FTL 103

Inga Sigurðardóttir

Mál- og talvandamál

Mál- og talvandamál

• Hvað er mál- og talvandamál? – erfiðleikar með tjáningu og málfarslegan skilning.

• Eðli og umfang málhömlunar segir til um hversu miklir erfiðleikarnir eru.

Frávik í máli og tali

• Börn með frávik í máli geta átt erfitt með að…– hlusta á aðra og halda athygli– tengjast öðru fólki– skilja það sem sagt er við þau– læra og nota ný orð– tengja tvö orð eða fleiri saman í setningar– taka þátt í rökræðum

• Frávik í tali fela í sér að barnið er með…– framburðarerfiðleika (það ber ekki öll málhljóðin/stafina

rétt og skýrt fram)– stam (það kemur orðum og setningum ekki eðlilega frá

sér)– raddveilu (t.d. er röddin stöðugt hás og loftkennd og

barnið þreytist fljótt á að tala)– óeðlilegan nefhljóm sem gerir talið óeðlilegt áheyrnar

Skilgreining – eiga erfitt með að tjá sig

• Málvandamál / alvarlegri – yfirleitt tengt starfsemi heilans.– Erfitt með að mynda setningar–Málfræði röng– Erfiðleikar við setningamyndun– Orðaforði fátæklegur

• Talvandamál– Felur í sér erfiðleika við að bera hljóðin

rétt fram

Málhömlun

• Felur í sér skertan málþroska• Skerðingin nær til bæði skilnings og

tjáningar• Verklegur og sjónrænn þroski er innan

eðlilegra marka

• Ef barn er með mikla skerðingu í málþroska sem nær til bæði skilnings og tjáningar => þörf fyrir langvarandi aðstoð

Tíðni mál- og talvandamála

• 1% barna greinist með mjög alvarlegar málhamlanir sem felur í sér að barn talar nánast ekkert.

• 1-3% grunnskólabarna glímir við málfarslega erfiðleika

• Almennt talað um 3-15% barna eigi við minna alvarleg mál- og talvandamál að stríða

• Tölur geta verið mismunandi eftir skilgreiningum, þ.e. hvað er notað sem viðmið varðandi málhamlanir

Orsakir mál- og talvandamála

• Líffræðilegir þættir – alvarlegar málhamlanir má alltaf rekja til líffræðilegra þátta.– Heyrnarskerðing, greindarskerðing og slök hreyfigeta.

• Ytri þættir– Slakar málfyrirmyndir– Lítið talað við börn– Talað rangt mál– Tilfinningatengsl

• Sambland af þessu tvennu– Geta haft víxlverkandi áhrif, – t,d, greind rétt undir meðallagi, slakt málumhverfi

• => málþroskafrávik.

Málþroski og greindarskerðing

• Eru nátengd hugtök – samhljóða niðurstöður úr málþroska- og greindarprófum.

• Hæfni til málhæfni og málskilnings er aldrei meiri en almennur vitsmunaþroski

• Greindarskert barn á að læra það mál sem nýtist því til tjáningar.

• Vinna þarf með–Málskilning, orðaforða, setningamyndun,

framburð, málfræði og málnotkun.

Tengsl málþroska við aðrar raskanir

• Málþroski og heyrnarskerðing:– Heyrnarskerðing veldur seinkuðum

málþroska• Málþroski og hreyfiþroski:– Hreyfingar talfæra áhrif á málþroska en

tengsl við hreyfiþroska eru minni en talið hefur verið

• Málþroski og hegðun:– Hegðunarvandamál algeng– Óskýr í tali => ergileg– Slakur málskilningur => hegðunarvandkvæði– Draga sig í hlé => félagslegir erfiðleikar

Talerfiðleikar

• Stam– Smábarnastam

• Framburðargallar– Hljóð ekki borin rétt fram

• Nefmæli– Opið nefmæli– Lokað nefmæli

• Raddvandamál– Hás eða skræk rödd

Þjónusta

• Greining fer fram á heilsugæslustöðvum, heyrnar- og talmeinastöð og Greiningarstöð

• Þjálfun fer fram í leikskólum og grunnskólum.

