. Tek tannh dinlerin peygamberleri, islam liderleri, bilginlerinin hayatmdan yok­sullugun ahlakll bir ya~am siirmenin ilk ko~ulu oldugu yoniinde i:imekler yer allyor. Yoksullugun ahlaki ge~imde bir on ko~ul oldugu vurgulamrken elbette belirleyici olan bir zorunluluk olarak fakirlik degil, daha r;ok altematifler arasm­dan se<;ilen bir yol:

232

folklor/edebiyat

"Bugiinlerde rok konu§Ulan bir cemaatin Kzlavuz'u, 'servetleriyle daha rok Juzmet et­mek iizere' gelen bir grup iiadamma< 'Hizmeti unutun, liitfen gidin ve iizeriiiizdeki pallah giysilerden, yaglanmJi bedenlerinizden. dolayz istigfar edin bagi? dilenin.' dedigini o cemaatten bir dostuni nakletmi?ti. Demek ki baze11 'fakr'a ula?abilmek i9fl 'fakirlik' bir

zorwlluluk olabilir ... 08/10/2006"

Kur'an'da yoksullugun, en azmdan ahlaki sorunlara sebep olaca~ var­sayllarak yardrmla~ma te~vik edilirken gazete yazlsmda iiretilen soylem, islam kitabmda bile olmayan bir olumlarna ve 6vgiiyle ele almaktadrr yoksullugu.

Sonu~ yerine . , Islam kitabmda ve yoksullugun en t;ok konu~uldugu donern olan Ramazan

aymda yoksullukla ilgili iiretilen anlarnlar, egemen olan anlamlardan bagunsiZ degildir. islam' da var alan yoksulluk anlayl§lyla beraber ozellikle mevcut · hiikiirnetin ekonomi politikalan, islami medya tarafmdan da olurnlanmaktadrr. Tiirn bunlar, sisteme yonelik bir ele~tiri yapmaktan sakman, fakirligi bireysel yetersizliklere baglayan ve din aracrh~yla bunu da normalle§tiren bir diinya al­gl!afl§l yaratmakta; ba§ka tiirlii bir diizenin hayaline dahl ket vurrnaktadrr.

Sonu~ olarak yoksullugun t;6ziirnfrne yonelik bir tasan yer alsm istenirken; yoksullugu diinyevi bir smav, var olmas1 gereken bir smama araa, ahlakh bir diinya ya§anhsmm on ko§ulu, verili bir kimlik olarak gosteren egemen bir islam soylerniyle kar§lla~rnaktaylZ. Bu diinya it;inde "kul"lara dii§en; kendi haline §iik­redip, fakirler it;in dua ya da miirnkiinse bir part;a yardrm etrnekten 6teye ge~­memektedir.

NOTLAR 1 Aktaran Brian Morris, Din Ozerine Antropolojik incelemeler, c;eviren: Tayfun Atay, Ankara:

imge, 2004, s. 190. 2 Clifford Geertz, "Religion as a Culturill System", A READER IN THE ANTHROPOLOGY OF

RELIGION, ed: Michael Lambek, Blackwell's: 2002, s. 63. . . Hem sermaye sahipligi; hem ic;erik ve hem de okurlan ac;ISmdan Zaman Islami c;evrelere (Fet-

hullah Giilen cemaatine) yakm bir du~ sergilemektedir. is)ami yaymlanyla iinlii olan Feza Yaymc1bk tarafmdan yaytmian gazetede "kiirsii" admda islam dinine dair bilgi ve tarh~~ malann yer ald1gt bir boliim bulunmaktadtr.

3 W. Lance Bennett, Politik illiizyon ve Medya, c;eviren: Seyfi Say, istanbul: Nehir Medya A.!i)., 2000, s. 145.

4 Morris, a.g.e., s. 59-60. 5 Hamdi Dondiiren, htt.p:/ /www.sorularlaislamiyet.com/subpage.php?s-article&aid-659,

17/11/06. . . . Surenin tefsirinde mehir lslam'da erkegin evlenecegi kadma verdigi mal olarak a~tklarur.

Bunun miktan orf, adet ve emsale gore tayin edilir. Mehir kadmm haklo, onun ozel mahd1r, pe~in verilmemi~ ise kocasmm bo~amas1 veya olmesi halinde kadma derhal verilmesi

233

folklor/edebiyat

gerekir. Erkeklerin, e~itli yollar ve desiselerle bu hakki ki!?men veya tam~men yemeleri, ver­diklerini geri almalan me~ru degildir.

6 http:/ /www.dinimizislam.com/detay.asp?Aid=1443, 21/12/2006. 7 Deniz Feneri, Yoksulluk Sempozyumu Sonu~ Bildirgesi, 31 Ma}'JS- 1 Haziran 2003, istanbul,

s. 1. 8 Sibel Ozbudun, "Kuzu Postundaki Kurt: Mikrokrediler", AVRUPA BiRLiGi VE <;OKKOL­

TORcOLOK YALANI, Sibel Ozbudun, Temel Demirer, Ankara: Otopya Yaymevi, 2006, s. 128.

9 Ozbudun, a.g.e., s. 129. · 10 Ay~e Bugra, "Yoksullukla Miicadele Hay1rseverlik Degil", Radikal iki, 10 Arahk 2006. 11 Bugra, a.g.m, s. 6. • Aynm, Fikret $enses'in belirttigi iizere gene! kabul gormii~tiir. 12 Fikret $enses, Kilresell~menin 6teki Yuzu: Yoksulluk, istanbul: ileti~im Yaymlan, 2. Bask!,

2002,s. 36. 13 Paul Hirst, Grahahle. Thompson, Kilreselle~me Sorgularuyor, ~evirenler: <;agla Erdem, Elif

Yiicel, Ankara: Dost Kitabevi, 1998, s. 45-46. ~4 $enses, a. g. e., s. 38 .

