friese rassen en gewassen...voor de telers die voor het werkverband zaden telen. in de brochure...
TRANSCRIPT
Friese Rassen en Gewassen
Johannes Spyksma
INHOUD
INLEIDING
DEELILANDBOUWGEWASSEN/LANBOUGEWASSEN
A.KNOLGEWASSEN/
KNOLGEWASSEN
AardappelenRapenKoolrapen
B.OLIEGEWASSEN/
OALJEGEWASSEN
VlasRaapzaadKoolzaad Dederzaad(Huttentut)HerikKarwijHennepHop
C.MEELVRUCHTEN/
MOALFRUCHTEN
RoggeTarweGerstHaverBoekweitGierst
D.PEULVRUCHTEN/
PULFRUCHTEN
BonenDrogebonenSlabonenSnijbonenPronkbonenTuinbonenVeldbonenKapucijnersErwtenPeultjesLinzen
E.UI-EN
WORTELGEWASSEN/
SIPEL-EN
WOARTELGEWASSEN
UiWortelenCichorei
F.BLOEMGEWASSEN/
BLOMGEWASSEN
Bloemkool
G.STEELGEWASSEN/
STALLEGEWASSEN
Rabarber
H.BLADGEWASSEN/
BLEDGEWASSEN
Tabak
I.GROENBEMESTERS/
GRIENBEMESTERS
Klaver
DEELIIDIERENRASSEN/BISTERASSEN
A.PAARDEN/HYNDERS
Friespaard
B.RUNDVEE/KOFEE
FrieseRoodbonteFries-HollandseZwartbonte
C.SCHAPEN/SKIEP
FriesMelkschaapZwartblesschaapBlessumerschaap
D.HONDEN/HOUNEN
StabijhounWetterhoun
E.HOENDERS/HINNEN
Friesehoenders
F.GEITEN/GEITEN
Landgeit
DEELIIIFRUITRASSEN/FRUITRASSEN
A.APPELS/APELS
SchonevanIephofDokkumerNijeDoekeMartensAmbroPresentvanFrieslandZoetevanderSchootRoemvanDrachtenMinneDankertappelLilianeappelPitOranjeMarijkeMeuappel
B.PEREN/PARREN
HallemineBonne
C.PRUIMEN/PROMMEN
Wichter
D.BESSEN/BEIEN
Silvergieter'sZwarteStanzaSintAnnaKorfke
E.OVERIGFRUIT/OAR
FRUIT
MispelKiwi
DEELIVHOUTIGEGEWASSEN/HOUTIGEGEWASSEN
A.BOMEN/BEAMMEN
B.STRUIKEN/STRUKEN
C.KLIMPLANTEN/KLIMPLANTEN
D.BRAMEN/TOARNBEIEN
�3
�4
DEELILANDBOUWGEWASSEN/LANBOUGEWASSEN
INLEIDING
Inmaart2005werdbij'ItGrieneNêst',Bosweg1ateSumar,het'KenniscentrumvoorFrieserassen'opgericht.HetCentrumsteldezichtendoeldelandbouwgewassendieinFryslânhunoorspronghebben,ofdieomdatzeervroegervoorkwamencultuurhistorischverwantzijn,teverzameleneninstandtehouden.Voorzovermogelijk,wordtbovendiengeprobeerdzeindehobbysfeerofberoepsmatigalsstreekproduct,bijhetcultuurtoerismeofbijonderwijseneducatieweereenpraktischebetekenistegeven.Omdat'ItGrieneNêst'eenanderebestemmingheeftgekregen,wordtdezorgdiehetnadienopgerichte'PlatformFrieseRassenenGewassen'aandeFrieseofmetFryslânverwantelandbouwgewassen,dierenrassen,fruitrassenenhoutigegewassenbesteedt,voortaandoorhetPlatformuitgeoefendbijhetFriesLandbouwmuseumteGoutum.
�5
INLEIDINGBIJDELANDBOUWGEWASSEN(DEELI)
Hetinstandhoudenenvermeerderenvandeinheteerstedeelvanditnaslagwerkvoorkomendelandbouwgewassenbehoortsinds2010totdeverantwoordelijkhedenvanhet'WerkverbandFrieseRassen'.Ditheeftin2016bij'Vijversburg'teZwartewegsendeendemonstratietuinvoordetotdecollectiebehorendelandbouwgewasseningericht.In2018wordterookzo'ntuiningerichtbijhet'FriesLandbouwmuseum'teGoutum,waarmeehet'PlatformFrieseRassen'isgaansamenwerken.HetPlatformiseenfederatiefverbandvandeorganisatiesdiedezorgvoordeFrieselandbouwgewassen-,dier-enfruitrassenendeinFryslângenoteerdeoorspronkelijkehoutigegewassenopzichhebbengenomen.
Dekeuzeomlandbouwgewassenindecollectieoptenemen,berustoptweecriteria:zezijninFryslânontstaan,ofzekwamennaardeprovincieenzijnondertussenzeldzaamgeworden,daardoorzijnzetotdeFriesecultuurhistoriegaanbehoren.Sommigeervanzijngeschiktomerstreekproductenmeetemaken.
EendeelvanhetuitgangsmateriaalvandetotdecollectiebehorendelandbouwgewassenwerdaangeleverddoorRuurdWalrecht,destijdswonendinBakkeveen,nudomiciliehoudendinZweden.Meerderezadenvoorlandbouwgewassenwerdenbijhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'(CGN)teWageningenaangetrokken.Daaris,bijwijzevan'blackbox',ookdedoorhetWerkverbandinstandgehoudencollectielandbouwgewassenondergebracht.Bovendienwerdzaadverkregenvanparticulierendiedegewasseninstandhouden.
EenmeergedetailleerdebeschrijvingvandeFrieserassenwordtdoorhet'PlatformFrieseRassen'in2019uitgebracht.DezedientomdeFrieseenmetFryslânverwanterassenbijvermeerderingbinnenhuneigenschappentehouden.Bovendiendraagtdezedoorzegedetailleerdtepresenterenbijaandeerkenningvanderassen.Het'WerkverbandFrieseRassen'publiceerdeeenhandleidingover'Hetwinnenvanzaadenknollen'voordetelersdievoorhetWerkverbandzadentelen.Indebrochure'EenglobalebeschrijvingvandeFrieseenmetFryslânverwantelandbouwgewassen'wordteenoverzichtgebodenvandegewassendietotdecollectievanhetWerkverbandbehoren.ZiedelijstvanindePlatformreeksuitgebrachtepublicatiesachterindezeuitgave.
Inheteerstedeelvanditnaslagwerkwordendelandbouwgewassenbeschreven,diein2017totdecollectiebehoren.Erwordennogsteedsnieuweontdekt.
Omditnaslagwerktekunnensamenstellen,isgebruikgemaaktvanschriftelijkebronnen.Zewordenachterelkdeelvandezebrochurevermeld.Achterinvindtdelezerookeenregistervandeinditdeelbehandelderassen.
Indeling:
Delandbouwgewassenwordeninnegengroepeningedeeld:0knolgewassen,waartoedeaardappelen,derapenendekoolrapenwordengerekend;0oliegewassen,hetzaadvandezeplantenbevatolie;0meelvruchten,waartoeindezebrochuredegranenenhetboekweitwordengerekend;0peulvruchten,waarbijdebonenendeerwtenhoren;0ui-enwortelgewassen,waaraandeindecollectievoorkomendeuien,wortelenendecichoreiwordttoegerekend;0bladgewassen,waartoedeSumarderOorlogstabakbehoort;0bloemgewassenmethetrasdeKoudumerBloemkool.0steelgewassenmetderabarbertypenLioessens1en2.0groenvoeder-engroenbemestersgewassenmetdeFriese-GroningerWitteklaver.
�6
A.KNOLGEWASSEN
Aardappelen
Rapen
Koolrapen
�7
AARDAPPELEN/IERPELS
DeLatijnsebenamingis:Solanumtuberosum.Aardappelenzijneenjarig,zewordenvegetatiefvermeerderd.
Kenmerkenenbetekenis
Deaardappelbehoort,zoalsdetomaten,totdeplantenfamilievandenachtschadegewassen.Deknollen,diewealsaardappeleneten,zijnverdikkingenaanhetuiteindevanonderaardseuitlopers.Zezittenvolmetreservestoffen.Pasgeoogsteaardappelenhebbenkleineogen.Inhetdonkerontstaandaaruitkiemen.Zedragenwit-,blauw-ofvioletkleurigebloemen.Sommigerassenbloeiennietofdragensterielebloemen.Hoofdbestanddeelishetzetmeel.Deknolbevatookeiwit,vitaminen,mineralenensporenelementen.Daardoorzijnzevoedzaam.Deplantgedijtinbijnaelkklimaatenopveelgrondsoorten.Zekunnenlangbewaardworden.Inmiddelsiseralsgevolgvanveredeling(ziehierna)eensplitsingontstaantussenconsumptieaardappelen,aardappelenvoordeverwerkendeindustrieenzetmeelaardappelen.
NaarEuropa
Zo'nachtduizendjaargeledenslagenboerenindeAndesinZuid-Amerikaerineeneetbarevariantvandeaardappeltekweken.BijhetveroverenvanPeruenChilikomendeSpanjaardeninaanrakingmetdedoorInca'sverbouwdeaardappel.Hetgewaskomtlangstweewegentussen1540en1565naarSpanje.Datzijnwaarschijnlijkroodgekleurdeaardappelenmetgroteviolettebloemen.DeoudsteafbeeldingstamtvandebotanicusCarolusClusius.
HetgewaswerdinSpanjeaangeplant.InEngelandtreftmenindietijdgeelschilligerassenaanmetwitteofviolettebloemen.Hetheeft100tot150jaargeduurdvoordatdeaardappelinEuropaalgemeenwerd.MonnikenzorgenervoordatdeaardappelvanuitSpanjezijnwegvindtnaardeandereEuropeselanden.Zijtelendeplantinhunkloostertuinen.Deboerenwilleneraanvankelijknietsvanweten.Omdatdestengelsenbessengiftigzijn,denkenzedatdeknollendatookzijn.Pasindeeerstedecenniavandeachttiendeeeuwwordtdeaardappelgemeengoed.
NaarFryslân
OverdekomstvandeaardappelnaarFryslângaanveelverhalen.Vaakisbeweerd,datdeachttiende-eeuwsegrietmanJohanVegelinvanClaarbergenvanHaskerlanddeeerstewasdiezerond1737
verbouwde.MaarvijfjaareerderwordtdeaardappelalineendoorhetstadsbestuurvanLeeuwardenuitgevaardigdreglementgenoemd.Zewordendanalopdemarktverkocht.HovenierJohanHermannKnoopverbouwtzeophetlandgoedMariënburgvoor'MarijkeMeu'.
KnoopgeefthaarhetadviesprinsWillemIVbijzijnbezoekaanLeeuwardenopdonderdag13december1742metdeaardappeltelatenkennismaken.NoelChomelschrijftinhetzelfdejaarinzijn'HuishoudelijkWoordenboek':"MenkooktdeAard-appeleninWyn,metzoutenpeper,
�8
OudeaPeeldingvaneen
aardappelplant
Mariënburg
vervolgensstooftmenzekortafmetverscheidenewelriekendekruiden.Zoodraalszedusafgekooktzijn,eetmenzeinSchyvengesneden,meteenBoter-sausje,ofmetSchaapenat."TegenwoordiggaansommigenervanuitdathetbeginvandeaardappelteeltinFryslânzorond1700bijSurhuisterveenmoethebbengelegen,protestantendieuitDuitslandwarenverjaagdnamenzemee.Van1720tot1729wordenbijSurhuisterveenaardappelenverbouwddoor'dompelaars',eenuithetbuurlandverjaagdesekte.MethunvertreknaarAmerikakomtdaargeeneindaan.Doordatdegraanprijzenalsgevolgvandeoorlogsomstandighedenschrikbarendstijgen,komtdeaardappelopdetafelvanhetgewonevolk.Ineendocumentuit1741lezenwedaterinEastermarindatjaarvaneneWopkeSybrensaardappelenwordengestolen.DeknollenzijnindiedagenkennelijkophetFrieseplattelandalroversgoedgeworden.
Volksvoedselnummeréén
Deopkomstvandeaardappelisvanonschatbarewaardevoordevoedselsituatie.Eenstuklandverbouwdmetaardappelenbrengttweeàdriemaalzoveelcalorieënopalseenroggeakkervandezelfdeoppervlakte.Doordeaardappelteeltkunnenveelmeermensengevoedworden.BovendienbevattendeknollenveelmeervitamineCenzijnzegeschiktvoorhetbestrijdenvangebreksziekten.Deaardappelteeltneemteenenormevlucht.JanBielemanvermeldtinzijn'GeschiedenisvandeNederlandselandbouw'datinBarradeelhetaantal'aardappelaars'tussen1748en1796vervijfvoudigt.VanuitheteersteproefveldjevandeFrieseMijvanLandbouw,dattussenTzummarumenFirdgumlag,veroverthetgewashetgehelenoordenvandeprovincie.Deaardappelwordtvolksvoedselnummeréén.Ookopdezandgrondenisdeaardappeleenbelangrijkgewas.M.J.E.Blauwschrijft:"Iederboer,bijnaiederarbeider,diemaarlandkankrijgenverbouwtaardappelen,daardezebijiederdehoofdschotelzijneenhoofdvoederbij'tmestenvanvarkens."E.Allershofvermeldthoein1818indeWoudgemeentenAchtkarspelen,OpsterlandenOoststellingwerfruimeenkwartvanhetbouwlandmetaardappelenwordtbeteeld.Kalveren,vaarzenenvarkenskrijgenindenazomergekookteaardappelenmetkarnemelk.
Aardappelziekte
In1845volgteenklap:deaardappelziekte(phytopthora)doetzijnintrede.D.Hellemameldtindatjaar:"daternamelijkeenziekte(...)onderdeaardappelsisontstaan.(...)Deplantwordtzwartensterft."Deoogstmisluktgrotendeels.
Hongersnoodveroorzaaktin1847inenkelestedenonlustenenopstandjes.IndatjaarplunderenHarlingerseenschipdatklaarligtomvroegeaardappelennaarEngelandtevervoeren.Ervallendoden.
Detelerszoekennurassendienietofmindergevoeligvoordeziektezijn.Indezomervan1891,alsindeprovincievrijwelalleplantenzwartzijn,blijvenbijT.D.vanderWeginHallumdeloffenvaneenbepaaldesoortfrisgroen.HijnoemtdezevariëteitdeHallumer
Gele.K.Haakmameldtlater,dathetdezelfdeaardappelisalshetDuitserasSimson.Datzoueropkunnenwijzen,datdedoorVanderWeggekweekteaardappeluitditrasgeselecteerdwerd.
AardappelenopdeFrieseklei
Rond1850worden,volgensJ.M.Doorenbosch,opdeFrieseklei31aardappelrassenverbouwd.Vroegerassenzijn;Botergele,Negenweekse,Poepen(vroeggele),Muisjes(zogenoemdnaardevorm),SaladeaardappelenenStoelmatters.BijdemiddenvroegerassennoemtDoorenboschzevenvariëteitenvande'FriescheGele':Dooitsen,Breedbladen,Klaas-Jansen,OudeGeelen,Groen-steelen,Slap-loffenenKrukjes.Deauteurvindtdatdezeaardappelentot"dewareFrieschewinteraardappelenbehoren."Hetzijn"delekkerstediedeprovincievoortbrengt."
�9
Aardappelziekte
In1890wordtvoorheteersthetBerlikumerGeeltjegenoemd.K.J.vandenAkkernoemtin'AandenmondderoudeMiddelzee'(1934)devolgendevroegrijperassenopdeFrieseklei:deBuskersofZeswekers;deBotergele(een'stijveaardappelmetgroteknollendiewitbloeit),deOudeofFriescheMuisendeHamburgerofStoelenmatter.DeBotergeleisdesterkstevanalleenvooreengoedopbrengstde"wiste"(=zekerste)omteverbouwen,schrijftVandenAkker.AanvrouweninLeeuwarden,waarvanverkoperswistendatze'buttergelennietlusten'werdenzesomsals"witbloeiers"verkocht.Pasna1860breidtdeaardappelteeltzichweerlangzaamuit.Indetweedehelftvandenegentiendeeeuwbeginteveneensdeteeltvanpootaardappelen(inhetFries:setters).DeFriesekleiboerentelenhunaardappelenopkruinigesmalleakkers,gescheidendooreendiepevoor.
DeGroningerakkerbouwersdoenhetanders,dieleggenalvroegeendrainagesysteemaan.
Aardappelenophetzand
Allershofbeschrijftin1881hoeiedereboereniederearbeiderdieopdeFriesezandgrondenmaarlandkankrijgen,aardappelenverbouwt.Bijmenselijkeconsumptiezijnzedehoofdschotel,bijhetmestenvandevarkenshoofdvoer.Erwordenopdieplekkenookfabrieksaardappelenverbouwd.Onderdevroegrijpeaardappelennoemthij:Kruipertje,Blauwe,RuigeWitteenvooralHamburgse.VoorwinteraardappelenwordenoverhetalgemeenMunstersengeteeld,voordefabriekenRuigeWittenofEngelsen.Demeestenzorgendatzezelfpootgoedhebben,sommigenlatenzeookvandekleikomen,"datzeergoedbevalt."
In1939isdetotaleoppervlakteconsumptieaardappeleninNederland95.838hectare.InFryslânwordtindatjaar12.521hectarevoorconsumptieverbouwd.Enbovendiennog200hectarefabrieksaardappelen.
HETEERSTEKWEEKVELD
J.J.SpahrvanderHoekbeschrijftin'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw'hoeinhetvoorjaarvan1892inTzummarumdoorde'FrieseMaatschappijvanLandbouw'heteersteaardappelkweekveldwordtaangelegd.Problemenmetdebevruchterasseneindigenpasalsdebloemenwordenafgedektmetgaas.Ophetkweekveldwordendankruisingenmetdevolgenderassenbehaald:(1)RoodkuiltjesbevruchtmetWiersterZaaiers;(2)RoodkuiltjesbevruchtmetdeHallumerGele;(3)JammenbevruchtmetdeHallumerGele;(4)Deinema'sbevruchtmetdeHallumerGele;(5)MunsterschebevruchtmetRoodkuiltjes;(6)RichtersImperatorsbevruchtmetdeBotergeleen(7)WiersterZaaiersbevruchtmetdeBotergele.
BINTJE,MANUSJEVANALLES
HetproefveldinTzummarumwordtnaenkelejarendoorde'FrieseMij'verplaatst.OnderwijzerK.L.deVriesinSumarwordtin1897doordeorganisatieaangezochtinzijndorpeenkweekveldaanteleggen.Hijheeftzichdanalbewezenalskwekervanverbeterdeaardappelrassen.DeVrieswintzaadvoornieuwevariëteitendoorhetstuifmeelvaneenvaderplantmeteenpenseeltjeopdestampervaneenmoederplanttebrengen.Omdeverkoopvandoorhemgekweektepootaardappelentebevorderen,geefthijvanuitzijnwoonplaatsjaarlijksprijscourantenuit.
�10
In1902zijnbijhemuiteenkruisingvan'RichtersImperator'ende'HallumerGele'achtvariëteitenontstaan:deNieuweHallummer,Overvloed,DouweJan(zoheetzijnzoon),SuameerderGele(hetlatere'Woudgeeltje?),Forsch,Ferm,NieuweRichtersenFlink.
HetraswaarmeedeVrieszijnnaamvestigt,iseenin1905verrichtekruisingtussenMunsterschenenFranschen.Doorvelenwordtaangenomen,datditin1905inhetBintjeressorteert.DenaamwerdnietontleendaaneenmeisjedatschoolmeesterDeVriesindeklashad(zoalsnogvoortdurendbeweerdwordt)maaraaneendochtervaneendorpsgenootdieruimtebeschikbaarsteldetoenéénvandeschoollokalennietlangervoorhetkweekwerkgebruiktmochtworden.Deplantdraagtkleinewittebloemenenlevertgrote,regelmatiggevormdelangovalegeelschilligeknollen.Deaardappelisvroegtotmiddelmatigvroeg,deopbrengstgroot.Bovendienkruimelthijniet.
�11
HetBintjewerdinFryslânalsconsumptieaardappelnieterggewaardeerd.Menvondhetnietdroogennietmeliggenoeg.VeelFriezenetenlievereenkruimigeaardappel,lekkervangeurensmaak.Niet-FrieserassenalsZeeuwseBlauwen,EigenheimerenRodeStarwordengeroemdomhunkwaliteit.VoorfabrieksaardappelenzijndezetmeelgehaltenvanBintjetegering.
Hetrasdreigttenondertegaan.Tothetdoorprof.dr.ir.J.C.DorsttijdenseenlezinginGeldermalsenals'Dikke
Muizen'wordtherontdekt.DeknolvindtinDuitslandennadeoorlog'14-'18ookinBelgiëenFrankrijkgretigaftrek.Diversekwekersgaannumethetraskruisen.OmdatBintjevoordewratziektevatbaaris,wordenvoordezeziekteonvatbarerassenalsvaderplantgekozen.Hoeweldebloemenernormaaluitzien,zijnzemoeilijktebevruchten.Indeperiode1950totenmet1966ontstaantocheentientalnazaten.
OngeveertienjaarnadatBintjeinFryslânweerophettoneelverschijnt,behoort25procentvandegekeurdeaardappeleninhetGewesttotditras.Vijfjaarlaterishetal50procent.DankzijdegrotevraagkrijgthetBintjeeengroteverbreiding.Datgaatnietzonderproblemen.Omstreeks1930wordtbladrolgeconstateerdennogerger:mozaïek.VooralhetS-virusbezorgtdekwekersgroteproblemen.Doorselectie,vroegrooienenuitgebreidecontroleswordenzulkegevarenechterbezworen.In1955wordtvastgesteld,datdeoppervlakteBintje'sopdeFriese
kleigrond52procentbedraagt.InZeeuwsVlaanderenishetzelfs77procentvanhettotaleNederlandseaardappelareaal.DehelftvanalhetuitgevoerdepootgoedisBintje.InFrankrijkenelderswordtdemogelijkheidontdekterpommesfritesvantebakken.Dedrogezomervan1976bezorgtBintjeveeloverlast.Bladluizenverspreidenzichindeplanten,hetY-virusslaattoe.Ir.J.TripvankweekbedrijfRoptabetoogt,dathetraszijnlangstetijdweleensgehadzoukunnenhebben.Tochneemthetgewasin1977meteenverspreidingvan58.000hectaretussendedanverbouwderassennogverrewegdegrootsteplaatsin.
Gifpieper
In2012vraagt'StichtingNatuurenMilieu'desupermarktendeBintjesuitdeschappentehalen.De'gifpiepers',zoalszegenoemdworden,vragenvolgensdeorganisatieveelteveelbestrijdingsmiddelen,anderenbestrijdendat.
A.BrandsmauitStiensverwijtdemilieumensen,datzenietgoedbijdeleszijn.DoorveredelingennieuwebestrijdingsmethodenisBintjeallangweereenstabielras.DitvraagtvolgensBrandsmanietmeerbestrijdingsmiddelendanwelkanderrasook.Bintje-sympathisantenvermoedeneen
�12
DeVriesophetproefveldteSumar
NazatenvanBintje
1. Emergo(BintjexRecord)xFurore 19502. Climax(BintjexRecord) 19553. Patrones(BintjexRecord)xIvP-47-87-7) 19594. Civa(Bintjex(SaskiaxFrühmölle) 19605. Extase(BintjexRecord)xBlack581xAlpha)19616. Arnica(BintjexSVP5-269) 19617. Dalco(BintjexLibertas) 19628. DeSpartaan(BintjexT111,1) 19639. Trophee(Bintjex4794-9) 196510. Tellus(BintjexRecord) 1966
monsterverbondtussendemilieumensen,dehandelshuizenendekwekersvannieuwerassen.Bintjeisvrijvankwekersrechten,datmaakthetrasminderaantrekkelijkvoorwierechtenopnieuwerassenwillatengelden.
DetopvanderoembeleeftBintjeindejarentussen1960en1980alsmeerdan40procentvanhetaardappelareaalinNederlanderuitbestaat.Bintje-sympathisantenvindendathethonderdjarigjubileumnietonopgemerktvoorbijmaggaan.Maaruiteindelijkiserteweinigdraagvlakomwatzevanplanzijndoortelatengaan.HetrasraaktinNederlandophaarretour.In1979ishetgoedgekeurdeareaalnogongeveer10.000ha,in20004330ha,in2006ishetgeslonkentoteenkleine2700ha,in2011wordennogongeveer2000hagoedgekeurd.In2015werdnogmaar1004habijdeNAKterkeuringaangegeven.In2017ishetnogmaarruim800ha.InBelgiëwordthetraswelnogveelverbouwd.EenrestaurantinBrusselserveertoverwegendBintjes.K.L.deVriesisvanhetgewasnooiteencentbetergeworden.Volgenszijnkleinzoonmoestergeldbij.
In1987verschijnteenberichtindeLeeuwarderCourantdatbijeenzoektochtnaar"hetverbeterdeBintje'dooronderzoekersinWageningenbiotechnologieistoegepast.Tweejaarlatervernielteenactiegroeponderdebenaming'DeziedendeBintjes'tweeproefveldjesmetaardappelendiemetveranderderfelijkmateriaalbehandeldzijn.Ondertussenisdekritiekopgiftigebestrijdingsmiddelenvooreendeelachterhaald.Doorkweekwerkwordenaardappelrassenontwikkelddiedezemiddeleninminderematenoodzakelijkmaken.
ANDEREKWEEKVELDEN
Engelum
Rond1920wordendewerkzaamhedenophetkweekveldinSumarbeëindigd.Zewordenonderleidingvandedoorde'FrieseMij'aangesteldeir.J.C.DorstinEngelumvoortgezet.Een'KommissievanAdvies'omschrijfthetdoelalsvolgt:winningvannieuwerassenvanaardappelen,vlas,bonenenwitteklaver;demonstratieenonderzoekvanplantenziektenenvergelijkingvannieuwerassenvanlandbouwgewassen.BelangrijkeresultateninEngelumbijdeaardappelenzijn:Alpha(nogsteedsingebruik),Friso,Furore,Saskia(inZwitserlandnoggangbaar),Sirtema,Urgenta,BurmaniaendefabrieksaardappelDekama.
�13
Aldusdewebsitewww.bintje.info
Metslawier
In1965wordthetkweekbedrijfRoptainMetslawierofficieelgeopend.Hetiseenmodernendoelmatigingerichtcomplexvangebouwenenkassen,metvierenzestighabouwlandentienhablijvendgrasland.Inhetlaboratoriumwordenveelbelovendezaailingenophunkook-enbakkwaliteitenonderzocht.Hetkruisenvanaardappelenisverreweghetbelangrijksteonderdeelvandewerkzaamheden.GebruikteK.L.deVrieshierbijeenpenseeltje,bijRoptawordthetstuifmeelvandevaderplantmetbehulpvandenagelopdestampervandemoederplantgebracht.
Datlevertin1965deHumaldaop.InhetjaardaaropdeKoningenvervolgensdeGraldaenJaerla.In1949werdde'Wetophetbestrijdenvanaardappelmoeheid'uitgevaardigd.Slechtséénkeerindedriejaar(laterwordthetvierjaar)mogendeknollenopdezelfdeplekverbouwdworden.Ditiseenstimulansomnaarrassentezoekendieresistentzijntegendezeziekte.Hierdoorontstaanin1963enlaterderassenAmaryl,IntensoenAmelio.Mentrachtderesistentietegenaardappelmoeheidtebereikendoorinkruisenmetwildesoorten.Daaruitvoortkomendebijverschijnselenalslateknolzetting,vatbaarheidvoorschimmel-envirusziekten,slechteconsumptiekwaliteithebbenalsgevolgdathet
probleemaardappelmoeheidnietgeheelwordtopgelost.In1968wordtbijRoptahetvoordeexportgeschikterasMarijkegekweekt.Hetiseenovaleknol,metgladdeschilenondiepeogen.
Anderekweekbedrijven
NadeeerstewereldoorlogzienweookinFryslânallerleiinitiatievenomhoogwaardigeagrarischeproducteneenzohoogmogelijkeprijsopdebinnenlandse-enbuitenlandsemarktentelatenopbrengen.Zowordtonderanderenop13juni1919de'FriescheCoöperatieveHandelsverenigingvoorZaaidzaadenPootgoed'(ZPC)opgericht.Hetbedrijfgroeituittotdegrootstebinnen-enbuitenlandseaardappelhandelinNederland.NadatdeZPCindeeerstejarenvanhaarbestaanhaaromzetgeleidelijkheeftopgevoerd,wordtin
1932doorhetRijkde'NederlandseAlgemeneKeuringsdienst'(NAK)ingevoerd.Deorganisatiebehoudtwelhaareigenmerkwaarmeehetindeloopderjarenveelsuccessenboekt.Doorde'ZPC-kwekersgroep'wordtinRiedenlaterinSintAnnaparochieveelkweekwerkverricht.
�14
Blijkenseenadvertentiebrengtdecoöperatierond1980meerdere,vooreendeelbekende,Frieseaardappelrassenopdemarkt.
RonddezetijdkentdeZPCde"aangeslotenkwekers".Zewerkengeheelzelfstandig.TothenbehorenonderanderenI.H.Bierma,H.I.Bierma,I.MinkesenO.Braak.Rassendieuitdezegroepvoortkomenzijno.a.:Doré,Avenir,WoudsterenBaraka.
H.vanderMolennoemtinzijn'GeschiedenisvandeFrieseLandbouw1945-1980'nogenkelekweekbedrijvenvooraardappelen,dieindittijdvakgevormdworden:(1)Dein1951opgerichte'NVFobek'teBeetgumermolendatondermeerdevoordeaardappelziekteresistenteAmelioenAmincavoortbrengt.VanditbedrijfstammenookRedmerenNynke,eenselectieuitdeRedmermetroodomrandeogen.DoorDurkvanderSchaafwordtdaarbovendiendedoorD.LanghoutteWelsrypgekweekteVroegOpinstandgehouden;(2)Hetin1950opgerichtekweekbedrijf'HettemaBV'opgerichtinBeetgum,latergevestigdinEmmeloordmetalsrassenDragaenExodusen(3)Het'Transolanum'teDrachtenwaaronderondermeerhetkweekbedrijfvanir.J.P.HaismainBergumressorteert,hierontstaathetrasCarina.Hetwordtopderassenlijstgeplaatstenin1972indehandelgebracht.
PieterdeSwartteVrouwenparochiekweektalsvoormanbijhetkweekbedrijfKooidePandoraenin1953dooreenkruisinguitdeDoréendeDrMcIntoshdeLekkerlander.HijisookdekwekervandeFrieslander,eenvroegrijpendrasdatineenzeerkortegroeiperiodehogetotzeerhogeopbrengstenmeteengoedesmaakkangeven.
ERKENDEFRIESEAARDAPPELRASSEN
IN1980,1984EN2006
Alsresultaatvandewerkzaamhedenvanmeerderekweekbedrijven,wordenin1980doordeNAKpootaardappelenvandertigFrieserassengoedgekeurd.Zievooreenoverzicht
Inde'Nederlandsecatalogusvanaardappelrassen'van1984zijnongeveerhonderddaarinvermelderassenvanFrieseoorsprong(dekwekersofkweekbedrijvenwordentussenhaakjesvermeld).Alpha(FrieseMij),Amadeus(ZPC),Aminca(B.Dankert),Asterix(Ropta),Bartina(ZPC),Berber(FrieseMij),Bildstar(ZPC),Bintje(K.L.deVries),Blanka(ZPC),Colmo(vanderZee),Favorita(Elzinga),Flamenco(ZPC),Frisia(ZPC),Jaerla(FrieseMij),Liseta(R.K.Wiersma),Lutetia(ZPC),Manna
(ZPC),Mansour(FrieseMij),Marijke
(FrieseMij),MonaLisa(VanderZee),Obelix(ZPC),RodeEersteling(Brandsma),
�15
Saskia(FrieseMij),Sirtema(FrieseMij),Ukama
(FrieseMij)enVanGogh(ZPC).Hetzijnerzesentwintig.
