τΕΧΝΗ

44 ñ I¶¶A™IA

* Ο Δρ Γιώργος Σιγάλας είναι Ζωγράφος, Σύμβουλος Καλλιτεχνικών Μαθημάτων στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και φίλιππος.

∑ˆÁÚ¿ÊÔÈ ∞ÏfiÁˆÓ∞ºπ∂ƒøª∞:

Γράφει ο Γιώργος Σιγάλας*

44 ñ I¶¶A™IA

Η ελαιογραφία του Φράντς Μαρκ με τίτλο «Άλογα

που βόσκουν» πωλήθηκε το 2008 σε δημοπρα-

σία του Οίκου Sotheby’s στην τιμή των 16,5 εκα-

τομμυρίων ευρώ (9,5 εκατομμύρια στερλίνες).

Franz Marc(1880-1816)

Î·È Ù· ¿ÏÔÁ· ÙÔ˘ ÂÍ�ÚÂÛÛÈÔÓÈÛÌÔ‡.

O

οντέρνο έργο (εικ. 1), μικρού σχετικά μεγέθους (61 x 93εκ.), του 1910, που παρουσιάζει τέσσερα άγρια άλογα ναβόσκουν σε ένα λιβάδι. Αφαιρετικό στις λεπτομέρειες, με

γρήγορο σχέδιο, με βασικά φωτεινά χρώματα, με γρήγορη πινελιάκαι εμφανή τη χειρονομία του καλλιτέχνη, με χρωματική ενότητατόνων και θέματος. Σύνθεση μοντέρνα, κομμένο θέμα, φωτογραφι-κή αντίληψη στο καδράρισμα. Με την πρώτη ματιά κάποιος σήμε-ρα μπορεί να το χαρακτηρίσει «εύκολο έργο», γρήγορα φτιαγμέ-νο, τίποτα το ιδιαίτερο σε σχέση με τις χιλιάδες εικόνες που μαςκατακλύζουν. Αλλά και κάποιος που γνωρίζει το συνολικό έργο τουκαλλιτέχνη μπορεί να πει ότι δεν είναι ένα από τα κορυφαία τουέργα.

Γιατί λοιπόν αποκτά μια τέτοια αστρονομική τιμή σε δημοπρα-σία, 100 χρόνια μετά τη δημιουργία του; Η ποιότητα του έργουείναι ανάλογη με την τιμή της πώλησής του; Στη δημιουργία μιαςοικονομικής αξίας στο εμπόριο της τέχνης επιδρούν πολλοί παρά-γοντες. Οι κύριοι παράγοντες όμως είναι οι κανόνες της αγοράς,οι κανόνες του κέρδους στο εμπόριο των προϊόντων. Αξίζει να σημει-

M

Εικ. 4: «Στάβλοι», 1913, λάδι σε καμβά, 74x158εκ., Μουσείο Γκουγκενχάιμ, ΝέαΥόρκη.Άλλο ένα έργο του Μαρκ με εμφανέστατη την επίδραση από το έργο του Ντελο-νέ, χωρίς αυτό να μειώνει την πρωτοτυπία του, αλλά αντίθετα πρόκειται γιαευφυή ενσωμάτωση μορφικών στοιχείων και θεωρητικών απόψεων σε μια νέαπροσωπική έκφραση. Οι στάβλοι με τα άλογα ήταν ένα αγαπημένο θέμα τωνζωγράφων των αλόγων. Οι στάβλοι όμως εδώ απλώς υποδηλώνονται, καθώς οΜαρκ θεωρούσε ότι όσο πιο αφαιρετικό και με λιγότερες λεπτομέρειες είναι έναέργο, τόσο πιο πνευματικό γίνεται. Το έργο χαρακτηρίζεται από τις κάθετες καιδιαγώνιες ευθείες φόρμες, που βρίσκονται σε αρμονία αλλά και αντίθεση με τιςκαμπύλες των αλόγων. Στάβλος, άλογα, περιβάλλουσα ατμόσφαιρα και φως ενο-ποιούνται σε ένα ιδανικό σύνολο που το διαπερνά μια ζωοδόχος πνοή.

Εικόνα 1: «Άλογαπου βόσκουν ΙΙΙ»,

1910, ελαιογραφίασε καμβά, 61x93 εκ.,

Ιδιωτική Συλλογή.

q g

ωθεί ότι τις περισσότερες φορές τόσο στο παρελθόν, αλλά ακόμακαι στις σημερινές αγοραπωλησίες, ο καλλιτέχνης δεν μπορεί ναπαρακολουθήσει οικονομικά τις μεταπωλήσεις των έργων του. Πολ-λές φορές ο καλλιτέχνης δεν καθορίζει ούτε την αρχική τιμή τουέργου του, αλλά την καθορίζει ο έμπορος με τον αγοραστή, καιγενικότερα η διαμορφωμένη διάθεση της αγοράς έργων τέχνης.

