BÚNAÐARBLAÐIÐFREYJA

VOR20131. TÖLUBLAÐ 3. ÁRGANGUR

MEÐAL EFNIS:

GELDSTAÐAN

ILLVIÐRIÐ ÍSEPTEMBER

LUNGNAKREGÐA ÍSAUÐFÉ

http://www.skeljungur.is/Pages/128

FREYJA 1-3 2

Búnaðarblaðið Freyja

1. tölublað, 3. árgangurÚtgáfudagur: 11. mars 2013

Ábyrgðarmenn og ritstjórar:Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir (898-4897)Axel Kárason (860-2935)Eyjólfur Ingvi Bjarnason (862-0384)

ISSN: 1670-8911

Forsíðumynd:Beðið eftir vorinu (GEH)

Útgefandi:Útgáfufélagið SjarminnRaftahlíð 55550 Sauðárkrókurwww.sjarminn.issjarminn@sjarminn.is

EFNISYFIRLITStaða og þróun nýliðunar í nautgripa- ogsauðfjárræktHelgi Elí Hálfdánarson – 3

Af illviðrinu 10. til 11. September 2012Trausti Jónsson og Einar Sveinbjörnsson – 6

Fóðrun áa á meðgöngu og fyrst eftir burðinnJóhannes Sveinbjörnsson – 11

Geldstaðan – upphafið á nýju mjaltaskeiðiKatrín Andrésdóttir – 15

Efnamagn í mykjuRíkharð Brynjólfsson – 20

Kregða og aðrar lungnasýkingar í sauðfé –hvað er til ráða?Hákon Hansson – 21

Hvað eru kynbætur?Eyjólfur Ingvi Bjarnason ogEmma Eyþórsdóttir – 26

Frá ritstjórn

Hér er komið fyrsta tölublað búnaðarblaðsins Freyjuárið 2013. Viljum við byrja á því að bjóða lesendumokkar gleðilegt ár, þó nokkuð sé nú liðið frááramótum, og þakka samfylgdina síðustu tvö ár. Íblaðinu kennir ýmisa grasa að vanda. Fjallað er umnýliðun í nautgripa- og sauðfjárrækt og tveirlandsþekktir veðurfræðingar gera illviðrinu 10. og11. september góð skil. Katrín Andrésdóttir ogJóhannes Sveinbjörnsson taka síðan upp þráðinþaðan sem frá var horfið í síðasta blaði, svo eitthvaðsé nefnt.

Í upphafi þessa útgáfuárs fórum við útgefendur yfirstöðuna og þá reynslu sem safnast hefur í sarpinnsíðustu tvö ár. Í kjölfarið var tekin sú ákvörðun aðhætta útgáfu blaðsins á prentuðu formi, þar semslíkt var bæði tímafrekt og stóð ekki undir sérkostnaðarlega. Við munum þó halda ótrauð áfram íútgáfustarfinu á vefnum og nýta fjármuni ogvinnustundir fremur í að efla blaðið sem veftímarit.

Þessi vetur hófst með hvelli í byrjun september oghefur eflaust reynst mörgum bæði langur og erfiður.Nú styttist hins vegar í komu vorsins með öllumþeim skemmtilegu verkefnum sem því fylgja.Vonum við að bændur og búalið komi vel undanvetri og óskum lesendum Freyju velfarnaðar ívorverkunum.

Staða og þróun nýliðunar ínautgripa- og sauðfjárrækt

Miklar breytingar hafa orðið í starfstétt bænda síðustu ár. Búfjáreigendumhefur fækkað og meðalaldur starfandi bænda hækkað. Þessi atriði gefavísbendingar um að nýliðun í landbúnaði sé lítil. Eðlileg endurnýjun íbændastéttinni er mikilvæg til þess að landbúnaðurinn geti þróast og dafnaðsem atvinnugrein.

Í BS-lokaverkefni mínu í búvísindum við Landbúnaðarháskóla Íslands skoðaðiég stöðu og þróun nýliðunar í nautgripa- og sauðfjárrækt á Íslandi á tímabilinu2001-2009.

Staða nýliðunar í landbúnaði hefur mikiðverið í þjóðfélagsumræðunni síðustu misseri.Umræðan hefur verið á þann veg að nýliðunsé sama sem engin og nær ómögulegt sé fyrirungt fólk með áhuga á búskap að hasla sérvöll í greininni. Forystumenn í landbúnaðihafa lýst yfir áhyggjum af stöðu nýliðunar ígreininni. Meðal annars sagði Jón Bjarnasonþáverandi ráðherra sjávarútvegs- oglandbúnaðar í ræðu sinni á Búnaðarþingi 2011:„Það er því ákveðið áhyggjuefni aðmeðalaldur íslenskra bænda heldur áfram aðhækka sem bendir til þess að óeðlilega lítilnýliðun sé í greininni.“ (Jón Bjarnason, 2011).Samtök ungra bænda hafa ályktað um stöðunýliðunar í landbúnaði og hvatt stjórnvöld oghagsmunafélög til aðgerða. Á aðalfundifélagsins sem haldinn var í félagsheimilinu

Brún 25. febrúar 2012 beindu samtökin því tilstjórnvalda og búgreinafélaga að: „Móta ogkoma í framkvæmd skýrri stefnu ínýliðunarmálum í öllum búgreinum“ (Samtökungra bænda, 2012, 16. liður, bls. 3).

Um verkefniðMarkmið rannsóknarinnar var að greina stöðuog þróun nýliðunar í tveimur hefðbundnumbúgreinum, nautgripa- og sauðfjárrækt, átímabilinu 2001-2009. Þróun í fjölda skráðrabúfjáreigenda á hverju ári var skoðuð, bæðieinstaklinga og félaga.

Þau gögn sem þessi rannsókn var byggð ávoru fengin úr forðagæsluskýrslugrunniMatvælastofnunar. Fengnar voru upplýsingarum alla skráða eigendur nautgripa og sauðfjárá tímabilinu 2000-2009. Gögn fyrir hvert ármiðast við forðagæsluskýrsluuppgjör að vori.

Höfundur setti fram skilgreiningu á hugtakinunýliðun. Það var gert í tengslum viðúrvinnsluna og tók skilgreiningin að hluta tilmið af því gagnasafni sem unnið var með.

HELGI ELÍ HÁLFDÁNARSON

Landbúnaðarfræðingur BS-90helgiel i@gmail .com

FREYJA 1-33

UMRÆÐAN

© Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir

4FREYJA 1-3

sauðfjáreigendur komu fyrir í gögnunum umsauðfé. Af skráðum eigendum nautgripa vorufélög 207 talsins en sauðfjár 256 talsins.

Niðurstöður og umræður

Þróun nýliðunar í nautgriparækt var skoðuðsem hlutfall nýliða af heildarfjölda skráðranautgripaeigenda í landinu. Þegar litið er yfirárin 2000-2009 í heild, má sjá að skráðumeigendum nautgripa fækkar á hverju áritímabilsins, sjá 1. töflu. Mest er fækkun milliáranna 2000 og 2001 en þá fækkar skráðumeigendum um 85 aðila.

Nýliðun er hér skilgreind sem þau tilfelliþegar einstaklingur eða félag er skráð sem nýrbúfjáreigandi í búgrein samkvæmtforðagæsluskýrslum á tímabilinu 2001-2009.Nýliði getur verið einstaklingur eða félag semtekur við búfjárhaldi af öðrum aðila,einstaklingi eða félagi, eða stofnar til nýsbúfjárhalds.

Gögn fyrir nautgriparækt og sauðfjárræktvoru unnin hvor í sínu lagi en með sama hætti.Eftir hreinsun gagnanna voru 1.898nautgripaeigendur sem komu fyrir ígögnunum um nautgripi en 3.785

UMRÆÐAN

1 .tafla. Fjöldi eigenda og þróun nýliðunar í nautgriparækt.

Hlutfallsleg nýliðun í nautgriparækt ernokkuð stöðug á tímabilinu 2001-2009 og ermeðalnýliðun tímabilsins 5,0% á ári, sjá 1.

töflu. Nýliðun er mest 6,6% árið 2007 enminnst árið 2008, eða 3,7%.

© Símon Bergur Sigurgeirsson

nautgripa fækkar úr 1.474 aðilum árið 2000 í959 árið 2009 en skráðum eigendum sauðfjárfækkar úr 2.805 aðilum árið 2000 í 2.376 árið2009.

Lokaorð

Helstu annmarkar þessarar rannsóknar eru aðallir aðilar sem eru skráðir nýir búfjáreigendurí búgrein á tímabilinu eru taldir nýliðar. Þvímá gera ráð fyrir skekkju af völdum þeirrasem hætta og byrja oftar en einu sinni semskráðir búfjáreigendur á tímabilinu. Ennfremur þarf að hafa í huga að einhverjirbúfjáreigendur gætu hafa breytt búrekstrisínum úr einstaklingsrekstri yfir á félagsformá tímabilinu. Það var ekki skoðað og því voruallir aðilar, einstaklingar og félög, sem komunýir inn á skrá yfir búfjáreigendur á tímabilinutaldir nýliðar.

Hér er um að ræða frumrannsókn á þessuviðfangsefni en vonandi er verkefnið hvatningtil áframhaldandi rannsókna á þessu sviði.Niðurstöðurnar sem hér er greint frá eru hlutiaf stærra verkefni þar sem meðal annars varskoðaður munur á nýliðun eftir sýslum,meðalaldur skráðra búfjáreigenda og greint frálíklegum aðgangshindrunum inn íbúgreinarnar.

FREYJA 1-35

UMRÆÐAN

Heimildaskrá:Jón Bjarnason (2011). Ræða ráðherra á Búnaðarþingi2011. Sótt 1. apríl 2012 afhttp://www.sjavarutvegsraduneyti.is/radherra/raedur_JB/nr/10419

Samtök ungra bænda (2012). Samþykkt mál á aðalfundiSUB 2012. Sótt 1. apríl 2012 afhttp://www.ungurbondi.is/bondi/images/stories/Skjol/Samtykkt_mal_adalfundur_2012.pdf

Ritgerðina í heild sinni má finna á Skemmunni,rafrænu gagnasafni háskólanna á Íslandi(http://skemman.is/handle/1946/12439).

Nýliðun í sauðfjárrækt var metin með samahætti og í nautgriparækt, sem hlutfall nýliða afheildarfjölda skráðra sauðfjáreigenda ílandinu. Þegar tímabilið 2000-2009 er skoðað íheild sinni, sjá 2. töflu, fækkar skráðumeigendum sauðfjár á öllum árum tímabilsins,nema árið 2009.

Mest er fækkun milli áranna 2002 og 2003 enþá fækkar skráðum sauðfjáreigendum um 113aðila. Dregið hefur úr fækkun þeirra frá árinu2004.

Hlutfallsleg nýliðun í sauðfjárrækt er nokkuðstöðug á tímabilinu 2001-2009 og ermeðalnýliðun tímabilsins 5,3% á ári, sjá 2.töflu. Nýliðun var minnst árið 2001 eða 4,5%en mest árið 2002 eða 6,3%.

Helstu niðurstöður/ályktanir

Niðurstöður rannsóknarinnar leiddu í ljós aðnýliðun á tímabilinu 2001-2009 var aðmeðaltali 5,0% á ári í nautgriparækt en 5,3% áári í sauðfjárrækt. Skráðum eigendum

2 .tafla. Fjöldi eigenda og þróun nýliðunar í sauðfjárrækt.

6FREYJA 1-3

VEÐURFRÆÐI

Af illviðrinu 10. til 11. september 2012Dagana 10. til 11. september 2012 gerði mikið hríðarveður um landið norðan- ognorðaustanvert. Miklir fjárskaðar urðu og ísing og hvassviðri sleit raflínur.Einnig urðu miklar samgöngutruflanir. Úrkoma var mikil og féll að hluta tilsem snjór. Óvenju mikið snjóaði miðað við árstíma.

Hríðarveðrið náði yfir svæðið frá Húnavatnssýslum í vestri og austur fyrirHólsfjöll. Þar fyrir austan sem og á Vestfjörðum var tjón varla teljandi. Hvasstvar um mestallt land.