In2006vermeldtde81erassenlijstvoordelandbouwgewassendeFrieseaardappelrassen:Adora(HZPC),Alpha(FrieseMij),Asterix(HZPC),Berber(HZPC),Bildstar(HZPC),Bintje(K.L.deVries),Caesar(HZPC),Desirée(HZPC),Doré(Bierma),
RodeEersteling
Draga(HZPC),ElPaso(Riemersma),Innovator(HZPC),Irene(HZPC),Jaerla(HZPC),Latona(vanderZee),Liseta(R.K.Wiersma),MonaLisa(VanderZee),Redstar(HZPC),Victoria(HZPC)enVoyager(vanderWerff).Datzijnertwintig.
HUIDIGEKWEEKBEDRIJVEN
HetkweekbedrijfvandeFrieseMijteMetslawiergaatopindeZPC.RonddeeeuwwisselingfuseertditbedrijfmetHettemaBVteEmmeloordtotdeHZPC,zetelendinJoure.Dedemonstratieserievanditbedrijfomvatin2016tachtigaardappelrassen.HZPCisdrukbezigtafelaardappelenteontwikkelenwaarbij,naastdevermeldingvanhetkooktype(vastkokendofkruimig),ookdesmaakophetetiketwordtvermeld.
Alsdenieuwewetgevingmetzichmeebrengtdatkweekbedrijvenmonopoliesvestigen,wordtin1951doordertienaardappelkwekersonderleidingvanRiemervanderSchaafteBeetgumermolen,hetinNijAltoenaegevestigdekweekbedrijfFOBEK(afkortingvan'FoarBoerenKeapman')opgericht.Dedeelnemerswillendoornietafhankelijktezijnvanhandelshuizenhunzelfstandigheidbehouden.LedenvanFobekzijnwelbijhandelshuizenalsbijvoorbeeldKooienDeNijsaangesloten.
Danisernogdein1953opgerichte'Fries-GroningseAardappelkwekersvereniging'.Hetproefveldwordtin2017beheerddoorFrearkZwartteOosterbierum.
HUIDIGESTANDVANZAKEN
DemeerdanhonderddoorK.L.deVriesgekweekterassenzijn-metuitzonderingvanhetBintje-vanderassenlijstenverdwenen.VandehierbovenvermeldedoordeNAKindertijdgoedgekeurdepootaardappelenhebbenin2016Doré,Ukama,Desirée,Draga,Irene,Jaarla,Bintje,Liseta,Bildstar,RodeEersteling,Asterix,Alpha,Berber,Liseta,MonaLisaenVictorianogdiestatus.
Sommigevandenietmeergangbarerassenkomenvoorindegeniteurscollectiesvandekweekbedrijven.Totzewordenafgeschaft,wordendezeaangehouden,omzetekunnengebruikenbijhetkwekenvannieuwerassen.
TEELT
Hetisgebruikelijkdataardappel-pootgoedvoorgekiemdwordt,voordathetaandegrondwordttoevertrouwd.Deknollenwordenhiertoedichtopelkaarophunkantineenkistjegezet,waarbijdezijdemetdemeesteogennaarbovenwijst.Onderindekistjeskomteenlaagjeturfmolm.Dekistjeswordenbijongeveer15gradenCelsiusingedemptlichtgeplaatst.Staandepoterstedonker,dan
�16
ontstaanlange,slappekiemen,diebijhetpotengemakkelijkafbreken.Hetkiemengebeurtinpoterbewaarplaatsen.Kortegedrongenkiemenverdienendevoorkeur.Deaardappelenmetkiemenkunnenwordenafgehard,doorzeeenpaarwekenvoorhetplantenoverdagbuitentezetten.Hetpootgoedwordtinhetdonker,luchtigenbijeentemperatuurvan4tot6gradenCelsiusopgeslagen.Toteindefebruarimoethetkiemenverhinderdworden.Daaromwordendepootaardappelenbijvoorkeurvanafnovemberineenkoelcelgeplaatst.Aardappelenmogenniettevroeggeplantworden,omdatzeniettegennachtvorstkunnen.Valtdieteverwachten,danmoetendejongeplantendiebovendegrondkomen,wordenaangeaardofafgedektmetvliesdoek.Debesteplanttijdisdelaatstetweewekenvanapril.Hetvoorkiemenmoetdanbeginmaartbeginnen.Zondervoorkiemenkanhalfaprilgepootworden.Voorgekiemdeaardappelenstaanbijredelijkweerbinnentweewekenbovendegrond.Bijhetplantenisdeafstandtussendepoters30centimeter,dietussenderijenbijconsumptieteeltstandaard75centimeter.Depootdiepteis8-10centimeter.Bijpootaardappelendehelftminder.Voordepootgatengebruiktmenbijkleinschaligeteelteensmallespadeofeenaardappelboor.Degatenwordenmeteenweerdichtgemaakt.Totuiterlijkhalfjunikunnendeaardappelenwordenaangeaard.Erwordtdanextragrondronddeplantenaangebracht.Daardoorkomendeknollennietbovendegrondenwordenzenietgroenendusgiftigbijconsumptie.
Pootgoedwordteerdergerooiddandeconsumptieteelt.Ditverkleintdekansopvirusziekten.Detweederedenisdat35-50mm.omvangvaakalsmooistemaatvoorpootgoedwordtbeschouwd.Deknollenzijndannognietvollediguitgegroeid,maarzezijntochalgeschiktalspootgoed.Hetdeelvandeplantbovendegrondwordtindatgevalverwijderd.Menlaatdeknollendannogtenminstetweewekenindegronduitharden.Devoorsprongdiebijvoorkiemenontstaat,evenwichtigebemestingendejuisteplantafstandbiedtvoordelenbijhetvoorkomenvanziekten.Doorzovroegmogelijktepotenenteoogstenkanmenziektenvoorzijn.Stijveenzwaregrondismindergeschikt(moeilijkrooien),terwijlopzandgronddeopbrengstdikwijlstewensenoverlaat.Ideaalzijnlossegoeddoorlatendegrondenmetregelmatigevochtvoorzieninggedurendehetgehelegroeiseizoen.Stalmestofandereorganischebemestingkandeopbrengstofkwaliteitsterkbeïnvloeden.Afhankelijkvandegrondsoorttredensmaakverschillenop.Devruchtwisselingisminimaal1op4.
Deknolvormingkanwordenafgeleiduitdebloei.Voorconsumptieteeltisdeoogsttijdvoordevroegeaardappelenongeveer60dagen,nadatzegepootzijn.Demiddenvroegeaardappelenwordeninaugustusgeoogst,demiddenlateenlateeindseptember,somsoktober.Omdeknollenniettebeschadigen,kanbijhetoogstenhetbesteeengreepmetstompetandenwordengebruikt.1500kgpootgoedperhectarelevert20.000kgaardappelenop.
Deaardappelknoliseenlevendorgaandatademt.Benedendeviergradenisdeademhalingzeergering,bovendeachtgradenaanzienlijk.Nahetrooienademenzetijdenseenrustperiodeookbijmeerdanachtgradenzeerweinig.Bijvroegeaardappelenisderustperiodekorterdanbijlate.Nadieperiodevormenzichscheutendievoedselaandeknolonttrekken.Dezemoetenverwijderdworden.Bij
�17
Aanaardenzoalshetvroegerging
deaardappelenkunnenappelswordengelegd.Diegevenethyleengasaf,datkiemenenrimpelentegengaat.Vorstisnoodlottigbijhetbewarenvanconsumptieaardappelen.
HETKWEKENVANNIEUWEAARDAPPELRASSEN
Inhet'Aardappelkweekboek'wordendefasenopgesomd,diebijhetveredelenvanaardappelendoorlopenworden.Datzijndeinspanningendiedeveredelaarverricht,omrassenteontwikkelendievoldoenaandesteedsveranderdebehoeftenvanmens,dierenmilieu.Debeschikbaregenetischevariatieenselectiespeelthierbijeenrol.Detienfasenbijveredelingvanaardappelenzijn:(1)Hetvaststellenvanhetveredelingsdoel,bijvoorbeeldeenrodetafelaardappeldieresistentistegendeaardappelziekte;(2)Hetverzamelenvangenetischevariatievoordegewensteeigenschappenindevormvanwildesoorten,bestaandeaardappelrassenofgeniteursverzamelingen(derassendiebijeenhandelshuisofineengenenbankvoorveredelingbewaardworden);(3)Hetuitzoekenvandejuistekruisingsouders;(4)Hetverrichtenvandekruising;(5)Hetoogstenvandezadenuitdebessen;(6)Hetopkwekenvanzaailingenuitdezadenvaneenkruising;(7)Hetselecterenindenakomelingen;(8)Hetaanmeldenenregistrerenvaneennieuwras.Ditwordtgetoetstoponderscheidbaarheid,homogeniteit,bestendigheidengebruikswaarde;(9)Deopbouwvaneennieuwras,inclusiefpootgoedteeltenvermarktingen(10)Hetinstandhoudenvanhetrasdoormiddelvanstamselectie.Stamselectieisnodigomdoortekunnengaanmetdevermeerderingvandeknollenvandebesteplantenquaopkomst,loofontwikkeling,looftype,bloemkleurenmatevanbloei,bessenenvroegheid.
Erzijnverscheideneboerendie,vaakalshobbyïst,hettelenvannieuweaardappelrassennaasthunanderewerkzaamhedeninpraktijkbrengen.Datvraagtgeduldenzorgvuldigheid.Erkanveelmisgaan.Nadathetstuifmeelvandevaderplantdoorkweekbedrijvenopdestampervandemoederplantisovergebracht,groeienaandenieuweplantbolletjes.Daarinzittenzaadjesdiealszekiemeninpotjesverderwordenopgekweekt.Debijdekweekbedrijvenaangeslotentelerskrijgenvandiebedrijvendeindepotjesontstanezaailingen.Elkplantjeiseennieuwras.
Inheteerstejaarwaarindekruisingendegrondingaanblijft,vandevelegenummerdezaailingendiewordengezet,eenhandvolvandeallermooisteplantjesover.Derestwordtweggegooid.Nuwordtbekekenwatdeeigenschappenzijn.Isdeaardappelgeschiktvoordefritesindustrieofalsconsumptieaardappel?Zijnzevastkokend(typeA),mindervastkokend(typeB),kruimig(typeC)ofzeerkruimig(typeD).Geletwordtopdeeersteindruk,devormenopdeopbrengstinkilo's.Inhetvierdejaargaandeaardappelenterugnaarhetkweekbedrijf,waardeknollenwordenonderzocht.Ziterteveelsuikerin,danzullendezealshijvoorpatatbestemdzijnbijverwerkingbruinkleuren.Hetzetmeelgehaltemoettenminste370gramzijn.Opzulkekenmerkenwordtbeslistofhetbedrijfmetdeaardappelverdergaat.Ineenverderstadiummoetdezezichookinhetbuitenlandbewijzen.Gaatditgoed,danbrekendestadiaaanwaarindeaardappelsteedsmeergeteeldwordt.Dankomtookintroductieopdemarktinhetzicht.Denktmendatervoldoendevraagis,danwordtgedachtoveraanmeldingvoorderassenlijst.Vanaardappelendiezichgunstigonderscheidenwordenlicenties(vergunningenomzetegenbetalingaandekwekertemogentelen)uitgegeven.Hetisnietongewoondatvan150.000zaailingenuithetbeginjaarmaartweeofdrierassenoverblijvendievoorverdereproductiegeschiktblijken.
�18
Genummerdezaailingen
BijhetWageningsebedrijf'Solynta'zijnzevergevorderdmethetwinnenvanaardappelenuitzaad.Met400.000zaadjeskunnenevenveelaardappelengewonnenworden,waarnu25tonpootgoed,eenzeecontainervol,voornodigis.Zokan,inplaatsvanpootaardappelen,aardappelzaadwordengeëxporteerd.Metnieuwetechniekenkunnenvolgenshetbedrijfveelsnellergunstigeeigenschappenuitverschillendeaardappelrassenwordengecombineerd.Zodenktmenookphythopthoravrijeaardappelrassentekunnentelen.DeEuropeseCommissieadviseerdein2017geenpatententeverlenenopplanteigenschappendieookvianatuurlijkekruisingkunnenwordenverkregen.'Solynta'beraadtzichnuopandereverdienmodellen.
POTERSOPREIS
AlindenegentiendeeeuwonderkennenvooruitstrevendeFrieseboerendathetpootgoedvandeaardappelengezondmoetzijnommeeroptebrengen.Ookhebbenzealgauwdoor,datindeFriesekuststreekdeomstandighedenhiervoordebestezijn.Dein1852opgerichte'FrieseMaatschappijvanLandbouw'iseenvoortrekkerbijhetbeoordelenvanderasseninhetveld.In1906startdeveldkeuringvanpootaardappelen.Devolgendestapiscontroleopdeknollen.EenloodjemetdaaropdeinitialenvandeFrieseMij(FMvL)wasalshandelsmerkeenwaarborgvoordekwaliteitvandepoters.DeexportvanpootaardappelennaarlandenalsBelgië,Frankrijk,ItaliëenMaltaneemttoe.Vanaf1916verplichtdeFrieseMijdeverkoopvanhetgoedgekeurdmateriaalviahet'CentraalVerkoopbureau'telatenlopen.In1919wordtditomgevormdtotdeZPC.Dezeontwikkelingisdeparticulierehandeleendoorninhetoog.Voordebeoordelingvanpootgoedenzaaizadenwordtindeprovinciehet'Keuringsinstituutvoorzaai-enpootgoed'(KIZ),alstweedekeuringsinstituut,opgericht.Erontstaaninhetlandooknoganderekeuringswaarmerkenwatdezaakondoorzichtigmaakt.HetRijkharmoniseertin1932deafzonderlijkekeuringentotde'NederlandseAlgemeneKeuringsdienst'(NAK).HetdoorDenHaaginvoerenvanhetkwekersrechtbevorderthetveredelentotnieuwerassen.Hierdoorkrijgtdekwekerhetrechtomdertigjaareenvergoedingvoorhetraseigendomopteeisen.Bovendienkandekwekerhetvermeerderingsareaalbepalen.OngeveertweederdedeelvandewereldhandelinpootgoedkomtuitNederland,daarvantwintigprocentuitFryslân.
VaakvindtdeteeltvanbasispootgoedplaatsinNederland,waarnadepotersdoorvermeerderdwordentotconsumptie-enfabrieksaardappeleninteeltgebiedenalsDuitsland,SchotlandofFrankrijk.NaastgrotehandelshuizenalsHZPC,zijnerookkleinebedrijven,zoalsKooiinLeeuwarden.Datspecialiseertzichinvroegeconsumptieaardappelen.Ingebiedenwaarvoorhettransportteduuris(Australië)ofwaarnationaleoverheden,zoalsdeVerenigdeStaten,omdatzebangzijnvoorziekten(VS),deimportverbieden,wordenNederlandserassenoplicentiebasisgebruiktvooreigenpoterteelt.InhetMidden-OostenofAfrikakanhetgewasindaartoegeschiktegebiedendoorhetdaarvoorkomendklimaatindewinterperiodegeteeldworden.DegrootsteafzetmarktblijftEuropa.
�19
POTERBEWAARPLAATSEN
Aardappelenwerdenvroegeroverhetalgemeenophetlandinhopenopgeslagen,daarnaafgedektmetbladrietentegenvorstmeteenlaaggrondbeschermd.Debewaaromstandighedenwarennietoptimaal,zoontstondendepoterbewaarplaatsen.In1927werdenzevoorheteerstinFryslângebouwd.DievanGerlofZijlstrainPietersbierumisnogsteedsaanwezig(ziedeafbeelding)enisdaarmeevrijzekerdeoudstenogaanwezigepoterbewaarplaatsindeprovincie.In2015en2016werdenintotaal62nogbestaandebewaarplaatsengetraceerd.Gedurendedezeperiodewerdenerachtgesloopt.
ZIEKTEN
Erzijnruimvijftigziektenenplagenbekenddieaardappelenkunnenaantasten,waarvanalleenaltwaalfvirusziekten.Plantendiebesmetzijnmeteenviruswordennietmeergezond.Eenviruskannietzelfeenplantinfecteren,datgebeurtdooreenwond.HetX-enY-viruswordtdoordiversebladluizenovergebracht.Besmettingkanookoptredenalsmendooreengewasloopt.Dankanhetvirusviakleinewondjesinhetbladdoordebroekspijpenovergebrachtworden.Bladrolviruswordtdoorbladluizenovergebracht.Hettabaksratelvirusveroorzaakt"kringerigheid"indeknollen.Ditviruswordtovergedragendooraaltjesdiedewortelsaantasten.Hetiseengrondgebondenvirusziekte.Aaltjeszijnkleinewormachtigediertjes.Omvirusinaardappelentevoorkomenkanhetbestevanafhalfjuligerooidworden.Ziekeplantenwordenopgespoordenvernietigd.Opplekkenwaardikwijlsnaelkaaraardappelengeteeldwordenkanaardappelmoeheidoptreden.Deaardappelziekte(Phytophthorainfestans)iseenschimmelziektedieinEuropasinds1845voorkomt.Dezeheefttotvelemisoogstenenhetveelvuldigverrottenvangeoogsteknollengeleid.Dieziektewordtviasporenindeluchtverspreid.Debronvandeverspreidingwordtgevormddoorziekeplantenvanhetvoriggroeiseizoendievoortkomenuitaangetasteknollen.Aandeonderkantvanhetbladwordensporengevormd,diedoordewindverspreidworden.Ondervochtigeomstandighedenkomenzwemsporenvrijdieeenzweepstaartbezitten.Plantenwordengeïnfecteerd,alsdebladerentijdenseenregenperiodelangdurigvochtigzijnenhetgewasgeslotenis.VieraardappelveredelaarswaarvandrieuitNederlandwerkenaandeontwikkelingvaneenrasdatresistentistegendeaardappelziekte.HetbedrijfSolyntadenktalzo'nrasontwikkeldtehebben.DirecteurBacxvanHZPCteJouredenktin2014zo'naardappelopdemarkttekunnenbrengen.
Bacterieziektenalszwartbenigheid,wratziekteenschurftzijnbijkleinschaligeteeltwaarschijnlijknietergbedreigend.
Schurft
�20
Aardappelmoeheidwordtveroorzaaktdoorhetaardappelcysten-aaltje.Dezeorganismenlevenuitsluitendopdewortelsvandeaardappelplant.Besmettingkanvoorkomenwordendoorschoonpootgoedtegebruikeneneenruimevruchtwisselingtoetepassen.Doorvirussenaangetastloofwordtverwijderdenineendichteplasticzakafgevoerd.Methetoogopdevluchtenvandebladluizenwordtookhetpootgoedvandemiddenlateenlaterassenuiterlijkhalfjuligeoogst.Eindjuliofbeginaugustusismogelijk,maardanwordthetrisicoopvirusinfectiegroter.Eenvruchtwisselingvantenminstevierjaarisnoodzakelijkomdekansopaardappelmoeheid(aaltjes)tebeperken.
NIEUWGENETISCHMATERIAAL
Deziekteresistentievandeoudeaardappelrassenwasvaakgering,daaromwerdenexpeditiesnaarLatijnsAmerikageorganiseerdomdaarlandrassenenwildeverwantenteverzamelen.Hetdoelwasverbredingvandegenetischebasisvannieuwerassenomziektentevoorkomenenverbeteringvandeopbrengstendekwaliteittekrijgen.Voorhetverzamelenendeinstandhoudingvanhetexotischmateriaalwerdvanaf1955bijdetoenmaligeLandbouwHogeschoolde'Wageningseaardappelcollectie'opgebouwd.Dezefuseerdein1974totdeNederlands-Duitseaardappelcollectiedieophaarbeurtin1995werdopgenomeninhet'CentrumvoorGenetischeBronnenNederland'(CGN).HetCGNnamindejarennegentigookzelfdeelaanverzamelmissies.Decollectieomvatnubijna700landrassen,en2000herkomstenvan125wildesoortenuitanderandereMexico,Peru,BoliviaenArgentinië.Bijaardappelenzijnvooreenredelijkevermeerderingvanknollentenminstevijfplantennodig.
VOEDSEL
Rekeninghoudendmetdesamenstellingvanhetvruchtvlees,wordtdeaardappelinvierkooktypenverdeeld:(1)Vastkokend:blijftheelbijhetkoken.Lekkeralsgekookteaardappel,maarookgebakken,gefrituurdofinovenschotels,aardappeltortilla'sensalades;(2)Vrijvastkokend:blijftheelbijhetkokenmaarwordtaandebuitenkanteenbeetjekruimig.Netalsdevastkokendeaardappelengeschiktvoordehierbovengenoemdetoepassingen;(3)Kruimig:valtuitelkaarbijkoken.Kanwordengebruiktalsgekookteaardappel,gepofteaardappel,maarookvoorpuree,inovenschotelsensaladesen(4)Zeerkruimig:valtgemakkelijkuitelkaarbijhetkokenenwordtdaaromookwelafkokergenoemd.Geschiktvoorpuree,instamppot,souffléensoep.
Uitaardappelenkunnendiverseproductenwordengemaakt.InVeenmans'AgrarischeWinklerPrins'uit1954komteenafbeeldingvoordiedatduidelijkmaakt.
�21
Sindsdienzijnhetaantalproductenaanzienlijkvergroot.Zokomtdepommesfritesindeverouderdeencyclopedienietvoor.Belangrijkekenmerkenvandeaardappelzijndeneutralesmaakendeveelsoortigegebruiksmogelijkhedenindekeukenenalsgereedproduct.Bovendienwordt,alsgrondstofvoorallerleiproducten,uitdeaardappelzetmeelgewonnen.Sommigeaardappelrassendienenalsveevoer.Behalvedegranen,behorenaardappelenoverdegehelewereld,totdegrootstevoedingsgewassen.Wereldwijdwordenjaarlijksdriehonderdmiljoentonaardappelengeoogst.Hetisdeopviernabelangrijkstevoedingsbron.TegenwoordigwordtongeveereenderdevanalleaardappelsverbouwdinChinaenIndia.
Eetaardappelenbevatten74tot81%water,15-21%koolhydraten,1,6%proteïne,0.004%vet,0,3%-0,9vezelsen0.6-1,3%mineralen.VandeelfvitaminendieerinzittenkomtindeknolvitamineChetmeestvoor(10-25mgin100gram).Doorhetkokenvangeschildeaardappelengaandemeestevitaminenenmineralenverloren.
Aardappelenkunnenopdiversemanierenalsvoedselbereidworden:(1)Bakken:voorgekooktofrauw;(2)Fritureninfrituurvetofolie;(3)Gratineren:voorgekookteschijfjesvanvoorgekookteaardappelen,pureeofgepofteaardappelsbestrooienmetgerasptekaas,paneermeelofbroodkruim;(4)Koken:(on)geschildgaarkokeninwatermetzout;(5)Magnetron:geschildengewasseningelijkestukjesafgedektkokenop800watt;(6)Poffen:heleaardappelsmetschilpoffeninmagnetron;(7)Puree:gekookteaardappelspurerenmeteenknijper,stamperofstaafmixer;(8)Roerbakken:rauweofvoorgekookteaardappeleninblokjesofplakjesalroerendbakkenineenhetewokofbraadpan;(9)Roosteren:Groteaardappelsmetofzonderschilingelijkestukkenmetoliebesprenkelenenineenwarmeovervan180gradenCplaatsen;(10)Salade:Lauwwarmeaardappelsmengenmetandereingrediëntenendressings;(11)Smoren:Langzaamopeenlaagvuurtje,afgedektgaarlatenwordenmeteenbeetjevet,vochtenkruidenen(12)Stamppot:Aardappelskokenmetgroentendiedezelfdekooktijdhebben,zonietdanlatertoevoegen.
STREEKPRODUCTEN
DetoepassingvanenkeletotdecollectievanhetWerkverbandbehorendeFrieseaardappelrassenwordtdoorderegelgevingbemoeilijkt.Eendrietalnietmeerinwinkelsverkochteconsumptieaardappelenzoudendaarvoorinaanmerkingkunnenkomen:
RodeEerstelingWoudsterBintje
Hetpootgoedvandezedrierassenwerdin2017bijdeNAKaangegevenengekeurd.
BESCHRIJVING
DetotdecollectievanhetWerkverbandbehorendeaardappelrassenwordenbeschrevenineenin2019uittegevenboekwerk.DezepublicatiebevatperrasookeenzestaldoorPatZijlstragemaaktefoto's.Zieachterindelijstmetpublicaties.
�22
AARDAPPELPROEVERIJ
Op5oktober2012werdinRyptsjerkbij'VinotecaIlCasale'meteenselectieuitdeFrieserasseneenaardappelproeverijgehouden.HierbijwerdeendoorPatZijlstrasamengesteldbeoordelingsformuliergebruikt.
�23
COLLECTIEWERKVERBAND
In2004werdeenbegingemaaktmethetverzamelenvaninFryslângekweekteaardappelrassen.
In2017isdecollectie,inoverlegmetdeledenvandebijhetWerkverbandhorendeaardappelwerkgroep(ziehierna),uitgegroeidtot36rassen.HetzijnoverwegendoudererassenwaarvannogknollenbeschikbaarzijnenookenkelemeerrecenteFrieseaardappelrassen,dieanno2017inderassenlijstenvoorkomenenrepresentatiefwordengevonden.
ZEERVROEGETOTVROEGERASSEN
De(zeer)vroegerassenhebbeneenkorteregroeiperiode(90tot100dagen)eneenkleinereopbrengst.Zekunnenindegrondvanafhalfmaart.
1.Woudgeeltje/Wâldgieltsje
HetWoudgeeltjewordtopdeFriesezandgrondenverbouwd.Hetiseenkleinerondediepogigeaardappelmeteendunnegeleschil.Hetbloeitsporadisch.Hetgeeltjeiseenlandras.DeaardappeldraagthetY-virus,waarvanhetzelfgeenlastheeft,maardatdoorbladluizenkanwordenovergedragennaarandereaardappelrassen.Hetraswordtredelijkvroeggeoogstenalsconsumptieaardappelzeerhooggewaardeerd.HetWoudgeeltjewordtnoginbeperktemateopdeFriesezandgrondendoorvolkstuindersvooreigengebruikgeteeld.Hetrasiszeervatbaarvoorphytophthora.HetwerdondermeerinstandgehoudendoorJ.deJongteSumardiehetvanzijnvaderkreeg.J.Wilmanbrengthetrasalsstreekproductopdemarkt.
DitraswerdverkregenvanJurjendeJongteSumar.
2.BerlikumerGeeltje/BerltsumerGieltsje
DitgeeltjewerdalslandrasinenrondBerlikumverbouwd.Hetwerdook'Botergeeltje'genoemd.HettypedraagthetY-virus.Hetbloeitwit.Deknollenzijngeel,diepogigenietsgroterdandievanhetWoudgeeltje.Desmaakwordt,vooralbijvroeggebruik,uitmuntendgeacht.Zeervatbaarvoorphytophthora.BlijkenseenmededelingvanK.Haakmawashetrasgeschiktalsvaderplantinkruisingen,hetlevertgoedstuifmeel.HetBerlikumerGeeltjewordtinBerlikumdoorBernardusSmitsverbouwdenopdemarktgebracht.Hetisopgenomeninde'ArkvandeSmaak'enisondertussenvirusvrij.
DitraswerdverkregenvanA.HeijboerteKloetinge.
3.MarrumerGele/MarrumerGiele
DeMarrumerGeleiseveneenseenlandras,datindeNoordelijkeKleistreekvandeprovinciewerdverbouwd.HetheeftdeeigenschappenvandetegenphytophthorabestendigeHallumerGele,dieeertijdsdoorThysDouwesvanderWeginHallumverbouwdwerd.Deknollenzijngeelendiepogig.DeMarrumerGelelevertgrotereknollendanhetWoudgeeltje.Deplantbloeitwit.OokdittypedraagthetY-viruseniszeervatbaarvoorphytophthora.
HetraswerdverkregenvanS.J.HijmateMarrum.ZijnvadergebruiktevoorhetrasdebenamingBotergele.
�24
4.FinkumerGeeltje/FeinsumerGieltsje
DevindplaatsvanditGeeltjeisFinkum,waarhetdoorJ.Nijp,degrootvadervanM.TerpstrateStiens,verbouwdwerd.HetFinkumerGeeltjelevertbetrekkelijkkleineknollen.Debloemkleuriswit.
DitraswerdverkregenvanM.TerpstrateStiens.
5.WierumerGieltsje/WierumerGeeltje
DebronvanditGeeltjeisGerbendeVriesteWierum.Hetraslevertbetrekkelijkgroteknollen.Debloemkleuriswit.
DitraswerdverkregenvanCeesdeGrootuitBoer.
6.BildtseGieltsje/BildtseGeeltje
DitraswerdverkregenvanS.ZwartteSt.Annaparochie.Hetlevertbetrekkelijkgroteknollen.Hetrasisalsconsumptieaardappelgoedbewaarbaar.Debloemkleuriswit.HetwordtdoorC.deGrootinBoerinstandgehouden.
DitraswerdverkregenvanS.ZwartteSt.Annaparochie.
7.VroegOp/VroegOp
DeVroegOpwerdin1956gekweektdoorD.LanghoutteWelsrijpHetiseenkruisingtussendeAmelioendeVTN262-33-3.DeVroegOpiseengoedeconsumptieaardappelvoor(zeer)vroeggebruik.HetraswordtdoorD.v.d.SchaafteBeetgumermoleninstandgehouden,hetheeftnooitopderassenlijstgestaan.Deknolismiddelmatiggrootenheefteengelekleur.Debloemkleuriswit.DeVroegOpismiddelmatigvatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanDurkvanderSchaafteBeetgumermolen.
8.FrieseJammen/FryskeJammen
J.WilmaninEngwierumverkreegditrasviaviavankwekerJochemdeGrijsuitBurgum.Ineenbrochureoverdeaardappelteeltwordthetrasaangeduidals"eertijdshethoofdgewasindeFriesekleibouwstreek.Omdegeringeopbrengsttotaallosgelaten."Iswaarschijnlijkeenlandras.Debloemkleurislichtroze.
DitraswerdverkregenvanJ.DijkstrateKollumerzwaag.
9.Nederlander/Nederlander
DeNederlanderwerdgeteelddoorprof.dr.ir.J.C.Dorst,opéénvandeproeftuinenvandeFrieseMijvanLandbouwuitdeBreedbladEerstelingenhetBerlikumerGeeltje.Deaardappelwerdvan1940tot1949indehandelgebracht.Hetisbijvroeggebruikeenzeergoedeconsumptieaardappel.Deknolisgeelvlezig,rondenvlakogig.Deplantvormtgeenbessen.Deaardappeldraagtzeerweinigwittebloemen.
�25
DeNederlanderiszeervatbaarvoorPhytopthoraenkringerigheid.HetraswordtdoorCeesdeGrootteBoerinstandgehouden.
DitraswerdverkregenvanC.deGrootteBoer.
10.Carina/Karina
DitiseendoorIr.J.P.HaismateBergumgekweektaardappelrasdatinDuitsland,ItaliëenNederlandopderassenlijstwerdgeplaatst.Hetwerdin1958gekruistuitdeSaskiaendeSVP52-231.Hetrasvormtgroterondovalelichtgeleknollenmeteenblankeschil.Debloemkleuriswit.DeCarinaisnogalvatbaarvoorPhytophthoraenweinigvatbaarvoorhetX-enYvirus.
DitraswerdverkregenvaneenGenenbankuitIerland.
11.Frieslander/Frieslander
Kweker:PieterdeZwartinVrouwenparochie.IseenkruisingtussenGloriaen74A3.Hetrasheeftdooreensnellejeugdontwikkelingbinneneenzeerkortegroeiperiodehogeopbrengsten.Deknollenzijnmiddelgrof.Hetiseengewaardeerdevastkokendeanno2017nogveelvoorkomendeconsumptieaardappel.Hetheeftindeknolenmatiginhetloofeengoedephytophthoraresistentie.Resistenttegenaardappelmoeheid.
DitraswerdverkregenvanC.deGrootteBoer.