Εμείς δεν θα μείνουμε στον παράγοντα της οικονομικής αξίας,αλλά της καλλιτεχνικής, της αισθητικής, δηλαδή στην ποιότητα τουέργου. Στη μοντέρνα τέχνη το κύριο κριτήριο αισθητικής ποιότη-τας είναι η ιδέα, είναι η πρωτοτυπία. Η ιδέα σε σχέση με την επο-χή της. Ο καλλιτέχνης που έχει πρώτος την ιδέα για κάτι ρηξικέλευ-θο, προκλητικό, νέο, πρωτότυπο, που ανοίγει δρόμους, που δημι-ουργεί στο θεατή ξάφνιασμα, ερωτηματικά, σκέψεις, περισυλλογή,που απαιτεί από το θεατή να ερευνήσει, να βρει απαντήσεις, νααντιληφθεί τον κόσμο διαφορετικά, να ανοίξει τους ορίζοντες τηςαισθητικής του απόλαυσης, δημιουργεί αξία. Το έργο που έχει αυτάτα χαρακτηριστικά θεωρείται ότι έχει καλλιτεχνική αξία, ότι είναιμοντέρνο.

Σήμερα ένα παρόμοιο έργο με τα «Άλογα που βόσκουν» του Μάρκείναι τεχνικά εύκολο να το δημιουργήσει ακόμα κι ένας σπουδα-στής σε μια Σχολή Καλών Τεχνών, αλλά αυτό δεν θα έχει μεγάληαισθητική αξία, γιατί πια δεν είναι πρωτότυπο.

Το συνολικό καλλιτεχνικό έργο του Φραντς Μαρκ πολύ απέχει απότο χαρακτηρισμό «εύκολο». Απαιτεί ευαισθησία και γνώση από τοθεατή. Το έργο του είναι τεράστιο και μοναδικό. Πέρασε από πολ-λές φάσεις εξέλιξης και ωρίμανσης, και έφτασε σε αριστουργημα-τικά καλλιτεχνικά αποτελέσματα στην πορείατης σύντομης ζωής του. Ο Μαρκ είναι πολύδημοφιλής, ιδιαίτερα στο σημερινό κοινό,χάρη στα ζωηρά χρώματα και στα θέματά τουμε στυλιζαρισμένα ζώα (εικ. 2).

Ο Φραντς Μαρκ γεννήθηκε το 1880 στοΜόναχο. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος πουειδικευόταν στα τοπία (τοπιογράφος). Σπού-δασε στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονά-χου και ταξίδεψε στο Παρίσι όπου γνωρίστη-κε και επηρεάστηκε από καλλιτέχνες όπως οΒαν Γκογκ και ο Ντελονέ.

Ταξίδεψε επίσης στην Ελλάδα, στο Άγιο Όροςγιατί είχε πνευματικές αναζητήσεις, στη Θεσ-σαλονίκη και σε άλλα μέρη της πατρίδας μας.Έγινε φίλος με τον Μακέ και τον Καντίνσκυκαι στα 1911 ίδρυσαν την ομάδα «ΓαλάζιοςΚαβαλάρης» (Der Blaue Reiter), που πήρε τοόνομά της από μια ελαιογραφία του Καντίν-σκυ, η οποία παρουσίαζε έναν καβαλάρη μεγαλάζια κάπα. Η ομάδα αυτή άνοιξε δρόμουςστους εξπρεσσιονιστικούς προβληματισμούς,

Εικ. 3: «Μπλε άλογο Ι», 1911, λάδι σε καμβά, 113x85 εκ., Stadtische Galerie imLenbachhaus, Μόναχο. Το άλογο κατά τον Μαρκ είναι το πιο ευγενικό ον στον κόσμο των ζώων. Το«Μπλε άλογο» με τη χρωματική πρωτοτυπία του και τον ιδεαλισμό του έγινε σύμ-βολο των νέων Γερμανών εκείνης της εποχής, που πίστεψαν στο όνειρο, στηνουτοπία, στην πιθανότητα ενός νέου κόσμου. Ένα από τα πρώτα και διασημότε-ρα εξπρεσσιονιστικά έργα που πρόβαλλαν σαν κύρια αξία την εκφραστικότητατου καλλιτέχνη.

