fuat sezg n ve temel İslam b l mler...tinsâhı ile birlikte kıraat ilmi etrafında ihtilafların...

FUAT SEZGİN VE TEMEL İSLAM BİLİMLERİ

Güncel Tartışmalar - Teorik Teklifler

G

Editörler İbrahim ÖZCOŞAR

Ali KARAKAŞ Mustafa ÖZTÜRK Sıracettin ASLAN

ISBN 978-605-4239-82-5

Yayınevi Sertifika Numarası - 14320

G FUAT SEZGİN VE TEMEL İSLAM BİLİMLERİ

Güncel Tartışmlar - Teorik Teklifler

Editörler İbrahim ÖZCOŞAR

Ali KARAKAŞ Mustafa ÖZTÜRK Sıracettin ASLAN

Kapak Tasarımı ve İç Tasarım

Divan Kitap

Baskı - Cilt Step Ajans Matbaacılık Tanıtım ve Org. Ltd. Şti.

Göztepe Mah. İnönü Cad. No: 78 34200 Bağcılar/İstanbul

Tel: (212) 446 88 46

DİVAN KİTAP Bu kitabın tüm hakları “Editörler Kurulu”na aittir.

İzinsiz kopyalanması yasaktır, kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. Kitapta yer alan yazıların sorumluluğu yazarlarına aittir.

1. Baskı, Divan Kitap, 2019

Kayapınar Belediyesi Kadim Akademi İlim Yayma Cemiyeti

Bu çalışma Kadim Akademi, Diyarbakır İlim Yayma Cemiyeti ve Kayapınar Belediyesi’nin katkılarıyla hazırlanmıştır.

DİVAN KİTAP

Tahtakale Mah. Ayçiçeği Sokak Nu: 8/10 D: 6 Avcılar - İstanbul

Tel: (212) 803 40 42 www.divankitap.com.tr

[email protected], [email protected]

DİVAN KİTAP, Divan Kitap Matbaacılık Basın Yayın Dağıtım ve Ajans Hizmetleri Ltd. Şti. yayın markasıdır.

İÇİNDEKİLER

G

TAKDİM ............................................................................................................................................... 9 ÖNSÖZ ............................................................................................................................................... 11 Ursula SEZGİN’in Mesajı ................................................................................................................ 13

FUAT SEZGİN’İN MODERN DÖNEM HADİS TARTIŞMALARINA KATKISI: YAZILI RİVAYET TEORİSİ ............................................................................................................. 15 Hüseyin HANSU

FUAT SEZGİN’İN İSLAM TARİHÇİLİĞİNE KATKISI: RİVAYETİN DEĞERİ ÜZERİNDEN ORYANTALİZME CEVABI ................................................. 33 Seyfettin ERŞAHİN

ORYANTALİZMİN MUKABİLİ VE YENİ BİR BİLİM DALI OLARAK OKSİDENTALİZM: FUAT SEZGİN OKSİDENTALİST SAYILIR MI? ............................................................................ 43 İbrahim KUTLUAY

ORYANTALİST VE OKSİDENTALİST YAKIŞTIRMALAR ÇERÇEVESİNDE FUAT SEZGİN ..... 75 Emrah İSTEK Gülşen İSTEK

FUAT SEZGİN’İN İSLÂM’DA BİLİM VE TEKNİK ADLI KİTABINDA PEYGAMBER VE HADİS ALGISI .................................................................................................... 93 Ali KARAKAŞ

HADİS USÛLÜ İLMİNİN DOĞUŞUNA DAİR FUAT SEZGİN’İN GÖRÜŞLERİ ........................ 121 Abdullah ÇELİK

FUAT SEZGİN’İN BUHÂRÎ’NİN SAHİH’İNE YÖNELİK TENKİT VE TESPİTLERİ (BUHARİ’NİN KAYNAKLARI HAKKINDA ARAŞTIRMALAR ADLI ESERİ ÖZELİNDE) ....... 143 Ahmet Emin SEYHAN