1. mynd. Veðurkort kl. 9 að morgni 10. september 2012.Þrýstingur við sjávarmál er sýndur með heildregnumlínum, úrkomuákefð með litaflötum og vindur meðhefðbundnum vindörvum. Á bláu svæðunum er gert ráðfyrir því að úrkoma hafi verið á bilinu 10 til 15 mmsíðustu 3 klukkustundir eða 3 til 5 mm/klukkustund. Svomikil ákefð er óvenjuleg nema í nágrenni við fjöll.Lægðarmiðjan er við Austfirði og skil liggja í austurjaðriúrkomubeltisins yfir Norðausturlandi. Austan þeirra ermjög skaplegt veður, vindur hægur, úrkoma lítil ogsömuleiðis hlýrra (sjá 2. mynd).

TRAUSTI JÓNSSON

VeðurfræðingurVeðurstofu Íslands

trausti@vedur. is

E INAR SVEINBJÖRNSSON

Veðurfræðingur

vedurvitinn@gmail .com

Lægð kom úr suðri, dýpkaði hratt austan viðland, dró rakt loft úr suðaustri norður fyrir sigog gekk á sama tíma til móts við kuldaframrásnorðan úr höfum. Úrkomuákefðin réð mikluum það að úr varð slydda og snjókoma en ekkirigning og má heita grundvallarforsendamikillar snjókomu á þessum árstíma.

Öll úrkoma á Íslandi byrjar ævi sína sem snjór.Rigning er þannig orðin til úr snjó sembráðnar á leið til jarðar. Bráðnunin gengur ávarma loftsins, hiti lækkar og frostmarkiðfærist neðar og neðar eftir því sem meirabráðnar. Loks hefur loftið kólnað nægilega tilþess að slydda og snjór nái alveg til jarðar.Úrkomumagn er mjög breytilegt eftir landslagiog þess vegna getur snjó kyngt niður á einumstað meðan á öðrum er úrkoma mun minni og

fellur öll sem regn. Að auki skiptir máli hvortvindur blæs upp hlíð eða á hlið meðframhenni. Bráðnunarkælingin er sú eina blásivindur meðfram hlíð – en blási hann upp eftirhenni kólnar loftið við uppstreymið. Þannigræður samspil fjölmargra þátta tegundúrkomunnar.

Á Íslandi getur gert hret með snjókomu íhvaða mánuði sem er. Á Vestfjörðum og ölluNorðurlandi eru þau nokkuð algeng fram yfirmiðjan júní en miklu færri í júlí, lítið eitt fleiri íágúst en tíðnin vex ört í september. Algengt erað snjói bæði í út- og innsveitum áNorðurlandi eftir miðjan september, fyrri hlutimánaðarins er langoftast snjólaus. Ekki verðuralhvítt á Akureyri í september nema einu sinniá áratug að jafnaði.

7

VEÐURFRÆÐI

1. tafla. Ný sólarhringsúrkomumet í september á nokkrum veðurstöðvum. Tvær sjálfvirkar stöðvar eruá listanum og hafa þær ekki athugað nema í fáein ár. Ekki var sett met á mönnuðu stöðinni á Akureyrien þar mældist úrkoman 77,2 mm á tveimur sólarhringum nú. Heildarúrkoma í mánuðinum þar varþreföld meðalúrkoma og hefur aðeins einu sinni orðið meiri í september. Það var 1946.

HríðargrimmdIllska hríðarveðra vex með lækkandi hita,vaxandi vindi og aukinni úrkomu. Meðalhitifellur mjög í september. Á Norðurlandi ernærri fjórum stigum kaldara í lok mánaðarinsheldur en í byrjun hans. Að meðaltali fellurhiti á Íslandi um það bil 2 stig á hverja 300metra hækkun í landi. Á láglendi er hiti í lokmánaðarins um það bil sá sami og var í 600metra hæð í upphafi hans.

Úrkoma vex frá ágúst og fram í október. Líkurá mikilli úrkomu á skömmum tíma vaxa aðsama skapi. Vindhraði vex sömuleiðis,meðalvindhraði er um 4,3 m/s áláglendisstöðvum í ágúst, en 5,3 m/s íseptember. Illviðratíðni vex umtalsvert. Líkurá því að meðalvindhraði á sólarhring álandinu öllu komist í 15 m/s eru tíu sinnummeiri í september heldur en í ágúst.

Þetta leiðir allt til þess að líkur á veðri eins ogþví sem hér er fjallað um vaxa stórlega fráupphafi septembermánaðar til enda hans.

Tjón ræðst ekki eingöngu af veðrinu sjálfuheldur einnig af því sem fyrir því verður. Hús,girðingar, raflínur og samgöngumannvirki eruá sama stað allt árið. Athafnir mannsins ogatvinnuhættir hafa lagað sig aðárstíðasveiflunni að nokkru. Búfénaði ersmalað af afrétti á haustin, samgöngur ogbúnaður samgöngutækja breytast einnig eftirárstímum. Mun færri reikna með því að lendaí samgöngutruflunum í byrjun septemberheldur en í lok þess mánaðar. Slæmt veðursnemma í september er því líklegra til tjónsheldur en sams konar veður í lok hans.

Tjón í illviðrinuFjárhagslegt tjón sem hlaust af veðrinu varverulegt. Ekki er gerð tilraun til að leggja áþað endanlegt mat, en ljóst má vera að þaðhleypur á hundruðum milljóna króna. Þá erekki tekið með í reikninginn margvíslegaröskun, truflun á starfsemi og óbeinan skaðasem sem veðrið olli.

Um 10 þúsund fjár heimtist ekki og er talið aðhafi drepist frá Holtavörðuheiði í vestri,austur á Hérað. Flest féið sem drapst, grófst ífönn í þeirri miklu úrkomuákefð sem fylgdihretinu og einna umfangsmest í Suður-Þingeyjasýslu. Þá drápust einnig nautgripir ogá annað hundrað kílómetrar af girðingumsliguðust undan blautum snjónum svositthvað sé talið og snertir búskap.Bjargráðasjóður áætlar að 224 jarðir hafi orðiðfyrir tjóni, mismiklu eins og gefur að skilja.

Slydda eða blautur snjór sem fellur til jarðar íhitastigi nálgægt +1,0 til 1,5°C myndar ísinguá raflínur. Sérstaklega kveður að slydduísinguþegar vindur stendur hornrétt á stefnuraflínunnar. Þarna skiptir úrkomuákefðinverulegu máli svo og að hiti sé stöðugur ogþar með form úrkomunnar. Það var einkum íSuður-Þingeyjarsýslu sem að raflínursliguðust vegna slydduísingar þar sem þærliggja í um 200-300 metra hæð. Þar var hitinnóhagstæður, vestar var kaldara, en austar hinsvegar hlýrra. Á Kópaskerslínu viðHöfuðreiðarmúla brotnuðu þannig yfir 20staurastæður. Skemmdir urðu einnig áKröflulínu 1 á þremur stöðum í Mývatnssveitog ofan Reykjadals. Þá slitnaði Laxárlína uppaf Fnjóskadal. Í dreifikerfi Rarik fóru línur í

FREYJA 1-3

8FREYJA 1-3

VEÐURFRÆÐI

2. tafla. Ný snjódýptarmet fyrir september, sett í veðrinu sem var einstakt að því leyti að bera upp á fyrrihluta mánaðarins. Langflest snjódýptarmet á veðurstöðvum landsins eru sett í síðasta þriðjungi hans.

Mývatnssveit mjög illa og gjöreyðilögðust áköflum.

Hversu óvenjulegt var veðrið?Næturfrost eru algeng á Norðausturlandi íseptember – lágmarkshitamet voru því ekkislegin. Hiti var að þessu sinni nærri frostmarkiá stórum svæðum og olli það ásamtúrkomumagni og vindi óvenju snarpri ísinguá raflínum.

Úrkoman olli því að óvenju kalt var þó aðdeginum hríðardagana. Þann 11. septemberkomst hiti ekki upp fyrir frostmark á sjálfvirkuveðurstöðinni á Neslandatanga við Mývatn.Það er eina skiptið sem hámarkshiti íseptember hefur verið neðan við frostmark fráþví að stöðin var sett upp 1996. Það hlýtur aðvera óvenjulegt að dagur svo snemma ímánuðinum skuli hafa verið svo kaldur. Ámönnuðu stöðinni í Reykjahlíð er ekki vitaðum hámarkshita neðan frostmarks svosnemma í september að minnsta kosti frá 1961að telja.

Úrkoman í veðrinu var óvenjumikil um landiðnorðanvert. Ný sólarhringsmet í septembervoru sett á fjölmörgum veðurstöðvum. Ásumum þeirra hefur verið mælt í áratugi.

Óvenju mikið snjóaði og ekki hefur mælstjafnmikil snjódýpt í fyrri hluta mánaðarins ognú (50 cm mældust á Auðnum í Öxnadal). ÁAkureyri festi snjó en á veðurstöðinni var þóekki alhvítt á snjóathugunartíma (kl. 9 aðmorgni). Ekki er nema einu sinni vitað um aðalhvítt hafi orðið þar jafnsnemma og nú fráþví að reglulega var farið að fylgjast meðsnjóhulu fyrir um 75 árum. Það var í miklumhretagarði í september 1940. Þá varð alhvíttþann 10. og aðfaranótt þess sjöunda gránaðieinnig. Snjórinn mun þó hafa verið meiri aðþessu sinni. Eldri dæmi eru um snjó áAkureyri í fyrri hluta september og jafnvel íágúst.

Mjög hvasst var í veðrinu og náði vindur yfir20 m/s á nærri þriðjungi sjálfvirkra

2. mynd. Vindur og hiti í um 400metra hæð yfir Íslandi kl. 9 aðmorgni 10. september 2012. Vindurer sýndur með hefðbundnumvindörvum, en hiti með lituðumstrikalínum. Vindurinn er svipaðurhámarksvindhraða á veður-stöðvunum. Frostmarkið er íkringum 400 metra hæð í Suður-Þingeyjarsýslu en hækkar eftir þvísem austar dregur. Bráðnunar-kæling í ákafri úrkomu er oftastvanmetin í tölvureikningum.

FREYJA 1-39

VEÐURFRÆÐI

3. tafla. Ný vindhraðamet í september 2012, sett í veðrinu. Engin stöðvanna hefur athugað mjög lengi.

veðurstöðva á láglendi, en á nærri þremur afhverjum fjórum stöðvum á hálendi. Ný met ívindhraða í september voru sett á nokkrumstöðvum. Á sumum þeirra hefur veriðathugað í 7 ár eða meira.

SnemmhretabálkurSamanburður við eldri veður verður aldreieinhlítur. Vindhraðamælingar voru t.d. munstopulli á árum áður en nú er. Úrkomuákefðog snjódýpt er alltaf mjög staðbundin. Beitbúfjár er með öðrum hætti en áður var og ekkier smalað úr afréttum á sama tíma og var.Raflínur hafa ekki legið um landið nema ínokkra áratugi.

Aðeins eitt ámóta norðanveður hefur gert íseptember frá því að sjálfvirkar stöðvar komutil sögunnar fyrir um 15 árum. Það var þann21. september 2003.

Vindhraði í þessum veðrum var mjögsvipaður. Þá snjóaði einnig um landiðnorðanvert en úrkoma í norðanáttinni var ekkieins mikil og í veðrinu í septembersíðastliðnum. Bátar slitnuðu upp í höfnum áHvammstanga og Sauðárkróki og raflínur áVestfjörðum slitnuðu vegna ísingar.Minniháttar foktjón varð víða, m.a. íReykjavík, Árborg, Vestmannaeyjum,Suðureyri og á Akureyri. Lægðina sem olliþessu veðri bar að með öðrum hætti. Hún komað vestan, dýpkaði ört fyrir norðan land ogskellti síðan norðanillviðri suður um. Mestsnjóaði á Vestfjörðum þar sem snjódýptmældist 16 cm í Birkihlíð í Súgandafirði.

Hér að neðan verða rifjaðar upp nokkrardagsetningar þar sem getið er um fjárskaða,ísingu eða hríðarveður í ágúst og fram til 17.september. Áhersla er á norðausturhlutalandsins.

Hríðarveður var víða um landið norðanvertoftar en einu sinni í fyrri hluta september 1979en veður var þá verra á Vestfjörðum heldur ennyrðra. Þann 14. lentu gangnamenn íerfiðleikum og færð spilltist á fjallvegum.

Mikið hríðarveður gerði á háheiðumnorðaustanlands 25. til 27. ágúst. 1974.Ferðamenn lentu í hrakningum á hálendinu ogMöðrudalsöræfi og Vopnafjarðarheiði urðuillfær. Alhvítt varð á Grímsstöðum og 10 cmsnjódýpt 26., hámarkshiti dagsins var aðeins0,7 stig. Þá var 21 cm snjódýpt í Sandbúðumsama dag. Bíll fauk 40 m út af vegi áVarmadalsmelum í Mosfellssveit, tvö hjólhýsifuku undir Ingólfsfjalli. Á heildina litið varekki eins hvasst og 2012.