12.Doré/Doré
Kweker:I.H.BiermateHolwerd.Ontstaanin1939uiteenkruisingvanEerstelingx(MulderK1010xRecord).Hetrasvormttamelijkweinig,ietsverspreidzittendeknollenvangelijkmatigegrootte.Sporadischenkelekleinewittebloemen.Afbeelding23Tidenp.94
DitraswerdverkregenvanCeesdeGrootteBoer.
13.Sirtema/Sirtema
Dezeaardappelontstondin1937ophetproefveldvande'FrieseMijvanLandbouw'uiteenkruisingvan(Tinwald'sPerfectionenhetBerlikumerGeeltje)enFrühmölle.Kweker:prof.dr.ir.J.C.Dorst.Werdin1951indehandelgebracht.Deplantontwikkeltzichsnel,metweiniguitstekendeforsestengels.Debladerenzijnafstaandendonkergroen.Zowelbijvroegerooialsbijuitgerijptetoestandisdeopbrengstzeergroot.Hetiseenvroegeconsumptieaardappel,nietbloemig,matigstevigengeschiktvoorhetbereidenvanfrituur.
Ditraswerdverkregenvan'NaturwuchsKartoffeln'inBielefeld.
De(zeer)vroegerassenhebbeneenkorteregroeiperiode(90tot100dagen)eneenkleinereopbrengst.Zekunnenindegrondvanafhalfmaart.
�26
14.Annabelle/Annabelle
Ditraswerdin1985dooreenkruisingvanNicolaxMonaLisagekweektdoorZPC.Deknolisvastkokend,heefteenzeergoedesmaakenisgeschiktvoorvroegeoogst.Deknolvormislang-ovaal.Hetloofisvatbaarvoorphythopthora,deknolvoorschurft.Isgeschiktvoorallegrondsoorten.
DitraswerdverkregenvanSj.HooglandteTernaard.
VROEGERASSEN
15.RodeEersteling/ReadeEarsteling
H.J.BrandsmateStiensvonddezerodeaardappelin1927alsknopmutanttussenhetgeelgekleurderas'Eersteling',datz'noorspronginDrentheheeft.Indienvroeggerooid,isdeRodeEerstelingeenuitstekendeconsumptieaardappel,dievooralinBelgïegeliefdwas.Hetrasvormteenmiddelmatigaantal,goedbijeenzittende,rode,mooigevormdeknollen.Debloemkleurislichtroodpaars.Hetgroenelooflooptbijopkomstietsroodaan.Deopbrengstiszeergoed.In2006werdvanditrasnog3hectarepootaardappelengekeurd.Zeervatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanH.DaminWieringerwerf.
16.Ukama/Ukama
In1978ontstaanuiteenkruisingvanMarijkeenSirtema.Kweker:ZPCLeeuwarden.Hetrasgeeftgrotegeleknollen.Debloemkleuriswit,metenigszinsdoorschijnendrood.Hetrasisvroegrijpend.In2006werddoordeNAKvanditrasnog15.5hectareaanpootgoedgekeurd.DeUkamaiszeervatbaarvoorphytophthoraenonvatbaarvoorhetXvirus.Hetraswerdtoto2016alleennogdoorW.P.BiermateOudeBildzijlverbouwd.
DitraswerdverkregenvanW.P.BiermateOudeBiltzijl.
17.Saskia/Saskia
Ditraswerdin1937inopdrachtvandeFrieseMijgekruistdoorProf.dr.ir.J.C.DorstuitdeRodeEerstelingendeHerald.Hetgeeftgrote,zeerregelmatiggevormde,langovaletotovaleknollen.DeSaskiaheefteenblanke,gladde,ietsbruinachtigelichtgeleschil.DeSaskiaiszeervatbaarvoorPhytophthorainhetloof,ietsminderindeknol.ZeervatbaarvoorX-virus.HetrasisnoggangbaarbijProSpecieRarainZwitserland.
Afbeelding24(Saskiaaardappelatlas)
DitraswerdverkregenvanProSpeciaRarateBazel.
18.Bea/Bea
Ontstaanin1944uiteenkruisingvanArixBelledeFontanayxKathadin.Kweker:ZPCteLeeuwarden.Hetrasvormttamelijkweinig,grote,gele,inafmetinggelijkmatige,opgeringeafstandvandestamzittendeknollen.Bloemkleur:wit.Uitsluitendvoorexport.Deopbrengstisgroot.In2012werddoorde
�27
NAKnog0.06hapootgoedgekeurd.Hetwordtanno2017nietmeerverbouwd.DeBeaiszeervatbaarvoorphytophthora.Hetwerdvooralgebruiktvoordeexport.
DitraskomtvoorineenPoolsegenenbank.Hetwerdnognietverkregen.
19.Kike/Kike
Ditraswerdrond1960gekweektdoorSietseJansKloostermanteGarijp.HijvolgdeeerdereenlandbouwcursusbijBintje-kwekerK.L.deVries.Kloostermanheeftgeprobeerdhetraserkendtekrijgen.HetwerddoorparticuliereninenrondGarijpinstandgehouden.Debloemkleurislilaroze.Deopbrengsttamelijkgroot.
DitraswerdverkregendoorS.KloostermanteGarijp.
VROEGETOTMIDDELMATIGVROEGERASSEN
Demiddelmatigvroegerassenzijnlateroogstklaarenlangertebewaren.
20.Bintje/Bintsje
HetBintjeisvolgensdeoverleveringeenkruisingtussendeFransenendeMunsteren.Hetraswerdin1905inopdrachtvandeFrieseMijgekruistdoorK.L.deVriesteSumar.HetBintjeisdeenigetotnutoenogopderassenlijstgeplaatsteaardappeluitdeongeveer100rassendiedoordeVriesgekweektzijn.(Dewebsite'PotatoPedigreeDatabase'vermeldter65).Hetraslevertgrote,zeerregelmatiggevormde,langovaleknollen.Dekleurisblankgeel.Vatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanH.SterkteFerwerd.
21.Redmer/Redmer
DeRedmerontstondin1981dooreenkruisingvandeAmincaendeAmred.Kweker:D.v.d.SchaafteBeetgumermolen.Hetiseenmiddenvroegeconsumptieaardappelmeteenrodeschil.Debloemkleurispaars.Deopbrengstisgoed.Hetrasstaatnietopderassenlijst.DeRedmerismiddelmatiggevoeligvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanDurkvanderSchaafteBeetgumermolen.
22.Nynke/Nynke
Hetraswerdin2002doorD.v.d.SchaafteBeetgumermolenalsmutantgevondenbijhetrasRedmer.Deknoliswitmetroodgerandeogen.Debloemkleurispaars.Hetiseengoedemiddenvroegeconsumptieaardappel.Deopbrengstisgoed.NynkeismiddelmatiggevoeligvoorPhytophthora.
DitraswerdverkregenvanD.vanderSchaafteBeetgumermolen.
�28
23.Blauke/Blauke
HetraswerdindejarenveertigverbouwddoorG.BergsmateMarum(Gr).HetwerdinstandgehoudendoorzijndochterG.Bergsma.Deoorsprongisnietbekend.
DitraswerdverkregenvanG.BergsmateLuxwoude.
24.Bildtstar/Bildtstar
Ditrasiseenrond1980doorHZPCgerealiseerdekruisingtussenWindaxSaturna.Hetrasisvatbaarvoorphytophthorainhetloofenindeknol.Hetisresistenttegenaardappelmoeheid.
DitraswerdverkregenvanC.deGrootteBoer.
25.Amaryl/Amaryl(Hettema)
DekwekervanditrasisH.HettemateBeetgum.Deknolstaatookbekendonderdenaam'Hettema'.HetwerdgekruistmetSaskiaen(1673-2-xFurore).Deknolheefteengeleschil,isrondovaalenvrijgroot.Isresistenttegeneenvormvandeaardappelziekte.Debloeiwijzeispaars.Hetrasisresistenttegenaardappelmoeheid.
DitraswerdverkregenvaneenGenenbankinDuitsland.
26.MonaLisa
DekwekersvanditraszijnG.vanderZee,F.G.vanderZee,P.J.vanderZeeinAnjumenHZPCinJoure.OntstaanuiteenkruisingvanKr.BiermaA1-287xColmo1982.Sterkvatbaarvoorphythophthorainhetloof,middelmatigindeknol,vatbaarvooraardappelmoeheid.
DitraswerdverkregenvanHZPCteMetslawier.
MIDDELMATIGVROEGETOTLATERASSEN
Dezerassenhorenbijdelateteeltmaarzijnwatvroegerteoogsten.Zezijntotinhetvoorjaartebewaren.
27.Burmania/Burmania
Ditrasontstondin1946uiteenkruisingvanPimpernelenLibertas.HetwerdgekweektdoordeFrieseMij.Hetgeefteenmiddelmatigaantal,middelmatiggrote,rode,ietsverspreidgroeiendeknollenvangelijkmatigesortering.Hetiseenconsumptieaardappeldienakooksnelblauwwordt.Debloemkleurisfelpaars.DeBurmaniaismatigvatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvaneenGenenbankinDuitsland.
�29
MIDDELMATIGLATERASSEN
Laterassenhebbeneengroeiperiodevanvijfofzesmaanden,zehebbeneenhogereopbrengstenzezijntotdiepinhetvoorjaartebewaren.Zewordengeplanttussenbeginaprilenhalfmei.
28.Lekkerlander/Lekkerlander
DeLekkerlanderwerdin1953gekruistuitdeDoréendeDrMcIntosh.Kweker:P.deSwart,VrouwenparochieinsamenwerkingmetkweekbedrijfKooi.Hetvormteenmatiggrootaantal,vrijgrotegeleknollenvanenigszinsrondevormenregelmatigesortering.Debloemkleuriswit.Hetiseenconsumptieaardappelvangoedekwaliteit.Degeuris,vooralbijhetuitgerijptras,somswatsterk.Deopbrengstisvrijgroot.In2006werdvanditrasdoordeNAK15hectareaanpootgoedgekeurd.DeLekkerlanderismatigvatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanH.SterkteFerwerd.
29.Furore/Furore
DeFuroreontstondin1924uiteenkruisingvandeRodeStarendeAlpha.Kweker:Prof.Dr.Ir.J.C.DorstinopdrachtvandeFrieseMij.Hetrasvormteentamelijkgrootaantal,inafmetinggelijkmatiggrote,rode,knollen.Debloemkleurislichtroodpaars.Opdekleigrondgeteeld,isheteengoedeconsumptieaardappel.Deopbrengstisgroot.In2006werd0.2.hectarevanditrasdoordeNAKgekeurd.DeFurorewordtalleennogdooreenkwekerindeWieringermeergeteeld.Hetrasisnietgoedbestandtegenphytophthora.
DitraswerdverkregenvanHZPCteMetslawier.
30.Marijke/Marijke
Hetrasisin1956ontstaanuiteenkruisingvanSVP194-10enMPI19268.Kweker:FrieseMijvanLandbouw.Hetraslevertgrote,langovale,geleknollen.Debloemkleurispaars.Hetiseenmiddelmatiglateconsumptieaardappel,geschiktvoorexportendebereidingvanpommesfrites.
DitraswerdverkregenvanH.SterkteFerwerd.
31.Desirée/Desirée
Kweker:deZPCteLeeuwarden.Ontstaanin1951uiteenkruisingvanUrgentaxDepesche.Indehandelgebrachtin1962.Deknollenzijngroot,langovaalenvrijregelmatiggevormd.Rodeschil.Paarsebloemen.
DitraswerdverkregenvanC.deGrootteBoer.
32.Irene/Irene
Ditrasontstondin1942uiteenkruisingvanFuroreenBato.Kweker:ZPCteLeeuwarden.
�30
Hetraslevertgrote,helderrode,rondtotovaalronde,regelmatiggevormdeknollen.Debloemkleurisroodpaars.Hetiseenlate,zeergewaardeerdeconsumptieaardappel.In2006werddoordeNAK55hectarepootgoedvanditrasgekeurd.DeIreneisweinigvatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanC.deGrootteBoer.
33.Pandora/Pandora
Ditrasontstondin1946uiteenkruisingvanFuroreenFransen.Kweker:P.deSwart,LieveVrouwenparochie.Indehandelgebrachtin1958.Deplantontwikkeltzichtamelijkvlug,groeithoogopenheeftveeltamelijkedunnestengelsmetkleinedonkere,grijsgroenebladeren.Hetrasbloeitschraalmetwittebloemen.
DitraswerdverkregenvanJ.DijkstrateAduard.
LATERASSEN
Laterassenhebbeneengroeiperiodevanvijfofzesmaanden,zehebbeneenhogereopbrengstenzijntotdiepinhetvoorjaartebewaren.Zewordengeplanttussenbeginaprilenhalfmei.
34.FrieseBlauwe/FryskeBlauwe
DeFrieseBlauweiseenbelangrijkrasgeweest.HetwerdveelinFryslângeteeld,omdatalleendemeervroegerassendaarrijpwerden.HetisidentiekaandeZeeuwseBlauwewaaruit,tezamenmetdeAlphaalstweedekruisingsouder,KoopmansBlauweontstaanis.DekruisingsoudersvandeFrieseBlauwezijnnietbekend.Debloemkleuriswit.HetrasdraagthetX-virus,datwordtovergebrachtopandererassen.Hetisbovendienvatbaarvoorbolrot.
DitraswerdverkregenvanR.WalrechtteBakkeveen.
35.Woudster/Woudster
Ditrasontstondin1948uiteenkruisingvanRodeStarenLibertas.Kweker:Ir.I.MinkesteDrachten.Hetraslevertrode,middelmatiggrote,knollenvantamelijkgelijksoortigesortering.Debloemkleurispaars.Hetisnogalgevoeligvoordroogteendoorgroei.Debesteresultatenwordenbereiktopvochthoudendezandgrond,dalgrondenlichtekleigrond.Hetiseenmiddelmatigelateconsumptieaardappeldievooralnogdoorvolkstuinderswordtgeteeld.In2006werddoordeNAKnog0,9hectarepootaardappelenvanditrasgekeurd.Hetrasisweinigvatbaarvoorphytophthora.
DitraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
36.Alpha/Alpha
Kweker:Dr.Ir.J.Dorst.In1919ontstaanopdeproeftuinvandeFrieseMijvanLandbouwteEngelumuiteenkruisingvanPaulKrugerxPreferent.In1925indehandelgebracht.Groteregelmatiggevormdediepogigeknollen,lichtgeelvlees.Weinigvatbaarvoorphytophthorainhetloof.Deopbrengstisgroot.Hetiseenconsumptieaardappelvoorgebruiktotinhetlateseizoen.Ookgeschiktalsvoeraardappel.
DitraswerdverkregenvanA.DamteWieringerwerf.
�31
DetotdecollectiebehorendeaardappelrassenwerdenverkregenvanparticulieretelersenvanGenenbankeninSchotland,IerlandenDuitsland.
AARDAPPELWERKGROEP
In2004werdeenbegingemaaktmethetsamenstellenvaneenwerkgroepwaarvandeledenervoorzorgen,datdetotdecollectievanhetWerkverbandFrieseRassenbehorendeaardappelrassenelkjaargepootworden,zodatzenietverlorengaan.Dewerkgroepmaaktelkjaarinhetvoorjaareenverdelingvandeinstandtehoudenrassen.Dezewordenvervolgensaandegrondtoevertrouwd.Indezomerperiodevolgteenexcursielangsdeplekkenwaarderassengeteeldzijn.TotdewerkgroepbehoordenDurkvanderSchaafuitBeetgumermolenenRinzedeGraafuitDokkum.Beidenwerdenin2017opgevolgddoorJetzeDijkstrateAduardenAlcodeJongteSt.Annaparochie.Lidbleven:CeesdeGrootteBoer,PietHoekstrateSintJacobiparochieenFreerkZwartteOosterbierum.
RAPEN/RAPEN
DeLatijnsebenamingisBrassicarapa.Vanrapenwordtpasinhettweedejaarzaadgewonnen.Ditwordtgeneratiefvermeerderd.Rapenzijnonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Rapenbehorentotdefamilievandekruisbloemigen.ZezijnonderdeelvanhetkoolgeslachtBrassica.Bijdezeplantzijndewortelenhetonderstedeelvandestengelgrotendeelsbovendegrondtoteenknolverdikt.Indelenteofdeherfstleverenrapeninvrijkortetijdeenoogstbaarproduct.Indezomeriszeswekenvoldoende.Deraapkanrond,afgeplatoflangwerpigzijn.Debovenstehelftheetdekopdiedoorgaansgekleurdis.Hetbladisgroenenenigszinsruw.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.Rapenkunnenmetkoolrapenofanderekoolsoortenkruisenenmoetendusbijzaadwinninggeïsoleerdverbouwdworden.
Eerderwasderaapeenbelangrijkgewas.Zevormdenvoordekomstvandeaardappeldebasisvanvelemenu's.Daarnablevenzenoglangetijdookgewaardeerdalsveevoedergewas.Anno2017behorenzetotdeouderwetseenvergetengroenten.
NaarEuropa
RapenwerdenalgeteelddoordeRomeinenendeOudeGrieken.IndeRomeinsetijdbestondenervolgensH.VanHaastermogelijkaltweevormen:consumptierapenenstoppelknollendiealsgroenbemesterwerdengebruikt.
�32
Eenaardappelwerkgroepvoerteeninspectieuitopde
demotuininZwartewegsend.
DedomesticatieheeftwaarschijnlijkinAfghanistan,PakistanenhetMiddellandse-Zeegebiedplaatsgevonden.IndeMiddeleeuweniszaadvande'brassicaraap'gevonden.Hetisnietduidelijkofditoprapenofopraapzaadbetrekkinghad.
NaarFryslân
Inhet'Reckenboek'vanRienkHemmema(1569-1573)staatvermeld,dathijrapenverbouwt.E.Allershofvermeldtin1881datdeteeltvangelerapenindeFrieseWoudenwerdvervangendoorwitte,"dieveelgroterbeschotgeeft."Hetgroenenderapendiendenvoorveevoerder.Geleherfstknollenwerdenookwelindekeukengebruikt.Deboerenwonnenzelfzaad.
TEELT
Rapenwordenaltijdterplaatsegeplant.Datkanvanhalfmaarttothalfwegaugustus.Meestalwordenzevroeg(meirapen)oflaat(herfstrapen)gezaaid.Deteeltkentgeenspecifiekeproblemen.Welmoetaandachtwordenbesteedaanhetuitdunnen,wieden,hakkenenzonodiggieten.Rapenwordenmeestalopzandgrondverbouwd,zedoenhetechterookgoedopanderegronden.Devochtvoorzieningmoetinordezijn.Versemestverdragenzeniet.Devruchtwisselingis6jaar.Hetzaadkan4-5jaarbewaardworden.Omdatrapenvaakalsnateeltnadegraanoogstopdestoppelverbouwdworden,wordenzeookwelstoppelknollengenoemd.Oplichtezandgrondendoenzedienstalsgroenbemester.3kilozaadperhectarebrengtbijzaadvermeerderingbijbenadering1000kgzaadperhectareop.
OOGSTENBEWARING
Voordeeerstevorstmoetenderapengetrokkenzijn.Bewarengebeurtdoorinkuilenofineenbakzandineenkelder.Hettopjemoetgelijkzittenmetdegrond.Zijnzetediepingekuild,danwordenzegemakkelijkaangetastdoorschimmel.Zekunnenookineenkoelcelbewaardworden.
ZIEKTEN
Deraapisgevoeligvoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Hartrotwijstopboriumgebrekbijrapen.
STREEKPRODUCT
Rapenwarenvooralbekendalsveevoer.Zewerdengebruiktalsweidevoeder,waarvoorhetloofgebruiktwerdenalsakkerbouwvrucht,waarbijdeknollenzelfgeoogstwerden.Zezijnalsstreekproductookgeschiktvoormenselijkeconsumptie.Rapenkunnengestoofdwordenenmeteenhelderemeelsausgeserveerdworden.Zekunnenookgeglaceerdworden.Zebevatten90tot91%water,0,8-1,1%eiwit,0,2-,024%vet,6,1-10,2%koolhydraten;0,6-1,1%vezelsen0,7-0,8%mineralen:vooralcalciumenfosfor.Verderbevatderaaphetvitamine-B-complex.
COLLECTIEWERKVERBAND
DecollectievanhetWerkverbandbevat:deMenaldumerRondeWitteRoodkop/MenamerRûneWite
ReadkopendeFriesePaarskop/FryskePearskop.
�33
In1939vermeldtderassenlijstonderdebenaming'rondestoppelknollen'de'RondeWitteRoodkop'.In2014boodRuurdWalrechtzaadaanonderdebenamingMenaldumerRondeWitteRoodkop.
DesgevraagdkonRuurdWalrechtdiehetzaadonderdezenaambeschikbaarstelde,deverwijzingnaarhetdorpMenaldumnietverduidelijken.Deraapisgeschiktvoormenselijkeconsumptie.Deknolwerdookvaakalsveevoergebruikt.Maardannietingrotehoeveelheden,wantdevruchtgeefteenkoolachtigesmaakenveroorzaaktbijovervloediggebruikkolieken.
Krijgenkoeienofschapenerteveelvan,dankunnenerkrampenindeingewanden(kolieken)ontstaan.Voorpaardenisderaapgeheelongeschikt.De'MenaldumerRondeWitteRoodkop'gedijtopeenniettezware,redelijkvruchtbarebodem.HetrasstamtvandeFrieseklei.Hetwordtvroeggezaaid.
HetzaadvandeMenaldumerRondeWitteRoodkopwerdverkregenvanR.WalrechtteBakkeveen.
EenandereFrieseraapisdeFriesePaarskop/FryskePearskopwaarvandeoorsprongnietachterhaaldkonworden.HetzaadvandezekoolraapwerdgeleverddoorJ.DoumateBurgum.
EenafbeeldingvandeFriesePaarskop,zoalsdievoorkwamopeen
zaadzakjevandefirmaDoumateBurgum.
KOOLRAPEN/KOALRAPEN
DeLatijnsebenamingisBrassicanapus.Vankoolrapenwordtinhettweedejaarzaadgewonnen.Zewordengeneratiefdoorzaadvermeerderd.Zezijnonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Dekoolraapbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Bijdezeplantzijndewortelenhetonderstedeelvandestengeltoteenknolverdikt.Dekoolraapwordtsomsverwardmetderaap.Datiseenstengelknol,hetopgezwollendeelvandestengeldatzichbovendegrondbevindt.Dekoolraapgroeitvooreengrootdeelonderdegrond.Ishetrasinhetvoorjaargezaaid,danontwikkeltdeplantzichindeherfst.Koolrapenzijnvanrapenteonderscheidendooreenverdikkingbijdeovergangnaardebladeren.Zoalsbijderaap,zittenopdehalsvandeplantbladerenindevormvaneenrozet.Koolrapengedijenopniettezware,redelijkvruchtbarebodem.DeFrieserassenstammenvandeklei.
�34
Menaldumer Ronde Witte Roodkop
Devruchtwisselingis6jaar.
NaarEuropa
DekoolraapwordtalbijRomeinseauteursvermeld.U.Körber-Grohneverwijstnaareenafbeeldingvandekoolraapuitdezestiendeeeuw.Eenwildevoorvaderisnietbekend.Dekoolraapbezitdechromosomenvankoolenrapen.Vandaardeblauwgroenekleurvandebladeren.Hetisnietbekendwaarhetkruisenvanbeideplaatsvond.Körber-GrohnevermoedtdatditgebeurdeinhetMiddellandseZeegebied.NaarFryslân
HetisnietbekendhoedekoolraapnaarFryslânkwam.VroegerwerdeninhetFriesekleigebiedmetnameinBerlikumveelkoolrapenverbouwd.
TEELT
Koolrapenkunnenvanafhalfmeigezaaidwordenenlatertotopongeveer40centimeterwordenuitgedund.Deplantenkunnenookinpotjesofineenzaaibedvoorgetrokkenworden.Zewordendanindetweedehelftvanjuligeplant.Zaaieninaprilenmeigeeftmogelijkhoutigeknollen.Ermagniettediepgeplantworden,omdatdeknollendankleinerblijveneneenmindermooievormhebben.Tussenderijenwordt30tot45cmaangehouden,inderij30tot45cm.Tijdensdegroeimoetdevochtvoorzieninginhetoogwordengehouden.Koolraapsteltgeenspecialeeisenaandegrond.Geteeldopzandgrondbewaartdekoolraapmindergoed.Teveelstikstofgeefteenzwarebladgroeienzwakkeknollen,dievluggerholwordenendangaanrotten.4kilozaadperhectarelevert1200kgzaadperhectareop.
OOGSTENBEWARING
Deoogstvandekoolrapendievoorconsumptiewordenbewaard,isinnovember.Danzijnzevolgroeid.Jongekoolraapjeskunnenookaleerdergeoogstworden.Nadeeerstevorstsmakendekoolrapenwatzoeter.Hoeweldeplantvorstbeterdoorstaatdanderaap,bevriestdezetochbijstrengevorst.Tijdigoogstenkanookvoorkomendatdeknolhoutigwordt.Inkuilenisdebestemethodeomkoolrapentebewaren.Opeenkoeleplekkunnenzeookineenkistmetvochtigzandgestapeldworden.Overwinterenineenkoelceliseveneenseenmogelijkheid.Wordteenkoolraapopeenongekoeldeplekbewaard,danmoetvoorkomenwordendatdezeuitdroogt.Deopbrengstbedraagt60tot65.000kgperhectare.
ZIEKTEN
Koolrapenkunnenwordenaangetastdoorknolvoet.Aardvlooienbelagenvooraljongeplantjes.Boriumgebrekuitzichdoorglazigevlekken,eenkurkachtigknoloppervlakenhollekoppen.Hartrotwijstopboriumgebrekbijkoolrapen.
STREEKPRODUCT
Sedertdehelftvandeachttiendeeeuwzijnertweevormenvandekoolrapen:deenemetwitvleeswordtvooralgebruiktalsveevoer,degeelvlezigevoormenselijkeconsumptie.
�35
DeFrieseGeleBronskopisgeschiktalsstreekproduct.Koolrapenwerden,omdatzegoedbewaardkondenworden,langalswintervoedselbenut.WalingDykstraschrijftin'UitFrieslandsvolksleven'(1895)datdeFriezendekoolraapindietijdhetliefstincombinatiemetworteleninblokjesgesnedenaten.Ditwerdvermengdmetstukkenvleesen/ofspek.Hadmengeenspekdansmoordemenhetgeheelinvet.Datwerd'armeluisspek'genoemd.InBerlikumwerdenkoolrapenbijgebrekaanvleeswarenals'Berltsumerspek'opgediend.Omdatkoolrapennaarkoolsmaken,wordenzevaakalsstamppotmetaardappelen,uien,laurierbladerenenvleesvermengd.Koolrapenbevatten:89-90%water,1,0-1,4%eiwit,0,1-0,2%vet,6,5-7,4%koolhydraten(waarvanongeveer3%suiker),1,3-1,4%vezelsen0,7-0,8%mineralen(kaliumencalcium)
enbovendieneenvitamineC-complex.
COLLECTIEWERKVERBAND
DecollectiebevateendrietalvariëteitenvandeopdeFriesekleiontwikkeldeFrieseGeleBronskop/GieleFryskeBrûnskop.Hierbijdoenzich-voorzoverbekend-eenviertalselectiesvoor.Inde'BeschrijvendeRassenlijstvoorlandbouwgewassen'uit1955wordtvermeld,dateneBornuitBerlikumrond1865dekoolraap'BornsFriese'ontwikkelde,eenselectieuitdeGeleFrieseBronskop.Inderassenlijstvan1931wordtgeconstateerd,datdezegeelvlezig,tamelijkregelmatigvanvorm,goedterooienengoedopbrengendis.
In1942vermeldtderassenlijst:Wassenaar'sFriescheKoolraap-selectieuitFrieschlandras.Deselectieonderscheidtzichdoorzeergoedconsumptiekwaliteitengoedeopbrengstenisgeschiktvoorexport.
BovendienselecteerdendeBerlikumersRuniaenSybrandyselectiesuitdeFrieseGeleBronskop.HetrasRuniawordtopWikipediaaangeduidmet:Ditrasheefteenmooie,rondevormmetweinighalsvorming.Isweiniggevoeligvoorbarsten,inwendigbruinenhollekoppen.
Allegenoemdekoolraapvariëteitenindecollectiezijngeelvlezig.
IndecollectievanRuurdWalrechtteBakkeveenkwamdeGeleRoodkopuitBoylvoor.Hetzaadgingbijhemdoormuizenvraatverloren.
Deselecties-Born,RuniaenSybrandyendeFriesePaarskopbehorentotdecollectievanhet'WerkverbandFrieseRassen'.Zaadvandeselectie-Wassenaarkonnietachterhaaldworden.
HetzaadvandetotdecollectiebehorendevariëteitenvandeFrieseGeleBronskopwerdverkregenuiteengenenbankinRusland(Born),vanPietHoekstrateSintJacobiparochie(Sybrandy)envanDurkvanderSchaafteBeetgumermolen(Runia).
�36
FrieseGeleBronskop
B.OLIEGEWASSEN/OALJEGEWASSEN
Vlas
Raapzaad
Koolzaad
Kanariezaad
Dederzaad(Huttentut)
Karwij
Herik
Hennep
Hop
�37
VLAS/FLAAKS
DeLatijnsebenamingis:LinumusitatissimumVlasiseenjariggewas,hetwordtgeneratiefvermeerderd.Hetiseenzelfbestuiver.
Kenmerkenenbetekenis
Vlasiséénvandeoudstevezelgewassen.OngeveervijfduizendtotzesduizendjaarvoorChristuskwamhettenoostenvanhetMiddellandsezeegebiedinhetwildvoor.VeelkennisoverhetvlasontlenenwealvervoorChristus’geboorteaandeEgyptenaren.Vlasbehoorttotdefamilievandevlasachtigen.Alscultuurplantkennenwevezelvlasenolievlas.Botanischstaanzedichtbijelkaar,menkanzezonderbezwaarmetelkaarkruisen.Hetvezelvlaswordtindeeersteplaatsverbouwdvoordevezeldiealslangebundelsindebastvandestengelsvoorkomt.Hetzaadisbijvezelvlaseenbijproduct.Hetolievlaswordtvoornamelijkverbouwdvoorhetzaad,waaruitlijnoliegeperstwordt.Hetlevertongeveer40%meeroliedanhetvezelvlas.Uithetstrovanhetolievlaskanookdevezelgewonnenworden.Dezeisgrovervansamenstellingenkanondermeerverwerktwordentotgrovegarensofpapiersoorten.Hetolievlasisintegenstellingtothetvezelvlaskortensterkvertakt.Erzijnblauwbloeiendeenwitbloeiendevlassen.
Eenoverzichtvandeonderdelenvanhetvlas:1,stengelmetbloem;2,vrucht;3,diagramvandebloem..
Onderaanbijeenvlasplantzienweeenkrommewortelmethaarfijnezijworteltjes.Opdewortelstaateenlangedunne,rechtestengel(80tot120cm)dieaandetopeenweinigvertaktis.Dekleine,smallespitseblaadjeshebbengeensteeltjesenstaanineenspiraalronddestengel.Debloemheeftvijfgroene,eivormigetoegespitstekelkblaadjeseneveneensvijflossekroonblaadjes.Vijfmeeldradenzijnaandebasisvergroeidtoteenring.Aandebuitenzijdevandezeringbevindtzichaandebasisvaniederehelmdraadeenhoningkliertje.Destamperheefteenbovenstandigvruchtbeginsel.Devruchtiseenbijnabolronde,toegespitstedoosvruchtmetdaarindezaadjes.Bijhetrijpenblijftdezegesloten,ofzeiseenheelkleinbeetjeopen.Hetzaadiseivormig,spitsenaandezijkanteningedrukt,hetisgladenglanzend.Dezaadlobbenzijnrijkaanolie.Dehoudbaarheidvanhetzaadis2tot3jaar.