HADİS ARKEOLOJİSİ FUAT SEZGİN ÖRNEĞİ: BUHÂRÎ’NİN KAYNAKLARI’NIN KAYNAKLARI ..................................................................... 169 Bayram KANARYA

FUAT SEZGİN’İN HADİSE VE HADİS KAYNAKLARINA YAKLAŞIMI ................................... 193 Emine DEMİL

FUAT SEZGİN’İN KUR’ÂN VE TEFSİR ALANINDAKİ ÇALIŞMALARI ................................... 219 Mehmet Nurullah AKTAŞ

FUAT SEZGİN’İN FİLOLOJİK TEFSİRE BAKIŞI .......................................................................... 233 Cüneyt MARAL

FUAT SEZGİN’İN TAHKİK VE NEŞRETTİĞİ MECÂZÜ’L-KUR’ÂN’IN MUKADDİMESİNDE YER ALAN BAZI ÂYETLERİN FİLOLOJİK TAHLİLLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME .............. 251 Nurten KULA

FUAT SEZGİN’İN TEFSÎR İLMİNE KATKILARI ......................................................................... 275 Abdurrahim KIZILŞEKER

FUAT SEZGİN’İN MANTIK İLMİNE KATKILARI ....................................................................... 295 Ahmet KAYACIK

FUAT SEZGİN’İN CAHİLİYE DÖNEMİ ARAP ŞİİRİNİN TARİHSEL GERÇEKLİĞİ ÜZERİNE GÖRÜŞLERİ ........................................................................ 303 Şahin ŞİMŞEK FUAT SEZGİN’İN CAHİLİYYE İLE SADRU’L-İSLÂM DÖNEMİNE AİT ŞİİRLERİN RİVAYETİ VE ÖZGÜNLÜĞÜYLE İLGİLİ GÖRÜŞÜ ......................................... 323 Hamit SALİHOĞLU

FUAT SEZGİN’İN GESCHİCHTE DES ARABİSCHEN SCHRİFTTUMS (GAS) İSİMLİ ESERİNİN İSLAM ARAŞTIRMALARINDAKİ YERİ ...................................................... 339 Atabey KILIÇ

FUAT SEZGİN’İN ALMANYA’DAKİ İLİM HAYATINA İNTİSABINDA HELLMUT RİTTER’İN ROLÜ VE ÖNEMİ ................................................................................... 369 Nurettin GEMİCİ

FUAT SEZGİN’E GÖRE İSLAM DÜNYASININ YÜKSELME VE GERİLEME NEDENLERİ ..... 383 Oktay BOZAN

FUAT SEZGİN’İN İSLAM MEDENİYETİNİN GERİLEME SEBEPLERİNE ÖNELİK YAKLAŞIMLARI ÜZERİNE ELEŞTİREL BİR YAKLAŞIM ........................................... 395 Hakan CAN Abdülbaki KINSÜN

THE PROBLEM OF RESEARCHİNG THE RELATİONSHİP BETWEEN THE ISLAMİC SCİEN-TİFİC HERİTAGE AND THE ISLAMİC ARTS AND ARCHİTECTURE AND THE EFFORTS OF FOUAD SEZGİN IN THİS REGARD (İslam Sanatları Ve Mimarisi İle İslam Bilim Bilim Mirası Arasındaki İlişkinin Araştırıl-ması Sorunu Ve Bu Bağlamda Prof. Dr. Fuat Sezgin’in Çabaları) ....................................... 413 El-Mostafa Mohamed Ahmed EL-KHARRAT

ARAP-İSLAM KÜLTÜRÜNDE KENDİNİ BİLİME ADAMA: FUAT SEZGİN ÖRNEĞİ ............ 445 Ahmet ABDÜLHADİOĞLU

ÜLKEMİZDE YABANCI DİL EĞİTİM METODLARI - PROF. DR. FUAT SEZGİN ÖRNEĞİ- ... 457 Nesim SÖNMEZ Resul GEYİK

ÖĞRENCİ BAŞARISINDA ROL MODEL ÖĞRETMENLERİN ETKİSİ: FUAT SEZGİN ÖRNEĞİ .................................................................................................................. 473 Davut OKÇU