Dagana 7. til 10. september 1972 urðu nokkrirfjárskaðar í hríðarveðri norðaustanlands.Veðrið virðist hafa verið öllu vægara helduren 2012. Hiti að deginum var enn lægri áGrímstöðum á Fjöllum alla dagana 7 til 10.heldur en í veðrinu síðastliðið haust.

Norðanáhlaupið 26. ágúst 1971 minnir mjög áveðrið 2012. Þetta er hálfum mánuði fyrr ídagatalinu og atburðurinn því ólíklegri semþví nemur. Meðalhiti á þessum hálfa mánuðilækkar um 2 stig. Veðrið varð verst austar

10FREYJA 1-3

VEÐURFRÆÐI

heldur en 2012. Rúmlega fjögur þúsund fjármunu hafa farist. Mest fjártjón varð íVopnafirði. Slydduísing hlóðst árafmagnsstaura og víða varð rafmagnslaust áNorðausturlandi. Fjallvegir urðu ófærir ogferðamenn lentu í hrakningum. Skriður féllu ávegi á Austurlandi. Snjó festi í byggð en varþó miklu minni heldur en 2012.

Þann 2. september 1970 grófst fé í fönn íSvartárkoti í Bárðardal og nokkrir tugir kindafórust í Axarfirði í hreti þann 12. september1965. Einnig snjóaði niður í byggð í ágúst þaðár án þess að tjóns væri getið .

Þann 20. til 21. ágúst 1964 fennti fé á stöku staðá Norðurlandi og varð alhvítt niður á láglendiá stöku stað. Árið áður, 1963, fór fé í fönn íhreti 9. september. Snjóaði þá í byggð íReykjahverfi, þar sem fé lenti í fönn og talaðvar um öklasnjó í Öxarfirði. Fjallvegir nyrðraurðu þungfærir. Úrkoma var óvenjumikil víða.Síðar í mánuðinum (þ. 24.) gerði enn illvígaranorðanhret. Á þessum tíma var réttað seinnaen yfirleitt hefur gerst á síðari árum oggangnamenn lentu í hrakningum. ÍHúnavatnssýslum var veðrið kallað hausthretaldarinnar. Rifjað var upp að gamlir mennkölluðu slæm kuldaköst að hausti haustkálfaog vitnuðu þau um hlýjan vetur framundan.Veturinn 1963 til 1964 varð einhver sá hlýjastisem um getur. Janúar og febrúar 2013 hafareyndar orðið í flokki hinna allra hlýjustu.

Þann 1. september 1952 gerði mikiðnorðanveður og ísing braut símastaura milliGrímsstaða og Vopnafjarðar. Úrkoman varmest á Vestfjörðum og í útsveitum nyrðra.

Mikil tjónahret urðu seint í september 1943 og1946. Árssólarhringsmet Akureyrar úr hretinu1946 (91,8 mm) stendur enn. Þá urðu miklarskemmdir af völdum skriðufalla og ísingar,mest í Höfðahverfi og Dalsmynni. Mikil ísingsleit raf- og símalínur í Vaðlaheiði. Skemmdirurðu á skóglendi í Fnjóskadal. Í hretinu 1943fennti fé víða á Norðurlandi.

Slæmt hret gerði dagana 6 til 11. september1940 og snjóaði þá í byggðum Norðanlandsmeðal annars á Akureyri. Tveir bátar á sjófórust og með þeim sex menn.

Slæm hret gerði í fyrri hluta september bæði1913 og 1914. Af enn eldri hretum má nefnaveður sem gerði 10. til 12. september 1882, þáfennti fé og hross á afréttarlöndum milliSkagafjarðar og Húnavatnssýslu. Vart varfarið um í Fljótum og í Sléttuhlíð nema áskíðum og ár voru riðnar á ís. Þann 10.september var snjódýpt á Flateyri 1 til 1,5 fet.Einnig gerði frægt hret frá 15. til 18. september1878. Fé fennti, og syðra urðu heyskaðar ogskipbrot. Mikið fjártjón varð í Norður-Múlasýslu, mest í Vopnafirði og á Jökuldal. ÍVopnafirði týndust hundruð fjár, mest áTorfastöðum, Hofi og Haukstöðum, á annaðhundrað á öllum bæjum, á mörgum bæjumtýndust tugir fjár. Tvö erlend fiskiskip rak áland í Vopnafirði þ. 13. Haustskip strandaðivið Papós.

LokaorðHretið mikla 9. til 11. september 2012 er í hópihinna verstu svo snemma hausts. Komu þarsaman óvenjuleg snjókoma og hvassviðri,svipuð og gerist í hinum meiri vetrarveðrum.

© Gísli Haraldsson

Heimildir:Tölulegar upplýsingar eru allar úr gagnagrunniVeðurstofunnar. Tjónalýsingar úr eldri veðrum eruflestar fengnar úr Veðráttunni tímariti Veðurstofunnarog aðgengilegar á vefnum timarit.is.

Fóðrun áa á meðgöngu ogfyrst eftir burðinn

Í grein í síðasta tölublaði Freyju (4/2012) var fjallað um fóðrun áa fyrri hlutavetrar, eða fram á fyrsta mánuð meðgöngunnar. Hér verður tekin fyrir fóðrunseinni hluta vetrarins. Þegar talað er um heygæði í þessari grein er það út frásömu flokkun heyja og í fyrri greininni, sjá 1. töflu þar.

Fóðrun á meðgöngu

Meðgangan er alls tæpir 5 mánuðir (meðaltal143 dagar), en þar af á vöxtur fóstranna séreinkum stað á síðustu 2 mánuðunum eða svo.Það er í raun ekki fyrr en kringum 100. dagmeðgöngunnar (6 vikum fyrir burð) sem fariðer að reikna sérstaklega með auknumfóðurþörfum vegna fósturvaxtarins. Úr þvívaxa þær svo mjög hratt, og nemaheildarþarfir tvílembu fyrir orku og prótein ásíðustu vikum meðgöngunnar um það biltvöföldum viðhaldsþörfum.

Á miðri meðgöngunni eru þó mikilvægirhlutir að gerast, en þá tekur fylgjan útmeginhlutann af þroska sínum. Sterkt jákvættsamhengi er á milli þroska fylgju ogfæðingarþunga lamba. Áhrif fóðrunar áöðrum og þriðja mánuði meðgöngunnar áþroska fylgjunnar, og þar meðfæðingarþungann, fara hins vegar eftir aldriog ástandi ánna. Hjá fullþroska ám sem eru ígóðu ástandi við fang hafa almennt ekkifundist jákvæð áhrif hækkaðs fóðrunarstigs áþessu tímabili á þroska fylgjunnar ogfæðingarþunga, en sú er hins vegar rauninfyrir yngstu ærnar og jafnframt þær sem eru íslöku ástandi við fang. Þetta undirstrikarmikilvægi þess að flokka ærnar ífóðrunarhópa eftir aldri og ástandi á þessumhluta fóðrunartímabilsins eins og öðrum. Þetta

tímabil er kjörið að nota til að jafna ástandánna fyrir vorið. Fyrir stærstan hluta ánnadugir á þessum tíma að gefa sæmilegt hey(flokk C).

Þegar kemur fram yfir 100. dagmeðgöngunnar vaxa kröfurnar til fóðurgæðanokkuð hratt, þar sem á sama tíma ogfóðurþarfirnar aukast, minnkar átgetan,einkum síðustu 2-3 vikur meðgöngunnarvegna aukinnar rýmisþarfar fósturs og fylgju.Til að halda uppi fóðuráti og fóðra í takt viðþarfir er á þessum tímapunkti æskilegt aðskipta yfir í gott hey (flokk B). Fóðrun á þessutímabili þarf þó að taka mið af því hvernigholdafar ánna er þegar þessum tímapunkti ernáð og því hvernig fóðrun eftir burðinn erháttað. Niðurstöður fósturtalningar og mat áholdafari ánna eru góðir mælikvarðar til aðflokka ærnar eftir í fóðrunarhópa á þessumtíma. Jafnvel þó að sauðburðarfóðrið ogvorbeitin séu í hæsta gæðaflokki, þá getur ærsem mjólkar tveimur eða fleiri lömbum ekkiuppfyllt orkuþarfir sínar á fyrstu vikummjaltaskeiðsins. Hún þarf að hluta til aðtreysta á að brjóta niður eigin hold til að ná aðmjólka eins og erfðaeðli hennar og þarfirlambanna segja til um. Þetta þýðir að ærinþarf að hafa einhvern forða til að brjóta niður.

Nýjustu tilraunaniðurstöður (HallfríðurÓlafsdóttir, 2012) sýna að sé fóðrað áúrvalsheyi (flokki A) síðustu 4-6 vikurmeðgöngunnar geta tvílembur uppfylltorkuþarfir sínar með heyi eingöngu. En er þaðnauðsynlegt eða æskilegt? Þegar það er gefiðað ærin þarf að brjóta niður hold ámjaltaskeiðinu, þá snýst spurningin um hvortbetra sé að hún byrji á því fyrir eða eftir

JÓHANNES SVEINBJÖRNSSON

Bóndi, Heiðarbæ, ÞingvallasveitFóðurfræðingurLandbúnaðarháskóla Íslandsjois@lbhi. is

FREYJA 1-311

SAUÐFJÁRRÆKT

12FREYJA 1-3

Miðað við að ærnar hafi verið með holdastig3,0-3,5 við fang eins og mælt var með í fyrrigrein, má þannig halda því fram að æskilegholdaaukning frá fangi og þar til ærnar byrjaað leggja af rétt fyrir burðinn sé um 0,5-1,0holdastig, sem jafngildir u.þ.b. 3-6 kg af fitu.Þungaaukning vegna fósturvaxtarins er þarfyrir utan. Miða má við að holdaaukningin sésvipuð allan tímann, þó kannski einna minnstfyrsta mánuð meðgöngunnar, en úr því mættimiða við nálægt 50 g/dag. Algengt er aðsnoðrúningur á íslenskum sauðfjárbúum eigisér stað einhvers staðar í námunda við 100.dag meðgöngu, einmitt þegar þarfir fóstrannafara að aukast. Við snoðrúninginn má búastvið aukinni átlyst ánna sem gott er að svarameð bættum heygæðum, til að fóstrin fái sittog holdaaukningin haldi áfram þar tiljafnvægi er náð ca. 2 vikum fyrir burð.

Mjög mikilvægt er að heyið sem gefið ersíðustu vikurnar fyrir burðinn sé lystugt, ogað nóg sé gefið þannig að engar ær étist úr.Orkuríkt hey á þessum tíma seinkar því aðærnar fari að leggja af. Gott er ef hægt er aðskipta yfir í úrvalshey (flokk A) á síðustu 2-3vikum meðgöngunnar. Hins vegar er ennmikilvægara að heyið sem gefið er eftirburðinn sé orkuríkt, þannig að ef heygæðineru tæp þá er rétt að spara allra besta heyiðþar til eftir burðinn. Hinu má svo ekki gleymaað próteinþarfirnar aukast mjög hratt fyrirburðinn, og nauðsynlegt er að mæta þeim einsvel og nokkur kostur er. Í áðurnefndri tilraunHallfríðar Ólafsdóttur o.fl. dugðiúrvalsgróffóður (0,86 FEm og 84 g AAT íhverju kg þe.) til að uppfylla bæði orku- ogpróteinþarfir tvílembna, alveg fram að burði,enda var heyátið að meðaltali um 1,82 kg þe. ádag. Ef próteinþarfir eru ekki uppfylltar fyrirburðinn er hætt við að ærnar skili bæði minniog próteinsnauðari mjólk en ella. Ef ekki er

burðinn. Niðurbrot skrokkfitu leiðir tilvaxandi álags á lifur við að vinna úr fitunni.Þegar upptaka lifrar á fitu verður meiri en semnemur getu lifrarinnar til að brjóta fitunaniður, safnast fita upp í lifrinni (fitulifur) semdregur úr virkni hennar og eykur hættu ásúrdoða. Með því að niðurbrot á fitu verði íeinhverjum mæli fyrir burðinn „þjálfast“ lifriní að vinna úr fitunni, þannig að ekki verðureins snögg breyting vegna fituniðurbrots semóhjákvæmilega á sér stað eftir burðinn.Jafnframt ýtir aflögnin undir átlyst þannig aðátgeta strax eftir burðinn er að jafnaði meirihjá ám sem byrjaðar eru að leggja af fyrirburðinn. Meðal annars af þessum sökum erþað talið fullkomlega eðlilegt og æskilegt aðærnar leggi lítillega af síðustu 1-2 vikurnarfyrir burðinn. Að sama skapi er þá eðlilegt aðfram að þeim tíma dragi smám saman úrholdaaukningu.