• Þeir sem sjá um þjálfun barna með mál- og talvandamál eru sérkennarar, talmeinafræðingar, sálfræðingar, starfsfólk skólaheilsugæslu og þroskaþjálfar.

Helstu mál- og talmein• 1. Málþroskaröskun• 2. Framburðarröskun• 3. Stam• 4. Raddveilur• 5. Talþjálfun heyrnarskertra og fólks með

kuðungsígræðslu• 6. Slök hljóðkerfisvitund• 7. Talþjálfun vegna skarðs í góm/vör• 8. Talþjálfun vegna tunguþrýstings• 9. Málstol (og verkstol)• 10. Þvoglumæli fullorðinna (í kjölfar heilablóðfalls eða

sjúkdóma)• 11. Máltruflanir vegna taugasjúkdóma (Parkinsonssveiki,

MS, MG, MND o.s.frv.) eða slysa (höfuðskaði)• 12. Kyngingartregða

Lestrarerfiðleikar

Lestrarerfiðleikar

• Hafa margþætt áhrif á möguleika til náms.

• Hefur áhrif á sjálfsmynd nemenda• Greina þarf á milli byrjunarerfiðleika í

lestri og sértækra lestrarerfiðleika• Mikilvægt að greinist snemma til að

koma í veg fyrir neikvæð áhrif á námsgetu.

Tíðni

• Tíðnitölur á reiki – ólíkt birtingarform

• Í grunnskólum er tíðni 7-10%.

• Tölur lægri í framhaldsskólum – af hverju?

Orsakir – er ættgengt

• Rannsóknir hafa beinst að – Heilastarfssemi, líffræðilegum þáttum og

áhrif erfða og umhverfis.

• Eru truflanir í heilastarfsemi sem leiða til erfiðleika á afmörkuðum sviðum

• Orsakir líffræðilegar –má rekja til truflunar í málstöð heilans

=> skert færni við úrvinnslu hljóðrænna áreita

Hvað er Dyslexía? Að eiga í erfiðleikum með orð

• Birtist sem erfiðleikar við úrvinnslu áreita sem leiðir af sér litla lestrarfærni sem ekki er hægt að rekja til lítilla námshæfileika eða annarra þekktra orsaka.

• Eiga erfitt með að– greina á milli ólíkra hljóða, –muna hljóð bókstafa, – greina orð niður í hljóð– tengja hljóð saman í orð

Hvað er Dyslexía?

• Erfiðleikar með– Lestur, stafsetningu og ritmál–Málhljóðin, sundurgreina hljóð– Fínhreyfingar– Einbeitingu– Glósu- og námstækni– Lestrarhraða

Mismunandi skilgreiningar

• Alþjóðasamtök taugalækna– Dyslexía er veila hjá börnum sem lýsir sér

í því að þau nái ekki færni í lestri, skrift og stafsetningu þrátt fyrir hefðbundna kennslu og nægjanlega greind.

• British Dyslexia Association– Dyslexía er sértækir námserfiðleikar,

birtast í erfiðleikum í lestri, stafsetningu og meðferð ritaðs máls og geti verið samfara vandamálum í stærðfræði. Tengist einkum erfiðleikum við að ná tökum á ritmáli

Hvað er til ráða ?• Beita fjölbreyttum kennsluaðferðum• Kenna nemandanum námstækni• Þjálfa nemanda í minnisaðferðum• Efla sjálfstraust nemanda og trú á eigin

færni• Gefa þeim aukið svigrúm og meiri tíma,

leggja áherslu á endurtekningar.• Sýna nemendum skilning• Veita svigrúm í námsgögnum og prófaað-

stæðum þ.e. lengri próftími osfrv.