تجرية علمية ذاتية :العمل مع الأستاذ الدكتور محمد فؤاد سزكين

(Prof. Dr. Fuat Sezgin İle Çalışmak: Bilimsel Bir Tecrübe) ................................................... 485 Ali Bin İbrahim En Nemle

ن فؤاد. د.أ ك خدمة ي وجهوده س ن الكلام علم تأريخ والمتكلم (Fuat Sezgin’in Kelam İlminin Tarihine Ve Kelamcılara Dair Çalışmaları) ...................... 497 Şerif Murad

ن فؤاد والبلاغية اللغوية وجهوده سزك(Fuat Sezgin’in Dil Ve Belagat Çalışmaları) ............................................................................. 513 Taha Muhammed Abdülfettah الفعل (جعل) بين الدلالة النحوية والدلالة القرآنية(Kurân Ve Gramer İşaretleri Arasında Yapmak )جعل( Fiili) ................................................ 530 Zerevan Kasım Ahmed

نظرة فؤاد سزكين في تدوين التاريخ الثقافي في العصر الأموي(Fuat Sezgin’in Emeviler Döneminde Kültür Tarihi Yazımına Bakışı) .............................. 545 Şehle Burhan Abdullah Ararat Ahmed Ali

FUAT SEZGİN İLE HATIRALAR

FUAT SEZGİN İLE İLGİLİ ANILARIM ......................................................................................... 567 Ali KARAKAŞ

İLME ADANMIŞ BİR HAYAT: FUAT SEZGİN “HATIRALARIM” ........................................... 591 Bülent ALAN

FUAT SEZGİN’İN KUR’ÂN VE TEFSİR ALANINDAKİ ÇALIŞMALARI

G Mehmet Nurullah AKTAŞ

Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi

GİRİŞ 1924 yılında Bitlis’te doğan meşhur İslam Bilim Tarihçisi Fuat Sezgin,

1951’de modern Türkiye’nin ilk tefsir asistanı olarak Ankara İlahiyat Fakülte-sinde göreve başlar. Askerlik dönüşü İstanbul Edebiyat Fakültesi’ne asistan ola-rak geçiş yapıp1 Şarkiyât tahsiline başladığında, dünyanın gelmiş geçmiş en bü-yük şarkiyatçısı olarak tanınan Helmut Ritter’in2 talebi üzerine Arapça dilini öğ-renmeye karar verir. Bitlis Müftülüğü görevini ifa etmiş olan3 babasından kalma 30 ciltlik Taberî tefsirini baştan sona okuma serüvenini anlatan Sezgin,4 tümü-nü anlamasa da ısrarla okumaya devam ettiğini,5 hemen hemen hiç çıkmadan altı ay boyunca günde on yedi saat çalıştığını, Elmalılı’nın 6-7 ciltlik tefsiri gibi6 Türkçe tefsirlerle karşılaştırarak anlamaya çalıştığını7 dile getirir.8

1 https://www.youtube.com/watch?v=XzTlc1uKVmI. Erişim tarihi: 17.01.2019. 2 Fuat Sezgin, İslâm Bilim Tarihi Üzerine Konferanslar, Timaş Yayınları İstanbul 2018, 10. 3 http://www.yorungedergi.com/2018/08/prof-dr-salih-tug-fuat-sezgini-anlatiyor-bir-du

varla-karsi-karsiya-kaldi/ Erişim Tarihi: 17.01.2019. 4 Fuat Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, Söyleşi: Sefer Turan, Timaş Yayınları İstanbul 2018,

95-96. 5 İhsan Fazlıoğlu, Fuat Sezgin ile “Bilim Tarihi” Üzerine, Türkiye Araştırmaları Literatür