Önnur mikilvæg spurning þessu tengd er:Hversu vænar er æskilegt að ærnar séu orðnaráður en þær byrja að leggja af? Tilraunir semgerðar voru á Tilraunabúinu á Hesti á áttundaog níunda áratug 20. aldar (Stefán Sch.Thorsteinsson & Sigurgeir Þorgeirsson, 1989)sýndu að á fyrstu vikunum eftir burðmjólkuðu þær ær best sem voru með holdastigá bilinu 3,5 – 4,0 (á skalanum 1 til 5) um 2vikum fyrir burð og fengu kjarnfóður meðheyinu á síðustu vikum meðgöngunnar ogfyrst eftir burðinn. Ær sem eingöngu fenguhey mjólkuðu hins vegar best ef þær voruennþá feitari en þetta (holdastig >4) um 2vikum fyrir burð. Í dag er það fremursjaldgæft að bændur gefi ám á besta aldri meðtvö lömb eða færri kjarnfóður fyrir burðinn. Íþví ljósi er almenn ráðlegging að stefna að þvíað ærnar nái hæst holdastigum uppá 3,50-4,25í síðasta lagi um 2 vikum fyrir burð.

SAUÐFJÁRRÆKT

© Ragnar Þorsteinsson

FREYJA 1-313

möguleiki á að gefa úrvalshey (flokk A)síðustu vikur meðgöngunnar, vex því þörfinfyrir kjarnfóðurgjöf, ekki síst próteinsinsvegna, þar sem ærnar hafa miklu minnimöguleika á að flytja það á skrokki sínummilli ólíkra skeiða á framleiðsluferlinumheldur en fituna (orkuna).

Í sömu tilraun voru áhrif kjarnfóðurgjafar fyrirburðinn skoðuð frá ýmsum hliðum.Kjarnfóðurgjöf með svo góðu heyi sem raunbar vitni, hafði engin áhrif á fæðingarþungalambanna. Hins vegar hafði hún jákvæð áhrifá vaxtarhraða lambanna, þannig að lömbundan ám sem ekkert kjarnfóður fengu ásíðasta mánuði meðgöngunnar uxu um 10%hægar fyrstu 7 vikur ævi sinnar heldur enlömb undan ám sem fengu kjarnfóður áþessum tíma. Ekki var verulegur munur aðþessu leyti milli ólíkra gerða kjarnfóðurs.Meginmarkmið kjarnfóðurgjafar fyrir ær bæðifyrir og eftir burð er að sjá fyrir bæðigæðapróteini og auðleystum kolvetnum, aukstein- og snefilefna og vítamína. Það erákveðið samspil milli próteins og auðleystrakolvetna í efnaskiptunum, þannig að viðbót aföðrum þessara efnaflokka sparar hinn að vissumarki. Til mjólkurmyndunar þarf mikið afglúkósa, sem beint og óbeint kemur úrauðleystum kolvetnum í fóðri, en prótein(amínósýrur) geta líka umbreyst yfir í glúkósa.Auðleystu kolvetnin hafa líka jákvæð áhrif ánýtingu fóðurpróteins og þar með AAT-styrkfóðursins. Þetta samspil er ágæt skýring á þvíhvers vegna kjarnfóður getur haft jákvæð áhrifá mjólkurlagni áa, hvort heldur áherslan íkjarnfóðrinu er meiri á auðleystu kolvetnineða próteinið.

Fóðrun eftir burðinn

Á íslenskum sauðfjárbúum er algengt að ærséu fóðraðar inni í a.m.k. eina viku eftirburðinn, og síðan úti í einhvern tíma áður enbeitin tekur alveg við. Þegar vel vorar er þettatímabil stutt, en þegar illa vorar getur þurft aðgefa ánum að meira eða minna leyti í mánuðeftir burðinn. Lengi vel var bændum ráðlagtað gefa ánum 50-100 g/dag af kjarnfóðrisíðustu vikurnar fyrir burðinn og 200-300g/dag á meðan ærnar voru fóðraðar inni eftirburðinn. Byggðust þessar ráðleggingar m.a. átilraunum sem gerðar voru á Tilraunabúinu áHesti á áttunda og níunda áratug 20. aldar(Stefán Sch. Thorsteinsson & SigurgeirÞorgeirsson, 1989).

Síðan þessar tilraunir voru gerðar hafa ýmsarforsendur breyst í sauðfjárræktinni. Heygæðihafa aukist verulega, m.a. vegna tilkomurúllutækninnar og aukinnar endurræktunartúna. Kjarnfóðurverð hefur hækkað verulega,ekki síst nú allra síðustu árin. Stór hlutisauðfjárbænda hefur því horfið algerlega fráþví að gefa kjarnfóður fyrir burðinn og jafnveleftir burðinn einnig. Í þeim hópi eru m.a.sumir þeirra bænda sem allra bestum árangriná í sauðfjárræktinni, mældum í kjötþungaeftir á. Árangur þeirra hefur ekki eingöngumeð gæði sumarhaganna að gera, heldurkemur þarna til gríðarlega góð og úthugsuðfóðrun ánna á mismunandi tímabilumvetrarins, og mikil áhersla á skjótan og góðanþroska í uppeldinu. Grundvallaratriði semsameinar þá sem bestum árangri ná í þessumefnum er mikil áhersla á gæði gróffóðursins.Eftir burðinn eru nánast engin takmörk fyrir

SAUÐFJÁRRÆKT

1 .tafla. Ráðlögð fóðrun áa frá miðri meðgöngu og út innifóðrunartímabilið.

14

þeirri svörun sem fæst í mjólkurlagni ánna ogþar með vaxtarhraða lamba með auknumgæðum gróffóðurs, bæði meðan féð er á húsiog ekki síður eftir að það er komið út á grængrös. Það þekkja margir að erfitt er að fá ær tilað halda sig að heyi eftir að þær komast ínýgræðinginn. Gæði heyjanna og ferskleikieru úrslitaatriði í því efni. Þegar sauðburðurstendur sem hæst er vinnuálagið mikið og þvímikilvægt að öll aðstaða til að gefa fé úti sésem best.

En jafnvel þótt hey séu góð geturkjarnfóðurgjöf í 5-7 daga eftir burð haftverulega jákvæð áhrif á nyt ánna. Hversumikil þörf er á þeirri kjarnfóðurgjöf hlýtur aðfara eftir því hvort nyt ánna er fullnægjandieða ekki. Það fer bæði eftir fjárstofninum ogfyrri fóðrun. Ef ærnar flóðmjólka ánkjarnfóðurs þannig að jafnvel þarf að mjólkaúr þeim til þess að þær verði ekki missognar,þá er ekki ástæða til að auka á þann vandameð kjarnfóðurgjöf. Þær ær sem helst þurfa ákjarnfóðri að halda eftir burðinn eru yngri ær(lambgimbrar og tvævetlur), rýrar ær,þrílembur, og ær sem ganga með fleiri lömben þær hafa borið (fósturmæður). Þær síðasttöldu, jafnvel þótt vænar séu, eru stilltar inn áað mjólka einu lambi en þurfa nokkurra dagaaðlögun og smá hjálp til að mjólka tveimurlömbum vel.

Holdafar ánna við burð hefur úrslitaáhrif ágetu þeirra til að mjólka. Ekki er raunhæftannað en að reikna með því að ær þurfi aðtaka hluta orkunnar af eigin holdum fyrstuvikurnar eftir burðinn. Á meðan væn ær geturfarið nálægt því að skila hæstu mögulegu nytvið slíkar aðstæður getur rýr ær það alls ekki.Reikna má með að ær sem er 70 kg og meðholdastig um 4 við burð sé með yfir 20 kgfituforða á skrokknum. Rannsóknir benda tilþess að vænar ær þoli að tapa sem nemur 1,0holdastigi (5,5-6 kg af fitu) á fyrstu 6 vikummjaltaskeiðsins. Jafnvel er til í dæminu að ærfari niður um 2 holdastig eða 11-12 kg af fitu ámjaltaskeiðinu án þess að hljóta af þvívaranlegan skaða. Holdatap af þeirristærðargráðu getur þó komið niður á frjóseminæsta framleiðsluárs.

Að lokum

Fóðrun á því tímabili sem hér hefur veriðfjallað um leggur mikilvægan grunn að getuánna til að mjólka og skila vænum lömbum.Ekki er nóg að fóðrunin sé að meðaltali góðheldur þarf að tryggja að hver einstaklingur íhjörðinni fái atlæti við hæfi.

SAUÐFJÁRRÆKT

Heimildaskrá:Bragi Líndal Ólafsson (1995). AAT-PBVpróteinkerfið fyrir jórturdýr. Ráðunautafundur1995: 46-60.

Freer, M. & Dove, H. (ritstj.), 2002. SheepNutrition. CABI Publishing.

Hallfríður Ólafsdóttir. 2012. Energy and proteinnutrition of ewes in late pregnancy: effect onewe feed intake, live weight, body conditionand plasma metabolites, lamb birth weight andgrowth rate. MSc thesis, Agricultural Universityof Iceland.

Jóhannes Sveinbjörnsson og Bragi LíndalÓlafsson, 1999. Orkuþarfir sauðfjár ognautgripa í vexti með hliðsjón afmjólkurfóðureiningakerfi. Ráðunautafundur1999: 204-217.

Stefán Sch. Thorsteinsson & SigurgeirÞorgeirsson, 1989. Winterfeeding, housing andmanagement. Í: Reproduction, growth andnutrition in sheep. Dr. Halldór Pálsson MemorialPublication: 113-145. Útg. Búnaðarfélag Íslandsog Rannsóknastofnun landbúnaðarins.

FREYJA 1-3

© Ragnar Þorsteinsson

Þegar kýrnar voru helsta bjargræði fátækrabarnafjölskyldna þóttu kýr sem lögðu samannytjar miklir kostagripir. Nú er hins vegarviðurkennd nauðsyn hvíldarinnar millimjaltaskeiða (sem flest spendýr taka sér) oghve mikilvæg hvíldin er bæði fyrir júgur ogmeltingarveg kúnna. Þekking á aðbúnaði ogfóðrun geldkúa eykst því stöðugt.

„Ef þú getur hirt þessar 15- 20 geldkýr mínarþá treysti ég þér fyrir 500 mjólkurkúm“ sagðivirtur danskur kúabóndi og benti þannig ámikilvægi geldstöðunnar. Upphaf geldstöðuog burðurinn eru viðkvæmustu tímabilin í lífimjólkurkúar, þess vegna er mjög mikilvægt aðundirbúa kúna vel fyrir geldstöðuna, ekkisíður en fyrir burðinn. Líta skal á geldstöðunasem upphafið á nýju mjaltaskeiði en ekki loksíðasta mjaltaskeiðs. Oft má rekja orsakir þess

að kýr drepast um burð til vandamála semkomið hafa upp um um það leyti sem kýrnarfóru í geldstöðu.1

Hvernig er best að standa að geldstöðunni?

Mörg mjaltakerfi bjóða nú upp á burðalista oglista yfir ráðlagðan geldstöðudag. Einnig erhandhægur listi inni á Huppunni(www.huppa.is), „huga að geldstöðu“, á þeimlista koma einnig fram þrjár síðustufrumutalningar.

FREYJA 1-315

Geldstaðan- upphafið á nýju mjaltaskeiði

Dagur, ágúst 1922

„Munu þær og eigi fáar vera,húsfreyjurnar, sem blessað hafa góðukúna sína, er „lagði saman nytjar" ogorkaði því, að aldrei varð með öllubjargarlaus bær, en hægt var að skiptasinni mjólkur-ögninni á milli barnanna,sársvangra oft og tíðum."(Dýraverndarinn, 1946)

KATRÍN ANDRÉSDÓTTIR

Fyrrverandihéraðsdýralæknir

1. mynd. Geldstaðan og fyrstu vikur mjaltaskeiðsins er tíminn sem kallar á mesta umönnunbóndans. (Heimild: Yaron)

NAUTGRIPARÆKT

16FREYJA 1-3

næringarefnið og allar skepnur eiga alltaf aðhafa frjálsan aðgang að vatni.2 Kýr sem erugeltar upp þannig að mjaltirnar eru strjálaðarsamhliða minnkaðri fóðrun fá sjaldnarjúgurbólgu en aðrar. Önnur viðurkenndaðferð er að snögghætta mjöltum ef kýrnareru heilbrigðar í júgri, þetta er þó ekki ráðlegtsé dagsnytin meiri en 20 lítrar.3 Ekki má takameira en viku að gelda upp kú. Hreinlæti oggott eftirlit eru lykilatriði í allri geldstöðunni.4

Heilbrigð júgur

Brýnt er að kýrnar fari inn ígeldstöðuna með heilbrigðjúgur.