Εικόνα 2: «Μικρά κίτρινα άλογα», 1912, λάδι σε καμβά, 66x104 εκ. Στουτγκάρδη.Στο έργο κυριαρχεί ο όγκος των αλόγων με στυλιζαρισμένες, έντονες καμπυλοειδείς φόρμες. Οι όγκοι εμφανί-ζονται από την τονική διαβάθμιση καθαρών χρωμάτων. Το περιβάλλον είναι γενικό και συμβολικό. Διακρίνο-νται μόνο δυο μικρά κτίσματα. Η συνειδητή απουσία ανθρώπων σε όλα τα έργα του Μαρκ, είναι κι εδώ εμφα-νής. Τα άλογα δείχνουν ελεύθερα και ζωηρά. Ο Μαρκ ενώ γνώριζε άριστα την ανατομία των ζώων, τόσο πουδίδασκε αυτό το αντικείμενο για να εξοικονομεί χρήματα, πέρασε όμως συνειδητά από τον νατουραλισμόστην αφαίρεση και στην απλοποίηση όγκων και γραμμών μετά από συνεχή σπουδή και αναζήτηση.

q g

φρασε με αφηρημένο τρόπο το ένστικτο και την καθαρότητα στηνεξπρεσσιονιστική ζωγραφική, έχοντας σαν πρότυπο τα ζώα και τησυμπεριφορά τους, κι όχι τις ανθρώπινες συμβάσεις, κι αυτό τοονόμαζε “animalization de l’ art” (ζωοποίηση της τέχνης).

Ο Μαρκ τέλειωσε άδοξα τη ζωή του, μόλις 36 χρονών, στα 1916,από σφαίρα στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου συμμετείχε ως εθελο-ντής στρατιώτης, έχοντας τη λανθασμένη αντίληψη πως αυτός ο πόλε-μος θα μπορούσε να εξαγνίσει τους ανθρώπους (εικ. 7). Αξίζει να ανα-φερθεί τελειώνοντας, ότι οι ναζιστές του Χίτλερ τον χαρακτήρισαν ως

«εκφυλισμένο καλλιτέχνη» και απομάκρυναν 130 έργατου από τα γερμανικά μουσεία!

σωπική του θεωρία ο Μαρκ συσχέτιζε το μπλε με την ανδροπρέ-πεια και το κίτρινο με τη θηλυκότητα, τη χαρά και την ευτυχία. Θεω-ρούσε το μπλε το πιο βαθιά πνευματικό από τα τρία βασικά χρώ-ματα. Το κόκκινο ήταν υλιστικό, βίαιο και ανταγωνιστικό. Η απόφα-σή του να χρησιμοποιεί αυθαίρετους χρωματισμούς για τα ζώα

εκφράζει την προσπάθειά του να ξεφύγει από τον υλι-κό κόσμο και από τα νατουραλιστικά χρώματα, ώστε νααπεικονίσει το πνευματικό και το συναισθηματικό. Εξέ-

με την διάθεσή τους να ανακαλύψουν αυτό που υπάρχει πίσω απότον ορατό κόσμο.

Ο εξπρεσσιονισμός είχε χαρακτηριστικό την αμφισβήτηση, κι ενώήταν παραστατική τέχνη, αμφισβήτησε τη φυσική αντίληψη για τοχρώμα. Χρησιμοποιήθηκαν βίαια, έντονα χρώματα, μη φυσικά, ταπεριγράμματα ήταν σκληρά,χωρίς ιδιαίτερη προσοχή, καιστα θέματα κυριαρχούσε η κρι-τική ενάντια στην αστική τάξη,στην στρατοκρατία, στην πολι-τική διαφθορά, στον πόλεμοπου πλησίαζε.

Ο εξπρεσσιονισμός του Μαρκόμως ήταν διαφορετικός (εικ.3). Τα μορφικά στοιχεία τουήταν τα ίδια, αλλά το περιεχό-μενό είχε προσωπι-κές απόψεις. Μορ-φικά τα έργα τουεξελίχθηκαν από τοννατουραλισμό σειμπρεσσιονιστικάχρώματα. Κατόπινπέρασαν στον εξ-πρεσσιονισμό, στηνκυβιστική δομή, στοφουτουρισμό. Επη-ρεάστηκαν επίσης έντονα από τοπαίξιμο του φωτός, τις αφηρημένεςμορφές και τα χρώματα του Ντελο-νέ (εικ. 4).

Ο Μαρκ αφιέρωσε το έργο τουστα ζώα, και κυρίως στο άλογο. Επη-ρεάστηκε από τη θεωρία του Καντίν-σκυ για το πνευματικό στην τέχνηκαι θεωρούσε την εικόνα της φύσηςως αγνό ιδανικό και πρότυπο. Ζητού-σε από το θεατή να μπει στο μυαλό των ίδιων των ζώων, και να δειτον κόσμο μέσα από τα μάτια τους, καθώς τα θεωρούσε καλύτερααπό τον ίδιο τον άνθρωπο. Στα έργα του κυριαρχεί η μορφική ενο-ποίηση. Περιβάλλον, φύση και ζώο γίνονται ένα. Τα έργα του μεμοναδικούς πρωταγωνιστές τα άγρια ζώα στο φυσικό τους περι-βάλλον, τα εκθειάζουν και τα παρουσιάζουν ήρεμα, εξιδανικευμέ-να, με αγάπη, εκτίμηση, τρυφερότητα, θαυμασμό (εικ. 5).