Detoevoeging'usitatissimum'indenaamgevingvanvlaswilzeggen,dathetgewasopvelemanierengebruiktkanworden.Vlaskaninhetbouwplanmethoofdzakelijkgranen,aardappelenenbieteneenwelkomeaanvullingbetekenen.Deplantlevertinbeginselvierproducten:vezels,zaad,scheven(houtdeeltjesafkomstiguitdekern)enafval.Eriseigenlijkgeenafval.Hetkafvandeknopkangebruiktwordenalsveevoer.Hetminderekwaliteitvlaslintwordtverwerkttottouwenzaklinnen.Vezelwerdgebruiktbijhetbreeuwenvanhoutenschepen.Meerrecentwordthetverwerktinvlasspaanplaten.Hetvanvezelplantengemaaktelinnenvaltsoepelenmooi,iscomfortabeleneenperfectestofvoorvoorjaars-enzomerkleding.Hetstaatdaardoorsteedsmeerindebelangstelling.Hetolievlaslevertlijnolie,eengrondstofvoordeverfindustrieenlinoleum.Opbasisvanlijnoliekunnenookzepenendrukinktwordengemaakt.Hetschrootdatbijdebereidingvanlijnolieoverblijft,iseen
�38
eiwitrijkegrondstofvoorveevoer(lijnoliekoeken).Dezaadjesbevattenomega3-vettendieondermeereenlaxerendewerkinghebben.Lijnzaadwordtookmedischtoegepast,waarbijdeinwateropgezwollenslijmstoffenvanbelangzijn.
NaarEuropa
DeoudeEgyptenarenverbouwdenaldertigeeuwenvóórChristusgeboortevlasenbewerkenhet.Zewikkeldenhunmummiesinlinnen,ingravenzijndaarvlaszadengevonden.InZwitsersepaalwoningenwerdenookvlasrestenaangetroffen.Vanafhetbeginvanonzejaartellingzijnerdeeersteaanduidingenvanvlasinonzestreken.InwatnuVlaanderenheet,wevenkustbewonerslinnen.DeeersteboerenverbouwenvolgensdeaanWageningenUniversiteitverbondenA.Zevenlijnzaad.Germaansevrouwendragenzelfvervaardigdelinnenkleren.
NaarFryslânIndeFrieseterpenwerdenvrijveelvlaszadengevonden.Omstreeks1600begonmeninNederlandvlastetelen.IndezeeeuwwerdervolgensJ.J.SpahrvanderHoekenO.PostmazeerweinigvlasinFryslânverbouwd.Deteeltkomtpasgoedopgangindezeventiendeeeuw.Dezeisvoornamelijkinhandenvangardeniers,diehetlandvooreenjaarhurenvaneenboerwiensvruchtopvolgingbijhetgewaspast.InBlijawerdindezeventiendeeeuwalvlasverbouwd,toendeUnema'sdaartoehetinitiatiefnamen.Erwerdooklinnenmeegeweefd.HetzaaduitRuslandwerdintonnengeleverd,vandaardenaamvanhetzaad'Tonnesie'.Devlasteeltwordtopzekermomentingekrompenvoordeaardappelteelt.Pasrondhetmiddenvandenegentiendeeeuwwordthetweermeertoegepast.IndittijdvakisdeprovinciehetbelangrijkstevlasbouwgebiedvanNederland.In1876teeltmenindeKleibouwstreek4843havlas.IndeWeidegebiedenwordtindatjaar24haenindeWouden541havlasverbouwd.In1892wordteenanderebewerkingvanhetvlasdoorgevoerd.VlashandelaarP.J.SterkteFerwerdoriënteertzichopdevlasteeltinBelgië.Nadienwordteendubbelerotingtoegepastendestengelsinfijneengrovegesorteerd.Hierdoorwordendefinanciëleopbrengstensterkvermeerderd.Deoppervlaktelandbouwgrond,dieinFryslândoordevlascultuurwerdingenomen,schommelt.Indejaren1861tot1880,alsdeprijzenvanhetgeschoondevlasoplopen,wordtbijnatienprocentvanhetakkerbouwareaalmetvlasverbouwd.Indeperiode1861tot1880zienweeensterkeachteruitgang,deoppervlaktedaalttot1636ha.In1907isdevlasbewerkingindeprovincieweervangrotebetekenis.Vande3994intotaalinNederlandvoorkomendebraakhokkenstaaner2836inFryslân.Vanaf1920tot1929isereenopmerkelijkestijgingtot2633ha.Indeeerstehelftvandejarendertigzienwemedealsgevolgvandelandbouwcrisisplotselingeenscherpedaling,met90hectarebereiktdezein1932eendieptepunt.In1935ishetareaalalweergestegentot1003ha.DevlasbewerkinginFryslânheeftvooralookeconomischebetekenis,doordataanarbeidersdiegedurendedewintergeenwerkhebben,eentijdelijkearbeidsplaatswordtgeboden.Eenvoordeelvoordeboerenis,datdoorditwinterwerkdebenodigdearbeidskrachtenvoordewerkzaamhedenindeanderejaargetijdenbeschikbaarblijven.Insommigedorpen,onderanderenAnjumenBlija,nemendearbeiderszelfhetvoortouw.Zehurenvlaslandofkopenruwvlas,datdanvervolgensdoordeledenindemoeilijkoverbrugbarewinterperiodebewerktwordt.E.Allershofmeldtin1881,datmenvooralindekantonsBergum,maarindelaatstejarendaarvoorookinSmallingerlandenOpsterlandvlasbouwaantreft.Hetwordtechtervooralverbouwdopleemrijkekleigrond.Doordevruchtwisseling(1op7jaren)blijftdegrondgeschikt.In1932constateertJ.Botkein'DeGritenijDantumadiel',datvlasindedoorhembeschrevenregiobijnanietmeerverbouwdwordt.Hetbrengtteweinigop.
�39
Vlaswiedenin
groepsverband
Andersdaninanderedelenvanonsland,wordtertotenmetdeTweedeWereldoorlogveelvlasdoorofvanwegeeenopdrachtgeververwerkt.Doorgunstigeprijzenzetdetoenamevandevlasverbouwdoortot
1751hain1956.Vanafdatmomentkomtdekladerin.Metdriehectarewordtin1986hettotdantoediepstepuntbereikt.In1980werdnogvastgestelddatdevlasteeltinFryslânnietaanhetuitstervenwas.HeinSterkteFerwerdonderneemtindittijdvakeenpogingdevlasteeltinFryslânmeteerstnegen,latervijftienakkerbouwers-weeropgangtebrengen.ZemakengebruikvanEEG-subsidies.
Sterkhooptdatdevlasbouwalseenvirusomzichheenzalgrijpen.Tochkomtereeneindeaandevlasteeltindeprovincie.Eénvanderedenenis,datdeafstandtotdeverwerkendeindustrietegrootwordt.DeenigeplekinNederlandwaardatnogkan,isZeeuwsVlaanderen.
Devlasverbouwen-bewerkingisinFryslânvangrotebetekenisgeweest.Hetgewaswordtindeprovincievooralgekweektopdekleigronden,opdezandgrondenkomthetmindervaakvoor.Hetaantalvlasbewerkersindeprovinciebedraagtinhetjaar1907bijna5000.VlasserijenkomenonderanderenvoorinMolenend,Noordbergum,Dronrijp,St.AnnaparochieenMenaldum.
FRIESWITBLOEIVLAS
DeoudstegegevensoverFriesevlasveredelingdaterenuithetbeginvandenegentiendeeeuw,alsgardenierGeertGeertsBijlstrauitFoudgumeenzeventalwitbloeiendeplanteninzijnuitRuslandgeïmporteerdzaadvoorblauwbloeiendvlasopmerkt.WorpvanBeymabeschrijfthoeBijlstrahethemlatervertelt:"Hetwasinhetjaar1816.Mijnvlasstondinbloei.Opeenzondag,denjuistendagkaniknietaangeven,datiknaargewoonte'smiddagshetzelvebezigtigde,vielmijnaandachtopeenvlasstengel,welkeeenwitteinplaatsvaneenblauwebloemdroeg.Nauwkeurigrondziendeofikmeerdergelijkekonopsporen,vondikin'tgeheelzevendiezichopdezewijzeonderscheidden.Bijzondertrokmijneopmerkzaamheid,datdezestengelsbovendeandere
uitstaken,waaruitikbesloot,datdewittekleurderbloemenzeerwaarschijnlijkniethetenigongemakderplantzouzijntoeteschrijven,maarveeleeralsenebijzonderevlassoortbechouwdzoudemoetenworden.Enindatgevaldachtmijgafdemeerderelengtegenoegzamewaarschijnlijkheid,datheteenebeteresoortzouzijn."Bijlstaselecteertdewitbloeiendeplanten,wintdaarvanzaadenvermeerdertdat.ZoontstaathetFrieseWitbloeivlas.Naenkele
�40
Verledentijd
jarenheefthijgenoegzaadvoorzijngehelevlasareaal.Ditondernatuurlijkeomstandighedenontstanelandrasheeftprof.dr.ir.J.C.DorstaanmerkelijkevoordelenbovenheteerderinFryslânalgemeengeteeldvlasmetuitdeBaltischelandengeïmporteerdzaadvoorblauwbloeiendvlas.HetduurtechtergeruimetijdvoordatBijlstra,zijncollega'sinFryslânenelders,vandevoordelenovertuigdheeft.PasalsdooroorlogsomstandighedendeinvoervanRussischzaadvoorblauwbloeiendvlasonmogelijkwordt,krijgthetdoorBijlstrageselecteerdelandrasruimeverspreidingovergeheelEuropa.Hetisgeschiktalsvezel-ènolievlas.
VERDEREVLASVEREDELING
In1925ontstaatinopdrachtvandeFrieseMijvanLandbouw,onderleidingvanDorstdeeerstevlasselectie.DoorafzonderingvanzuiverelijnenselecteerthijuithetFrieseWitbloeivlassoortendievoordeakkerbouweenhogerewaardehebben.ZoontstaatAlba.WeldravolgenBellaenConcordia.In1929volgtdeConcurrent.Ditrasblijktverrewegdebestepapierentehebben.HetwordtoveralinEuropatoegepast.Latervolgenmeer,gedeeltelijkinMetslawierontwikkelde,rassen:Rembrandt,
Saskia,Solido,Noblesse,Nynke,NatasjaenBerber.
Dorstdoetin"VlascultuurenVlasbewerkinginFriesland'verslagvanhetvlasveredelingswerkinEngelummethetWitbloeivlas.Hijschrijfthoevolgensdeoverlevering,alvoordathijhetdeed,demethodevandez.g."langehalen"werdtoegepast.ZoalseerderdoorBijlstra,wordenhierbijdestengelsdiebovendeanderenuitstekengeselecteerd.Deblauwbloeiendeplantenwordenverwijderd.HetwitbloeivlasisvolgensDorststerkerenbeterbestandtegenschadelijkeinvloedendanhetblauwbloeiendvlas.JaarlijkswordeninEngelumonderleidingvanDorst50-100plantengezocht,dievoldoenaandeeisen:(1)Goedelengte;(2)Nietofweinigvertakt;(3)Indienvertakt,zohoogmogelijkindetop;(4)Mooigelijkmatigstengelverloop;(5)Mooiekleuren(6)Vrijvan"zwartstip"ofanderekwalen.Dezadenvanelkeplantwordenbijhetzaaienuitgelegdopafstandenvan10x15cm.Hierdoorkrijgtmengrote,sterkvertakteplanten,dieveelzaadleveren.Hetdoelvandegroteafstandenis,volgensDorst,degeselecteerdeplantentevermeerderen.Metdatzaadwordeninhettweedejaarveldjesaangelegd.Derassenverschilleninlengte.
Dekleurlooptuiteen.Hetlinkermonsterkleurtmooierdandeoverige.Zeverschilleninstevigheidenzijnverschillendvatbaarvoorzwartestip.Devroegeendelatesoortenlopenquarijptijdongeveerveertiendagenuiteen.MethetveredelingswerkmetdeFriesevlassoortenwordtbij'Ropta'inMetslawiernogenigejarendoorgegaan.DedaargekweekterassenmoetenhetafleggentegeneennogbeterinGroningengekweektwitbloeiendrasWiera.
ZAAIEN,OOGSTENENBEWERKEN
Hetvlaslandwordtzoongeveereindfebruari,zodradevorstuitdegrondis,gereedgemaakt.Werdeerdermetdehandofmeteenzaaivioolgezaaid,tegenwoordiggebeurtdatmachinaal.Hetwiedengaatooknietmeermetdehand,maarookmachinaal.Eenvlasplantjedoetergemiddeld100dagenoveromuittegroeientoteenvolwassenvlasplant.
�41
Vroeggezaaidvlasbegintindetweedehelftvanjunitebloeien.Hetvlasbloempjebloeit'sochtendstottwaalfuurongeveereenhalfuurenvaltdanaf.Deopbrengstvan110kgzaaizaadperhectareisongeveer1500kgperhectare.Alshetvlasgeelgaatwordenenvandestengelblaadjeseendeelisafgevallen,ishetrijpomgetrokken
teworden.Alsjehetschudt,kunjehethorenrammelen.Hettrekkengebeurdeeerdermetdehand,nudooreenveelsnellerwerkendetrekmachine.
Hetvlaswordtnugerepeld:dezaadknoppenwordenvandestengelgescheiden.Datgebeurdevroegerophetland,waarnahetinschovengebondenenopeenhoopgestapeldwerd.Deopeenkleedgevallenzaadknoppenwerdeninzakkengescheptomlaternabewerkinglijnzaadteleveren.
Indereeksbewerkingenvolgthetroten.Gebeurdedatvroegerinwater,nuwordthetvlasdoor"dauwroten"ophetvelddooreenmachineinzwadgelegd,hetblijftdaargeruimetijdinzon,regenendauwliggen.Hetophetlandgelegenvlaswordtenigekerengekeerd.Vooreendeelgebeurthetrotenookindevlasserij.Hetdrogenvanhetvlasgebeurdevroegerophetland,nuindroogtrommels.Deverderebewerkingiseropgerichtdehoutenstengelteverwijderen,dieindevezelbundeldoorhetrotenislosgeraakt.Gebeurdeditbrakenvroegermetdehand,hetwordtnumachinaalgedaan.
Uiteindelijkwordtmethetzwingelenbegonnen.Hetgebraaktevlaswordtgescheidenineenvlaslintdatgesponnenwordt.Ookditgebeurttegenwoordigmetmachines.
De'sjudden'dienadebewerkingoverbleven,vondenaftrekalsbrandstof.
Meestalwordthetmateriaal"natgesponnen"waarbijdegeschoondevezelseerstdooreenbakmetwarmwatergaan.Deanderebewerkingis"droogspinnen",datgroveregarensoplevert.Degesponnendradenwordenopweefgetouwengespannen.Omdedradenwittekrijgenwordenzegebleekt.Dedradennemengoedkleurenop,waardoorweefselsgemakkelijkgeverfdofbedruktkunnenworden.
InhetVlasmuseumteEestaandewerktuigendieeerderbijdeteeltenbewerkingvanhetvlasgebruiktwerden.Erwordendemonstratiesgegeven.Hetmuseumisvanaf2017dagelijkstebezoeken.
SOCIALEOMSTANDIGHEDEN
Hettrekkenvanvlaswasmeestaleenpijnlijkkarwei,doordaterdikwijlsstekelstussenhetvlasgroeien.Ditgafkapottehanden,schrijftHermanPoelsma.Ookhetlangdurigvoorovergebogenstaan,wasvoormensenmeteenzwakkerugbelastend.Alshetregende,stondmendeheledaginnattekledingtewerken.Kleinekinderenmoestenalvanafeenjaarofachtmeenaarhetveld.Devlasserswarenmeestalvolledigvankoppelbazenafhankelijk.
�42
Vanzaaientotenmetverdelen
Vlastrekken.Tekening:IdsWiersma
Dearbeidsomstandighedenindebraak-enzwingelketenzijnmensonterend,vindtPoelsma.Bijdebewerkingkomtveelstofvrij,ventilatieontbreektmeestal.Hetloondaterineenwerkweekvan40-60urenindietijdteverdienenvalt,is4tot6gulden.Veelgezinnenhebbenzichvandekerkafgewend,zewillenzichdaarnietmeldenvoorondersteuning.Tuberculoseiseenveelvoorkomendeziekte,hetkindersterftecijferishoog.
ZIEKTENINHETVLAS
Eénvandemeestbekendeziektenisvlasbrand.Dezeopenbaartzichmeestalalshetplantje10-20cmlangis.Delengtegroeiwordtbijdezeziektebelemmerd,destengelsterftvanbovennaarbenedenaf.Vlaskanker,eenandereziekte,tastdejongeplantjesaanenveroorzaaktlichtbruinerottevlekjesopdestengeltjes.Bijvoortdurendregenachtigweerontstaatmeestalvlasroest,waardoordenatteblaadjesopdestengelvastklevenenbruinrodeplekkenveroorzaken.
FRIESEVLASFABRIEKEN
InhetNoordenzijnenkelevlasfabriekengeweest.EénervanhadeenvestiginginMolenend.In1895gaateencommissievande'FrieseMaatschappijvanLandbouw'naarBelgiëomeenstudietemakenvandevlasindustrieendetechniekvanhetroten.In1897reistBaronTheoRengersuitOenkerkmetvlasserJ.J.Westranaardatlandomzichoverde'kunstmatigeroting'telatenvoorlichten.Hijraaktervanovertuigd,datdetotdantoeinFryslângevolgdemethodevanrotingnietdegoedeis.Hetishemooknietnaardezin,dathetvlasbuitendeprovincieverwerktwordt.Doorzijnbemoeieniswordtde'Vereenigingtotbevorderingdervlasindustrie,gevestigdteOenkerk'opgericht.OndertussenisinMolenendmetdebouwvaneenvlasfabriekbegonnen.Op24november1898isdefabriekbedrijfsklaar.DeeerstevrachtvlaskomtuitWijnaldum.Debedoelingomeengroterdeelvanhetindeprovincieverbouwdevlasineigenomgevingteverwerken,wordteerstnietwaargemaakt.Pasna1907gaathetbeter,in1911wordtdoorRengersnogeentweedefabriekinNoordbergumgesticht.Hierwordtalleengewerktmetwarmwaterroting.TijdensdeEersteWereldoorlog,alsBelgiëinoorlogis,belevenbeidefabriekeneenongekendebloei.Hiernavermindertdoortoepassingvankunststoffendevraagnaarlinnen.Defabriekenwordenin1968gesloten.
�43
De door Rengers gestichte vlasindustrie te Molenend
HUIDIGEBETEKENIS
HermanPoelsmaconstateertin2006dathetvlasareaalinNederlanddannogsteedsruim4000habedraagt.Doordegoedegrond,hetgeschiktklimaatenervarenvlastelersstaathetinNederlandgeteeldevlasinWest-Europabekendalshetbesteterwereld.HoeweldevlasteeltinNederland-vergelekenmetanderelanden-heelbescheidenis,constateertPoelsmadatookinonslanddeeconomischebetekenistoeneemt.Enkeledoorhemgesignaleerdevoordelen:(1)Alledelenvandeplantkunnenwordengebruikt,nietsgaatverloren;(2)Vlasteeltisuitstekendteintegrereninmodernewisselbouwtechnieken;(3)Vlasteeltvergtweinigmeststoffenenverdelgingsmiddelen:3keerminderdanbijtarweenzelfs13keerminderdanbijdegangbareaardappelteelt;(4)Hetsterkelinnengarenvermindertdebehoefteaanspecialecoatingsen(5)Devezelkanwordengerecycled.MarcvandeBiltuitZeeuws-Vlaanderendenkt,datdevlasteeltbijeenoplopendeolieprijsalleenmaarvooruitkangaan.Vlasheeftgeenkunstmestnodig.Ditallesgaatanno2017aanFryslânvoorbij.
STREEKPRODUCT
Ondermeeromdatdeafstandtotdeverwerkingsindustrietegrootis,zijndeFriesevlasrassennietmeerinproductie.ZezijnbuitenFryslânvervangendoorrassendiemeeropbrengen.Hetzijnoverwegendvezelvlassen,waardoorerweinigolieuitkanwordengeperst.Vanhet'FrieseWitbloeivlas'wordtdoorsommigenbeweerd,dathetzoweleenlint-alseenolievlasis.Onderzochtwordtoferbevredigendlijnolievankanwordengewonnen.Omhetbijdemonstratiesenvoorhetvlechtenvaneendenkorventekunnengebruiken,wordt(hetFriese)vlasanno2017alleeninzeerkleinehoeveelhedenverbouwd.Lijnzaadbevat6-14%water,ca22-44%olie,17-31%eiwiten18-29%koolhydraten.Hetbevatbovendienlinolzuur,eenessentieelvetzuur.
BESCHRIJVINGEN
In2015,2016en2017werdendeindecollectievanhetFriesWerkverbandopgenomenFriesevlasrassenbeschreven.DeuitkomstenwordenmetdoorPatZijlstragemaaktefoto'svermeldineenin2019tepublicerenboekwerk.Zieachterindelijstvanpublicaties.
COLLECTIEWERKVERBAND
TotdecollectiebehoreneentwaalftalinEngelumofMetslawierontstanevlasrassen.HeinSterkteFerwerdhieldzevanaf2014voorhetWerkverbandinstand.Hetzaadvanderassenwordt,behalveinkleinehoeveelhedennietmeerinproductiegenomen.HetzaadvandeFrieserassenwerdvooreendeelverkregenvanHeinSterkenvanGenenbankeninWageningenenTsjechië.Anno2017warenzeookbijJorisViëtortePeins,GerrytDethmersteRiedenLammertPaterteTzumvoorinstandhoudingondergebracht.
VROEGERASSEN
1.FrieseWitbloeivlas/FryskeWytbloeiflaaks
Uitdebeschrijvenderassenlijstvan1935:Landras,datindeloopderjarendoorverschillendeverbouwersgeselecteerdwerdendaardoorgeengrotevariatievertoont.Wordtondertoezichtvande'FrieseMaatschappijvanLandbouw'instandgehoudendoorFeikeFeikemateAlmenum.Langsterkvlas,watlaterengroverdanblauwbloemvlassen.
�44
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
2.Concordia/Konkordia
DeConcordiawerduiteenvroegrijpewitbloeiendestamvoordeFrieseMijgekweektdoorDr.J.C.Drost.Hetrashadeengoedezaad-enstro-opbrengst,maarwerdalsnelverdrongendoordeComcurrent.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
3.Concurrent/Konkurrint
De'Concurrent'werdin1928doordeFrieseMijgeselecteerduithetFrieseWitbloeivlas.Debloemkleurisdusookwit.Hetnamomstreeks1940meerdan90%vanhetNederlandsevlasareaalin.Hetrashieldtot1953stand.HetkreegeenverbredinginlandenalsBelgië,DuitslandenItaliëenindeVerenigdeStatenenCanada.Machinaaltrekken,waarvoorhetrasmindergeschiktis,betekendeheteinde.HetwerdvervangendoorhetGroningerrasWieradatstevigerstrohadenmindervatbaarwasvoordevlasziekteroest.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
4.Noblesse/Noblesse
DeNoblessewerdin1937ophetproefbedrijfvandeFrieseMijteEngelumuitdeConcurrentxHerculesgekruist.Hetiseenlaatrijpendblauwbloeiendvlas.Hetgeeftgoedestro-opbrengstenenovertrofoverigerassenin1957inlintgehalte.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
MIDDENVROEGERASSEN
5.Nynke/Nynke
HetvlasrasNynkewerdin1952uitdeWieraeneeninEngelumgekweektevlasvariëteitgekruist.Hetiseenwitbloeier.Hetrashadzeergoedestro-opbrengsten,hetlintgehalteendezaadopbrengstwarenvolgenseenrassenlijstvrijgoed.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
6.Solido/Solido
Ditvlasrasisin1953uitBlendaxConcurrentophetproefbedrijfvande'FrieseMijvanLandbouw'gekruist.Hetiseenvrijlaatrijpendblauwbloeiendvlasvanmiddelmatigelengtemeteenkortevertakking.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
�45
TAMELIJKLATERASSEN
7.Berber/BerberIn1964en1983gekruisttussenKr.L579xNatasjaopRoptateMetslawier.Hetiseenwitbloeiendras.Delintopbrengstismatig,dezaadopbrengstgoedtotzeergoed.Hetstroislangenmiddelmatigenvrijstevig.Weinigvatbaarvoorbrand,middelmatigresistenttegenfusarium,vrijsterkvatbaarvoorroestofzwartstip.Rijptvrijlaat.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanH.SterkteFerwerd.
8.Natasja/Natasja
DeNatasjawerddoordeFrieseMijin1951geselecteerd.Hetbloeitblauw.Inderassenlijststaathetaangemerktalseenzeersterkrasmeteenhooglintgehalte.Hetrasheefteenvrijtragebeginontwikkeling.Onderongunstigeomstandighedenkanhetgewastekortblijven.Onvatbaarvoorroestofzwartstip,sterkvatbaarvoorbrand.Kleurtbijderijpinggoedop.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
LATERASSEN
9.Rembrandt/Rembrandt
DitrasiseendoorDr.J.C.DorstuitgevoerdeselectieuitdeConcurrent.Hetbezitvolgensde29erassenlijstgeenvoordelenbovendeConcurrent,waarmeehetvrijwelgeheelovereenkomt.Dekleurvandebloemenislichtblauw.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
10.Saskia/Saskia
DeSaskiawerdin1964ophetproefbedrijfRoptateMetslawiergeselecteerd.Hetstroisvolgensderassenlijstlangenmiddelmatigtotvrijstevig.Dekleurvandebloemenisblauw.HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
11.Bella/Bella
IseenlaatWitbloeivlasvangrotelengteengoedeopbrengst,ietsslap.Goedestro-opbrengsten-kwaliteit.Dekleurvandebloemeniswit.
HetzaadvanditraswerdverkregenvaneenGenenbankinRusland.
12.FriesBlauwbloeivlas/FryskBlaubloeiflaaks
DitvlasheeftdezelfdeeigenschappenalshetFriesWitbloeivlas.
�46
RAAPZAAD/RAAPSIED
DeLatijnsebenamingisBrassicarapa,ssp.oleifera.Raapzaadbehoorttotdekruisbloemigen.Inhettweedejaarwordterzaadvangewonnen.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.
VOORAF
Kenmerkenenbetekenis
Raapzaadbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetiseenvoorjaarsplant,diegeelbloeit.Erisookwinterraapzaad.Dezeinheemseplantkangemakkelijk1meterhoogworden.Eindmaart/beginaprilkleurtdeplantinkortetijdveelbermengeel.Ookindeperiodenaaprilkanhierraapzaadwordenaangetroffen:eriseennabloeivanlateropgekomenplantentotinoktober.Raapzaadwordtvaakverwardmetkoolzaad.Bijraapzaadvormendebloemeneenduidelijkkruis.
Linkskoolzaad,rechtsraapzaad(Foto’s:YtsenKooistra)
Bijkoolzaadzijndebladerenenigszinsoverlappendenietsgroterdandievanhetraapzaad.Deuiteindenvandebladenvanhetraapzaadkrullenronddestam.Bijhetkoolzaaddoenzedatniet.Dekelkbladerenstaanvandekroonbladerenaf.Onderdebloemtrosstaaneenaantallangehauwen.Raapzaadiseeninheemsewildeplant,diesomsnogwelgeteeldwordt,vooralinDuitsland.Hetheeftongeveerevenveelolieindezadenalskoolzaad(40%),maareenlagereopbrengst.
NaarEuropa
Deteeltvanraapzaadisalveleduizendenjarenoud.Volgens'Veenman'sAgrarischeWinklerPrins'isdeplantmogelijkontstaaninMidden-ofNoord-Europa.Menweetnietmetzekerheidwanneerdeplantnaaronslandkwam.
NaarFryslân
Rond1860wordtopdekleigrondeneenbelangrijkareaalraapzaadverbouwd.Datverandertalsdeuithetzaadgepersteraapoliewordtvervangendoorpetroleum.Tropischevettenmakenhetgebruikvanraapolievoorhetbakkenenbradennietlangernodig.Deuitraapolievervaardigderaapkoekenvoorhetveewordenvervangendooroliekoekendievanafvalproductenuitdevlasbouwofhetkoolzaadwordengemaakt.Koolzaadheefteenhogereopbrengst.
TEELT
Menzaait4-6kgzaadperhectaremet30-45cm.rijenafstand.Deoogstisietseerderdanvankoolzaad.Raapzaadis'winterharder'dankoolzaadenkanmenwatlichteregrondtoe.Hetzaadwordtgevormdinhauwtjes.Deopbrengstisong.2500kgperhectare.Dehoudbaarheidvanhetzaadis4-5jaar.Dezaadopbrengst2000kg/ha.
�47
ZIEKTEN
BijRaapzaadwordtschadeaangerichtdooreenreeksvanparasietenwaarvandeaardvlo,deglanskeverendehauwenaanborendesnuitkeverhetmeestvoorkomen.Knolvoetenspikkelziektezijnzwamaantastingen.
STREEKPRODUCT
Uitdezadenkanraapoliegewonnenworden.Dezadenkunnenookgebruiktwordeninvoedermengselsvoorvogels,zoalskanaries.Dezadenbevatten32-50%vet,16-27%eiwit,ongeveer23%koolhydratenenongeveer14-20%schorsbestanddelen.
HettotdecollectiebehorendraapzaadwerdverkregenvanHofmanNatuurzadenteNottert.
KOOLZAAD/KOALSIED
DeLatijnsebenamingisBrassicanapus.Koolzaadbehoorttotdekruisbloemigen.Inhettweedejaarwordterzaadvangewonnen.Hetgewasisonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Koolzaadbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetgewasiswaarschijnlijkontstaanuiteenkruisingvankoolenraapzaad.Bijraapzaadisuitgelegdhoehetkoolzaaddaarvanafwijkt.InNederlandwordtoverwegendwinterkoolzaadverbouwd.Debloempjeszijngeel.Koolzaadisookeenhoninggewas,datsnelkristalliseertenmoeilijksmeert.
NaarEuropa
Hetisnietbekendhoeoudkoolzaadisenwaarhethaaroorsprongvond.TijdensdeMiddeleeuwenwaskoolzaaddebelangrijkstebronvoorlampolieinMidden-Europa.Hetwerdlatervervangendoorpetroleum.NaarFryslân
OpdeFriesekleihebbenvanafdeachttiendeeeuwtotongeveer1965honderdenhectarekoolzaadgestaan.K.J.vandenAkkerbeschrijftin'VandenmondderoudeMiddelzee'hoehetgewasveelvoorhad.Hetzaaizaadkostteweinig,deonderhoudskostenwarengeringenhetgewaswasvroegindezomerrijp.Hetpasteuitstekendindevruchtwisseling.VandenAkkerbesteedtveelaandachtaanhet'koalterskjen',iederjaareenhelegebeurtenis.Hetpersoneeldaterbijnodigwasbestonduit:(1)Dekleedbaas(ondernemereneigenaar);(2)Deprocureur(uitvoerdervanhetwerk);(3)Tweekikkerts(diehetstroophetkleedlegden);(4)Tweeberen(diehettedorsengewasnaarhetkleeddroegen);(5)Vierstekkers(diehetgedorstestromethoutengaffelsalschuddendevanhetzaadscheiden);(6)Tweeskierroeken(reinigdenhetzaadvoorlopig);(7)Dehoannebiter(gooidehetafgewerktestroopeenhoop);(8)Dejager(bestuurdedepaarden);(9)Tweeklauwers(verwijderdenhetzaaddatdoordeskekkerswasachtergelaten)en(10)Destâlsikers(verzameldendedoordekikkertsnietopgenomenstelen.IdsWiersmamaakteeentekeningwaaropeengezelschapnaarhetkoolzaadveldopwegis.