•Kýr sem ekki hafa fengið júgurbólgu ámjaltaskeiðinu•og/eða hafa verið undir 100 í 2-3 síðustufrumutalningum•og eru með óskemmda mjólk á Schalmskál(bakkapróf)teljast heilbrigðar og óhætt að setja þær ígeldstöðu án frekari ráðstafana. Að sjálfsögðuverður samt að fylgjast með júgrunum áfram,sérstaklega hjá þeim sem leka. Kúm sem erufljótar að mynda keratíntappa í spenaopið erminna hætt við júgurbólgu í geldstöðunni.

Júgrin eiga að minnka verulega og helst aðverða eins og tómir pokar. Kirtilvefurinn á aðvisna og endurnýja sig svo aftur, þetta tekur 3-4 vikur. Þessi endurnýjun kirtilvefsins geturlosað júgrið við langvinnar sýkingar, oft erþetta eina leiðin til að losna við Stafylococcusaureus sýkilinn sem hefur þann leiða eiginleikaað hreiðra um sig inni í vefnum og verjastþannig sýklalyfjameðhöndlunum. Langvinnarsýkingar S. aureus lýsa sér oft þannig að kýrinvirðist læknast af bráðajúgurbólgu, enfrumutalan er of hátt og sveiflast upp ogniður.

Júgur sem ná að endurnýja sig á þennan hátteru líka mun betur í stakk búin til að framleiðamjólk.

Best er að hafa ákveðið verklag ef minnsti vafi

Hvernig á að gelda kýrnar?

Spendýrum er eðlilegt að venja undan sérþegar meltingarfæri afkvæmisins hafa náðfullum þroska og það lifir á sama fóðri ogfullorðnu einstaklingarnir. Þá eru afkvæminlíka orðin vel tennt þannig að móðurinni þykiróþægilegt að láta sjúga sig. Einnig fara mörgafkvæmi á ýmsum aldri forgörðum úti ínáttúrunni, móðurinni er þvíeðlilegt að geldast upphvenær sem er ámjaltaskeiðinu sé hún ekkisogin. Kindur, geitur, hrossog holdagripir venja yfirleittundan sér eftir sex mánuðiog safna svo holdum fyrirmeðgönguna og næsta mjaltaskeið.

Þegar kýr hafa verið troðjúgra 18 tíma eðalengur hætta mjólkurkirtlarnir að framleiðamjólk vegna þrýstingsins á kirtilblöðrurnar.Gott er að undirbúa kúna í 10-14 daga með þvíað setja hana á fóður með takmörkuðumorkustyrk, það dregur úr mjólkur-framleiðslunni. Fóðrið verður samt að vera ínægjanlegu magni til að kýrin sé södd.Svangar kýr verða stressaðar og búa sig þvíverr inn í geldstöðuna. Sumir bændurtakmarka aðgengi að vatni, slíkt er algerlegaóásættanlegt m.t.t. dýravelferðar og góðrabúskaparhátta. Vatn er mikilvægasta

2. mynd. Geldjúgur, tomur poki.(Gömul Fontsdóttir)

NAUTGRIPARÆKT

"Kýrnar eiga að veraheilbrigðar í júgri og íhæfilegum holdum þegarþær eru geltar upp."

© Katrín Andrésdóttir

FREYJA 1-317

leikur á um heilbrigði kúnna. Nú hefur RM(Rannsóknarstofa mjólkuriðnaðarins) tekiðupp s.k. PCR mælingar á mjólkursýnum, þá ergreint erfðaefni (DNA) úr þekktumjúgurbólgusýklum og sömuleiðis Beta-lactamase gen sem gefur til kynna ónæmi gegnpenicillini. Mjög handhægt er að fá þessargreiningar þar sem hægt er að nota kýrsýnin,aðeins þarf að biðja um geldstöðugreiningar átilteknum kúm um leið og kassinn er sendur áRM.

• Þar sem PCR mælingin greinir aðeins þekktajúgurbólgusýkla trufla aðrir gerlar ekkimælinguna, en ýmiss konar mengun (smit) fráspenum og höndum sýnatökumanns gat áðurtruflað ræktunarmyndina og þar meðgreininguna.• Aldur sýnis skiptir ekki máli í PCRmælingu, ekki heldur geymsluhitastig sýnisen þetta hefur hvort tveggja mikil áhrif áhefðbundna ræktun júgurbólgusýkla.• Ennfremur virðist PCR mælingin veranæmari (júgurbólgusýklar greinast oftar en íhefðbundinni ræktun).

Á grundvelli PCR greiningar og skoðunar ájúgri er meðferð svo ákveðin í samráði viðdýralækni búsins. Skoða verður tímanlegahvort ekki sé betra að slátra kúm sem ítrekaðhafa fengið júgurbólgu þar sem þær eru oftsmitberar.

Almennt er nú lögð áhersla á minni notkunsýklalyfja og sérstaklega að takmörkuð sénotkun breiðvirkra lyfja. Penisillín á því aðvera fyrsta val við meðhöndlun júgurbólgu,einnig við geldstöðumeðhöndlun.5

Aðeins ætti að meðhöndla fyrir geldstöðunaþær kýr sem eru sýktar (ekki meðhöndla allaspena á öllum kúm) og aðeins þá spena semeru sýktir. Árangur geldstöðumeðhöndlunarer lakari í eldri kúm, á þær er hnífurinn oftbesta lækningin. Leggja verður áherslu ájúgurbólguvarnir á mjaltaskeiðinu.6

Holdafar og fóðrun

Holdastigun er mikilvægt hjálpartæki

kúabænda, þannig er hægt að fylgjast meðfóðruninni á öllum stigum mjaltaskeiðsins.Kýrnar leggja af meðan þær mjólka mest enbæta svo við sig aftur þegar minnkar í þeim.7

Nauðsynlegt er að fylgjast vel með holdafarikúnna þegar geldstaðan nálgast. Grannarfyrstakálfskvígur ættu að fá tíu vikna hvíld,feitar kvígur sem eru heilbrigðar í júgri þurfaekki nema sjö vikur. Grannar eldri kýr eiga aðfá níu vikna geldstöðu meðan þeim feitu ogjúgurhraustu duga sjö vikur.8

Fóðrun geldkúa

Geldkýrnar eiga ekki að vera ímjólkurkúahjörðinni. Best er að fóðra þær ítveim hópum, annars vegar þær sem eiga 8-3vikur í burð og hins vegar þær sem eiga minnaen þrjár vikur í burð. Kýrnar skulu hafafrjálsan aðgang að fóðri, en orkustyrkurinnverður að vera takmarkaður til að koma í vegfyrir óþarfa holdasöfnun og fitulifur.

• Fóðurþarfirnar eru 4,5 FEm til viðhalds og1,5-2,5 FEm til fósturvaxtar síðustu mánuðina.• Rökrétt er að átgetan stjórni orkustyrknum ífóðrinu en hún er mjög breytileg, ~ 2% afskrokkþyngd. Lystugar kýr þurfa því léttarafóður (minni orkustyrk).• Almennt skal miða við 8-9 kg á dag ogmikilvægt er að átið minnki ekki í lokgeldstöðunnar því þá eykst hættan á fitulifur.9

3. mynd. HoldastigunFrá SOP-Golding (Landbrugsinfo DK)

NAUTGRIPARÆKT

18FREYJA 1-3

Fitulifur er afleiðing offóðrunar í upphafigeldstöðu eða vanfóðrunar í lok geldstöðu. Áætlaðer að 50-75% kúa séu með fitulifur um burð.Grannar kýr geta verið með fitulifur ogsömuleiðis geta kýrnar verið feitar án þess aðvera með fitulifur – en algengast er að akfeitukýrnar séu með fitulifur. Fitulifur þróast oftsamhliða sjúkdómum sem herja á kýrnar umburð, t.d. legbólgu, júgurbólgu,vinstrarsnúningi, súrri vömb og doða. Kýrmeð mikla fitulifur svara oft illa meðferðþessara sjúkdóma. Kýr sem græðast hægt eftirburð og eru lystarlausar eru oft með fitulifur,en líklega er fitulifrin þó frekar afleiðing enorsök lystarleysisins. Kýr með fitulifur erulíklegri til að fá súrdoða.10

Stálmi. Besta vörnin gegn stálma er næghreyfing, almennt þarf að tryggja geldkúmnæga hreyfingu. Ofgnótt natríum í fóðri geturorsakað mikinn stálma. Kvígur stálma meiraen fullorðnar kýr, afleiðing stálmans getaverið sár í nára. Ef sýking kemst í þessi sárgeta þau háð skepnunni lengi.

Nú eru á markaði sérstakar steinefnablöndurfyrir geldkýr. Þær innihalda steinefni,snefilefni og vítamín í réttum hlutföllum. Réttsteinefna- og vítamíngjöf í geldstöðunni bætirheilbrigði kúnna og eykur framleiðslugetunna.

Fóðrunartengdir sjúkdómar um burð

Doði er afleiðing tímabundins skorts áCa(kalsíum) við burð þar sem líkaminn taparskyndilega út miklu kalsíum með mjólkinni.Einkennin eru sljóleiki, máttleysi og minnkaðblóðrennsli. Kalsíumstyrkur í blóði er lágur,því er algengasta meðhöndlunin innspýting ákalsíumlausn.

Mikið kalsíum er í mjólk, 1,2 g/l – með 20lítrum fara því út 24 g af kalsíum.Steinefnajafnvægið í geldstöðufóðrinu skiptirmiklu máli, það á að vera magnesíumríkt ogað sama skapi snautt af kalí og natríum. D-vítamín eykur upptöku á kalsíum. Styrkurfosfórs í blóði lækkar einnig um burð, þettaveldur ekki bráðum einkennum en er oftskýringin á þrálátum doða, s.k. „Downer cow“heilkenni.9

NAUTGRIPARÆKT

4. mynd. Geldkýr og snemmbærar kvígur saman á sumarbeit. Tryggja skal þessum hópi hæfilega orkuríka beit,gott aðgengi að hreinu drykkjarvatni, gott skjól og steinefnastamp fyrir geldkýr. Hafa skal reglulegt eftirlit meðhópnum.

"Júgurbólga er án efa sá sjúkdómur sem veldur kúabændum mestutjóni. Nýbærum er mjög hætt við júgurbólgu, en um hana verður fjallaðí næsta pistli."

© Katrín Andrésdóttir

FREYJA 1-319

Undirbúningur burðarins

Þrengsli geta verið vandamál ígeldkúastíunum. Samkvæmt rannsóknummega ekki vera fleiri en átta kýr um hverja tíulegubása ef kúnum á að líða vel. Kýr vilja getahaldið sig í hæfilegri fjarlægð frá kynsystrumsínum.