Τα χρώματα που επέλεγε θεωρούσε ότι εξέφραζαν συμβολισμούς.Με βάση αυτούς τους συμβολισμούς χρωμά-τιζε τις μορφές του κυρίως με τα τρία βασι-κά χρώματα (εικ. 6). Σύμφωνα με την προ-

τΕΧΝΗ

46 ñ I¶¶A™IA

μÈ‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·-SitesEEllggeerr,, DDrr.. DDiieettmmaarr,, “Expressionism”, Taschen, 20022

hhttttpp::////wwwwww..ccssaa..ccoomm//ddiissccoovveerryygguuiiddeess//mmaarrcc//oovveerrvviieeww..pphhpphhttttpp::////ccffiisskkvvii..bbllooggssppoott..ccoomm//22000099//0022//aarrtt--ccrriittiiqquuee--11..hhttmmll

HHiillmmeerr,, BBrriiggiittttee,, “Der Blaue Reiter”, Taschen Posterbook, 1994

Εικ. 5: «Το άλογο που ονειρεύεται», 1913, ακουαρέλα, 40x47 εκ.,Μουσείο Γκουγκενχάιμ, Νέα Υόρκη.Τρυφερό θέμα, με ανθρωπομορφική συμπεριφορά των ζώων. Ηενοποίηση φόντου και κεντρικού θέματος κυριαρχεί εκφράζονταςαρμονία, ηρεμία, ειρήνη και ενότητα με την πανθεϊστική, θρη-σκευτική αντίληψη που διακατείχε τον Μαρκ. Η καμπύλη στο λαι-μό του πουλαριού που σκύβει απαλά πάνω στο ξαπλωμένο άλογοπου κοιμάται, δένει συνθετικά με τη διπλανή αντίστροφη καμπύληκαι την καμπύλη του σώματος του ξαπλωμένου αλόγου. Το άλογοονειρεύεται ίσως την εικόνα ακριβώς που βλέπει ο θεατής.

Εικ. 6: «Κόκκινο και μπλε άλογο», 1912, τέμπερα, 26x43 εκ., Μόναχο.Σ’ αυτό το έργο είναι εμφανής η επίδραση του Ντελονέ και των Κυβιστών στοχρώμα και στα σχήματα. Διαπλεκόμενες γραμμές και σπασμένες φόρμες πουδημιουργούν ένα περιβάλλον σαν διάθλαση της εικόνας μέσα από κρύσταλλο.Το κόκκινο και το μπλε χρώμα στα άλογα αντιπαρατίθενται μεταξύ τους ακολου-θώντας τους συμβολισμούς της θεωρητικής άποψης του Μαρκ: το μπλε αρσενι-κό και πνευματικό, το κόκκινο βίαιο. Ο Μαρκ θέλησε να αποδώσει την «αύρα»,την ψυχή του ζώου. Το φόντο με τα άλογα είναι μορφολογικά ενοποιημένο. Τοαφηρημένο περιβάλλον είναι μόνον ο ζωτικός χώρος των ζώων. Αυτή η εικόναπου παρουσιάζεται στα μάτια του θεατή είναι εικόνα που θεωρούσε ο Μαρκ ότιμπορούσε να δει κανείς μέσα από τα μάτια του ζώου.

Εικ. 7: «Η μοίρα των ζώων (Τα δέντρα δείχνουν τους δακτύ-λιούς τους, τα ζώα δείχνουν τις φλέβες τους)», 1913, λάδισε καμβά, 195x266 εκ., Μουσείο Τεχνών, Βασιλεία.Έργο με έντονα δραματικά στοιχεία και ανήσυχη διάταξη.Αρκετοί ιστορικοί τέχνης θεώρησαν ότι μέσα από αυτό τοέργο εκφράζεται το άγχος του καλλιτέχνη για τον ΠρώτοΠαγκόσμιο Πόλεμο που ξεσπάει. Κόκκινες, οξείες και διαγώ-νιες φόρμες, διασταυρώνονται χιαστί χωρίζοντας σε τέσσε-ρεις χώρους τη σύνθεση. Στον πάνω αριστερά χώρο δυοάλογα σε πράσινο χρώμα στρέφουν τα κεφάλια τους το έναστο άλλο αγριεμένα σε μια δυναμική, γρήγορη κίνηση. Στομεσαίο χώρο το μπλε ελάφι σηκώνει το λαιμό του με τηχαρακτηριστική καμπύλη μιας τελευταίας κραυγής.

q g