�48
TEELT
Koolzaadvraagteenvruchtbaregronddienietzuurmagzijnenooknietaltelicht(liefstleemhoudend).Omgeploegdklaverlandisgeschikt,teeltnawintergerst,winterroggeofvroegeaardappelenisookmogelijk.Degrondmoetmidden-eindaugustuszaaiklaarzijn.6kgzaadvandewinterkoolzaadvooreenhectarebrengtongeveer2000kilozaadperhectareop,bijzomerkoolzaadishet1500kg.Inhetvroegevoorjaarendeherfstisschoffelennodig.Winterkoolzaadwordtgezaaidvanhalfaugustustotbeginseptember,overwintertenwordtgeoogstvanbeginjulitotenmetdederdeweekvanjuli.Zomerkoolzaadwordtvanmaarttot10aprilgezaaidengeoogstvanhalfaugustustoteindaugustus.Zomerkoolzaadheefteenkortergroeiseizoenenbrengtdaardoorminderop.Hetzaadwordtbijbeidegevormdinhauwtjes.Uithetzaadwordtoliegetrokkendatveletoepassingenheeft.Deopbrengstvanwinterkoolzaadbedraagtongeveer3000kgperhectare.Hetstrowerdvoornamelijkgebruiktalsstrooisel.Dehoudbaarheidvanhetzaadis4tot5jaar.
ZIEKTEN
ZieonderRaapzaad.
GEBRUIK
Vankoolzaadwerdoliegemaaktdatdiendealslampolie.Derestantenwarengrondstofvoorveevoer.VandenAkkernoemtalstoepassingen:hetbakkenvanpannenkoeken,oliebollen,vis,enzovoort.Hetwerdmetbehulpvan'lampkeketoen'voorverlichtingookindetútlampeendebaklampegebruikt.
Vankoolzaadoliewordtindehuidigetijdbiodieselgemaakt.Daarnaastkanhetinpurevormofvermengdmetdieseloliein(aangepaste)dieselmotorenwordengebruikt.VoordesamenstellingvandezadenzieonderRaapzaad.
STREEKPRODUCT
Koolzaadolieisinprincipeongeschiktvoormenselijkeconsumptie.Alsalternatiefvoorolijfolie,wordtdoorJ.WilmanteEngwierumeenversiemetuitdoorhemgeteeldkoolzaadverkochtvoorbakkenenbraden.
�49
Opwegnaarhetkoolzaadveld
COLLECTIEWERKVERBAND
Decollectiebevateenvariëteitvanhetwinterkoolzaadenhetzomerkoolzaad.
Mansholt'sHamburgerWinterkoolzaad/Mansholt'sHamburgerWinterkoalsied
Ditraswerdin1899doordr.J.H.Mansholtgekweekt.Hetbloeiteindapril-beginjunienwordteindjuli-beginaugustusgeoogst.Hetwordtgezaaidindeeerstehelftvanseptembervanhetvoorafgaandejaar.Hetzaadgroeitinhauwtjes.Volgenseenin1931en1940uitgebrachterassenlijstishetstroegaalkort,vroegrijp:debloemislichtgeel,dekorrelvrijklein.Deopbrengstiserggoed.Hetgewasmoetvroeg,liefstvoorhalfaugustusgezaaidworden.Kanopderoggestoppelbeproefdwordenalsgroenvoedergewas.
HannaZomerkoolzaad/HannaSimmerkoalsiedwerdgekweektdoorWoldijkinGroningen.HetwerdopdeFriesekleigrondenverbouwd.Hetwordtvanmaarttotbeginaprilgezaaidengeoogstvanhalfaugustustoteindaugustus.
Hettotdecollectiebehorendwinter-enzomerkoolzaadwerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
KANARIEZAAD/KANARJESIED
DeLatijnsenaamisPhalariscanariensis.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.
Kenmerkenenbetekenis
Kanariezaadbehoorttotdegrassenfamilie.Hetiseenvrijkleinzadigegraansoort.Watsamenstellingvanhetzaadbetreft,ishettevergelijkenmethaver.Heteiwitgehalteistamelijkhoog.
Kanariezaaddientvoornamelijkalsvogelvoer.
NaarEuropa
DeplantisafkomstiguitZuid-Europa.
Fryslân
In1851stondinhetBildt83morgen(=0.92ha)kanariezaad.HetwordtdaareninoverigFryslânnietmeerverbouwd.
TEELT
Mengebruiktinmaart-april30-40kilozaaizaadperhectareenzaaitondiepmeteenrijenafstandvan20centimeter.Hetgewasrijptlaat,midden-eindeaugustus.Deopbrengstkan1500-3000kgperhectarezijn,met4000-8000kgstro.
�50
Hetwordtbijhetwinnenvanzaadafgedektomvogelvraattevoorkomen.
COLLECTIEWERKVERBAND
ErbestondéénFriesevariëteitvanhetKanariezaad.Hetwaseenlandrasdatvolgensderassenlijstvan1940ondertoezichtvande'FrieseMijvanLandbouw'instandwerdgehoudenbijG.J.AnemateDongjum.HetwerdverhandelddoordeZ.P.C.teLeeuwarden.Volgensderassenlijstisdezevariëteit:BladrijkerenlangervanstrodanSpaansKanariezaad.Ietslaterrijp.In1942komthetindelijstalnietmeervoor.In1960verschijnthetwelweeropdelijst.Hetzaadwordtvooralgebruiktvoor"vogeltjeszaad".
Zaadvanditraskonnietachterhaaldworden,zodathetnietindecollectievanhetWerkverbandvoorkomt.
DEDERZAAD/RIJSIED(Huttentut)
DeLatijnsebenamingisCamelinasativa.Huttentutiseeneenjarigeplant.Hetgewasiskruisbaarmetanderekoolzaadachtigegewassen.
Kenmerkenenbetekenis
Dederzaad(ookHuttentutgenoemd)behoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetgewasvormteenrozet,voordathetomhooggaat.Uiteindelijkwordendeplanten50-70centimeterhoog.Inhetbovenstedeelvormenzichzijloten.Hieraanontwikkelenzichdekleine,gelebloemen.Stengelenbladerenzijnkaalofbehaard.Alshetopeenrijke,vochthoudendegrond,inclusiefveengrondwordtverbouwd,wordendegelebloemendrukdoorbijenbezocht.Vanwegedekortegroeiperiode(12-14weken)enongevoeligheidvoorvorstvervinghetvroegerhetwelvoorvorstgevoeligeraapzaad.
Huttentutwerdeertijdsondermeeralsveevoergebruiktenomerlampolie,bezemsenborstelsmeetemaken.Deoliediendeookomintevetten.Tegenwoordigwordthuttentutindustrieelgebruiktvoorbiodiesel,verf,linoleum,groenezeep,kunststoffenendakbedekking.Hetzaadwordtookgebruiktvoordeaanlegvanwildakkerseninnatuurgebieden.
NaarEuropa
DevroegstevondstenvanditgewasstammenuithetNeolythicum.InOost-DuitslandenZwitserlandwerdenuitdittijdperkzadenvanHuttentutaangetroffen.Hetgewaswerd,vanwegedeolierijkezadenookindeNederlandsezandstrekenverbouwd.
NaarFryslân
Behalvezomergerst,vlasenveldbonen,werdopdeFrieseterpenDederzaadverbouwd,zoblijktuitdeanalysevanstuifmeelkorrels.IneenterpbijLeeuwarden,eninFoudgumenWijnaldumwerdzaadvanditgewasaangetroffen.
�51
TEELT
HetDederzaadisergklein(1,5tot2mm).Hetheefteengeelbruinetotroodbruinekleur.Hetrijptinpeervormigehauwtjes.Huttentutwordtongeveerhalfapriluiterstduninrijenmetafstandvan20centimeterondiepgezaaid.Zaaizaadhoeveelheid:ongeveer5kgperhectare.Opbrengst:1500kgperhectare.Eenzaaibedmetklaveralsvoorvruchtwerktgunstig.Deteeltduurisongeveer80dagen.Alshetrijpiskanhetbijkleinehoeveelhedengetrokkenwordenentedrogengezet.Alshetgoeddroogiswordthetopeenkleedgelegdenwordthetzaadmeteenrolvrijgemaakt.
Eenruimevruchtwisselingisnoodzakelijk.Hetgewasisgeschiktvoorbetrekkelijkarme/drogegrondmetlichtestructuur.Hetkangebruiktwordenalsmengcultuurmetondermeergraan.Dehoudbaarheidvanhetzaadis:4-5jaar.
ZIEKTEN
Dederzaadisongevoeligvoordeziekteverwekkersdieraap-enkoolzaadbelagen.
STREEKPRODUCT
Dezadenbevatten27%olie,17%eiwiten17%koolhydraten.Deoliekanalsspijsoliegebruiktwordenbijsaladedressing.Deongezondevetzurenzijnalsgevolgvanselectiedoorgunstigerzurenvervangen.TochstaatDederzaadvoormenselijkeendierlijkeconsumptie,inverbandmetglucosinegehalteindeolie,nogterdiscussie.Hetisongeschiktvoorbakkenenbraden.Dezadenwordengebruiktvoorcosmetica(bodylotion,zeep)enalsdiervoeding(zaad,olie,perskoek).HetwordtmetnameinDuitslandnoginruimemateverbouwd.
COLLECTIEWERKVERBAND
HettotdecollectiebehorendDederzaad/RijsiedwerdverkregenvanKlaasWierengateLeeuwarden.
KARWIJ/KARWIJ
DeLatijnsebenamingisCarumcarvi.Winterkarwijiseenmeestaltweejariggewas,onderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Karwijbehoorttotdefamilievandeschermbloemigen.Hetheeftfijnelangwerpig-eironde,dubbelgeveerdebladeren.Deplantwordt30tot60centimeterhoogenheeftfijne,langwerpigeironde,dubbelgeveerdebladeren.Deplantheefteengelepenwortel.De4tot6millimeterlangeencirca1millimeterbredesikkelvormigedeelvruchtjeszijnoverdegehelelengtevoorzienvanvijfopstaanderibben,metindevruchtwandoliestriemen.Dezaadjeshebbeneenprettig,kruidigaroma.Karwijzaadisdeleveranciervancarvonenlinoneen,
�52
RijpDederzaad
tweegeur-ensmaakstoffendieonderandereindelevensmiddelen-enparfumindustriewordengebruikt.Eennieuwetoepassingiseenkiemremmingsmiddelbijconsumptieaardappels.Hetwordtookgebruiktinlikeuren.Desmaakvankarwijisdubbelzosterkalsvankomijn.Alsmedicinaalkruidwordtkarwijzaadonderandereaanbevolenbijmaagklachten,hetschijntdeeetlusttebevorderen.Hetgewasheeft4procentolieofmeer.Karwijwordtvaakverwardmetkomijn.Oudzaadkiemtslecht.Karwijisgoedbestandtegenwinterkou.BehalveWinterkarwijiserookZomerkarwij.
NaarEuropa
BijopgravingeninEgyptewerderingraftombenalkarwijzaadgevonden.IndeRomeinsetijdkwamdeKarwijalswildeplantvoorinNederland.Mogelijkwerddezeooktoenalalscultuurplantgeteeld.
NaarFryslân
DeopdeFriesekleigeteeldeKarwijwaseeninheemsesoortuitNoord-WestEuropa.Hetwerdveelalsondervruchtgezaaidonderbijvoorbeelderwten.
TEELT
Karwijzaadwordtgezaaidinmaartofbeginapriloprijenvan30-40centimeterafstand.Dezaaizaadhoeveelheidbedraagt3-5kgperhectare.Valteenslechteopkomstteverwachten,danwordtwatmeergebruikt.Deplantbloeitinmeienjuni.Debloemschermenzijnsamengesteldeschermen,diebestaanuit5tot16stralen,waaropgroepjeskleine,wittotroze,bloemen.Devruchtiseentweedeligesplitvrucht.Karwijwordtherhaaldelijkgeschoffeld.
Karwij
Omstreeksjuliishetgewasrijp.Omtevoorkomendathetzaaduitvaltbijdeoogst,gebeurtdezebijvoorkeurindenachtofindevroegemorgenuren.Omhettedrogenwerdhetinschovengeplaatst.Niettelang,omdathetzaadvrijloszit.Eengoedeopbrengstisongeveer1800kg/hectare.Dehoudbaarheidvanhetzaadis4-5jaar.
ZIEKTEN
Inhetnajaarkanhetjongegewassterklijdenvandewolligekarwijluis.Verbruiningsziekteleidtvooralbijvatbarerassensomstotgroteopbrengstverliezen.Derattekeutelziektekandeopbrengstooksterkdrukkenenverontreinigingvanhetzaadveroorzaken.
STREEKPRODUCT
Karwijzaadheeftensterkaroma.Hetistegebruikeninvelestreekproducten,zoalsFriese'dúmkes'.
�53
COLLECTIEWERKVERBAND
Indecollectiekomtéénkarwijvariëteitvoor.
Volhouden/Folhâlden
Ditiseenwinterkarwij,eenin1930ontstaneselectieuiteenNoordHollandslandras.HetwerdoorspronkelijkgekweektdoorP.KistemakerteKornhorn.Volgensderassenlijstvan1999isheteenlangrasmeteenvrijgoedezaadopbrengst.Hetheefteengoedcarvon-enoliegehalteeneengoedebeginontwikkeling.Hetrijptmiddenvroegenheefteengoedestevigheid.Hetisvrijweinigvatbaarvoorverbruiningsziekte.
HetrasMansholt'sKarwijzaaddatveelindeprovincieverbouwdwerd,konnietachterhaaldworden.
HettotdecollectiebehorendkarwijzaadVolhouden,datookveelinFryslânwerdgeteeld,werdverkregenuitdeGenenbankteWageningen.
HERIK/KRODE
DeLatijnsebenamingisSinapisarvensis.Hetiseeneenjariggewas,onderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Herikbehoorttotdefamilievandekruisbloemigen.Hetgewaswordttot80cmhoogenheeftborsteligehaartjesaandevoetvandestengel.Hetiseenalgemeenonkruidopakkers,braakliggendegrond,bermenendijken.Herikwordtgekenmerktdoordetijdensdebloeiperiodewaterpasafstaandekelkbladerenende'snavel'opde'hauw',diekorterisdandehauwzelf.Deplantdraagtanderhalftottweecentimetergrotegelebloemen.Devruchtiseenbehaardehauwmeteengeelsnaveltjedatenigszinskantigis.Somsisdehauwechterookstijfbehaard.Dezadenzijnzwartenglad.Deroodbruinetotdonkerbruinezadenzijnopgeborgeninafgeplattevierkantehauwen.Voorveeenvogelsisdeplantenigszinsgiftig.Minstensdertigminutengekookt,kanhetbladalsgroentewordengegeten,vanhetzaadkanmosterdwordengemaakt.
NaarEuropa
HerikkomtuithetMiddellandse-Zeegebied.Hetgewaskomtoveralingebiedenmeteengematigdklimaatvoor.Hetgewasgroeitopvochtige,voedselrijke,vaakkalkhoudendegrond,vaakopzavelenklei,somsopzand.
Fryslân
DoorW.Beijerinckwerdindeterpenherik/krôdeaangetroffen.Hetwerdwaarschijnlijkgebruiktomolietewinnen.Inhet'Reckenboek'vanRienkHemmema
�54
(1569-'73)wordtvermelddathij'crodde'(herik)verbouwt,eenonkruiddatkoekenvoorhetveeendatolielevert.HetwerdinFryslânbijgebrekaaneenbeterebladgroenteookbijdemaaltijdgebruikt,vandaardezegswijze:'Itlibbenisnetaltytrysmeiresinen,marekwolrisgrôtmeikrôde'.
TEELT
Dehoudbaarheidvanhetzaadis4-5jaar.
STREEKPRODUCT
Herikismindergeschiktalsstreekproduct.
COLLECTIEWERKVERBAND
Herik/Krôde
HetzaadvandeindecollectievoorkomendevariëteitwerdgeleverddoorkwekerijdeCruydthoeckteOldeberkoop.Deafkomstvanhetzaadkonnietwordenachterhaald.
HENNEP/HIMP
DeLatijnsebenamingisCannabisSativa.Hetiseeneenjarige,tweehuizigeplanteneenwindbestuiver.Voordezaadteeltmogenertotop2kilometergeenandererassenstaan.
Kenmerkenenbetekenis
Hennepbehoorttotdefamilievandemoerbeiachtigen.Delengtevandestengelsvanhennepvarieertvan1,5tot8meter.Hetiseentweehuiziggewas.Demanlijkeplantenhetengellingenofgaailingen,devrouwelijkeplantenhetenzaailingen.Desteel-enschutblaadjesvandebloemgroepenvandezaailingenzijndichtbezetmetbalsemhoudendekliertjes,dieeensterkebedwelmendegeurafscheiden.Hennepwerdverbouwdvoordevezel,waarvantouwenondermeerdekkledenwerdengemaakt.Deolieuithetzaaddiendealsgrondstofvoorspijsolie,verf,zeepensmeermiddelen.Hetrestantwerdgebruiktvoorveevoer.Hetzaadwerdenwordtookgebruiktvoormedischedoeleindenenalsgenotmiddel.Indebovenstestengeldelenvandevrouwelijkeplantbevindtzichhetverdovendmiddel.
NaarEuropa
Oost-Aziëwordtalsdebakermatvandehennepbeschouwd.DeoudstevondsteninEuropastammenuithetbeginvanvoorromeinseIJzertijd.Hetwerduiteindelijkvandeevenaartotdepoolcirkelgeteeld.Invelelanden-ookinNederland-isdezeinhoeveelhedenvanmeerdandrieplantenverboden,omdathennepalsmarihuanakanwordengebruikt.
�55
Fryslân
HennepkwamalvooropdeFrieseterpen.OpdeFriesekleidiendedevezelhennepindejarentachtigvande19eeeuwalswind-enstuifmeelkeringindebietenveredeling.
TEELT
Hennepiseentweehuizigsnelgroeiendgewas,metmannelijkeenvrouwelijkeplanten.Hetvraagtvruchtbare,losseenvochthoudendegrond.Hennepwerdvanhalfapriltothalfmeigezaaidmet80à100kgzaadperhectare.Opeenrijenafstandvan18tot20centimeter.Hetwerdinseptembergeoogstalsdebladerenvandezaailingengeelwerden.Hetzaadverliestsnelkiemkracht.
ZIEKTEN
Hennepheeftweiniglastvanziektenenbeschadigingen.
COLLECTIEWERKVERBAND
Anno2017iserondermeerhetinFryslângekweektezaadIerdbei,eenFriesevariëteitvandeZwitserseErdbeerwaaruitmarihuanawordtgewonnen.
HetzaadmaaktgeendeeluitvandecollectievanhetWerkverband.
HOP/HOPPE
DeLatijnsebenamingisHumuluslupulus.Hetiseeneenjarige,tweehuizigeplanteneenzelfbevruchter.
Kenmerkenenbetekenis
Hopbehoorttotdefamilievandemoerbeiachtigen.Hetiseen3tot6meterlangeplantmeteenwortelstok.Hetgewaswordtvaakinheggenenopvochtigeplekkenalsklimplantaangetroffen.Hetgewasistweehuizig,demannelijkeenvrouwelijkeexemplarenzijndusovertweeplantenverdeeld.IndeMiddeleeuwenismenbegonnenhopbijdebierbereidingtegebruiken.Debladerenvandehopbellenendevrouwelijkebloemenzijnbedektmetkleine,gele'lupilin-klieren'.Dezebevatteneenstof,dietijdenshetbrouwenaanhetbiereenbitteresmaakgeeft.Debitterstoffenhebbenookeenkalmerendewerking.Destofheeftookeenremmendeinvloedopdeontwikkelingvanbacteriën,waardoorhetbierlangergoedblijft.
NaarEuropa
HopwordtsindsdenegendeeeuwinEuropageteeld.OmstreeksdetwaalfdeeeuwwasdeteeltvrijalgemeeninEuropa.Degekweektehopisafkomstigvandewildehop.HetgewaswerdvanuitEgypteofhetEuphraatgebiednaarCentraalEuropagebracht.Devroegstebewijzenvanhetbrouwenvanbier
�56
methopinEuropadaterenuitdetijdvanKareldeGrote.Vanafdetweedehelftvandenegendeeeuwzijnerbewijzenvanhoptuinen.DevroegstebewijzenvanzulketuineninNederlandkomenuitde14eeeuw.
Fryslân
JorisViëtorinventariseerdein2016inFryslâneenaantalvindplaatsenvanhop:
a.RotgaasterwegNieuweschootbijHeerenveen.Mogelijkstondbijdevindplekeenklooster.b.HoptúnSmalleEe.Wegnaarvoormaligklooster.Kleasterkampen.SmalleEe.Mûntsewei.SmalleEe.
TEELT
Omdathopmeerdantienjaardezelfdegrondbezet,kiestdeplantereenperceelmeteengoedebewatering.Deruimtelijkeschikkingvanhetveldkandekwaliteitvandehopbelinverbandmetdedoorluchtingendezonbestralingsterkbeïnvloeden.Doorderichtingvanderijenbewusttekiezenkanmendewindschadeenigszinsbeperken.Hetplantenvandestekkengebeurtopeenafstandtussenderijenvan1,5tot2,25metereninderijenvan1,30tot2meter.Tussenhalfaugustusenhalfseptemberwordendehopbellen(vruchtkegels)geplukt.Zezijndangroengeelennogveerkrachtig.Zewordennadiengedroogd.Hierbijwordt1kilodrogehopuit4,5kilogroenehopverkregen.Deopbrengstbedraagt500-800kgperhectare.Voordeoogstvandehopbellenmoetendemannelijkbloeiendeplantenverwijderdworden,zaadvormingisbijaanmaakvanbiernietgewenst.Voorzaadteeltzijnuiteraardwelmannelijkeplantennodig.
ZIEKTEN
Hopisonderhevigaanaardvlooien,bladluizenenrodespin.
STREEKPRODUCT
Bijhetbedrijfspandvanbierbrouwerij'UsHeit'teBolswardwerdeentuinvoordeteeltvanbijhetbierbrouwentegebruikenhopingericht.Uitdetuinkanzo'nduizendkilohopwordengehaald.Genoegvoordejaarproductie.VandeindeprovincievanoudsvoorkomendehopplantenkanmogelijkeenvoordebereidingvanFriesbiergeschiktcultuurgewaswordengekweekt.
COLLECTIEWERKVERBAND
DetotdecollectiebehorendehopwerddoorJorisViëtorgevondenaandeRotgaasterwegNieuweschootbijHeerenveenenbijeenvoormaligkloosterteSmalleEe.
�57
C.MEELVRUCHTENMOALFRUCHTEN
Rogge
Tarwe
Gerst
Haver
Gierst
Boekweit
�58
ROGGE/ROGGE
DeLatijnsebenamingisSecalesereale.Hetiseeneenjariggewas,onderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Roggebehoort,evenalsdeanderegranen,totdegrassenfamilie.Hetheefteen50-150cmlangestengel.Dejongeroggeplantjeszijnrood-bruin.Vandevolgroeideplantenzijndeonderstebladenfluweelachtig,zehebbenroodbruinescheden.Debladschijvenzijnbijdebasisuitgerustmettweegladdeslippen.Debladtopisnaarrechtsgedraaid.Deroggekorrelisnietvergroeidmetdekroonkafjes.Dekorrelislangenheefteenspitsebasisendwarsrimpels.Tijdensdebloeiperiodewordendekafjesuiteengeperstenwordenmeeldradenenstamperaandeluchtblootgesteld.Hetlichtestuifmeelwordtdoordewindvanplanttotplantverspreid.Datgebeurtmeestalinjuni.Nahetbestuivenbeginthetvruchtbeginselvandebloemzichtoteenvrucht(korrel)teontwikkelen.Roggewordtmeestalopzandgrondalswintergewasverbouwd.Erisookzomerrogge.Hetgewasheeftzichalsbroodgraanoveraleenplaatsveroverd,waardeomstandighedenteongunstigzijnvoortarwe.Hetlevertnaarverhoudinghetmeestestrovanallegranen.Ditwordtbenutvoorstrokartonenstrooisel.Hetdeedookdienstalsgroenvoedervoorhetvee.
NaarEuropa
Evenalshaverisroggebegonnenalsakkeronkruid.RoggeisafkomstiguitKleinAziëendetenoostendaarvangelegenstreken.Hetgewasispaslaatincultuurgenomen,omdatdeoudstelandbouwontstondopdebeteregronden,waarroggenietkonwedijverenmettarweengerst.MetdeexpansievanhetRomeinseimperiumverspreiddehetgewaszichoverEuropa.BijdeGermanenishetaleerderbekend.Indetiendeeeuwbehoorderoggetotdebelangrijkstegranen.
NaarFryslân
IndevroegeMiddeleeuwenwerdindeprovincienogweinigroggeverbouwd.Indeachttiendeeeuwwordtomhetjaaropdezandgrondenrogge,boekweitofhaveringezaaid.Opdezandgrondenwordtindenegentiendeeeuw6.384hectareroggemeteenopbrengstvan17hlperhageteeld.InhetBildtwordtomstreeks1850275morgen(1m.is0.92ha)roggeverbouwd.SommigeboerenblijvenFrieseRoggeverbouwen.
TEELT
Roggepasthetbestopdewatlichterezand-endalgronden.Inlossegrondwordtalgauwtediepgezaaid,waardoorsommigeplantjesmethunuitstoelingsknooptediepkomenteliggen.Deeerstehelftvanoktoberisvoorwinterroggedebestezaaitijd.Omhetuitstoelentebevorderen,kanroggevoorofnadewintergemaaideninhetvoorjaardoorschapenafgeweidworden.Degrondmoetnahetploegenvoorhetzaaienveertiendagenbezaktzijn.Perhectareheeftmentenminste140kgzaadnodig.Wordthetinrijengezaaid,danmoeteenafstandvan12,5-25centimeterwordenaangehouden.Ondiepezaai(1-2centimeter)geeftdebesteplanten.120kgzaaizaadperhectareleverteenopbrengstperhectarevan3000kilozaad.
Uitgestoelderoggeplant
Hetzaadistweetotdriejaarhoudbaarzonderduidelijkverliesvankiemkracht.Deoogstgebeurtalshetgewas
�59
geelrijpis.Omhetzaadgoedtekunnenbewaren,moethetvochtpercentagemaximaalvijftienzijn.Hetzaadwordtondereentemperatuurvan1tot10gradenCelsiusopgeslagen.Omtevoorkomendatongediertehetzaadaantast,bijkleinehoeveelheidwordtderoggeeentientaldagenineenvrieskistopgeborgen.Nadienwordthetgedroogd.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.
ZIEKTEN
Roggekentheelwatparasietendieafentoeoogstverminderinggeven,tochisheteentamelijkzekergewas.Doorvoldoendevruchtwisseling(vierjaar)wordtmoederkoren(eensterkineengeweveneningedroogdschimmelweefsel)tegengegaan.
STREEKPRODUCT
Roggewordtverwerktinroggebroodenontbijtkoek.Hetwordtookgebruiktomer-vermengdmettarwe-broodmeetebakken.Moutwijnuitroggedientomerjeneverenanderesterkedrankenmeetebereiden.Deroggekorrelheeftalsinhoud:12-13%water,59-71%koolhydraten,8-13%proteïneruweeiwitten(13%),ruwvet(1,6-1,9%),1,5-1,9mineraalstoffen.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehorentweeroggevariëteiten.
SintJansrogge/SintJânsrogge
Dezeroggewordtbeginjuligezaaid.Alswinterroggewordthetinaugustusvanhetdaaropvolgendjaargeoogst.Hetkanmeerdantweemeterhoogworden.SintJansroggeheeftweiniglastvanlegering,dearengaaninjulibijdekorrelvullingvooroverenopelkaarhangen.DitgewaswerdopdeFriesezandgrondenverbouwd.
HetzaadvandeSintJansroggewerdverkregenvanR.WalrechtteBakkeveen.
AmelanderRogge/AmelanderRogge.
DezeroggewerdopAmelandindejarenvijftiggeteeld.HetwerdverbouwdnaastdePetküserWinterrogge.AmelanderRoggekanalswinterroggeenalszomerroggewordenverbouwd.
Dezeroggeisnietveeleisendenkanondermoeilijkeomstandighedentocheenbevredigendeopbrengstgeven.Hetheefteenhogebakwaarde.Hetheeftslapenfijnstrodatgemakkelijklegert.A.K.NagtegaalteBallumverbouwtdeAmelanderRoggeopheteilandweeringroterehoeveelheden.Hetwordtdaargemalenendoorbakkersverwerkt.
HetzaadvandeAmelanderRoggewerdverkregenvanA.K.NagtegaalteBallum.
�60
GaasterlandseRogge/GaasterlânskeRogge
ZaadvandeeerdergeteeldeGaasterlandseRoggekonnietachterhaaldworden.
Roggesoortenmoeten,omkruisbestuivingtevoorkomen,tenminsteduizendmeteruitelkaarverbouwdworden.
TARWE/WEET
DeLatijnsebenamingisTriticumaestivum.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.
Kenmerkenenbetekenis
Tarwebehoorttotdegrassenfamilie.Bijditgewaszittendeaartjeszoalsbijderogge,alleenbijdegeledingvandeaar,enkelvoudigenopdezelfdehoogte.Erzijnvaakmeerdantweebloemenineenpakjeendetweeonderstekafjeszijnbreed.Gewonetarweheeft30-80cmlangestengelsenvrijbredebladschijvendiebijdebasistweeharigetandenhebben.Gewonetarweheefteenvrijlangeopenaar.Deaartjeshebbendrieofmeerbloemen.Eenduidelijkkenmerkis,datdekelkkafjesaandebasisgebogenzijnenalleenindetopeenkielhebben.Dekorreliskortendikmethaartjesopdetopeneendiepegroefaanéénzijde.
Aarvormenbijtarwe
Tarweisdebelangrijkstekorensoortvandewereldenhethoofdvoedingsmiddelvoormeerdaneenderdegedeeltevandewereldbevolking.Hetiseensamensmeltingvandriegrassoorten.Tarweheeft124.000genen,zeskeerzoveelalsdemens.Eriswintertarweenzomertarwe.
Speltiseenwintertarwe.Dekorrelszijndoordekafjesvastingeslotenenvallener,zoalsbijdegewonetarwe,bijrijpheidnietuit.Bijspeltzijndegeledingenvandespilvandeaarlangeralsbijtarwe.Hieraanziteenaartjemettweekorrels,elkekorrelachterdrievastomhuldebaarden.Speltisdenauwsteverwantvantarwe,hetkanhiermeegekruistworden.Speltkorrelsmoetennadeoogstgepeldworden.
DevooroudervandeEmmertarweisdewildeemmer,hetisdeoervadervandewildetarweenhistorischgeziendebelangrijkstetarwesoort.Gedomesticeerdeemmertarwewerdalvanaf7000v.Chr.ondermeerinEgypteverbouwd.Emmertarwekantweemeterhoogworden.Voorhetvrijmakenvandekorrelsmoethetgepeldworden.Hetlegertgemakkelijk.Eriswitteenzwarteemmertarwe.IndecollectievanhetWerkverbandkomtwittevoor.Hetwordtgezaaidtussenhalfseptemberenhalfoktober.Deoogstgebeurtinaugustus.Deopbrengstislaag:maximaal2500kgperha.Vanwegehetlageglutengehalteisdezesoortalleengeschiktvoordebroodbereidingmetkoudrijzenenzuurdesum.
NaarEuropa
Tarwebehoortmetgersttotdeoudstecultuurgewassen.HetstamtuitTurkije,Israëlennaburigelanden.VijfeeuwenvoorChristuswerdhetinEgyptealsEmmerkorenverbouwd.InEuropakomthet
�61
gewasvoorheteerstvoorinhetNeolythicum.DeinEuropageteeldetarweontstonduitmeermaligekruisingenvantarwesoorten.DeoudstevondstenvanspeltstammenuitdeZuidrandvandeKaukasusenNoordelijkMesopotamië.InhetjongsteNeollyticum(3200-1600v.Chr.)werdhetookinNoord-enWesteuropageteeld.HetwerdingrotehoeveelhedenindeEuropeseberggebiedenverbouwd.Ruwweg2000-3000jaarwerdemmertarweinNederlandgeteeld.
Fryslân
IndezestiendeeeuwhadopdeFriesekleigerstboventarwe,vanwegedezoutresistentievangerst,deoverhand.Daarnawordthetdoortarweverdrongen.Deboerenzijneropuithunproductentevermarkten.Indenegentiendeeeuwisdeverbouwdetarwevoornamelijkeenwintergewas.OpdeFriesekleiwordenuitheemsetarwesoorteningevoerd,diebrengenmeerop.Bovendienis,watindietijd'Friesetarwe'wordtgenoemd,zeervatbaarvoordeziektebrand.OpdeFrieseterpenwerdendetarwevariëteitenspeltenemmertarweverbouwd.