• 15 $enses, a. g. e., s. 39. 16 c: 53 . . . .,enses, a. g. e., s. . . 17 Michael Chossudovski, Yoksullugun Kiireselle~mesi: IMF ve Diinya Bankas1 Reformlanrun i~

Yiizii, istanbul: <;ivi YaZLian, 1999, s. 54. 18 Chossudovski, a. g. e., s. 80-81. 19 Samir Amin, Degi~im Halindeki Diinya Sistemi, Turkiye ve Ortadogu Formu Vak&, Ozgiir

Oniversite Defterleri, Ankara, 2000. 20 Erin~ Yeldan, Kiiresell~me Silrecinde Tiirkiye Ekonomisi, istanbul: ileti~im Yaymlan, 8. Bas-

k!, 2003, s. 159-160. 21 Yeldan, a. g. e., s. 191-192. 22 Qler Dursun, TV Haberlerinde ideoloji, Ankara: imge Kitabevi, 2001, s. 129. 23 Dursun,a. g. e.,·s. 38. 24 Serpil Sancar O~iir, ideolojinin Seriiveni: Yanh~ Bilin~ ve Hegemonyadan Soyleme, Ankara:

imge Kitabevi, 1997, s. 41. 25 O~iir, a. g. e., s. 45. 26 Dursun, a. g. e., s. 29. 27 Stuart Hall, "Medya ve ideoloji", Medya Kiilrur Siyaset, Derleyen: Siileyman irvan, Ankara:

Ark, 1997, s. 77. 28 Bennett, a. g. e., s. 97. 29M. Ay~e ina!, Haberl Okuinak, istanbul: Temu~in Yaymlan, 1996, s. 95-96. 30 ina!, a. g. e., s. 99. 31 Dursun, a. g. e., s. 140-141. 32 Dursun, a. g. e., s. 142. . 33 Maurice Bloch, "Disconnection !between Power and Rank as a Process", A READER IN THE

ANTHROPOLOGY OF RELIGION, ed: Michael Lambek, Blackwell's: 2002. 34 Bloch, a.g.e. s. 442.

KAYNAK<;A Amin, Sarnir; DEGi$iM HALiNDEKi DUNY A SisTEMi, Ankara: Tiirkiye ve Ortadogu

Formu Vakh, Ozgiir Universite Defterleri, 2000

Bennett, W. Lance; POLITiK iLLUZVON VE MEDYA, c;eviren: Seyfi Say, istanbul: Nehir

Medya A.$.,.2000

234

folklor/edebiyat

Bloch, Maurice; "Disconnection between Rank and Power as a Process", A READER IN THE ANTHROPOLOGY OF RELIGION, ed: Michael Lambek, Blackwell's: 2002.

Bugra, Ay§e; ''Yoksullukla Miicadele Ha}'IJ'severlik Degil", RADiKAL iKi, 10 Arahk 2006 Chossudovski, Michael; YOI<SULLUGUN KOREsELLE$MESi: IMF ve Dlinya Bankas1

Reformlannm i~ Yiizii, istanbul: c;ivi Yazuan, 1999 Deniz Feneri, Yoksulluk Sempozyumu Sonu~ Bildirgesi, 31 Mayts- 1 Haziran 2003, istan­

bul Dursun, c;iler; TV HABERLERiNDE iDEOLOJi, Ankara: imge Kitabevi, 2001

Geertz, Clifford; "Religion as a Cultural System", A READER IN THE ANTHROPOLOGY

OF RELIGION, ed: Michael Lambek, Blackwell's: 2002 Hall, Stuart; "Medya ve ideoloji", MEDYA KiiLTOR SiYASET, Derleyen: Silleyman irvan,

Ankara: Ark, 1997. Hirst, Paul; Thompson, Grahame; KURESELLE$ME SORGULANIYOR, ~evirenler: c;agla

Erdem, Elif Yiicel, Ankara: Dost Kitabevi, 1998 inal, M. Ay§e; HABERi OKUMAK, istanbul: Temu~in Yaymlan, 1996. KUR' AN-I KERiM VE Ac;IKLAMALI MEALi, Haz1rlayanlar: Ali Ozek, Hayrettin

Karaman, Ali Turgut, Tiirkiye Diyanet Vakh Yaymlan I 86. Morris, Brian; DiN UZERiNE ANTROPOLO)iK iNCELEMELER, ~eviren: Tayfun Atay,

Ankara: imge,2004 Ozbudun, Sibel; "Kuzu Postundaki Kurt: Mikrokrediler", A VRUP A BiRLiGi VE c;oKKOL­

TORCDLDK YALANI, Sibel Ozbudun, Ternel Demirer, Ankara: Dtopya Yaymevi, 2006 ~enses, Fikret; Kiireselle§menin Oteki Yiizii: Yoksulluk, istanbul: ileti§irn Yaylfllan, 2. Bas­

kl, 2002 U§iir, Serpil Sancar; iDEOLO]iNiN SERUVENi: Yanb§ Bilin~ ve Hegemonyadan Soyleme,

Ankara: imge Kitabevi, 1997 Yeldan, Erin~; lCDRESELLE$ME SURECiNDE TDRKiYE EKONOMiSi, istanbul: ileti§im

Yaytnlan, 8. Baskl, 2003

235