Allar kýr í lausagöngu eiga að bera í hreinumburðarstíum, gólfið verður að vera stamt ogmjúkt. Best er að setja kúna í burðarstíunaannað hvort rétt fyrir burðinn eða amk 10dögum áður. Flutningur stressar kýrnar, nýjarrannsóknir sýna að kýr sem eru fluttar 3-9dögum fyrir burð verða oftar veikar og erulíklegri til að hverfa úr hjörðinni innan 60daga.11

1 StampEnemark, P. (án dags). Sótt frá Videncentret forLandbrug, Kvæg: http://www.vfl.dk

2Kerr, D. S. (án dags). Drying-Off Lactating Livestock.Sótt frá http://smallfarms.oregonstate.edu/sfn/su10dryinglivestock

3 Cote, J. (án dags). Health Management Practices forDry Dairy Cows. Sótt frá http://en.engormix.com/MA-dairy-cattle/management/articles/health-management-practices-dry-t106/p0.htm

4 Christvall, L. (án dags). Svensk Mjölk. Sótt fráhttp://www.svenskmjolk.se/Mjolkgarden/Foretagande/Standardrutiner/Sinlaggning/#.UTEYeFduRZU5 NMSM. (án dags). Nordiska riktlinjer förmastitbehandling. Sótt frá Svensk Mjölk:http://www.svenskmjolk.se/

6 Browning, J. (án dags). Strategies for mastitis control:dry cow therapy and culling. Australian VeterinaryJournal.

7 Rodenburg, J. (án dags). Body Condition Scoring ofDairy Cattle. Sótt fráhttp://www.omafra.gov.on.ca/english/livestock/dairy/facts/00-109.htm#1

8 DLBR. (án dags). SOP-Golding. Sótt fráhttps://www.landbrugsinfo.dk/Kvaeg/SOP/Sider/05

NAUTGRIPARÆKT

Ítarefni

Til er orðið töluvert af stöðluðumverklagsreglum (SOP, standard operatingprocedure) um hvernig best er að standa aðfóðrun og aðbúnaði mjólkurkúa við geldstöðuog burð.Hér skal bent á dönsku reglurnar, SOP-golding og þær sænsku, Standardrutiner:Sinläggning

Þeim sem vilja fræðast nánar um fóðrunmjólkurkúa er bent á ágætan fyrirlesturGrétars Hrafns Harðarsonar dýralæknis íveffræðslu Landssambands kúabænda.

a_Goldning_SOP_skabelon.pdf?download=true

9Grétar Hrafn Harðarson. (án dags).Framleiðslusjúkdómar mjólkurkúa. Sótt fráhttp://www.naut.is/veffraedsla-lk-nytt/

10Merck. (án dags). Merck Veterinary Manual. Sótt fráhttp://www.merckvetmanual.com/mvm/index.jsp?cfile=htm/bc/80801.htm

11 Lauridsen, B. H. (án dags). Dyrlægegruppen I/S,Hedensted. Sótt fráhttp://www.hedvet.dk/landpraksis/kvaeg/goldkofodring/

"Dagur", á. (án dags.).http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=2639852&lang=da.

Dýraverndarinn. (1946, 10 1).http://timarit.is/view_page_init.jsp?pageId=4947773.

Yaron, L. (án dags). If you can measure it you canmanage it. Sótt fráhttp://www.milkproduction.com/Library/Scientific-articles/Management/If-you-can-measure-it-you-can-manage-it/

Heimildaskrá:

© Eyjólfur Ingvi Bjarnason

20FREYJA 1-3

Eins og fjórðungsmörkin sýna var efnamagniðtalsvert breytilegt (þó efnamagn væri svipað)en hér gildir sem ella að betra er að veifaröngu tré en öngu.

Hér skal því haldið fram að ef ekið er út 20tonnum af þykkri mykju eða 40 tonnum afþunnri mykju sé steinefnaþörf túns fullnægt,hvort sem borið er á að hausti eða vori (nemaúrfelli að hausti skoli mykjunni burtu). Þaðheyrir til undantekninga ef steinefnaþörfin eryfir 15 kg P og 60 kg K/ha. Skammtar umframþað eru bruðl með þessi efni. Varla er aðvænta lélegri nýtingar en svo að 25 tonn afþykkri eða 50 tonn af þunnri mykju gefinægileg steinefni.

En hvað um N?Þó NH4-N-magn sé mismunandi eftir þurrefnikemur á móti að vænta má betri nýtingar eftirþví sem mykjan er þynnri. Ef ekið er á tún aðvori í svölu og sólarlitlu veðri má reikna meðað allt að 2/3 þess í þunnu mykjunni nýtist envarla yfir helming í þeirri þykku. Við lakariskilyrði, hlýrra veður og/eða sólfar meðvindum fer nýting þunnu mykjunnar niður íhelming en í þriðjung i þeirri þykku. Þettajafnar mun á nýtanlegu N.

Eitthvað losnar úr lífrænu N, norskar töflursegja 10-20% eftir hraða niðurbrots,væntanlega erum við frekar í lægri kantinumsvo þar bætist við 0,1-0,2 kg/tonn.

Það sem mestu skiptir um nýtingubúfjáráburðar er hvernig sá hlutiköfnunarefnisins sem er á ammoníakforminýtist. Þetta er sá hluti sem getur horfið út íbuskann sem útgufun ef illa tekst til meðdreifingu. Þess vegna var þessi hluti, táknaðursem NH4-N, mældur sérstaklega meðviðurkenndri amerískri aðferð. Auk þess varmælt heildarmagn af köfnunarefni (N) og svosteinefni. Mismunur heildarmagns N og NH4-N kallast lífrænt N og í próteini af ýmsumtoga.

Meðaltal og fjórðungsmörk 68 sýna undannautgripum má sjá í 1. töflu. Fjórðungur sýnaer undir neðri fjórðungsmörkum enfjórðungur yfir efri fjórðungsmörkum.Efnamagnið var tengt þurrefnismagnimykjunnar og því eru einnig sýnd reiknuðgildi fyrir þunna og þykkja mykju, en mykjameð 4% þurrefni er mesta lap og sígurviðstöðulaust í jörð, jafnvel þó hún sé frosin enán svella. Mykja með 8% þurrefni er svo þykkað úr henni sígur hægt.

JARÐRÆKT

Efnamagn í mykjuNýlokið er verkefni þar sem safnað var mykjusýnum víðs vegar um landið ogþau efnagreind. Flest voru þau undan nautgripum en nokkur undan sauðfé.Þau voru öll úr upphrærðu taði, en sýnataka undan grindum er mjög erfið.Verkefnið var unnið af höfundi með styrk frá Framleiðnisjóði landbúnaðarins.

RÍKHARÐ BRYNJÓLFSSON

PrófessorLandbúnaðarháskóla Íslandsrikhard@lbhi. is

1. tafla. Niðurstöður greininga á efnamagni (kg/tonn mykju)

Kregða og aðrar lungnasýkingarí sauðfé - hvað er til ráða?

Lungnasýkingar af völdum baktería eru vaxandi vandamál í sauðfjárrækt hér álandi. Lungnasjúkdómar í sauðfé geta valdið bráðum dauða eða langvinnumveikindum sem valda veikum dýrum þjáningum, draga úr afurðum þeirra ogskapa eigendum dýranna fjárhagstjón. Algengasta lungnabólga í sauðfé erlungnapest, sem veldur töluverðu tjóni. Henni valda aðallega tvær tegundirsýkla af sömu ættkvísl, annars vegar Pasteurella multocida sem var algengasturfyrr á árum en í seinni tíð ber hins vegar æ meira á sýklinum Mannheimiahaemolytica, sem leggst einkum á ungt fé. Bóluefni gegn lungnapest erframleitt á Tilraunastöðinni á Keldum og m.a. er mögulegt að framleiða fyrirmismunandi svæði, eftir því hvaða sýklar valda lungnapestinni.

Kregða er afbrigðileg lungnabólga í lömbumog ungu fé sem orsakast af sýklinumMycoplasma ovipneumoniae og er vaxandivandamál. Mycoplasma kallast á íslenskuberfrymingar og eru minnstu þekktubakteríur. Þær eru ekki nema 1/10 af stærðkólígerils. Bakterían myndar ekki frumuveggiog er háð umhverfi sínu um mörgnæringarefni. Hún lifir nokkurs konarsníkjulífi. Hver undirtegund sýkilsins er aðmestu bundin við ákveðna dýrategund,kregðan greinist eingöngu í sauðfé og geitum.Kregðusýklar fjölga sér í slímhúðum lungnaog þvagfæra, en geta einnig valdiðliðabólgum, sýkingum í augum og júgri. Ekkihefur tekist að framleiða bóluefni gegn kregðuí sauðfé hér á landi og er ekki heldur ámarkaði erlendis, þótt tekist hafi að framleiðabóluefni fyrir einstök bú eða svæði þar semkregða er vandamál.

Lungnasjúkdómar valda því að viðkomandidýr hefur veikluð bifhár og þau ná því ekki aðhreinsa burt slímið sem myndast í lungunum.Þess vegna þarf veikt dýr að hósta. Sýkingarmeð berfrymingum geta eyðilagtflutningsgetu bifháranna tímabundið, sem er

orsök þess að hósti fylgir slíkum sýkingum.Hósti er aðgerð með ákveðið markmið, þ.e. aðlosa slím og hreinsa það burt en er um leiðvísbending um að lungu og barki séu sýkt.Kregðusýkillinn ræðst á bifhárin í lungumlamba og myndar klasa í efra öndunarvegifullorðins fjár

Einkenni og smitdreifing kregðu

Einkenni kregðusýkingar eru hósti, nefrennsli,dálítil hækkun líkamshita og minnkað át. Efhár hiti mælist, stafar hann oftast af því aðaðrir sýklar fylgja í kjölfar sýkingar meðberfrymingum, t.d. lungnapestarsýklar.Stundum sjást bólgnir liðir í kjölfar sýkinga.

Sjáanlegar breytingar á lungum eru oftgreinilegar, mismunandi stór svæði við brúnirlungnanna eru fallin saman, dökkrauð ogloftlaus. Þessar breytingar sjást oft ísláturhúsum, í lömbum sem virðastalheilbrigð nema að þau hósta. Stundum séstbrjósthimnubólga. Breytingarnar virðast aðeinhverju leyti ganga til baka þegar líður áveturinn en fullorðnar ær verða áfram meðsýkilinn í sér, eru sk. heilbrigðir smitberar.

Breytingar á lungum, sem áður er lýst og sjástá myndum sem fylgja greininni, erueinkennandi fyrir kregðu. Með því að skoðalungu úr sláturlömbum og leita að þeimeinkennum, sem sjást á myndunum á að verahægt að greina hvort veikin er í hjörðinni. Ef

FREYJA 1-321

DÝRAHEILBRIÐGI

HÁKON HANSSON

fv. héraðsdýralæknirBreiðdalsvíkhih@eldhorn. is

22FREYJA 1-3

Smitleiðir eru einkum í gegnumöndunarveginn. Kregðusýkillinn er oft íöndunarvegi heilbrigðra dýra, og þaðan erhelsta smitleið í nýfædd lömb. Talið er aðlömbin smitist, einkum frá mæðrum sínum, áfyrstu dögum eftir burð, en veikin þróast hægtog verður ekki sjáanleg fyrr en eftir 6 til 12vikur. Misjafnt er hversu einkenni kregðunnarsjást lengi, sum lömb ná sér fljótlega, en önnureru mun lengur að ná sér á strik. Þegar ósýktlömb koma inn í sýktan stofn eða öfugt, aðsýkt lömb komi inn í heilbrigða hjörð er mikilhætta á að kregðan breiðist hratt út í ósýktumdýrum. Oft fylgja með lungnasýkingar afvöldum lungnapestarsýkla eða annarrasýkinga.

Í upphafi greinarinnar var talað um aðberfrymingar valdi sk. afbrigðilegrilungnabólgu, m.a. vegna þess að henni fylgirvenjulega ekki hár hiti eins og hefðbundinnibakteríulungnabólgu. Þó að kregðan ein og sérvaldi sjaldan alvarlegum einkennum kemurfyrir að hún leiði til bráðrar lungnabólgu ogjafnvel dauða, ef aðrar lungnasýkingar afvöldum baktería fylgja í kjölfarið. Þetta geristeinkum ef aðstaða í fjárhúsum er ekki góð,þrengsli, raki, léleg loftræsting og slæmumgengni í húsum. Kregðusýkillinn hefureinnig ræktast frá slímhúðar- oghornhimnubólgu í augum. Algengara er þó aðaugnsýkingar, sem oft koma upp í hjörðum ogbreiðast hratt út stafi af öðrum sýklum, og þáhelst sýkli sem er önnur tegund sömuættkvíslar og kregðusýkillinn, þ.e. Mycoplasmaconjunctivae.

ganga á úr skugga með óyggjandi hætti hvortkregðan sé til staðar þarf rannsóknir árannsóknarstofu. Nútíma greiningaraðferðir,t.d. PCR (polymerase chain reaction) og ELISA(Enzyme-linked immunosorbent assay) erufljótvirkar aðferðir til að greina sýklana, ennokkuð dýrar í framkvæmd. Ef taka á sýni úrlifandi kindum er einfaldast að taka stroksýniúr nefholinu. Flóknara er að taka sýni úr barkaog efri öndunarvegum og vart á færi nemasérfræðinga. Þegar taka á sýni úr lungum semsýna einkenni kregðu er best að taka þau ámörkum heilbrigðs og sjúks vefs.