Dergisi, 2 (4) 2004, 356. 6 “Hak Dini Kur’ân Dili” tefsiri, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde İslâmî kültürün temel kay-

naklarının Türkçeye kazandırılması çerçevesinde hazırlanan bir eserdir. Elmalılı Mu-hammed Hamdi’ye yaptırılması kararlaştırılan bu tefsir, Diyanet İşleri Riyâseti bütçesin-den ayrılan tahsisatla on iki yıllık (1926-1938) bir çalışma ile tamamlanmış, 1935-1939 yıl-larında İstanbul’da dokuz cilt ve 10.000 takım olarak basılmıştır. (Mustafa Bilgin, “Hak Dini Kur’ân Dili”, TDV İslâm Ansiklopedisi, XV, 153, İstanbul 1997)

7 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 15. 8 Fuat Sezgin, Amerikan’ın Keşfinde Müslümanlar, Editör: Kadir Temurçin, Söyleşi ve Konfe-

rans Kitabı, Süleyman Demirel Üniversitesi 2016, 9.

220 ● MEHMET NURULLAH AKTAŞ

1960 darbesi ile birlikte İstanbul Üniversitesinden atılan ve Almanya’ya git-mek zorunda kalan Sezgin,9 burada yoğun ilmî çalışmalarda bulunur. Sezgin’in kaleme aldığı Geschichte des Arabischen Schriftums (GAS)/Arap-İslam Bilimleri Tarihi adlı ansiklopedik eser, günümüze ulaşan kitapların hangi kütüphanede yer aldığını tespit ettiği gibi günümüze ulaşmamış olan kitapların varlığını da tespit etme imkânını vermektedir.10 Bu muhteşem eser, kitap yazma geleneğine ciddi bir ivme kazandırmıştır.

İslam medeniyet tarihinde kitap yazma geleneğini değerlendiren Sezgin, İs-lam’ın birinci yüzyılı sona ermeden Müslümanların tercüme işine bağlı kalma-yıp birçok dalda kitaplar yazmaya koyulduklarını ifade eder. Ona göre ilk Kur’an tefsirleri, hukuk, hadis ve tarih kitapları bu devirde yazılmıştı.11

Ömrünü adadığı bilimlerin geldiği seviyeyi bir süreç olarak niteleyen Sezgin, onların tekâmülünü bir nehre benzetir ve şöyle tasvir eder: “Nehir küçük kay-naklardan çıkıyor, yavaş yavaş çoğalıyor, bir eğimden aşağı süratle akıyor. Ova-ya doğru hızla akıyor ve ovada hem genişliyor hem de sürati azalıyor. Sonra bir daha toparlanıyor ve yeniden hız kazanıyor ve bu şekilde sürüp gidiyor. Bilim-ler farklı insanların elinden geçerek, farklı kültür dünyalarından geçerek yavaş yavaş gelişiyor. Ve bugünkü haline geliyor. Ben böyle tahayyül ediyorum.”12 Sezgin bu tasvirle Batıda gelişen bilimsel verilerin kendiliğinden oluşmadığını Müslüman bilim adamlarının da bunda önemli katkılarının olduğunu vurgula-maya çalışmıştır.

Sezgin, birçok konuşmasında Müslümanların geri kalmışlığını umumiyetle İslam’ı din olarak mesul tutma anlayışının tarihi hakikatlerle bağdaşmadığını dile getirmiştir. Bu yanlış anlaşılmayı düzeltmeyi kendisine vazife telakki etti-ğini13 özellikle vurgulamıştır. Gençlere, üniversitede okuyanlara ve bilim çalı-şanlarına tavsiyelerde bulunan Sezgin, “zühd”, “sabr-ı cemil”, “Allah korkusu” ve “masa başında oturup okumak” şeklinde ifade ettiği hususları hatırlatır:14 “Zühd” kavramını “dünyanın nimetlerinden feragat edebilmek” olarak açıkla-yan Sezgin, bunu da öğle yemeğine ayırdığı on dakikalık zaman dilimi ile örnek-lendirir. “Sabrun cemil” kavramını ise “tatlı sabır” olarak açıklar. “Allah korku- 9 Seyfi Kenan, “İslâm Dünyası’nın Duraklama Sebebleri Üzerine Ünlü İlimler Tarihçisi Fuat