TEELT
Degrondmoetvoortarweflinkbewerktzijn.Wintertarwekanvanafhalfoktoberdeheleherfstgezaaidworden.Zomertarwemoetzovroegmogelijkinhetvoorjaarindegrond,vaakinmaart.Hetzaadwordtopeendieptevan1-2centimeteringezaaid.Vanwintertarwecirca160kgperhectare,vanzomertarwecirca150kgperhectare.Bijvoorkeurinrijenmeteenafstandvan12,5-25centimeter.Deopbrengstisbijbeide4500kgzaadperhectare.Bijspeltishetnietanders.
Zichtenindejarendertig
Omdathetopnemendvermogenvantarwewortelsnietgrootis,moetdegrondnietzuurenwegensdelangegroeitijdtamelijkwaterhoudendenonkruidvrijzijn.Zomertarweisongeveer12dagenlaterrijpdandewintertarwe.Voorbewarenzieonderrogge.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.
ZIEKTEN
Behalvedoorstrengewinters,kantarweschadelijdendoorziekten,zoalsroestendebladvlekkenziekte.
Meeldauwkomtalleenvooropergrijkbemestegrond.Moederkorenkomtzeldenvoorintarwe.Tarweisvatbaarvoorbrand.Dezetastdehalmenaanenkleurtdezezwart.
Meeldauw
�62
STREEKPRODUCT
Zomertarweishetmeestgeschiktvoorhetbakkenvanbroden.Hetbevatgluten.Hetstroisgeschiktvoorstrokartonenvoorligstro(=strooisel).Detarwekorrelbestaatuitzetmeelachtigestoffen(80%),Ruweiwit(13%),vetachtigestoffen(2%),vezelbestanddelen(3%)enas(2%).Speltbevatbijeenvochtgehaltevan12procent:60-61%zetmeelensuiker,15-17%eiwitten;2,0tot2,1%vet,1,8tot2%mineralenen1,8-1,9%vezels.
Onderdebenaming'FryskeBôle'wordtdooreensamenwerkingsverbandvanKoopmans,Hoogland,VanDijkeSemoenVeldleeuweriktarwebroodopdemarktgebracht,gebakkenmettarwedieindeprovinciegeteeldis.Voordegeïnteresseerdenishetteelt-enbakprocestevolgenopdesitevanhetproject.Openkeleplekkenindeprovinciewordtspeltverbouwd.Hetbevatgeenofzeerweiniggluten.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehoreneenviertaltarwevariëteiten.
JaphetZomertarwe/JaphetSimmerweet
Dittarweraswordtinmaarttotaprilgezaaideninaugustusgeoogst.Dehoogteiscirca1meter.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankinWageningen.
WilhelminaWintertarwe/WilhelminaWinterweet
Ditraswerddoorprof.dr.L.Boekemain1901geteeldenverkregenuitdegekruisteSpijktarwe.Hetiseenwintertarwe.Hetwordtinseptember/oktobergezaaideninaugustus-septembergeoogst.Dehoogteiscirca1meter.Bloeitijd:juni.Deaarisdichtgeschakeldengoedgevuld.Medeomdatdewintervastheidnietgeheelvoldoendewas,isdeteeltvanditrasna1932opgevolgddoorJulianatarwe.
EerstefotovandeWilhelminatarwein1898
HetzaadvanditraswerdverkregenvanTheoBastiaansteBeek.
�63
RodeSpelt/ReadeSpelt
DeRodeSpelt(tritcumspelta)indecollectieiseenwintergewasdatvolgenseenmededelingdoorMansSchepersvanhetArcheologischinstituutteGroningenondermeeropdeterpvanJelsumverbouwdwerd.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanTheoBastiaansteBeek.
WijeEmmertarwe/WiteEmmerweet
DeWitteEmmertarweindecollectieiseenwintergewas.HetwerdvolgenseenmededelingdoorMansSchepersvanhetArcheologischinstituutteGroningenopterpeninFryslânverbouwd.
HetzaadvandezerassenwerdverkregenvanTheoBastiaansteBeek.
GERST/KOARN
DeLatijnsebenamingisHordeumvulgare.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.
Kenmerkenenbetekenis
Gerstbehoorttotdegrassenfamilie.Hetgewasis50-100centimeterhoogenheefttamelijkbredeenruwebladerendiezichindetopnaarrechtswenden.Debladschijfheeftbijdebasistweekrachtigeslippen.Evenalstarweenroggeisgersteenaargras.Jehebtveelrijige-entweerijigegerst.Veelrijigegerstwordtonderverdeeldinvier-enzesrijigegerst.Omdatdeaartjesvastzittenaanbeidezijdenvandeaar,komenerbijveelrijigegerstzesrijenaartjestevoorschijn.Iederaartjeheeftkelkkafjesdieineenlangenaalduitlopen.
Tweerijigeenveelrijigegerst
Eenbelangrijkkenmerkvangerstisdekortegroeiperiode.Hetheeftdaardoormindervochtnodigdantarweenhaver.Gerstisindegematigdeluchtstrekeneentamelijkbelangrijkgraan.Hetdoet-vermengdmettarwe-dienstbijhetbakkenvanbroden.Brouwgerstwordtveelgebruiktvoorhetbereidenvanbier,hetwordtookgebruiktalsveevoer.Bijtweerijigegerstzijn
�64
alleendemiddelsteaartjesvruchtbaar.Daardoorzittendekorrelsintweerijenindeaar.Erzijnwinter-enzomergersten.
NaarEuropa
WildegerstwerdinWest-Aziëal7000j.v.Chr.verbouwd.Gerstisontstaanuitdewildegerst.IndeRomeinseenKarolingischetijdkwamdezealinNederlandvoor.IndetiendeeeuwbehoordegerstinEuropatotdebelangrijkstegranen.
Fryslân
Medeomdatgerstresistentistegenzout,werdditgewasopdeFrieseterpenverbouwd.VolgenshetaantekeningenboekvanDirckJansz(1578-1636)teeldemenindezeventiendeeeuwophetBildtzomer-enwintergerst.Indeachttiendeeeuwwisseldedeverhoudingtussendewinter-endezomerbouwvoortdurend.Waserminderbouwlandmetwintergerst,danwerdereengrotereoppervlaktevoorzomergerstvrijgemaaktenandersom.Uiteindelijkwerdzomergerststeedslagergewaardeerd:gort(gepeldegerst)moetwintergerstzijn.Datgerstzichwisttehandhaven,isomdatheteenbelangrijkerolspeeldebijdevarkensmesterij.GerstwerdbijuitzonderingindeFrieseWoudengeteeld.
TEELT
Tweerijigegerstvraagtveelmeervandebodemenhetklimaatdanveelrijigegerst,maargeefteenrijkereoogst.Gerstwordthetbestinrijeningezaaidmeteenrijafstandvan20-25centimeter.100kgzaadperhectarevoorwintergersten120kgzaadvoordemeergroffezomergerstperhectarelevertresp.4000en5000kgzaadperhectare.Voorbrouwgerstwordt,omeenbeterekorrelgrootteteverkrijgen,circa100kgperhectaregebruikt.Deoogstdaarvanomvatgemiddeld3500kilozaaden4000kilostroperhectare.Voorbrouwgerstiseenvochtgehaltevanbeneden16procentvereist,bijlangerebewaringzelfsonderde15procent.Gerstwordtookgebruiktvoorhetbereidenvanbierenwhiskey.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.
ZIEKTEN
Bijwintergerstkomtbetrekkelijkveelbeschadigingvoor.Hetvoordeelisdatgerstalbloeitterwijldeaarnogindeschedeverborgenis.Alszelfbevruchterishetnietafhankelijkvanvreemdstuifmeel.Degerststuifbrandis,evenalsdestrepenziekteeenzwamziekte.Roestkomtmeerdanbijanderegranenvoor.
Gerstegeelmozaiek
STREEKPRODUCT
Gerstdientvoorhetbereidenvangort.Hiervoormoethetgepeldworden.Gortvanzomergerstmoetlangergekooktworden.Metgerstkunnengerechtenwordengemaakt,zoalswatergruwel,gort-engrutjespap(vermengdmetvleeswaren)JolleDijkstrateBaaiduinenlietTerschellingerZomergerstonderzoekenopgeschiktheidvoorbrouwgerst.Omdatdatmindergunstiguitviel,liethijergeen'TerschellingerBier'vanmaken.Deglobalesamenstellingvangerstis:zetmeelachtigestoffen(79%),ruweiwit(11%),vetachtigestoffen(2,5%),vezelbestanddelen(4,5%)as(3%).
�65
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehorendriegerstvariëteiten.
ZesrijigeWintergerst/SeisrigigeWinterkoarn
Deaarvandezegerstheeftzesrijenkorrels.Hetwordtongeveer1.10meterhoog.Bijzwarevorstkanhetgewasuitwinteren,waardoordejongeaanplantverlorengaat.
ZesrijigeWintergerstiseengeschiktesierplant.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
Vierrijigezomergerst/FjouwerrigigeSimmerkoarn
Deaarheeftzesrijenkorrels,maardevormisvanbovenafgezienvierkant.Hetgewaswordtongeveer1.10meterhoog.Proevenmoetennoguitwijzenofdezegerstgeschiktisomer,zoalsvantweerijigegerst,bierofwhiskeyvantemaken.
Degroeiperiodeiskort,waardoorheteindjuni-beginjulialafrijpt.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
TerschellingerTweerijigeZomergerst/SkylgertwarigigeSimmerkoarn
BijdewalvisvaartvanuitTerschellingwerddezegerstgebruiktgemaaktomerbiervantemaken.Datvervinghetsnelbedervendedrinkwater.Hetwordtvanafhalffebruarigezaaid,omhetinaugustus-septembertekunnenoogsten.Hetgewaswordtongeveer1.10meterhoog.OnderzochtwordtofvanditrasweerTerschellingerbierkanwordengemaakt.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
�66
HAVER/HJOUWER
DeLatijnsebenamingisAvenasativa.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.
Kenmerkenenbetekenis
Haverbehoorttotdegrassenfamilie.Dekorrelszittennietinaren,maarinpluimen.Deaartjeszittenopdetopvandedunnestengels.Zebevattentweeofmeerbloemen.Dekelkkafjeszijngrootengebogen.Uitderugvanhetkroonkafjesteekteengebogennaald,diezichachterde'knik'schroefvormigopwindt.
Haverpluim
Alenkeleduizendjarenspeelthavereenbelangrijkerolindevoeding.InNederlandwerdtotindejarenvijftigvandevorigeeeuwnog150duizendhectarehaververbouwd.Nuisdatnogmaartweeduizendhectare.Eriszomerhaverenwinterhaver.
NaarEuropa
Hetoorspronggebiedvandehaverstaatnietvast.PasindeBronstijd(circatweedemillenniumvoorChristus)wordthetsamenmetroggeenspeltalscultuurplantbekend.Haverhoudtvaneenkoel,regenachtigklimaat.HetgewaswordtinWest-Europabetrekkelijkveelverbouwd.IndeRomeinseendeKarolingischetijdwerdinNederlandalhaververbouwd.Tijdensdetiendeeeuwbehoordehavertotdebelangrijkstegranen.
Fryslân
VolgenshetaantekeningenboekvanDirckJansz(1578-1636)werdindezeventiendeeeuwinhetBildthaververbouwd.Omhetjaarwerdindeachttiendeeeuwopdezandgrondenboekweit,haverofroggeingezaaid.E.Allershofconstateert,hoeaanheteindevandenegentiendeeeuwbijvoorkeuropzandgronden,metveelleemenhumus,narodeklaver,aardappelenenrogge,haverwerdgeteeld.
HaverisdeeerstegraansoortinFryslândieoprijengezaaidwerd.Dezandhaverwerdsomsookmetstengelenalalsgroenvoergebruikt.Bijdeontginningenopdezandgrondenwerdzwartehavergeteeld.ToenernogveeltrekpaardenopdeFriesekleiwaren,werddaarhaveralsveevoerverbouwd.OmhetjaarwerdindeachttiendeeeuwopdeFriesezandgrondenhaverofroggeingezaaid.
TEELT
Haverneemtgenoegenmetallerleigrond,maardevochtvoorzieningmoetgedurendedegroeiperiodegewaarborgdzijn.Dusvroegzaaien.Degrondbewerkinggebeurthetliefstvóórdewinter.Hetzaadwordt,zomogelijk,inrijenmetenafstandvan15-25centimeteringezaaid.Zaaidiepte2-4centimeter.Dehoeveelzaadligttussen100en150kilozaadperhectare.Opbrengst:4000-5000kiloperhectare.Wegensdelangegroeitijdmoetonkruidverwijderdworden.
�67
Hetoogstenkanmeestalnietwachtentotdevolrijpheid,omdatdoordeterebouwvandepluimenveelzaadverlorengaat.Hetbestewordtgeoogstbijgeelrijpheid.Menoogstgemiddeld3500kgperhectarezaaden5000kgperhectarestro.Bijkleinehoeveelhedenwordtvogelvraatvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.
ZIEKTEN
Haverisgoedbestandtegenkoude-invalleninhetvoorjaar.Stuifbrandeninminderemateroestenmeeldauwzijndebelangrijksteziekten.
Dwergroest
STREEKPRODUCT
Deverscheidenheidvanproductendiemethavergemaaktwordenneemtsterktoe.Hetgewasstaatvoornamelijkbekendalsontbijtgraaneninkoekjes.Erwordthardgewerktaanproductinnovatiesmethaverinbroodenbanket:snacks,croutons,pizzabodemsenpasta.Havermelkiseengoedalternatiefvoormensendiesojamelknietkunnenverdragen.Erverschijnensteedsmeerhaverrecepten.Erisookhaverbier.Dehaverkorrelheefteenhooggehalteaaneiwittenenhetvetpercentageligthogerdanbijanderegraansoorten.Desamenstellingvandedrogestofisglobaal:zetmeelachtigestoffen(67%),ruweiwit(12%),vetachtigestoffen(5,5,%),vezelbestanddelen(12%),as(3,5%).Haverbevatvolgens'UniversiteitWageningen'uniekeoplosbarevoedingsvezelsdiehetcholosterolgehalteverlagenendevoedselverteringendewerkingvanhetimmuunsysteembevorderen.Daarnaastzittenerinhaverrelatiefveeloliën,vooralonverzadigdevetzuren,diedekansophart-envaatziektenverlagen.Haverbevatookeiwitten(maarnietvandeglutenssoort)enzetmeeldatlangzaamenhelemaalverteertendaardoorlangdurigverzadigingsgevoelgeeft.TenslotteleverthaverdevitaminenK,E,B1,B2,B6encaroteen.'DeNederlandseHaverketen'iseenbijUniversiteitWageningengevestigdproject,datdeteeltenhetgebruikvanhavernieuwleveninblaast.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehorenvierhavervariëteiten.
Zandhaver/Sânhjouwer(Eeft)
Zandhaverisnogsterkverwantaandewildehaver.Dezadenzijnkleinerdanvandeveredeldehaverenlichtergekleurddanvandezwartehaver.Hetsteltminderhogeeisenaandegrond.Hetiseenzomergewasdatinmaart-aprilgezaaidwordt.Hetleendezichvoordeverbouwop(zeer)armezandgronden.Zandhaverwerdvoornamelijkalsveevoergebruikt.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
�68
ZwarteHaverenZandhaver
ZwarteHaver/SwarteHjouwer
DevroegeropmeerdereplekkenindeprovinciegeteeldeZwarteHaveriseenzomergewas,datinmaart-aprilgezaaidwordt.Debloeitijdisjuni,deoogsttijdaugustus.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
ZwarteHaverPresident/SwarteHjouwerPresidint
Ditrasheefteenhogereopbrengstdandemeerprimitievehaversoortenwaaruithetgeselecteerdwerd.Hetiseenvroegraswatgrondbedekkingenrijpheidbetreft.Hetheeftlang,slapstroeneenvrijlageopbrengstvanvrijkleineenbastrijkekorrels.DezehaverwerdinFryslânvoornamelijkverbouwdopdezandgronden.
HetzaadvanditraswerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
Winterhaver/Winterhjouwer
Hetgewaswordteindseptembergezaaideninaugustusgeoogst.Hetwordtongeveer75centimeterhoog.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanTheoBastiaansteBeek.
GIERST/GARST
Kenmerkenenbetekenis
DeLatijnsebenamingisPanicummiliaceum.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.
Gierstiseengroepvangraangewassendietotdegrassenfamiliebehoort.Dekorrelopbrengstperhaisongeveer700kg.VerschillendegierstsoortenwerdenalinhetvroegeneolithicuminChinaverbouwd.Hetkwamindietijdvakervoordanrijst.InvelegebiedenvanAfrikaenAziëisgierstnogaltijdhetvoornaamstevoedingsmiddel.Dekorrelszijnglutenvrij,zebestaanbijdemeestegierstsoortenvoor60tot80procentuitkoolhydraten,zestot20procentuiteiwittenmetbelangrijkeaminozurenenvaneentotzesprocentuitvet.Degepeldegierstkorrelkannetzoalsrijstgegetenworden.Gierstwordtverwerkttotgriesmeel,vlokkenenpopcorn.
�69
NaarEuropa
PluimgierstbehoorttotdevroegsteinNederlandaangetroffencultuurgewassen.
Fryslân
GierstwerdvolgenseenmededelingvandearcheoloogMansSchepersopdeFrieseterpenverbouwd.Hetisanno2017inonbruikgeraakt.
TEELT
Gierstheefteenkortegroeitijd,eenbehoorlijkeoogstzekerheid,hetkostweinigzaad.Hetverlangeenwarmevruchtbaregrondeneenwarmegroeitijd.Zaaienoprijenisvooronkruidbestrijdinghetbest.Gierstwordtlaatgezaaidopniettezwaregrond.Pluimgierstheeftdekortstegroeitijdenpastdusnoginstrekenmeteenkorte,mitsvoldoendewarmezomer.
ZIEKTEN
Brandenmoederkorenstaanbekendalsgierstziekten.
STREEKPRODUCT
GierstdoettotophedeninFryslânnietdienstalsstreekproduct.
COLLECTIEWERKVERBAND
TotdecollectievanhetWerkverbandbehoortdepluimgierst.
HetzaadwerdverkregenvanzaadhandelVreekeninDordrecht.
KANARIEZAAD/KANARJESIED
DeLatijnsenaamisPhalariscanariensis.Hetiseeneenjariggewaseneenzelfbevruchter.
Kenmerkenenbetekenis
Kanariezaadbehoorttotdegrassenfamilie.Hetiseenvrijkleinzadigegraansoort.Watsamenstellingvanhetzaadbetreft,ishettevergelijkenmethaver.Heteiwitgehalteistamelijkhoog.
Kanariezaaddientvoornamelijkalsvogelvoer.
NaarEuropa
DeplantisafkomstiguitZuid-Europa.
Fryslân
In1851stondinhetBildt83morgen(1morgen=0.92ha)kanariezaad.HetwordtdaareninoverigFryslânnietmeerverbouwd.
�70
TEELT
Mengebruiktinmaart-april30-40kilozaaizaadperhectareenzaaitondiepmeteenrijenafstandvan20centimeter.Hetgewasrijptlaat,midden-eindeaugustus.Deopbrengstkan1500-3000kgperhectarezijn,met4000-8000kgstro.Hetwordtbijhetwinnenvanzaadafgedektomvogelvraattevoorkomen.
COLLECTIEWERKVERBAND
ErbestondéénFriesevariëteitvanhetKanariezaad.Hetwaseenlandrasdatvolgensderassenlijstvan1940ondertoezichtvande'FrieseMijvanLandbouw'instandwerdgehoudenbijG.J.AnemateDongjum.HetwerdverhandelddoordeZ.P.C.teLeeuwarden.Volgensderassenlijstisdezevariëteit:BladrijkerenlangervanstrodanSpaansKanariezaad.Ietslaterrijp.In1942komthetindelijstalnietmeervoor.In1960verschijnthetwelweeropdelijst.Hetzaadwordtvooralgebruiktvoor"vogeltjeszaad".
Zaadvanditraskonnietachterhaaldworden,zodathetnietindecollectievanhetWerkverbandvoorkomt.
BOEKWEIT/BOEKWYT
DeLatijnsebenamingisFagopyrumesculentum.Hetgewasiseeneenjarigeplantenonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Boekweitbehoorttotdeduizendknoopfamilie.Hetgewasvormteen60-100centimeterhogeplantmetpijlvormigebladerenenwitteofrozebloemenindichtetrossen.Zebevattenveelnectar.Devruchtiseenkleine,bruineofzwartedriehoekigenootmetscherpekanten.Hetheefteenhollerechtopgaande,zichmeermalenvertakkende,rodestengel.Hetwortelstelselbevateensterkvertakkendepenwortel.
Heteetbarezaadzitaandunnesteeltjesdieinrijpetoestandgemakkelijkloslaten.Hetheefteenmeel-eneiwitrijkeinhoud.Voordatdebloeiteneindeis,zijneralrijpevruchten.Boekweitwordtineenpelmolenverwerkttotboekweitgort,inzo'nmolenwordthetgemalentotboekweitmeel.Boekweitlijkteengraanproduct,maarishetniet.Hetisglutenvrij.Devruchtwisselingisdriejaar.
NaarEuropa
BoekweitiseencultuurgewasdatwaarschijnlijkafkomstigisuiteentamelijkdroogdeelvanChina.HetwerdvolgenssommigeonderzoekersviadezijderoutenaarEuropagebracht.Uitstuifmeelonderzoekisgebleken,dathetvoorhetbeginvandejaartellinginNederlandvoorkwam.HetwerdgedurendeenkeleeeuweninEuropaopvrijgroteschaalverbouwd,maarnuwegensdebewerkelijkheidenkwetsbaarheidveelminder.PolenenFrankrijkzijngebiedenwaarhetnoginaanmerkelijkehoeveelhedengeteeldwordt.Fryslân
IndelatereMiddeleeuwenwordtindeprovinciedoorkloosterlingenboekweitgeteeld.Omhetjaarwordtindeachttiendeeeuwopdezandgrondenboekweit,roggeofhaververbouwd.OphetBildtwordthetalvóór1850geteeld.
�71
Boekweit
Deteeltvanboekweitbeperktzichindenegentiendeeeuwtotdezandgronden.In1876neemthetgewastienprocentvanhetbouwlandinbeslag:4.311hazandboekweiten883haveenboekweit.In1888constateertE.Allershof,dateropdeFriesezandgrondenveelboekweitwordtgeteeld.J.Botkemeldtin1932datmendeboekweitindeFrieseWoudenalbijnanietmeeraantreft.Boekweitwerd,zoalshetkoolzaad,gedorstopeenkleed.Botkebeschrijfthoedatgebeurdeenhoeopdelaatsteavond'demars'geslagenwerd.
TEELT
Boekweitvraagteenlichte,goedbewerktegrond.Deplantkanniettegenvorst,daaromwordthetpasnahalfmeiinrijenofbreedwerpiggezaaid.Hoeveelheid:30-60kgperhectare.Opbrengstvanhetzaad:1000à2000kgperhectare.Voorhetnoodzakelijkeinsectenbezoekheeftdeplanttijdensdebloeigunstigweernodig.Degrondwordttweemaalgeschoffeldeneenmaalgewied.Deoogstvaltinaugustus/september.Deoogstisnietgemakkelijkwegensongelijkmatigeafrijping,moeilijkdrogenenloszittendekorrels.Hetbestemomentisalsdeonderstebladenafvallenenongeveer3/4vandekorrelsvoldoendehardzijn.Hetmaaienkanhetbesteindevroegeochtendplaatsvinden.Boekweitrassenmoeten,omkruisbestuivingtevoorkomen,tenminste500meteruitelkaarverbouwdworden.Nachtvorsten,overdadigeregenenhardewindkunnenvoorditgewasfunestzijn.
ZIEKTEN
Bijboekweittredengeenziektenop.Weltreedtbijafrijpingvogelschadeop.Bijkleinehoeveelhedenkanditwordenvoorkomendoorhetgewasmetgaasaftedekken.
STREEKPRODUCT
Boekweitengortwordtmetmelkbereidals'potstro'(metboterenstroop)opgediend.Voorhetbakkenvanbroodisboekweitmindergeschikt.Omdathetgeenglutenbevat,ishetvoorgistdeegalleentegebruikendoorhetinkleinehoeveelhedenaananderemeelsoortentoetevoegen.Hetmeelwerdookgebruiktombalkenbrijtemaken.InAziatischelandenwordtboekweitgebruiktvoornoedels.InRuslandis'kasha'eenverzamelnaamvoorgerechtendiegemaaktzijnvanallerleisoortengekookteboekweitgrutten.Boekweitwordtookgebruiktomerbiervantemaken.Boekweitbevatgeengluten.Pannenkoekenmeelbevatsomsnaasttarwe-enroggebloemookboekweitemeel.Hetmeeldatvoorpoffertjeswordtgebruiktiseencombinatievanboekweit-entarwemeel.
Vandebloemenvanboekweitwordthoninggewonnen.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehorentweeboekweitvariëteiten.
ZwarteVeenboekweit/SwarteFeanboekweit
�72
DeZwarteVeenboekweitisdoorveenarbeidersvanuitDrenthenaarNijBeetsgebrachtenheetdaaromookwelBeetsterBoekweit.Hetzaadiszwart.Hetwordtgeteeldopheidegronden,waaronderveenzit.HetzaadvandeZwarteVeenboekweitwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.
GrijzeZandboekweit/GrizeSânboekweit
Dezeboekweitwerd,getuigeeenversregelvanHarmenSytstra("dêr'titboekwytblomkepronkettuskenheideenbeamguodyn")opdeFriesezandgrondenverbouwd.DoorhetWerkverbandwordtgeprobeerdhetdaaropnieuwtetelen.InGaasterlandisdaarin2017eenbeginmeegemaakt.
HetzaadvandeGrijzeZandboekweitwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
�73
D.PEULVRUCHTEN/PULFRUCHTEN
Peulvruchten
Drogebonen
Slabonen
Snijbonen
Pronkbonen
Tuinbonen
Veldbonen
Kapucijners
Erwten
Peultjes
Linzen
�74
PEULVRUCHTEN/PULFRUCHTEN
Peulvruchtenbehorentottweegeslachten.DeLatijnsebenamingisPhaseolisvulgaris(sla-,stok-,snij-,droge-enpronkbonen)ofViciafaba(tuin-enveldbonen).Peulvruchtenzijneenjarigegewasseneninprincipezelfbevruchters.Bijenofhommelskunnenechtertoteenzekerpercentagekruisbestuivingveroorzaken.DePronkbooniseenechtekruisbestuiver.
Kenmerkenenbetekenis
PeulvruchtenbehorenalletotdefamilievandeVlinderbloemigen.Debloemenvandepeulvruchtenzijnvlindervormig,dezadenrijpeninpeulen.Debloemenstaanintrossenenbloeienvanjunitotseptember.Peulvruchtenhebbenbijnaallemaaldeeigenschapdatzestikstofinhunwortelsbinden.Bijvoedingspelenzeeenbelangrijkerol,doordatdedrogerijpezaden20tot26%eiwitbevatten.Zegedijenookopminderrijkegrond.Erwtenbevatten6-7%eiwit.Peulvruchtenbevattenbehalveeiwitten,zetmeel,devitaminesB1enB2endemineralenkalk,fosforenijzer.Zebiedeneenaanvullingopvoedseldatbereidisuitgranen.Zezijnbelangrijk,omdatzegemakkelijkbewaardkunnenworden.Zebiedendemensdusookbuitenhetgroeiseizoenvoedsel.NaarEuropa
Hetgeslachtphaeseolus,waartoedetuin-enveldbonenbehoren,komtvoorinNoord-,Centraal-enZuidAmerika.Dezepeulvruchtenkwameninde16eeeuwnaarEuropa.Eerstwerdendevruchtenverbouwdvoorhetwinnenvanzaad,laterkwamhetgebruikvandegroenepeuleninzwang.Hetgeslachtvisiafabaheeft,neemtmenaan,tweeoorspronggebieden:ZuidwestAzië(vanwaaruitdekleinzadigetypenstammen)enhetMiddellandseZeegebiedwaardegrootzadigetypenvandaankomen.
OudsteafbeeldingvaneenbooninEuropa
BeidepeulvruchtgeslachtenzijnalmetdeoudsteakkerbouwcultuurnaarEuropagekomen.Detotdepeulvruchtenbehorendeerwten,kapucijners,peulenenlinzenbehorenooktotdeoudstecultuurplanten.DeoorsprongligtinKleinAzië.ViadeGriekenraakthetgewasbekendbijdeRomeinen,diehetoverEuropaverspreiden.
Fryslân
IndeFrieseterpenwerdenrestenvanbonengevonden.W.Beijerinckvermeldtzadenvanduivebonen,erwtenenlinzen.DirckJanszmeldtinzijnaantekeningenboek(1604-1636)overdeakkerbouwinHetBildtdeverbouwvanbonen.BijdeteeltIndenegentiendeeeuwzijnwitteengrauweerwtendaareengoedhandelsproduct.Erwordenalsvoedselvoorpaardenvooralpaardenbonenverbouwd,latergevolgddoor'grotebonen'(tuin-ofveldbonen).Bovendienwordenmeestvooreigengebruikstambonengeteeld.In1876eisendeerwtenenbonenruimzesprocentvanhetbouwland:indekleibouwstreekruim3000hectare,indeFrieseWoudenwordenindatjaar396hectarebonen,136hectareerwtenen151hectarestambonengeteeld.
TEELT
Phaseolus-bonen(sperziebonen)hebbeneengrotewarmtebehoefte,onslandvormtongeveerdenoordelijkegrenstotwaarzeverbouwdkunnenworden.Zegroeienhetbesteophumeuze,
�75
vochthoudende,niettezurezavel-enzandgronden.Wegensdeondiepebewortelingmoetgezorgdwordenvoorgoedbezaktegrond.OmdatdePhaseolusbonengeennachtvorstverdragen,kunnenzepasinmeigezaaidworden.Degronddienteentemperatuurvantenminste10gradenCelsiustehebben.Erwordt120-160kgperhectareop28-40cmrijenafstandennietdieperdan2-3centimetergezaaid.Stambonenprefererenzonnigweer,zeschimmelengemakkelijk(wolf).Debijstokbonengebruiktestokkenwordeninhokkenofgevlochtenloodrechtgeplaatst.Somswordenklimmendebonenaantouwengeteeld.Derijafstandis1.20-1.30meter.Menpoottweeofdriebonenperstokoftouwbijsnijbonen,tweebonenbijpronkbonenendrietotvierbonenbijslabonen.Goedezaadopbrengstenzijnstokslabonen2000kg/ha,stoksnijbonen2000kg/ha,pronkbonen2000kg/ha.Dezaadteeltvanpronkersiswegensdelaterijpingriskant.Hetzijnwelsterkebonen.Weekschilligebonenrijpenmindergoedafdandrogebonen.Veldbonen,behorendtothetgeslachtvandevicia-bonen,stellengeenhogeeisenaandegrondsoort,mitsdevochtvoorzieningvoldoendeis.Lijdthetgewasaandroogtetijdensdepeulzetting,dankomtervanzaadvormingweinigterecht.Hetzaaiengebeurt(eindfebruari-beginmaart).Naarmatedebloeivroegervalt,luktdeteeltbeter.Naargelangvandezaadgroottemoet5-8cmdiepgezaaidworden.VandeWaalseBoonwordtcirca180kg/ha,vandeWierdeboon200-280kg/ha,vandePaardeboon160-210/haenvandeDuiveboon150kg/hagezaaid.Derijenafstandvarieertvan20-50centimeter.Alsdepeulenzwartwordenkangeoogstworden.Bijkleinehoeveelhedenwordenpeulvruchtenalszerijpzijn(jehoortzerammelen)handmatiggedopt.Detuinbonenteeltkomtingrotetrekkenovereenmetdievandeveldbonen.Zewordenvaakincombinatiemetanderegewassengeteeldendienendanalswindkering.Erwtengroeiengoedopgronddieeenstabielestructuurheeft,vochthoudendenniettezuuris.Omschimmeltevoorkomen,kanmenhetbestevroegzaaieneneenruimevruchtwisselingtoepassen.Erwtenwordengezaaidmet200kg/habijeenrijenafstandvan30centimeter.Opbrengst:2500kgperhectare.BijdeteeltvanKapucijners(190kg/ha)wordtmeteenietsgrotererijenafstandgezaaid.