Til eru margir stofnar af kregðusýklinum ogþótt ónæmi myndist fyrir einum stofni getadýr verið móttækileg fyrir öðrum. Erlendishafa verið greindir margir mismunandistofnar kregðusýkilsins og þótt tækist aðframleiða bóluefni hér á landi er ekki tryggt aðþað gagnist gegn öllum stofnum.

Kregða hefur lengi verið landlæg á ákveðnumlandsvæðum hérlendis, en á seinni árumvirðist hún hafa breiðst mikið út og er farin aðvalda tjóni þar sem veikin var ekki þekkt áður.Smitdreifing í sýktri hjörð er mikil en sýkingleiðir sjaldan til dauða. Á nokkra viknatímabili sýkjast flest lömb í hjörðinni. Þar semkregða er landlæg eru því flest lömb sýkt, sumdragast aftur úr en fá drepast. Flest lömbinhósta, hluti þeirra eru dauf, öndun er hröð ogoft sést nefrennsli og jafnvel hor í nös.Mismunandi er hvað mörg lömb eru meðeinkenni, en ef litið er yfir nokkurra viknatímabil hafa flest lömb í hjörðinni sýnteinkenni.

DÝRAHEILBRIGÐI

© Ragnar Þorsteinsson

Nú er talið víst að kregðusýkillinn geti gertlömb og ungt fé móttækilegra fyrirlungnapest1. Nauðsynlegt er því að endurmetaog rannsaka kregðu og þátt kregðusýkilsins ítengslum við vaxandi vandamál af völdumlungnapestar.

MeðhöndlunLengst af hefur verið talið að einkenni kregðuværu svo væg, að ekki væri ástæða til aðmeðhöndla veik dýr með lyfjum. Áður varráðlagt að bólusetja gegn lungnapest, en súbólusetning hefur ekki áhrif á kregðuna.Einnig hefur verið ráðlagt að gefa inn ormalyfsem er virkt gegn lungnaormum. Ormalyfsgjöfá alltaf rétt á sér, en verkar þó ekki sérstaklegagegn kregðu. Mælt er með að taka áalmennum atriðum varðandi aðbúnað, bætaloftræstingu, koma í veg fyrir mikinn raka ogóhreinindi í húsum og að hafa ekki of þröngt áfénu.

Svo virðist sem að lambakaup afkregðusvæðum hafi orðið til þess að veikinbreiðist út og er nú sjáanleg víða um land.Aðkeyptu lömbin smita fé sem fyrir er ábænum sem þau koma á og svo dreifistkregðan þaðan á nágrannabæi við fjárrag ogsamgang milli bæja. Vandamálið er að þótthægt sé að gefa lyf sem draga úr einkennumeða jafnvel lækna einstakar kindur næst ekkiað útrýma veikinni úr hjörðinni. Eins og áðursagði eru fullorðnu ærnar einkennalausirsmitberar, sem smita svo lömbin sín strax eftirburð. Kregðan er svo alvarlegur sjúkdómur,að ekki má draga lengur að grípa tilmarkvissra aðgerða sem miða að því að nátaki á útbreiðslu og afleiðingum smitsins. Aðmínu mati er eingöngu hægt að stöðva þessahringrás með róttækum aðgerðum sem fela ísér að framleiða bóluefni og bólusetja ærnar.

Lyf til meðhöndlunar á kregðuLyfjagjöf með sýklalyfjum sem verka ákregðusýkilinn getur skilað góðum árangri íeinstökum lömbum og hjálpað þeim aðyfirvinna sýkinguna og ná sér á strik aftur.Með þessari lyfjagjöf næst líka að drepa niðursýkingar sem hugsanlega fylgja í kjölfarkregðunnar.

FREYJA 1-323

DÝRAHEILBRIÐGI

Á myndunum sjást dæmigerðar og einkennandibreytingar af völdum kregðu. Ljósi hluti lungnannaer eðlilegur lungnavefur, en við brúnir lungnannaeru mismunandi stór svæði sem eru fallin saman,dökkrauð/dökkbrún og loftlaus.

24FREYJA 1-3

Amerísk rannsókn frá árinu 20101 beindist aðlungnasýkingum í amerísku villifé (Bighorn).Tilgangur þessarar rannsóknar var aðrannsaka hvort kregða ein og sér væri orsökbanvænna lungnasýkinga í stofninum eðahvort sýkillinn væri að veikja mótstöðu fjárinsgagnvart öðrum sýkingum, einkumlungnapest af völdum Mannheimia haemolytica.Helsta niðurstaðan var sú að kregðusýkillinnminnkar viðnám kinda gegnlungnapestarsýklinum hjá þessum fjárstofni.Af fjórum kindum í rannsókninni hafði eingreinst með lungnapestarsýkla á slímhúð ínefholi, en sýndi engin einkenni. Eftir sýkingumeð kregðusýkli drapst þessi ær, en hinarlifðu. Þær drápust hins vegar allar 1 til 5dögum eftir að þær höfðu verið sýktar meðlungnapestarsýklinumMannheimia haemolytica.Kregðusýkillinn Mycoplasma ovipneumoniaeeinn og sér veldur því ekki banvænumlungnasýkingum í þessum fjárstofni, enminnkar mótstöðu ánna gangvart lungna-pestarsýklinum og stofnar sem venjulegaorsaka ekki veikindi verða sjúkdómsvaldandiþegar kregðusýkill hefur undirbúiðjarðveginn. Gæti þetta verið ástæða þess aðlungnapest virðist sums staðar valda meiratjóni en áður hér á landi og að jafnvelbólusetning gegn lungnapest dugir ekki?Þarna er verðugt rannsóknarefni.

Aðrar rannsóknir2,3 leiddu til svipaðrarniðurstöðu, þ.e. að kregðusýkillinn minnkimótstöðu gegn lungnapest og fleirilungnasýkingum, sem hafa ekki greinst hér álandi. Einnig kemur fram4 að vísindamönnumtókst að greina genamengi sýkilsins og er það ífyrsta skipti sem það tekst. Það ætti aðauðvelda frekari rannsóknir.

Framleiðsla bóluefnis gegn kregðu

Tilraunastöðin að Keldum hefur kannaðmöguleika á að framleiða bóluefni gegnkregðu en illa hefur gengið að rækta sýkilinn.Nýlega var hafist handa við nýtt verkefni semmiðar að því að þróa og framleiða bóluefni oger vonandi að það takist.

Algengustu sýklalyf eins og Penicillin virkaekki á kregðuna. Fræðin segja aðOxytetracyclin eigi að verka vel ákregðusýkilinn. Hér á landi fæst eitt lyf íþessum flokki, Engemycin. Mín reynsla er aðlyfjagjöf með Engemycin skili misgóðumárangri og oft litlum. Auk þess er hætta er á aðsýklar myndi ónæmi gegn Tetracyclin lyfjum efþau eru notuð í miklum mæli.

Að mínu mati reynist stungulyfið Baytril vet10 % best. Virka efnið í lyfinu heitirEnrofloxacin. Lyfið er breiðvirkt og þvíákjósanlegt við meðhöndlun við flestumsýkingum þ.á.m. í töfluformi við slefsýki efönnur ráð duga ekki. Ráðlagður skammtur viðkregðu er 2,5 mg/kg á dag sem samsvarar 1ml á hver 40 kg. Baytril er mjög dýrt lyf, 1 glaskostar rúmlega 26 þús krónur, en glasið nægirtil að meðhöndla ca 25 gemlinga.

Eins og áður sagði leysir lyfjagjöf þó ekkivandamálið, heldur slær aðeins á verstueinkennin. Lyfjagjöf er því bæði dýr og skilartakmörkuðum eða engum árangri til lengritíma litið, því óhugsandi er að losna viðkregðu með sýklalyfjagjöf þar sem hún hefurnáð fótfestu. Greinarhöfundur leggur ríkaáherslu á að bændur leiti ráðgjafar hjádýralækni búsins áður en ráðist er í lyfjagjöf.

Bóluefni gegn kregðu ogsamspil við lungnapest

Eina leiðin til að vinna varanlega á kregðu ínútíma sauðfjárbúskap er að framleiðabóluefni sem vinnur á kregðu. Áður hefurverið nefnt, að lungnasýkingar séu eitt helstaog vaxandi vandamál í sauðfjárræktinni ogþví væri best að blanda saman bóluefnum viðlungnapest og kregðu. Lungnapestin veldurtöluverðum búsifjum og þarfnast þvínauðsynlega nánari rannsókna.

Erlendis hefur á síðustu árum verið aukinnáhugi á rannsóknum kregðusýkilsins og nýjarrannsóknir hafa leitt ýmislegt athyglisvert íljós, auk þess sem hefur tekist að framleiðabóluefni, sem skilað hefur góðum árangri.

DÝRAHEILBRIGÐI

Aðrir kostir eru að láta framleiða bóluefnierlendis. Það mál hefur nokkuð verið kannaðog á að vera fær leið, en óljóst er hvað slíktkemur til með að kosta. Ef tilraunir á Keldumbera ekki árangur er nauðsynlegt að látaframleiða bóluefni erlendis og gera tilraunirmeð það hér og sjá hver árangurinn yrði. Efhann yrði góður væri hugsanlega hægt aðframleiða blandað bóluefni, gegn lungnapestog kregðu sem væri óskastaða.

Haustið 2012 hafði greinarhöfundur sambandvið Prófessor Ganter hjá Dýralækna-háskólanum í Hannover í Þýskalandi5 í þeirrivon að hann gæti gefið Íslendingum ráð, þarsem rannsóknir á kregðu eru meðal helsturannsóknarverkefna deildar hans viðháskólann. Ganter staðfesti að myndir aflungum sem greinarhöfundur sendi honumsýndu greinileg einkenni kregðu. Nokkrarþessara mynda sem teknar voru í sláturhúsinuá Kópaskeri haustið 2009 fylgja einnig þessarigrein.Í Þýskalandi hefur kregðusýkillinn veriðgreindur í sauðfjárhjörðum þar semlungnabólga í lömbum var vandamál. Brugðiðvar á það ráð að berjast gegn sýkingunni meðþví að framleiða bóluefni við kregðu, ræktaðúr lungum frá viðkomandi hjörð og blandasaman þessu kregðubóluefni og bóluefni viðlungnapest (Mannheimia haemolytica). Árangurbólusetninga var góður að því tilskyldu aðskipulega væri bólusett. Einnig var bólusett ígeitahjörð, þar voru kiðlingarnir teknir frámóðurinni snemma auk þess sem bólusett var.Veikin virtist hafa verið upprætt ígeitahjörðinni og hætt er að bólusetja í þessarihjörð.

Almennt telja svo Þjóðverjar að kregða sévaxandi vandamál á sauðburði í hjörðum þarsem hreinlæti er gott og fé er inni yfir

veturinn. Sjúkdómurinn finnst samt sjaldan,einfaldlega vegna þess að ekki er skipulegaleitað að honum.

Prófessor Ganter ráðlagði Íslendingum að látaframleiða blandað bóluefni við kregðu oglungnapest og benti á nokkra stóraframleiðendur bóluefnis í Þýskalandi ogBretlandi í því sambandi. Ljóst er að hægt erað framleiða bóluefni en þó er erfitt að ræktasýkilinn þar sem sérstaka nákvæmni þarf viðsýnatöku og frágang sýna svo hægt sé aðeinangra hann. Gott væri framleiðatilraunabóluefni til að meta árangur þess áðuren farið væri í stórfellda framleiðslu. Þóverður fróðlegt fylgjast með því hvaða árangrirannsóknir þær sem Tilraunastöðin á Keldumhefur sett af stað um þróun bóluefnis munuskila. Innlend framleiðsla er alltaf besti ogódýrasti kosturinn.

FREYJA 1-325

Heimildaskrá:

1) Rohana P. Dassanayake, Sudarvili Shanthalingam,Caroline N. Herndon, Renuka Subramaniam, Paulraj K.Lawrence, Jegarubee Bavananthasivam, E. FrancesCassirer, Gary J. Haldorson, William J. Foreyt, Fred R.Rurangirwa, Donald P. Knowles, Thomas E. Besser,Subramaniam Srikumaran. 2010. Mycoplasmaovipneumoniae can predispose bighorn sheep to fatalMannheimia haemolytica pneumonia. Vet Microbiol.2010 October 26; 145(3-4): 354–359.2) Maria E. Harvey, Daniel G. Morrical, Ricardo F.Rosenbusch. 2007. Sheep flock infections withMycoplasma ovipneumoniae involve multiple strains,Small Ruminant Research, 73(1–3): 287-290.