Sezgin’i Dinlemek”, Değerler Eğitimi Dergisi, I (4), 2003, 79. 10 https://www.youtube.com/watch?v=XzTlc1uKVmI. Erişim tarihi: 17.01.2019. 11 Sezgin, İslam Bilim Tarihi, 114. 12 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 81. 13 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 28; Sezgin, İslam Bilim Tarihi, 65. 14 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 85.

FUAT SEZGİN’İN KUR’ÂN VE TEFSİR ALANINDAKİ ÇALIŞMALARI ● 221

su”nu da “Allah’ın bütün hareketlerimizi kontrol altında tuttuğunu bilme şuu-ru” biçiminde anlatır. “Masa başında oturup okumak” şeklindeki tavsiyesini de “Aklınızla, bedeninizle masanın başında oturup okumanızı tavsiye ediyorum.” şeklinde açıklar.

Azmiyle ve disiplinli çalışmasıyla meşhur olan Fuat Sezgin, İslam dininin bizden her gün yeni bir şey istediğini, her Müslümanın kendi durumunu sorgu-laması gerektiğini ifade eder. İslâm’ın bu konudaki bakış açısını şu şekilde dile getirir: “Şimdi düşününüz; siz bir dinin mensubusunuz ve o dinin peygamberi ne diyor: ‘iki günü birbirine eşit olan insan zarardadır.’ Bunu Müslümanlar kâfi derecede göz önüne almadılar. İnsanların dikkatine buna çekmediler, demek ki.”15 Yaşadığı dönemin insanlarından ümidini kestiğini, bundan dolayı da elli yıl evvel gizlendiğini ifade eden Sezgin, para ve makam düşkünlüğü olmayan, Batı ile hesaplaşma derdi olan muhayyel bir nesil için malzeme hazırlamaya ka-rar verdiğini dile getirir.16 Sezgin’in bu bakışı, içinde yaşadığı toplumda karşıla-şılan sıkıntılar nedeniyle çalışmaktan ve eser bırakmaktan imtina eden anlayı-şın yersizliğini açıkça ifade etmekte ve muhayyel yarınları inşa edecek nesillere olan güvenini de ortaya koymaktadır.

1. TEFSİRLE İLGİLİ ESERLERİ Fuat Sezgin’in Bilim Tarihi alanındaki çalışmalarının yanında tefsir ile ilgili

kaleme aldığı eserler, Kur’ân ve tefsir çalışmaları ile ilgili tasavvurunun anla-şılmasına esas teşkil edecektir. Ulaşabildiğimiz kadarıyla Fuat Sezgin’in tefsir üzerine yaptığı çalışmalar şunlardır:

Ebu ‘Ubeyde Ma’mer b. Müsenna et-Teymî el-Basrî’nin Mecâzü’l-Kur’an adlı eserinin tahkik çalışması. Bu, Fuat Sezgin’in aynı zamanda doktora tez çalışma-sıdır. Eser, Beyrut’ta (Müessesetü’r-Risale) ve Kahire’de (Mektebetu Hânicî) iki cilt halinde basılmıştır. Bu eser, tefsire dair yazılmış bilinen ilk çalışma olması bakımından önem arzetmektedir. Bu eser, daha sonraki ilmî çalışmalara da bü-yük ölçüde kaynaklık etmiştir.17

Ebû ‘Ubeyd Kâsım b. Sellâm el-Herevî el-Ezdî’nin en-Nâsih ve’l-mensûh fi’l-Kur’an adlı tahkik çalışması (Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamische Wissenschaften).18 15 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 91. 16 https://www.youtube.com/watch?v=XzTlc1uKVmI. Erişim tarihi 17.01.2019. 17 Mehmet Akif Koç, Tefsir, “Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri”, Editör: Mehmet Akif Koç, Gra-

fiker Yayınları Ankara 2012, 170. 18 Kenan, “Ünlü İlimler Tarihçisi Fuat Sezgin’i Dinlemek”, 81.