ZIEKTEN
Virusziektendiebijphaseolusbonenoptredenzijno.a.rolmozaiek,scherpmoziekenstippelstreep.Rolmozaiekwordtsomsdoorhetzaadovergebrachtenverderdoorbladluizen.
Bijlangdurignatweerkanbijviciabonendebladvlekkenziekteoptreden.Zwartebonenluisveroorzaaktookplagen.Ditwordtbestredendoordetoppenvandeplantenwaardeluizenzichsterkvermeerderenteverwijderen.Kiemendzaadvanerwtenenpeulenwordtondermeerbelaagddoorschimmelziektenenvalsemeeldauw.Degelevlekkenziekteveroorzaaktgeelachtigevlekkenopbladeren,stengelsenpeulen.Bonenkunnenwordenaangetastdoordebonenboorder.Tijdensdegroeilegtdekevereitjesindebonen.Bijdebewaringvretendelarvendebonenuitenkomeninhetvoorjaardekevertjesnaarbuiten.
Hierdoorontstaandekarakteristiekerondegaatjesindeboon.Doordebonenminimaaldriedagenbij-20gradenCelsiusofenkelwekenindediepvriestebewarenwordendeeitjesendelarvengedood.
�76
Rolmozaiek
(zaadoverdraagbaar)
Bonenboorderbijsperziebonen
STREEKPRODUCTEN
Veelmensenkennendeveletoepassingenvanpeulvruchtenniet.Zekunnenechterzolekkerwordengemaakt,datmensenzichafvragen"zittenhierpeulvruchtenin?",schrijftJokeBoon.Erzijnveelboekenmetcreatievereceptenzoalsvoorlinzentruffels,aftereightmousseofijsmetgrauweerwten.Boon:"Behalvetallozevariëteiten,kentdepeulvruchtookveleverschijningsvormen.Vers,gedroogd,inblik,pot,stazakofdiepgevroreneninminderherkenbarevormzoalsmeel,sauzen,noedelsenalsgefermenteerdepasta,zoalsiso,tahoe,tempehenzelfsalsmelk,boterenyoghurt."Boonmaakteeenreceptenboekmetbonenreceptenvoor12maanden.OpdeLandbouwuniversiteitteWageningenwordtonderzochthoepeulvruchtenalsvleesvervangertot'biefstuk'kunnenwordenbewerkt.
EDUCATIE
Bijwijzevanlesmateriaalwerdookeenlesbriefoverdebonenontwikkeld.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehorenruimtwintigvariëteitenvandebonen,erwten,peulenenlinzen.
DROGEBONEN/DROEGEBEANE
Hardschilligedrogebonenworden,alsdepeulenvergelengetrokkeneninbosjesopeendrogeplekopgehangen.Totdecollectiebehoreneenaantaldrogebonendieverwantschapmethetoostelijkdeelvandeprovinciehebben.In100gramdrogebonenzitcirca22-26grameiwit,47-60gramkoolhydratenen1-2gramvet.
Totdecollectiebehorenachtvariëteitenvandedrogebonen.
FrieseGeleWoudboon/FryskeGieleWâldbean
Ditlandraswerdvanaf1969doorRuurdWalrechtteBakkeveenuitdiverseherkomstengeselecteerd.JurjendeJonguitSumar,diedezeboonongeveer70jaarverbouwdheeft,denktdatdezegeselecteerdisuitdeFrieseBruineBoon(zieverder)dieerbijdeteeltsomsnoginvoorkomt.
DeFrieseGeleWoudboonisstrogeelvankleurmetrondhetuiterstegedeeltevandebruinenaveleenpaarserand.Deboononderscheidtzichhierdoorvande'Strogele'.Debloemkleuriswitroze.Hetiseenstamboon,hetgewasiszeergoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.
�77
Gemengdmetbijvoorbeeldaardappelen,uien,appelenenvleesproducten,wordtdezeeiwit-koolhydraat-enmineralenrijkeboonveelgegeten.Deboonisgeschiktalssoepboon.
HetzaadwerdverkregenvanJurjendeJongteSumar.
FrieseBruineWoudboon/FryskeBruneWâldbean
UitditlandraswerdvolgensJurjendeJonguitSumardeFrieseGeleWoudboongeselecteerd.
Dezedrogeboonischocoladebruinvankleurenheeftrondhetuiterstedeelvandebruinenaveleenpaarserand.DeboonheeftdezelfdeafmetingenalsdeFrieseGeleWoudboon.Debloemkleuriswitroze.Hetiseenstamboon.Hetgewasisgoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.
HetzaadwerdverkregenvanJurjendeJongteSumar.
RodeKrobbe/ReadeKrobbe
DezedrogestamboonwerdinHarkema-Opeindeook'ReadePoep'genoemd,wateropzoukunnenwijzendatditlandrasoorspronkelijkuitDuitslandkomt.Anderebenamingen:ReadeKrûper,KrûpkeofKrobke.EenkleinkindwordtinFryslânweleen'krobbe'genoemd.OmdatdeboonkleinerisdandeFrieseGeleWoudboonisdenaammogelijkhiervanafgeleid.Deboonisdonkerroodmetgelespikkels.
Debloemkleuriswitroze.Deboonisgoedbestandtegenregen,kouenwind.Aandeplantgroeienongeveer10peulen,
diemeestalvierzadenbevatten.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.
HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
LeverkleurigeBoon/LeverkleurigeBean
DezedrogeboonwordtindeFrieseWouden,afgaandeopdevorm,ookwel'Kûgelbeantsje'genoemd.RuurdWalrechtvermoedtdatdeboongekruistisuiteengeleeneenbruineboon,waardoordeleverkleurontstond.Deovaleboonheefteenzijdeglans,deplantheeftklimneigingen.Hetisechtereenstamboon.Hetgewasisgevoeligvoorslechtweer.
Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.Debooniswitindekook,gaatnietstukenisgeschiktalssoepboonenvoorbonenschotels.
HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
�78
Gritney/Gritney
DezedrogeboonisdoorWimGrituitWinsumin2002geselecteerduitdeKidney.Deboonheeftdevormvaneennier(=kidney)enheeftmeerdananderestambonendeneigingtekruisenmetanderebonenrassen.Hetiseenstamboon.Hetgewasisgoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.
Deboonisgeschiktvoorchiliconcarne.Aantalpeulenperplant:ongeveer20.Aantalzadenperpeul:3à4.
HetzaadwerdverkregenvanWimGritteWinsum.
Citroentje/Sitroentsje
DezedrogeboonwerdgeselecteerddoorPietHobmateKoudum.HijverkreeghetzaadvanTysdeBoeruitMirns.Hetzaadisminofmeerrondenkleinerdandatvananderedrogebonen.Denaveliswitenbruinomrand.Hetiseendrogestamboon.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.
HetzaadwerdverkregenvanPietHobmateKoudum.
Sietske/Sietske
DitlandraswerdgeleverddoorTheunisvanderMeiuitHarkema,diehetaantrofineenvolkstuinteEastermar.Verdereafstammingkonnietwordennagegaan.Dedrogeboongroeitaandestokenisstrogeelenenigszinspaarsgeaderd.Depeulkrijgttijdensdegroeirodevlekken.DezestokboonisietsgroterdandeFrieseGeleWoudboonmetrondhetuiterstedeelvandebruinenaveleengelerand.
Hetgewasisgoedbestandtegenregenenwind.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.
HetzaadwerdverkregenvanTheunisvanderMeiteHarkema.
RoodbonteFrieseStokboon/ReadbûnteFryskeStokbean
DezedrogestokboonwerdgeselecteerddoorKoopBakkerteSurhuisterveen.HijverkreeghetzaadvanJelleHamstrauitEastermar.DezadenlijkenopdievandeKievitsboon.Waarschijnlijkisdezedaaruitgeselecteerd.Dekleurvandeboonisbeigemetrodevlekken.Depeulenrakentijdensdegroeiroodgevlekt.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.Zesmakenmelig.
HetzaadwerdverkregenvanKoopBakkerteSurhuisterveen.
�79
SPERZIEBONEN/TUSEARTEN
DeLatijnsebenamingisPhaseolusvulgaris.Sperziebonenofslabonenzijnstambonen,ofzegroeienaanstokkenoftouwen.Zehebbeneenminderlangegroeitijdnodigdanstokbonen.Zewordengroengegeten.Zehebbeneenwekeschil.Dekleurvandepeulenismeestalgroen,erzijnookrassenmetgeleofpaarsrodepeulen.Slabonenhebbenvaakeendraaddieermeteenmesjeafgehaaldmoetworden.Hoeouderdeboon,hoetaaierdevliezendieweerinaantreffen.Deomhulselswordenookgegeten.Omslabonenlangertekunnenbewaren,wordenzeinglasofblikverpaktofingevroren.Zewordenaltijdgekooktgegeten.Totdecollectiebehorenvierweekschilligevariëteitenvandebonen.
KoudumerBoontjestam/KoudumerBeantsjestam
DitraswerddoorPietHobmateKoudumgeselecteerduithetnietmeergangbarerasImpala.ZewerdenenwordeninzijnwoonplaatsgeteeldopeenstuwwaluitdeIJstijden.Metnamedezuid-enoostkantzijndoordegrondsoort('zwartezandgrond')endegunstigeliggingtenopzichtevandezongeschiktvoortuinbouw.HetKoudumerBoontjewordt,malsgeplukt,alsgroentegegeten.Zijnzedikuitgegroeid,dankunnenzeeventueelvermengdmetvleeswarenookals'etenuitdepot'benutworden.
HetKoudumerBoontjeisalseerstegroentesoortinNederlandopgenomeninhetregistervandedoor'StreekeigenProductenNederland(SPN)erkendestreekproducten.ZewordenindehandelgebrachtdoorDaanTrimpeteKoudum.
HetzaadwerdverkregenvanPietHobmateKoudum.
KoudumerBoontjestok/KoudumerBeantsjestok
DitraswerddoorPietHobmaeveneensgeselecteerduitImpala.Aantalpeulenperplant:19Aantalzadenperpeul:gemiddeld6.
ZieonderKoudumerBoontjestam.
HetzaadwerdverkregenvanPietHobmateKoudum.
Rinox/Rinox
DezesperzieboonwerddoorJ.DoumateBurgumgeselecteerduithetnietmeergangbarerasRinox.Hetiseenstokboon.DepeulvandeRinoxislangerdandievandegangbaresperzieboon.Aandeplantgroeienookhardschilligebonen,dieniettothetrasbehoren.
Hetgewaswordtmalsgepluktenalsgroentegegeten.ZieverderonderKoudumerBoontjestam.
HetzaadwerdverkregenvanJaapSmedesteGaryp.
�80
Graddus'Reuzen/Graddus'Reuzen
DezesperzieboonwerddoordegrootvaderGraddusvanGerritJullensteGytsjerkgeselecteerduitde'Wagenaar'(geelbruinzaad)ofde'Saxa'(geelzaad).Dekleinegelezadenhebbeneenwittelichtbruinomrandenavel.
Deboonkan,behalvealsgroenesperzieboon,ookalsdrogeboongebruiktworden.Ingedroogdevormkunnendebonenmetschedeenalinstukkengeknipt,geweektengekooktalsknipselboonbenutworden.
HetzaadwerdverkregenvanGerritJullensteGytsjerk.
SNIJBONEN/SNIJBEANE
Snijbonenhebbengrotevlezigepeulen.Daarvanwordtdehelepeulmethetonrijpezaaderingegeten.Depeulenwordengebroken,gesnipperdofgesneden.Erzijnstamsnijbonenensnijbonendieaandestokgroeien.
Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandesnijbonen.
KoudumerStamsnijboon/KoudumerStamsnijbean
DitrasisdoorPietHobmateKoudumgeselecteerduithetnietmeergangbarerasCompliment.Dezaaitijdishalfmei,deoogsttijdhalfseptember.Hetiseenstamboon.
Denogjongebonenworden,nadatzezijnafgehaald,gewasseneninsnippersgesneden.Gemengdmetgekooktewittebonen,aardappeleneneenvleesproductkanerstamppotvangemaaktworden.Gesnedenkandebooninzoutwordeningelegd.
HetzaadwerdverkregenvanPietHobmateKoudum
PRONKBONEN/PRONKBEANE
DeLatijnsebenamingisPhaseoluscoccineus.Pronkbonenonderscheidenzichvandeanderebonenrassen,doordatzesterkerzijnenbeterbestandtegenguurweer.Zehebbeneenwortelstok,datvrijuniekisvooreenboon.Zedankendenaamaandemooiewitteofrodebloemen.Hetzijnsnelgroeiendeklimmersdietotdriemeterhoogkunnenworden.Zekruisenmetanderepronkbonenvariëteiten.Dezaaitijdishalfmeiofeerder,deoogsttijdhalfseptember.Deplantafstandis30tot50cminderijen120140cmtussenderijen.
Totdecollectiebehorentweevariëteitenvandepronkbonen.
KollumerPronkboon/KollumerPronkbean
DitrasisdoorRuurdWalrechtinBakkeveengeselecteerduiteeninKollumverkregenvariëteitvandezepronkboon.
�81
Hetzaadiszwart,debloemroodentrosvormig.Dezestokboonisgoedbestandtegenregenenwind.Dejongebonenkunnenalssnijbonengebruiktworden,dezwartezadenzijn
versofgedroogdgeschiktvooreenbonenschotelofdecoratievegarnering.Zadenvanpronkbonenzijngekooktgeschiktalssnackmetmosterd.Zievooranderetoepassingenondersnijbonen.
HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
JanumerPronkboon/JannumerPronkbean
Ditrasisin1990doorWimGrituitWinsuminJanumgekweektuiteenroodbloeiende'Stienzer'pronkbooneneenwitbloeiendepronkboon.
Hetzaadiszwart,debloemroodentrosvormig.DepeulenzijnsmalenrechterdandeKollumerPronkboon.Daardoorzijnzegoedineensnijbonenmolentjeteverwerken.ZievoortoepassingenonderKollumerPronkboon.
HetzaadwerdverkregenvanWimGritteWinsum.
TUINBONEN/TUNBEANE
DeLatijnsebenamingisviciafaba.Erzijntweegroepentuinbonen.(1)Rassenmetbloemendiezwart-witzijn,waarvandebonennahetkokenbruinwordenendieeenbitteresmaakhebbenèn(2)Rassenmetrodebloemenwaarvandebonenblankofgroenblijvenendieeenminderbitteresmaakhebben.Beidekomenindecollectievoor.Tuinbonenkunnenveelvorstverdragen,daaromwordenzealvanaffebruaritoteindmaartgezaaid.Deoogsttijdishalfjuni-juli.Debonenzitteninvlezigepeulen,diegrootenplatzijn.Hetgewaskan,afhankelijkvanhetras,toteenmeterhoogworden.Onrijpepeulenworden,alsdezadendegewenstegroottehebben,gepluktengekooktvoormenselijkeconsumptie.Tuinbonenkunnen,eventueelaangevuldmetvleeswaren,knoflookenkaneeltoteentuinbonenschotelverwerktworden.
Totdecollectiebehorenvijfvariëteitenvandetuin/veldbonen.
GrieneNêst
DezetuinboonwerddoorBrianKabbesteSumargeselecteerduitdetuinboon'DriemaalWit'.Eénvandeplantendroegrozerodebloemen.DebooniskleinerdandeWaalseBoonendeAdrie.
Ingedroogdevormisdekleurvanhetzaadgroen.
HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.
�82
Robyntsje/Robyntsje
DezetuinboonwerddoorKabbesgeselecteerduitdetuinboon'GrieneNêst'.Ingedroogdevormisdekleurvanhetzaadkarmijnrood.
HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.
Akke/Akke
DezetuinboonwerddoorKabbesgeselecteerduitdetuinboon'Robyntsje'Ingedroogdevormisdekleurvanhetzaadzwart.
HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.
DetuinbonenGrieneNêst,RobyntsjeenAkkewerdendoor
BrianKabbesteSumargeselecteerduitdetuinboon
'DriemaalWit'.
FrieseWitkiem/FryskeWytkym
DezeboonwerdgeselecteerduiteendoorPieterPikteLuinjeberdontwikkeldetuinboon.Hetiseenrijkdragendesoortmetgrotebonen.Zekokenbruinenhebbeneenkarakteristieketuinbonensmaak.
HetzaadwerdverkregenvanPieterPikteLuinjeberd.
�83
WaalseTuin-enAkkerboon/WaalskeTúnenIkkerbean
Dezeboonvormteenovergangtussendetuinbonenendeveldbonen.Eigenlijkisheteenveldboon.HetzaadwerddoorRuurdWalrechtuitverschillendetothetrasbehorendebonengeselecteerd.Deboonbloeitwit.
Hetzaadwordtverseningedroogdevorm(maardanlanger)gekookt.Dezeboonwerdookveelgebruiktalsveevoer.
HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
Adrie/Adrie
Dezetuinboon(eigenlijkookweereenveldboon)kanvoormenselijkeconsumptieenalsveevoerwordengebruikt.HetzaadwerdbijdeFrieseMaatschappijvanLandbouwteMetslawieruitdeWaalsetuin-enAkkerboongeselecteerd.
HetzaadwerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
VELDBONEN/FJILDBEANE
InhetMiddellandse-zeegebiedwerdenbonenvanditViciafaba-geslacht6000v.Chr.algegeten.Dezadenwarentoennogklein.Totdecollectiebehorendrievariëteitenvandeveldbonen.
Oldambster(Wier(de)boon/OldambsterWier(de)bean
DezebooniskleinerdandeWaalseBoon,gedroogdisdekleurgrijs.Depeulenzijnnietlaagingezet,waardoorzegeenmoeilijkhedengevenbijhetmachinaaldorsen.DoorvroegerebloeienrijpinglopenzemindergevaarvooroptredenvanzwarteluisdanPaardebonen.Dezeboonwerdgebruiktalsveevoer.DeWier(de)boonwerdgebruiktomerdoorzeineenoventeverwarmenmollebonenvantepoffen.'Verhildersum'inLeensheeftreceptuurvoormollebonenontwikkeld.
HetzaadwerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
�84
RinalPaardeboon/RinalHynstebean
DezeboonkanintegenstellingtotdeWaalseBoonendeWier(de)boonooknoggoedopmindervruchtbaregrondverbouwdworden.Doordehogepeulaanzetingzijnzemachinaalgoedteoogsten.Hetstroislang,waardoordekansoplegeringgroterisdanbijdeandereveldbonen.DePaardeboonisnogweerkleinerdandeWier(de)boon.Gedroogdisdekleurbruin.
HetzaadwerdverkregenvandeGenenbankteWageningen.
Duiveboon/Dowebean
VandeDuivebooniszaadindeFrieseterpengevonden.Deboonisdekleinstevandeveldbonen.Gedroogdishijbruin.Gepoftkandeduiveboonalsborrelnootjewordengenuttigd.
HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.Hetrasisonbekend.
KAPUCIJNERS/KAPUSIJNERS
WaarschijnlijkzijndekapucijnerslangvooronzejaartellingontstaanuitenkelewildesoortenronddeMiddellandseZee.Zehebbenzichgoedaangepastaanlageretemperaturen.Evenalsbonen,hebbenzedeeigenschapdatzemetbehulpvanwortelknolletjesstikstofuitdeluchtbinden.Zeproducerenveelmeereiwittendandemeesteplantenopbetrekkelijkarmegrond.Dezadenzijnhoekigmeteengrijsgroenezaadhuid.Vaakiseendeelvanhetzaadgedeeltelijkroodbruingekleurd.Dekapucijneronderscheidtzichvandeerwtdoordesmaak.Hetzaadblijftheelindekook.Decollectieomvateénrasvandekapucijner.In100gramdrogekapucijnerszitcirca22-26grameiwit,47-60gramkoolhydratenen1-2gramvet.Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandekapucijners.
FrieseKapucijner/FryskeKapusijner
DezeKapucijnerisafkomstigvanRuurdWalrecht.Hijheeftdezevanaf1988instandgehoudenmetindeFrieseWoudenverkregenzaad.Debloemkleurisrozemetwijnrood.Hetzaadheefteenbruingrijzekleurenisongedroogdenigszinsbittervansmaak.
Dezaaitijdismaart-april,deoogsttijdaugustus.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidineennattezomer.Zewordenvooralopdekleiverbouwd.Gekooktzijnzegeschiktvoormenselijkeconsumptie.Erwordenookkroketten,koekjesensoepenmeebereid.Hetzijngoedvleesvervangers,geschiktvoorwarmeen
koudeschotels.Aantalpeulenperplant:14.Aantalzadenperpeul:4à6.
HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
�85
ERWTEN/EARTE
DeLatijnsebenamingisPisumsativum.Erzijntweesoortenerwten:debolle-endegrauweerwten.Erwtenwordenaugustus-septembervanhetlandgehaaldenindepeulgedroogd.Danwordenzegedorst.Zewordenopdekleienophetzandverbouwd.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidbijeennattezomer.Erwtenkunnenmetondermeeruien,tomatenenvleesproductentoteensmakelijkgerechtverwerktworden.Anderetoepassingenzijn:erwtencroquetten,erwtenkoekjesenerwtensoepen.Zewordenookinvleesvervangersverwerkt.Indewinterleverendrogeerwtengeconcentreerdeeiwitten.In100gramdrogeerwtenzitcirca5grameiwit,10gramkoolhydratenen0.3gramvet.Verderaanmineralen20mgcalcium,2mgijzerenaanvitaminen0,4mgcaroteen,o,17mgB1,o,16mgB2en50mgC.Deenergiewaardevan10gis264kJ.Totdecollectiebehorentweevariëteitenvandeerwten.
ZoeteDrogeErwt/SwieteDroegeEart
Dezeerwtbehoorttotderozijnerwten.HetrasisafkomstigvanJ.vanderVeldeteKollumdiehetverkreegvanzijngrootvader.Hijvermeerderdedezeerwtvanaf1978.Debloemkleurisrozemetwijnrood,dezewijktenigszinsafvandievandeFrieseKapucijner.
Dehoogteiscirca50centimeter.Dekleurvanhetzaadisnietgrijsmaarbruin,metdonkerbruinevlekken.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidbijeennattezomer.Deerwtheefteenzoetesmaak.
HetzaadwerdverkregenvanJanvanderVeldeteKollum.
DoperwtFryslân/DopeartFryslân
Dezeerwtwordtvanaf1990geselecteerddoorWimGritteWinsum.Hetzaadisrond,gladengroen.Dezaaitijdishalfmaarttothalfmei,deoogsttijdjuli-augustus.Debloemkleuriswit.
Hoogteca.50centimeter.Ondersteuninggeefteengroterezekerheidbijeennattezomer.Dezaaitijdishalfmaarttothalfmei,deoogsttijdjuli-augustus.
HetzaadwerdverkregenvanWimGritteWinsum.
Achlumerterperwten/Achlumerterpearten
D.K.Oosterbaanvermeldtin'VanafsluitdijktotLauwers'Achlumerterperwten,beroemdomhunkwaliteit.Hetwarenkleinegroeneerwten.Zaadvandezevariëteitkonnietachterhaaldworden.In2017isRoelieAnema-GreidanusinAchlumopterpgrondbegonnenmethetverbouwenvanrondegroeneerwten.
�86
PEULEN/PULTSJES
Peulenhebbenineenjongstadium,zoalserwten,geenvliezen,waardoorzeonrijpalalsgroentegebruiktkunnenworden.Bijdecollectiebehoortéénvariëteitvandepeulen.
Peulopreis/Pûleopreis
Dezepeulwerdin1973geselecteerddoorWimGrit.Hetzaadisrond,gladengeelgroen.Dezaaitijdishalfmaarttothalfmei,deoogsttijdhalfjunitothalfaugustus.Debloemkleuriswit.
Hoogteca.40centimeter.Ondersteuninggeeftbijnattezomerseengroterezekerheid.Depeultjeszijnjonggepluktzeerzachtvansmaak.Vaakplukkenvergrootdeoogst.Kanincombinatiemetwortelenalsgroentegebruiktworden.Zijndepeulentedik,dankunnenzenogalsdoperwtgebruiktworden.
HetzaadwerdverkregenvanWimGritteWinsum.
LINZEN/READEEARTEN
HetstamlandvandelinzenishetoostelijkbekkenvandeMiddellandseZee.AlindevoorhistorischetijdwordthetgewasinNederlandomzijnvoedzame,smakelijkezadengeteeld.VolgensdoorW.BeijerinckaangehaaldebronnenookopdeFrieseterpen.Hetzijneenjarige,kleine,sierlijkeplantenvan15-50centimeterhoogte.Aandunnesterkvertaktestengelszittengevederdebladeren.
Deergkleinebloeiselszijnwit.Hetachterstebloeiblaadje(devlag)islilageaderd.Vaneindaugustustotbeginseptemberontwikkelenzichdaaruitkorte,brede,lichtbruinepeulenmetiedertweelinzen.Hetzaadisdiscusvormig,degroottevarieertsterk.Erzijngrootzadige-enkleinzadigelinzen.Vanlinzenwordtsoepvangemaakt.Linzenmeelwordtgebruiktalskrachtvoedsel.In100gramlinzenzit22-26grameiwit,47-60gramkoolhydratenen1-2gramvet.Ditkomtgrotendeelsovereenmetdestoffendieindrogebonenendrogeerwten
voorkomen.Ditgeldtookvoorhetaandeelvitaminenenmineralen.
Totdecollectiebehoorteenrodevariëteitvandelinzen.
HetzaadwerdverkregenzaadhandelVreekenteDordrecht.
DetotdecollectiebehorendepeulvruchtenwordenmetdoorPatZijlstragemaaktefoto'sbeschrevenineenin2019uittegevenboekwerk.Zieachterindelijstvanpublicaties.
�87
E.UI-ENWORTELGEWASSEN/SIPEL-ENWOARTELGEWAAKSEN
Uien
Wortelen
Cichorei
�88
UIEN/SIPELS
DeLatijnsebenamingisAlliumcepa.Uiengeveninhettweedejaarzaad.Zezijnonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Uienbehorentotdelookfamilie.Uitdezadenontwikkelenzichinheteerstejaarallereerstdebuisvormigeopgeblazen,groentotblauwgroenebladeren.Daarnavormenzichdeeigenlijkeuienmeteendrogebeschermendehuid.Inhettweedejaar,alszichhetzaadvormt,wordendezereserveorganengebruikt.Uitéénuikunnenzich,afhankelijkvanhunomvang,meerderebloeistengelsontwikkelen.Elkdraagtaandespitsmeerderehonderdenbloemendieineenkogelrondbloemschermbijelkaarlijkentehoren.
Bloeiendeui,houtsnedeuit1543
Debloeiselsvolgenelkaaropwaardoordebloeitijdmeerderedagenofwekenkanduren.Zewordendoordewindeninsectenbestoven.Daarnaontstaandezwarterondezaden.Wereldwijdwerdenin201186miljoentonuiengeproduceerd,daarvan10miljoeninEuropa.
NaarEuropa
Deuiwerd3000v.Chr.alindelenvanAziëverbouwd.IndezeperiodekwamhetgewasookvoorinChinaeninIndia.VandaaruitisdeuinaarGriekenlandenEgyptegebracht.KeukenuienzijnontstaanindeOriënt.VondstenzijngedaaninEgypte.HomerusnoemtzeindeIlias.WaarschijnlijkbrachtendeRomeinendeuiennaardenoordzijdevandeAlpen.IndeMiddeleeuwenkwamenzeookinWest-Europavoor.Aangenomenwerd,datdeuidefysiekekrachtbevorderdeenziektenhielpvoorkomen.
NaarFryslân
T.Wijngaardenverondersteltin'SkiednisfanMenameradiel'opmeerderegrondendatdeteeltvantotdantoenietbekendegroentenalsuien,rapenenkooldoordemonnikenvanhetkloosterLidlumbijOosterbierum(gestichtin1182)naarhetlatereteeltcentrumBerlikumisgebracht.Hetdorponderhieldnauwebandenmethetklooster.Hijvermoedtdatsommigedorpsbewonersdeteeltvandezegroentenvandekloosterlingengeleerdhebben.UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijkt,datdaarproductenvandegrovetuinbouw,zoalsuienwordenuitgevoerd.Datverwijstnaaractiviteitenvangardeniersinhetomringendegebied.Ookindeachttiendeeeuwisdeteeltvoornamelijkinhunhanden.DeteeltvanuiengaatuiteindelijkovernaardegrotereakkerbouwbedrijvenopdeFrieseklei.
TEELT
Uienhebbenhetliefsteenwarme,middelzware,humusrijkeleembodem.Hetzaaiengebeurtzovroegmogelijkinmaart,middenaprilvoorhetlaatst.Hetzaaizaadis6-8kgperhectare,deopbrengst500-800kgperhectare.Deafstandis5tot10centimeterinderijenen25centimetertussenderijen.Hetzaadwordt2tot2,5centimeterdiepgezaaid,andersvormthetlatergeengroteuien.Hoevroegergezaaid,hoebeter.Deeerstewekenmoetendeplantjesvrijvanonkruidgehoudenworden.Beginjunivormenzichdeuien.Alshetloofvoordehelftgekniktgroenengeelis,wordtgeoogst.Zewordenopeendrogewinderigeplekgedroogd.
�89
ZIEKTEN
Alsdegrondteveelbemestis,krijgenuienvliegeneenkans.Hetloofsterftdanvoortijdigaf.Valsemeeldauwopenbaartzichdoorlichtgeeltotgeelgekleurdevlekkenophetloof.Witrottastvooraldekiemplantenaan.Delaatstejareniseenschimmelinopkomst,veroorzaaktdoorFusariumoxysporum.Dooreenruimevruchtwisselingkunnendergelijkeziektenvoorkomenworden.
STREEKPRODUCT
Wedenkenbijuienvooralaanhunscherpesmaakenreuk,zezijnookzoet.Uienwordenalstoegiftenookalssmaakmakergebruikt.Zekunnen(gecombineerdmetwortelen)eenonderdeelvansoepofstamppotzijn.Vleeswordtvaakvermengdmetgebakkenuien.Uienbevattenongeveer88procentwater.Negenprocentvandedrogemassabestaatuitkoolhydraten,zebevattenweinigeiwit.Deprikkelendesubstantiewordtveroorzaaktdoorvluchtigeetherischemosterdoliën.Magnesium,calciumendevitaminesCenEvandeB-groepzijnvoorhanden.Deetherischeoliënveroorzakeneengrondigereinigingvandedarmen.Meteenuiensiroopkanhoestbestredenworden.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehoortéénuienvariëteit.
BerlikumerUi/BerltsumerSipel
DeBerlikumerUiiseenvroegras,aangepastaandeomstandighedenindeprovincie.Typischisdegeelbruineschil.Alsdeuiwordtdoorgesnedenkomenwerodelijntjestegen.Afentoezittenerrodetussen.Voordehandelwasdateenredenovertegaanopeenandereuiensoort.
DeBerlikumerUiruiktsterk,isgoedtebewarenenheefteengoedesmaak.HetgewasheeftdetrekkenvandeZeeuwseUi.DeBerlikumerUikanlangbewaardworden.
Eenbijnaamis'Berltsumerspek'.Alsmenbeweerdespekteeten,ginghetoveruien.
HetzaadvandezeuiwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
WORTELEN/WOARTELS
DeLatijnsebenamingisDaucuscarota.Hetgewasistweejarigenonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Wortelenbehorentotdefamilievandeschermbloemigen.Heteerstejaarwordthetvoedingsorgaan,dewortel,meteenrozetvan2-3maalgeveerdebladerengevormd.Dewortelvandepeenzitbijnageheelonderdegrondenbestaathoofdzakelijkuiteengezwollenpenworteldieinvierrijenzijwortelsheeft.Snijdtmeneenpeendoor,danzietmeninhetmiddenhethoutachtigegedeelte,eenlichtegroeilaagenaandebuitenzijdeeenbrosseensappigebastdiedevoedingbevat.