3) Rosário Gonçalves, Isabel Mariano, Alejandro Núñez,Sandra Branco, Graham Fairfoul, Robin Nicholas. 2010.Atypical non-progressive pneumonia in goats, TheVeterinary Journal, 183(2): 219-221.4) Yang F., Tang C., Wang Y., Zhang H., Yue H.. 2011.Genome sequence of Mycoplasma ovipneumoniaestrain SC01. J. Bacteriol. 193:5018.

5) Bréfaskipti milli greinarhöfundar og Prof. ManfredGanter við Dýralæknaháskólann í Hannover,Þýskalandi, október 2012.

DÝRAHEILBRIÐGI

© Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir

26FREYJA 1-3

KYNBÆTUR

Allir bændur hafa einhvern tíma í búskapsínum valið einn grip fram yfir annan tilásetnings, viðkomandi gripur hefur þá veriðbetri en aðrir gripir í einum eða fleiriæskilegum eiginleikum sem valið er fyrir.Sérviska og hyggjuvit hvers bónda réði lengivel því hvaða gripir voru valdir tilframræktunar. Í dag er hins vegar skýrsluhald,þar sem safnað er tölum og mælingum fyrirskilgreinda eiginleika, forsenda kynbóta. Ágrunni skýrsluhaldsins er reiknað kynbótamatgripanna og það verður aldrei réttara enforsendurnar sem liggja að baki. Þeir bændursem færa vandaðar skýrslur munu því alltafnjóta þess í markvissari kynbótaárangri.

Erfðafræðin er grunnurinn bak við kynbæturog í flestum tilvikum eru erfðir lítill partur afmun stærri mynd, því umhverfið hefur mikiláhrif á flesta eiginleika. Svipgerð hverseinstaklings er það sem hægt er að sjá eðamæla á hverjum grip og líta má á svipgerðinasem summu af erfðum og umhverfisáhrifum(P = G + E). Kynbæturnar beinast aðerfðaáhrifunum og miða að því að auka áhrifeftirsóknarverðra gena þannig að yngstugripirnir standi að jafnaði framar en kynslóðforeldranna.

Í kynbótum er svo unnið með séða eiginleikaog magnbundna eiginleika. Séðir eiginleikarstjórnast oftast af einföldum erfðum, þannigað einn eða fáeinir erfðavísar stjórna þeim og

oft er hægt að geta sér til um arfgerð út frásvipgerð gripsins. Algengustu dæmi um séðaeiginleika eru litir og horn. Magnbundnireiginleikar stjórnast aftur á móti af mörgumerfðavísum og því erfitt að gera sér grein fyriráhrifum hvers og eins. Við kynbætur á slíkumeiginleikum (vöxtur, frjósemi, mjólkurlagni)þarf að styðjast við upplýsingar úrskýrsluhaldinu því á grunni þeirra er reiknaðkynbótamat með tölfræðilegum aðferðum.

Leiðréttingar

Við undirbúning gagna fyrir útreikninga ákynbótamati er nauðsynlegt að gera ýmsarleiðréttingar á kerfisbundum umhverfis-áhrifum í skýrslunum. Þetta er gert til þess aðgripir séu bornir saman á jafnréttisgrunni. Viðgetum aldrei borið saman einlembing ogtvílembing á jafnréttisgrunni eða þá lagt aðjöfnu lömb sem slátrað er við 120 eða 180 dagaaldur. Sama máli gegnir um afurðir kúa sembera að vori eða hausti.

Hins vegar getum við ekki tekið tillit tiltilviljanakenndra umhverfisáhrifa, s.s. efuppáhaldsærin gengur í túninu, veikindagripa, misjafnra fóðurgæða, að ekki sé talaðum áföll vegna hreta. Slík áhrif eru ætíð svoafmörkuð að þau er ekki hægt að yfirfæra ástærri heild þegar unnið er með stórgagnasöfn.

EYJÓLFUR INGVI BJARNASON

SauðfjárræktarráðunauturRáðgjafarmiðstöð landbúnaðarins

eyjolfur@rml. is

EMMA EYÞÓRSDÓTTIR

Dósent/BrautarstjóriLandbúnaðarháskóla Íslandsemma@lbhi. is

Hvað eru kynbætur?Í ræktunarstarfi allra búgreina er unnið eftir fyrirfram skilgreindumræktunarmarkmiðum. Í slíku starfi eiga kynbætur sér stað, þ.e. hlutfallæskilegra gena er aukið með úrvali kynbótagripa. Tilgangurinn er að fá betrigripi í hverri nýrri kynslóð og við færumst nær og nær settum markmiðum.

Arfgengi og erfðafylgni

Arfgengi er hugtak sem skiptir miklu málifyrir árangur ræktunarstarfsins. Arfgengi erhlutfallstala sem er metin fyrir hóp gripa fyrirákveðinn eiginleika, mæld með tölugildinu0,00 til 1,00. Arfgengi segir til um hversumikið breytileiki í einum eiginleika mótast aferfðum, ef það reiknast nærri núll stafarbreytileiki nær allur af umhverfisáhrifum eneftir því sem talan hækkar eiga erfðir meiriþátt í þeim breytileika sem er á millieinstaklinga. Ef arfgengi er hærra en 0,40 ertalað um hátt arfgengi en lágt ef það er undir0,20. Eftir því sem arfgengi eiginleika er hærraþví auðveldara er að ná árangri í kynbótumeiginleikans. Algengt er að arfgengiframleiðslueiginleika í búfé sé á bilinu 0,15-0,30.

Erfðafylgni er annað hugtak sem nauðsynlegter að kunna skil á. Hún er mæld á bilinu -1,0til +1,0 og segir til um hvernig einn eiginleikitengist öðrum. Ef erfðafylgni er jákvæð millitveggja eiginleika (+ tala) breytast þeir viðúrval í sömu átt en ef fylgnin er neikvæð (-tala) breytast þeir við úrval í gagnstæðar áttir,þ.e. við getum séð framför í öðrum

eiginleikanum en afturför í hinum. Sé hún 0eru eiginleikarnir óháðir hver öðrum eða þá aðerfðafylgnin er ekki þekkt.

Ýmis dæmi hafa komið upp í gegnum tíðinaþar sem val fyrir einum eiginleika hefur haftneikvæð áhrif á þróun í öðrum eiginleika.Samhliða því að velja fyrir styttriframfótarlegg á lömbum sem fylgdu bættirholdsöfnunareiginleikar fylgdi oft líkatilhneiging til mikillar fitusöfnunar. Til aðforðast það var samhliða valið fyrir minnifitusöfnun og þannig hefur tekist að minnkavægið á þessari neikvæðu erfðafylgni.

Úrvalsaðferðir

Ræktunaraðferðir til að ná árangri í kynbótumeru breytilegar eftir búfjárkynjum í hinumstóra heimi. Í kynbótum nautgripa, sauðfjár oghrossa á Íslandi er stunduð hreinrækt, þ.e.ræktunarmarkmiðið er hið sama fyrir allagripi sem fæðast og þeir geta því mögulegaallir komið til greina til framræktunar.Nokkrar aðferðir eru til sem byggja má úrvalá. Sú fyrsta er einstaklingsúrval, þ.e. svipgerðeinstaklings ræður því hvort gripur er valinntil framræktunar. Þá skal haft í huga að gripur

FREYJA 1-327

KYNBÆTUR

1. mynd. Samhengi kynbótamats og kynbótagildis. Punktalínur sýna öryggismörk kynbótamatsins.

28FREYJA 1-3

því sem upplýsingar um gripinn og ættingjahans eru meiri og betri, því minni óvissa fylgirreiknaða matinu og það verður öruggara.Þessi öryggismörk verða þrengri eftir því semmagn upplýsinga eykst og ef þess er gætt aðgæði upplýsinga séu sem best, þ.e.a.s. aðskýrslur séu rétt og samviskusamlega færðar.

Sjálfbærar kynbætur

Hér að framan hefur verið stiklað á stóru íflestum þeim þáttum sem hafa áhrif ákynbætur. Umhverfisáhrif skipta mjög miklumáli fyrir marga eiginleika og því geturvönduð meðferð s.s. rétt fóðrun gripa haftmikið að segja um hvort kynbætur skila sér íraun. Eins er mjög nauðsynlegt að hafa öllræktunarmarkmið víðfeðm og vel skilgreindsvo ekki séu ræktuð inn í stofna óæskileghliðaráhrif s.s. vegna neikvæðrar erfðafylgni.Ótal dæmi eru þekkt erlendis um neikvæðáhrif kynbóta s.s. val fyrir auknumjólkurmagni hjá kúm hefur leitt til aukinnartíðni júgurbólgu sem og lakari frjósemi.1 ÁÍslandi hefur okkur borið gæfa til að stundaræktunarstarf þannig að slík áhrif eru lítil semengin. Fjölþætt ræktunarmarkmið sem taka tilmargra eiginleika er einnig forsenda þess aðbúféð haldist hraust og afurðasamt til lengritíma. Ef valið er einhliða eftir örfáumeiginleikum er bæði aukin hætta áskyldleikarækt og afturför í eiginleikum semekki er tekið tillit til.

Kynbótafræðin sem slík gengur út frá mörgumlínulegum mælikvörðum þegar unnið er meðgögn. Hins vegar er rétt að hafa í huga aðlíffræðin sem stýrir lífi hverrar skepnu erekkert endilega línuleg. Þetta þarf líka að hafaí huga því allir hlutir hafa þolmörk, þ.e.hversu langt á að ganga í kynbótum á kostnaðannarra þátta sem varða til dæmis velferð eðaheilsufar gripanna. Kynbætur eru nefnilegaekkert annað en eitt af fjölmörgum verkfærumí verkfæratösku bóndans sem þarf að hafaþekkingu og skilning á til þess að búskapurinnskili góðum árangri.

ber aldrei utan á sér víkjandi erfðavísa semhann getur búið yfir. Önnur aðferð erætternisúrval, þá er horft til upplýsinga umföður, móður eða systkin þegar gripur ervalinn til kynbóta. Þriðja aðferðin erafkvæmarannsókn, þá eru afkvæmahóparbornir saman og kynbótagripirnir valdir út fráframmistöðu afkvæmanna. Allar þessaraðferðir eru notaðar í kynbótastarfinu hér álandi oft samhliða. Lambhrútar til ásetningseru valdir út frá ætterni og einstaklingsdómien endanlegt val t.d. á hrútum á sæðingastöðer oftast á grundvelli afkvæmarannsókna. Ínautgriparæktinni er val kynbótanauta næralfarið byggt á afkvæmarannsóknum. Hveraðferð hefur kosti og galla og líklegt er aðbestur árangur náist með því að blanda þeimöllum saman.

Kynbótamat

Kynbótamat gripa er reiknað út fráupplýsingum úr skýrsluhaldi um afurðir ogeiginleika gripanna og í því felst mat ákynbótagildi gripanna þ.e. hverju þeir erulíklegir til að skila til afkvæma sinna.

Kynbótamat reiknað með BLUP aðferðum eralmennt í notkun hér á landi og er viðurkenndsem besta aðferðin við mat á kynbótagildi.Kostir aðferðarinnar eru m.a. að hægt að metaerfða- og umhverfisþætti samtímis og tekið ertillit til upplýsinga um alla ættingja hversgrips sem skráðir eru í skýrslum. Þannig fæstmun öruggara mat á kynbótagildi gripa semnotaðir eru á mörgum stöðum í stað þess aðhorfa á kynbótagildi þeirra í afmörkuðumhóp.

Það er hins vegar nauðsynlegt að gera sérgrein fyrir því að kynbótamat er aðeinsreiknuð tala, raunverulegt kynbótagildi er þaðsem gripurinn fær frá foreldurum sínum ogþað verður aldrei hægt að reikna. Á 1. myndmá sjá samspil raunverulegs kynbótagildis ogreiknaðs kynbótamats. Ef við vissum hiðraunverulega gildi frá foreldrum þá værireiknaða matið jafnt kynbótagildinu. Útkomaúr kynbótamati getur verið ýmist hærri eðalægri en hið raunverulega kynbótagildi. Eftir

KYNBÆTUR

Heimildaskrá:1) Rauw, W. M., Kanis, E., Noordhuizen-Stassen, E. N.and Grommers, F. J. (1998). Undesirable side effects ofselection for high production efficiency in farm animals:a review. Livestock Production Science, 56 (1): 15-33.

http://www.sahun.is