�90
Debloeiendeplantis30-60centimeterhoogenharig.Dezedraagtkleinewittebloemenindubbeleschermen.Daaronderliggenkamvormiggedeeldeomwindselbladeren.Nahetbestuivenontwikkelenzichtweedeligesplitvruchten.Iederedeelvruchtisbezetmetvierrijenlange,stijveborstels.Deoranjewortelkomtvoortuitkruisingen.Oorspronkelijkwasheteenbelangrijkveevoedergewas.Laterwerddewortelalsveevoervervangendoorbieten.Inde'EuropeseUnie'zijndewortelennadetomatenhetmeestbelangrijkegewas.Beroepsmatigwerdin2014inNederlandongeveer7000hectaregeteeld.
NaarEuropa
DewortelismogelijkincultuurgenomeninAfghanistan,waarveelverschillendesoortenwordengeteeld.VanhieruitbreiddehetgewaszichindeachtsteeeuwuittotKlein-AziëenindedertiendeeeuwtotNoordEuropa.
DegelevormkwaminhetbeginvandeachttiendeeeuwhetmeestinEuropavoor.Depaarsevormwerdzeldzamer.DeoranjewortelisinNederlandgekruistendateertuitde17eeeuw.IncatalogiuitdenegentiendeeeuwzienweveelvuldigverbeterdeselectiesvandeLangeRoode.Verbeteringvandekleurwaseenbelangrijkdoel.Bovendienwerddewortelslanker,kreeghijeengladderoppervlakenwerdhijbetergevuld.
NaarFryslân
UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijkt,datdaarproductenvandegrovetuinbouw,zoalswortelenenuienwordenuitgevoerd.Gardeniersleggenzichindeachttiendeeeuwtoeophetverbouwenvanwortelen,uien,koolenanderegrovegroenten.Zehurenhetlandvooreenjaarvaneenboerinwiensvruchtwisselinghetpast.DeBosgra's,boomkwekersinBurgum,beginnenalvoor1880metdeverbouwvanwortelenenaardbeien.Zegevendeaanzettotdegroenteteeltdiezichdaarlateruitgebreidvoordoet.OphetBildtwordenwinterwortelenverbouwd.
Inderassenlijstvan1939staatvermeld,datIr.C.M.vanderSlikketot1936jaarlijksselectiewedstrijdenvoordeBerlikumerwortelorganiseerde,waarbijdeselectievanD.M.KuperusteBerlikumeengoedfiguursloeg.
TEELT
Wortelenhoudenvanzandige,leemhoudende,lossegrond.Hetgewaskanalinfebruarigezaaidworden.Zaaizaad:4-7kgperhectare.Opbrengst:600kgperhectare.Afhankelijkvandesoortisderijenafstand30-40centimeter.Hetduurtlangvoorzekiemen.Tothetkiemenmoethetzaadvochtigwordengehouden.Wortelenmoetenuitgedundworden.
ZIEKTEN
Aantastingdoordewortelvliegiseenvandegrootsteplagen.Fijnmaziginsectengaaskanhetinsecterbijweghouden.Belangrijkeschimmelziektenzijn:loofverbruining,violetwortelrotenmeeldauw.
STREEKPRODUCT
Hetgebruikvanwortelenindekeukengeeft,gekooktofrauw,veelmogelijkheden.Oranjewortelenbevatten'carotine'(geschiktvoordeogen),calcium,vitamineCenijzer.
�91
COLLECTIEWERKVERBAND
TotdecollectiebehorendrievariëteitenvandeBerlikumerWortel.
BerlikumerWortelBierma/BerltsumerWoartelBierma
Dezewortelheeftalslandrasz'noorspronginBerlikum.Omdatdevormhemnietaanstond,teeldeIdsBiermateHolwerdrond1940doorstamselectiedezevariëteit.Debloemkleuriswit,dezaaitijdhalftoteindaprilofeerder.Deoogstvindtplaatsindeherfst.Dekleurvanhetloofisdonkergroen.Depitistamelijkdik,maargoedverbondenmethetomringendevlees.Desmaakiszoet.
Uitderassenlijstvan1948:"Verenigtzichingoedekwaliteitenhogeopbrengstenwijktdaardoorietsvanhetgewonetype
Berlikumeraf."IndielijstookeenvermeldingvandeBerlikumer,selectieB.J.Hiemstra.
HetzaadwerdverkregenvaneenGenenbankuitEngeland.
Westra'sLangeDunneHerfstwortel/Westra'sLangeTinneHjerstwoartel
Ditiseenvroege,slankedoorJ.WestrateBerlikumuitgevoerdeselectieuitdeBerlikumerWortel.
Inderassenlijstvan1956wordtdezevariëteitvermeldonderdebenaming'BerlikumerLangFijn':"Tamelijkfijnloof.Wortellang,cilindrisch,betrekkelijkdun.Kwaliteitmatig.WerdenigetientallenjarengeledeninFrieslandalgemeenverbouwdalslatezomerwortel,dieinbossenwerdverkocht.Heeftalszodanigzijnbetekenisverloren."
HetzaadwerdverkregenvanRuurdWalrechtteBakkeveen.
BerlikumerGewone/BerltsumerGewoane
Derassenlijstvan1956vermeldtdeBerlikumerGewone.Loofmiddelmatigzwaar,aandekopmeestalietsdikkerdanbeneden,stompuiteinde,gladoppervlak.Kwaliteitgoed.VermoedelijkietsgemakkelijkertevervoerenentebewarendanhetBerlikumertypeBierma.
Zaadvandezevariëteitkonnietachterhaaldworden.
BerlikumerWortelPieterPik/BerltsumerWoartelPieterPik
DezewortelwerdgeselecteerddoorZaadbedrijfPieterPikteLuinjeberd.
HetzaadvandezewortelwerdverkregenvanzaadhandelDoumateBurgum.
�92
CICHOREI/SUKERIJ
DeLatijnsebenamingisCichoriumintybus.Hetgewasvormtinhettweedejaarzaad,hetisonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Cichoreibehoorttotdecomposietenfamilie.Hiertoebehoreneveneenswitlofenandijvie.Hetgewasvormtvlezige,dikke,idealiternietvertaktewortelen.Zekunneneenlengtevan1,5meterhalen.Debladerenvormenbundelsvangroenebladeren.Inhettweedejaarvormthetgewasblauwebloemendiedoorinsectenbestovenworden.Dezebloeienvanaf5uur'sochtendstot11uurindevoormiddag.CichoreiwordtnunogvoornamelijkinFrankrijkenNederlandverbouwdmethetoogopdeproductievaninuline.Ditwordtalsvetvervangerenalsvervangingvanvezelstoegepastinworst.Alserfructose(=zoetstof)vanisgemaakt,wordtditgebruiktalszoetmiddel.
InEuropa
WildecichoreiwerdinMiddenEuropagevonden.DeGriekennamenhetgewaswaarschijnlijkovervandeEgyptenarenendeSyriërs.VanoorsprongkomtdegecultiveerdecichoreiwaarschijnlijkuithetMiddellandsezeegebied.HetgewasisnaarmenaanneemtdoordeRomeinennaarNederlandgebracht.Sedertde17eeeuwgebruiktemendewortelenvandecichoreialsvervangervankoffie.AlsdekoffieaanheteindvandeachttiendeeeuwdoordeFransoverheersingkrapenduurwordt,dientcichoreipoederalseensurrogaatvoorkoffie.
NaarFryslân
IndeachttiendeeeuwzienwedeopkomstvancichoreialseentypischproductvandeFrieseakkerbouw.Vande84cichoreibranderijendieonslandindeFransetijdkent,staaner62inFryslân.Indezefabriekjeswordendewortelsverwerkttotcichoreipoeder.Indeteeltwordenlaterwerktuigentoegepast,zoalshetin1932doorJacobBotkeinzijn'DeGritenijDantumadiel'vermelde'sûkerei-kroadtsje'ende'streepentrekker'.
Hetzaadwordtmetditapparaatoprijengezaaid.Zokanherhaaldelijkgeschoffeldengewiedworden.Gedurendedegehelenegentiendeeeuwwordtindeprovincie75à95%vandeNederlandsecichoreiverbouwd.In1876indeKleibouwstreek714,5hectare,indeFrieseWouden(DantumadeelenTytsjerksteradiel)954hectare.Omerkoffiesurrogaatvantekunnenmaken(ofhetaankoffietoetekunnenvoegen)wordendewortelsstukgehaktenindeiestgedroogd.Daarnawordendewortelsindebranderijafgebrand.Zewordenvervolgenstotpoedervermalen.DeoverproductievankoffieinBraziliëheeftalsgevolgdatdevraagafneemt.Binnenenkeletientallenjarenstortdecichoreinijverheidvolledigin.
TEELT
Cichoreihoudtvaneenhumusrijke,dieplosgemaakte,onkruidvrijegrond.Gescheurdweilandiszowelineerstealsvolgendejarengeschikt.Degrondwordtnietbemest,diepbewerkt,fijngeëgdengeëffend.Hetzaaien(ongeveer3kiloperhectare)gebeurtinhetlaatstvanapriltot12mei.Derijenliggenopongeveer30centimetervanelkaar.Met3à4wekenkantussenderijengeschoffeldworden.Indelaatstehelftvanseptemberwordendewortelengerooid.Eengoedopbrengstis20.000kiloper
�93
hectare.Zaad:600kgperhectare.E.Allershofvermeldthoeomstreeks1880duizendkilogemiddeldf.20,-opbracht.Perhectarerekendemetf.27,-voorgrondbewerking,f.3,-voorzaaizaad,f.4,-voorzaailoon,f.60,-voorschoonhoudenenf.75,-voor'trooien.Cichoreiwordtnuopruggenverbouwd.
ZIEKTEN
Cichoreiisweiniggevoeligvoorziektenenplagen.
STREEKPRODUCT
InDamwoudebevindtzichde'Sûkerei',eenthemaparkwaarindeproductieenverwerkingvancichoreiaanhetpubliekgetoondwordtenaanditgewasverwantestreekproductenwordengeleverd.Debladerenvandeplantwordenookalsgroentebenut.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandecichorei.
MaagdenburgerCichorei/MaagdenburgerSûkerij
HetzaadvoorditgewaswerdgeleverddoorVanderWalteHoogeveen.
Afbeelding119(nieuwerebr.46)
F.BLOEMGEWASSEN/BLOMGEWAAKSEN
BLOEMKOOL/BLOMKOAL
DeLatijnsebenamingisBrassicaoleracea.Hetgewasistweejarigenonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
Bloemkoolbehoorttotdekruisbloemenfamilie.Hetgewasontwikkelteersteenrozetvangroenebladeren,waarbovenreedsinheteerstejaardebloemvandeplantvolgt.Destengelsindebloemwordenmetvoedingsstoffengevuld,waarbijhetgrootstedeelvandebloemknoppenzichnietontwikkelt.Bijbloemkoolzijndebloemknoppenalszerijpzijnomteetennogineenembryonaalstadium.
�94
NaarEuropa
OnzebloemkooliswaarschijnlijkontstaanuiteenwildebloemkooldieinZuidGriekenlandenCyprisvoorkomt.Rond1500brachtenkoopliedenwaarschijnlijkdeeerstebloemkoolnaarItalië.VandaaruitbegoneenzegetochtnaaroverigedelenvanEuropa.
Bloemkool,houtsnedeuit1586
Fryslân
UithethavenboekvanHarlingenvan1654-1655blijkteveneens,datindejarenzestigvandetwintigsteeeuwdaardoorgardeniersopdeFriesekleiveelkoolsoorten,waaronderbloemkool,wordengeteeld.
TEELT
Bloemkoolvraagteengoedbemestegrond.Hetgewasheeftveelkalknodig.Bloemkoolwordtonderstaandglas,platglasenindeopengrondgeteeld.Onderstaandglasisdeoogsthalfapril,bijplatglasteelthalfMeienindeopengrondJuni.Teeltmethoden:(1)Weeuwenteelt:zaaitijdeindSeptemberonderglas.Deplantenzijnbestemdvoordevollegrondteelt,resp.December-JanuarienMaart;(2)Vrijsterteelt:ZaaitijdJanuari-Februarionderglas.Uitplanteninaprilindeopengrond;(3)Zomerteelt:ZaaitijdMaart-Aprilonderglasenopdeopengrond.UitplanteninMeienJunien(4)Herfstteelt:ZaaitijdbeginJuni.UitplantenhalfJulitotbeginAugustus.Afhankelijkvanhetrasendeteeltwijzeplantmenopeenafstandvan45x50-70x90centimeter.Indezomerwordenaandevochtigheidvandegrondhogeeisengesteld.Weersomstandighedenhebbeneensterkeinvloedopdeteelt.Wordttelangmetoogstengewacht,danschiethetgewasdoor.Zaaizaad:0,4kgperhectare.Opbrengstzaad:350kgperhectare.
ZIEKTEN
Bloemkoolisvatbaarvoorknolvoet.Valsemeeldauwveroorzaaktzwartkleuringvandekool.Dekoolgalmugkandeteeltindezomerwaardeloosmaken.Rupsaantastingenkomenookvoor.
STREEKPRODUCT
Bloemkoolisgeliefdbijconsumptie.Omdathetgewasgoedverteert,isheteengoedbestanddeelvandieetkost.Bloemkoolwordtdoorgaansalsgroentegekooktenmetkaassaus,melksausoftomatensausopgediend.Bloemkoolisookgeschiktalsroerbakgroente.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehoortéénbloemkoolvariëteit
KoudumerBloemkool/KoudumerBlomkoal
�95
DezebloemkoolwerddoorPietHobmateKoudumvanaf1994geselecteerduithetnietmeergangbaretypeAlpha4(Cesto).HetzaadwerdgeleverddoorJorisViëtortePeins.
G.STEELGEWASSEN/STALLEGEWAAKSEN
RABARBER/RABARBER
DeLatijnsebenamingisRheumrhabarbarum.Hetgewaswordtmeestalvegetatiefdoorscheurenvandewortelstokvermenigvuldigd.Voorzaadteeltmogengeenandererabarbersoortenindebuurtstaan.
Kenmerkenenbetekenis
RabarberbehoorttotdeDuizendknoopfamilie.Hetgewasiseenoverblijvendeplantenoverwintertmeteensterkverdikteonregelmatiggevormdewortelstokindeaarde.Debovenstedelenstervenindeherfstaf.Inhetvoorjaarkomenzeweeruitdeknoppenvandewortelstoktevoorschijn.Degroterabarberbladerenhebbeneengroenetotminofmeerrodekleur.Zebevattengifstoffenenmogendaaromnietgegetenworden.Debloeiselsondergaankruisbestuiving.Rabarberzaadisnietsoortecht.Ongeveer30tot40procentvandeproductieinEuropawordtinondermeercompoteenmarmeladeverwerkt.
NaarEuropa
RabarberstamtuitAzië.VeelsoortenkomenuitdebergeninhetgrensgebiedtussenChinaenTibet.DemedicinaletoepassingenvanrabarberkwamenheteerstnaarEuropa.ViadezijderoutebereiktendegedroogdewortelsEuropa.Indenegentiendeeeuwwerdhetzaadinbotanischetuinengebruikt,vanwaaruithetgewaszichverspreidde.
TEELT
Rabarbervraagtvochtigekoeleschaduwrijkegrond.Hetgewaswordtmeestalindeherfstofvroeginhetvoorjaargescheurd.Rabarbervraagtveelmestofcompost.Hetgewasverlangtgeregeldwater.Naongeveer8tot12jaarmoetendeplantenverjongdenverplaatstworden.Destelenwordennietgesnedenmaarlosgedraaid.Rabarbermoetnietnadelangstedaggeoogstworden.Deplantkandaardooropkrachtkomenvoorhetvolgendjaar.
ZIEKTEN
Rabarberismeestalnietonderhevigaanziekten.Zijndebladerenaangetastdanmoetenzeverwijderdworden.
�96
STREEKPRODUCT
Rabarberwordtsteedspopulairder.Hetgewaswordtalseengezondvoorjaarsgerechtbeschouwd.Doordathetdestofwisselingextrastimuleert,helpthetvolgenszegsliedentegenvoorjaarsmoeheid.100gramverseonbereiderabarberbevatgemiddeld2gramkoolhydraten,0,5grameiwiten0,1gramvet.Verderaanmineralen300mgkalium,40mgcalcium,0,5mgijzerenaanvitamines0,05mgB1,0,02mgB2en10mgC.Deenergiewaardevan100gis46kJ.Rabarberwordtwarmenkoudgegeten.Hetisookgoedtegebruikeningebakssoortenzoalsvlaai.Laterinhetseizoenwordthetsteedszuurder.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehorentweerabarbervariëteiten.
Lioessens1/Ljussens1en2
InLioessenstrofJaapVlaminguitDenBurg(Texel)tweeFriesevariëteitenvanderabarberaan.Zeverschillenonderling.Debladsteelvandeeneishol,vandeanderebol.Deachterkantvandeeneissterkgegroefd,vandeandereisdezeglad.Lioessens1heeftdonkergroenebladeren,vanLioessens2zijnzemiddengroen.
DezevariëteitenwerdengeleverddoorJ.VlamingvanTexel.
H.BLADGEWASSEN/BLEDGEWAAKSEN
TABAK/TABAK
DeLatijnsebenamingisNicotianatabacum.Hetgewasiseenjarigenmogelijkonderhevigaankruisbestuiving.
Kenmerkenenbetekenis
TabakbehoorttotdenachtschadefamilieHetiseenkruidachtiggewasmeteenhoogtevan1,5tot2,5meter.Debladerenlopennaardetopspitstoe.Zestaanineenspiraaltegenderonde,onvertaktestengel.Degroottekanafhankelijkvandevelesoortenergverschillen.Hetgewasdraagtlichtrozebloemen.HetgebruikvantabakalsgenotsmiddelisafkomstiguitAmerika.Destimulansdiehetgeeftiswaarschijnlijktedankenaankoolstofverbindingen:basischestikstofhoudende,bittersmakendeorganischestoffen,waartoeookdenicotinebehoort.
�97
NaarEuropa
LangvoordatdetabakinEuropabekendwas,werdhetdoorIndianeninZuid-Amerikagebruikt.Erwordtbeweerd,dateraandemondingvandeAmazonevanafdeperiode6000-4000v.Chr.sprakevantabaksgebruikwas.Tabakwerdindiversevormengebruikt:gesnoven,gerooktengedronken.In1558istabakinEuropaingevoerd,vanhieruitheeftdeverspreidingplaatsgevonden.Rond1610isersprakevandeeerstetabaksteeltinNederland.
Fryslân
InFryslânwerdtabakinde17eeeuwinGaasterlandvoordehandelgeteeld.GedurendedebeideWereldoorlogenvervinghetdeschaarsgewordengeïmporteerdetabak.VlaknadeTweedeWereldoorlogbestondenplannenvoortabaksteeltopdelichtegrondeninAchtkarspelenenWeststellingwerf.HetklimaatinNederlandisnietgeschiktvoordetabaksteelt.Erzijnteweinigwarmedagen.
TEELT
Tabakszaadisergfijn.Eengrambevatwel15.000zaden.Al4gramisvoldoendevoor1hectare.Voorzaaieninpottenwordtomstreeks15maartenalvóór1april,anderszijndeplantennietoptijd(15mei)klaar.Voorhetkiemenheefthetzaadveelwarmtenodig.Omhetzaadvoldoendeteverspreidenmengtmenhetmetscherpzand.Degezaaidezadenwordenbedektmeteendunlaagjefijnegrond.Tabakgroeitopvochthoudendezand-,klei-enzavelgrondmeteengoedzuurgraadeneenorganischebemesting.Hetverplantengebeurtzodrahetgevaarvoornachtvorstgewekenis.Deafstandtusseneninderijenis35-40centimeter.Omdetweerijenwordteenpadvan60cmvrijgehouden.Zijndeplanten25centimeterhoog,danwordenzeaangeaard.Omzetegenwindtebeschuttenkanelketiendewalwordenvervangendooreendichteenhogehaagpronkers.Omtevoorkomendatdeuitgebloeidebloemkronendebladerendoenrotten,wordendoorte"toppen'dehoogstedelenvandeplantafgesneden.Middenopdedagalsdebladerenwatslaphangen,wordendedieven(zijscheuten),zodraze10tot20centimeterlangzijn,weggesneden.Alszegeurigenrijpzijn,wordendebladereninJulienAugustusgeoogst.Zewordenvervolgensgesneden,gedroogdengefermenteerd.
ZIEKTEN
Devoornaamsteplagenophetveldbestaanuitschadeenvraatveroorzaaktdoorrupsenen'boorders'.Schimmelsveroorzakenwortel-,blad-enstengelziekten.
STREEKPRODUCT
DoordeklimatologischeomstandighedeneigenttabakzichnietalsFriesstreekproduct.
COLLECTIEWERKVERBAND
Totdecollectiebehoortéénvariëteitvandetabak.
SuameerderOorlogstabak/SumarderOarlochstabak
BijhetbewerkenvandegrondopeenbedrijfbijSumarkwamenrond2000spontaantabaksplantenop.ZestamdennaarontdekkerBrianKabbesaannamuitdeTweedeWereldoorlog,toentabakergschaarswas.
�98
Dekleurvandebloemisrozerood.Hieruitwordthetfijnezaadgewonnen.Deplantkaninparticulieretuinenalssierplantdienstdoen.
HetzaadwerdverkregenvanBrianKabbesteSumar.
I.GROENVOER-GROENBEMESTERS/GRIENFOER-GRIENBEMESTERS
WITTEKLAVER/WITEKLAVER
DeLatijnsebenamingisTrifoliumrepens.Hetiseeneenjariggewas.Deplantvermeerdertzichgeneratiefmetzaadenongeslachtelijkdoorvertakte,wortelschietende,bovengrondseuitlopers.Hetiseenzelfbestuiver.
Kenmerkenenbetekenis
Witteklaverbehoortbijdevlinderbloemenfamilie.Hetgewasomvatplantenmet3-deligebladerenenkleinebloemen.Zoalsbijdeanderevlinderbloemigen,bestaatdekroonuiteenvlag,tweevleugelseneenkiel,maarzijndekroonbladerentoteenkortereoflangerekroonbuissamengegroeid.Dezeisbijdewitteklavercirca4mm.Witteklaverhoudtmetzijnbovengrondse,wortelschietendeuitloperstijdensdegroeieenhogevoedingswaarde.Dewittebloemenzittenaanheteindevaneenlange,rechtestengel.Zegroeienuitdebladokselopdebovengrondseuitlopers.Naarmatedeuitloperslangerworden,ontstaansteedsweernieuwebloemen.Witteklaverdoethetbeteropkleidanopzand.Hetgewasiséénvandebelangrijksteweideplanten.Voordeelishethogegehalteaaneiwittenenmineralen.Met22-28%eiwit,ongeveer3%veten16-21%ruwevezelheeftheteenhogevoedingswaarde.Witteklaverwordtmeestalgebruiktingraszaadmengsels.Hetwordttoegepastvoorbegrazing,omtehooien,alsbodembedekkerenvoordebodemverbeteringindetuinbouw.Indemelkveehouderijveroorzaakthetalsvoereenbelangrijkeverbeteringvandeopbrengsten.Witteklaverisookeenbelangrijkedrachtplantvoorhoningbijen.Dezezijnbelangrijkvoordebestuiving.
NaarEuropa
WitteklaverisvermoedelijkergensinhetMiddellandseZeegebiedontstaan.HetheeftzichtussenheteindvandelaatsteIJstijdenhetbeginvandegeschiedschrijvingmettrekkendekuddesverspreidoverEuropaenhetwestenvanAzië.Desoortisnaarmenvermoedt400jaargeledenvoorheteerstopzettelijkinNederlandgekweekt.
NaarFryslân
IndezestiendeeeuwwerdindeFriesearchiefstukkendeteeltvanwitteklavergenoemd.VeellaterwerdhetgewasdoordeFrieseMijopdeproeftuinteEngelumveredeld.FriesGroningerWitteKlaverwordterookgeteeldvoordezaadwinning.Datleverdeuiteindelijkteweinigop.WitteklaverwerdophetBildtveelgebruiktalsondervrucht.Hetwerdgemaaidenopruitersalsveevoergedroogd.
�99
TEELT
Witteklavergroeitopallerleizonnigeplaatsenopuiteenlopendegrondsoorten.Hetkangoedtegenbemesting,maarniettegenteveelstikstof.AlsEngelsraaigrasdoorvorstofdroogteachteruitgaat,neemthetaandeelwitteklavertoe.Maaktklaverveelstikstof,danwordtdeconcurrentiekrachtvanhetgrasweergroterenneemthetaandeelwitteklaveraf.Debenodigdehoeveelheidzaaizaadopbouwlandisca8kgperhectare,ingrasmengselsca.4kg.Dezaaitijdismaart-april,deoogsttijdjuli.Hetrasisgoedwintervast.
ZIEKTEN
Klaverkankerwordtveroorzaaktdooreenzwam.Woekerplantenkrijgendandekansinhetwortelstelseldoortedringen.
COLLECTIEWERKVERBAND
Bijdecollectiebehoortéénvariëteitvandeklaver.
FriesGroningerWitteKlaver/FryskGrinzerWiteKlaver
DitraswerdvanoudsinFryslânenGroningengeteeld.In1956meldtderassenlijst:'Zeergeschiktvoorwitteklaverweidenenvoorkunstweiden.Bruikbaarvooraanlegvanblijvendgrasland.Goedtotzeergoedwintervast.Laagblauwzuurgehalte."Rond1970gavendeboerendevoorkeuraanhetgoedkopere,uithetbuitenlandaangevoerdezaad.JanMedemateZuurdijkbesloothetgewasinstandtehouden.
Doorhethogereblauwzuurgehaltevanhetbuitenlandsezaadwordthetvee,constateerdehij,mindervruchtbaar,erzitmeerjodiumindemelkendierenhebbeneenslappegang.Dr.Ir.AntonZevenvanWageningenUniversiteit
benadrukteveneensdekwaliteitenvanhetras.PietGlasinLoppersumzethetinstandhoudenvandeFriesGroningerWitteKlavervoort,nuMedemaerdoorzijnleeftijdmeegestoptis.
HetzaadvanditraswerdverkregenvanPietGlasinLoppersum.
�100
GERAADPLEEGDEBRONNENBIJDELANDBOUWGEWASSEN(DEEL1)
AGFpromotieNederland-Aardappelshot&cool.Zoetermeer.AkkervandenK.J.(1934).VandenMondderoudeMiddelzee.Leeuwarden,pp.145-146.Allershof,E.(1881).LandhuiskundigebeschrijvingderKantonsBergumenBeetsterzwaagindeprovincie
Friesland.Haarlem.Beijerinck,W.(1929).DesubfosieleplantenrestenindeterpenvanFrieslandenGroningen.Wageningen.pp.57-58.Blauw,M.J.E.(1956).VanFriesegrond:agrarischeeigendoms-engebruiksverhoudingenende
ontwikkelingenindeFrieselandbouwindenegentiendeeeuw.Leeuwarden,pp.22-44.Boon,Joke(2015).BONEN!OverAmstelUitgevers.Botke,J.(1932).DeGritenijDantumadiel.Dokkum.Buiter,R.(eindred.).DeOranjeLijst:zeldzamegroenterassenindeetalage.Wageningen.Drost,J.C.(1925)VlascultuurenVlasbewerkinginFriesland.Leeuwarden.Faber,J.A.(1973).DrieeeuwenFriesland.Leeuwarden,p.200.Fase,W.Plantenteelt.Zwolle.Gommers,e.a.(2014)Handboekecologischtuinieren.Berchem.Haakma,J.(1946).Ierappelsykten,-seleksjeen-keuring.Drachten.HaastervanH.DeintroductievancultuurgewassenindeNederlandentijdensdeMiddeleeuwen.InA.C.Zeven(red.)Deintroductievanonzecultuurplantenenhunbegeleiders,vanhetNeolythicumtot
1500AD.Wageningen.Hemmema,R.Reckenboek.Zievooreenbeschrijvingenanalysevanditboek:B.H.SlichervanBath(1956).EstrikkennrXIV.FryskYnstitútRijksuniversiteitGroningen.Heselmans,M.Aardappelrevolutie:goedzaad.NRC,25-8-2017.Hettinga,Eeltsje.Frieseakkerbouwersblazenvlasbouwnieuwlevenin.FrieslandPost,september1985.Hogenesch,J.A.e.a.,Nederlandseaardappelatlas. Wageningen.Host,O.enP.Brenghoi.Landbouwgewassen.Zutphen.Jansz,Dirk(1993).HetaantekeningenboekvanDirckJansz.Hilversum,1993,pp.43-44.JongdeJ.A.(z.j.).Deteeltvanaardappelen.Drachten.Jongde,J.A.(z.j.)Deteeltvangranen.Drachten.JongdeT.(2014).Potersopwereldreis.In:Fryslân,20stejaargang,nummer3.Körber-Grohne,U.(1995).NutzpflanzeninDeutschland.Hamburg.Leystra,R.enP.Hoekstra(2005).Deuzegewassenbinnein500jaarop'tBildttotwasdomkommen.MeervanderW.C.enP.A.vandenBan.BijzonderePlantenteelt.Zwolle.Minderhoud,G.Veenman'sAgrarischeEncyclopedie.Wageningen.MolenvanderH.(1983).GeschiedenisvandeFrieseLandbouw1945-1980.Leeuwarden,pp.58-59.Nouta,R.(z.j.).Vanvlas,linnenenhistorie.Dokkum.Oosterbaan,D.K.(1989).VanAfsluitdijktotLauwers.StichtingOnsBildt. Poelsma,H.(2006).VLAS:vanlijnzaadtotlijnwaad.Afron.Post,J.enJ.Spoelstra.Besteaardappelen/Bêsteierappels/Besteeerpels.Leeuwarden.Serena,M.e.a.(2014).DasLexikonderaltenGemüsesorten.München.Slits,H.J.A.(1943).Deteeltvantabak.'sGravenhage.Wikipedia,devrijeencyclopedie.SpahrvanderHoek,J.J.enO.Postma(1952)GeschiedenisvandeFrieseLandbouw.Leeuwarden,pp.166.Spyksma,J.(2009).Tidenhawwetiden:deprovincialeagrarischegeschiedenisendetakenvanhetKenniscentrumFryskeRassenteSumar.Sumar.Spyksma,J.z.j.DewonderlijkelevensloopvanBintje.WurkferbânFryskeRassen-SumarSpyksmaJ.(2015)ZeldzameofoorspronkelijkeFrieseofmetFryslânverwantelandbouwgewassen.
WurkferbânFryskeRassen-Sumar.Sterk,H.(1967).VanBintjetotMarijke.Leeuwarden.StollF.M.enW.H,deGroot(1957).HetHaagseKookboek.'sGravenhage.Tiemens-Hulscher,M.(2013).Aardappelkweekboek:praktijkhandboekvoordeaardappelketen.AardappelwereldDenHaag.VeenvanderW.K.(1958).UitdegeschiedenisvandegrietenijFerwerderadeel.Leeuwarden,p.38.Velstra,GRaceomdeeersteresistenteaardappel,FD,22-8-17
�101
WageningenUR.Haver,gezond,voedzaamenduurzaam.Wageningen.WageningenUR(z.j.)Deaardappel:knolgewasvanwereldformaat.Wageningen.Wiersma,J.P.(1959)Erfenwereld.Drachten.Wijngaarden,T.ItûntsteanfandetúnbouteBerltsum.In:Santema,O,enY.N.Ypma(1972).SkiednisfanMenameradiel.Ljouwert.ZeistvanW.PalaeobotanicqalstudyofsettlementsitesinthecoastalareasoftheNetherlands.Palaeohistoria16,1974.Zeven,A.(1997).DeintroductievanonzecultuurplantenenhunbegeleidersvanhetNeolythicumtot
1500AD.Wageningen.Zeven.A.C.FourhundredyearsofcultivationofDutchwhitecloverlandraces.KluwerAcademy.
�102