Ebu Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî el-Bakıllânî’nin el-İntisâr li’l-Ku’ân isimli tahkik çalışması (Frankfurt: Institut für Geschichte der Arabisch-Islamische Wissenschaften 1986).19

“Târîhu’t-turâsi’l-’Arabî” adlı kitabın birinci cildinde yer alan ‘Ulûmu’l-Kur’ân bölümü. Bu bölümde ‘Ulûmu’l-Kur’ân kavramı veya kısımları ile ilgili herhangi bir açıklamaya yer vermeksizin doğrudan Kıraat (s. 19-53) ve Kur’ân Tefsiri (s. 55-113) konularına geçerek bunları etraflıca ele almıştır. Kıraat mev-zusuna Kur’ân’ın vahiy kâtipleri tarafından yazıya geçirilmesi ve ardından Mushaf haline getirilmesi süreci ile başlayan Sezgin, Osman Mushafı’nın is-tinsâhı ile birlikte kıraat ilmi etrafında ihtilafların ortaya çıkmaya başladığını ve hicri birinci asrın ortalarında Medine, Mekke, Kûfe ve Basra ekollerinin şekil-lendiğini ifade eder.20 “Emevîler Döneminde Yazılan Kıraat Kitapları” alt başlığı altında ise Sezgin, İbn ‘Âmir, Abdullah b. Kesîr, ‘Âsîm ve Zeyd b. Alî’nin kıraat ilmindeki yerini ve yaptıkları çalışmaları ele alır. Daha sonra da h. 430 yılına ka-dar Abbasi döneminde kıraat üzerine kaleme alınan kitapları zikreder. “Kur’ân Tefsiri” başlığı altında ise Sezgin, Emevi ve Abbasi dönemlerinde kaleme alınan tefsir literatürünü ve bu alanda yapılan çalışmaları kapsamlı bir şekilde ele alır.

Sezgin’in, Târîhu’t-turâsi’l-’Arabî adlı kitabının birinci cildini Kur’ân ve Hadîs ilimlerine hasretmesi ve öncelikli olarak Kur’ân İlimlerini ele alması, Kur’ân çalışmalarına verdiği ehemmiyeti göstermektedir. Kur’ân ilimlerinden de kıraata öncelik vermesi dikkat çekicidir. Zira kıraat, ilk nesilden gelen riva-yetlerin verdiği bilgiye dayanan21 ve gramere dayanmayıp tevatüre müstenid olan22 önemli bir ilim dalıdır. Kıraat ilminin rivâyet eksenli olması nedeniyle Sezgin’in çalışmalarına konu olduğu kuvvetle muhtemeldir. Malum olduğu üze-re Sezgin, hem Buharî’nin Kaynakları adlı çalışmasında hem de Taberî tefsiri ile ilgili yaptığı değerlendirmelerde esas aldığı ana eksen, rivâyet zinciridir.

2. KUR’ÂN TASAVVURU Bilimsel çalışmalara ömrünü vakfeden Sezgin’in Kur’ân’ın bilime kaynaklığı

konusundaki düşüncelerinin oldukça açık olduğu görülmektedir. Kendileri ile yapılan mülakatta “Kur’ân bilim konusunda neyi öğretir neyi söyler?” şeklinde-ki soruya şu cevabı verir: “Kur’ân’da birçok âyet vardır ‘Dünyayı geziniz, tanıyı- 19 Kenan, “Ünlü İlimler Tarihçisi Fuat Sezgin’i Dinlemek”, 82. 20 Sezgin, Târîhu’t-turâsi’l-‘Arabî, çev: Mahmûd Fehmî Hicâzî, 1411/1991. 21 Mehmet Paçacı, Kur’ân’a Giriş, İSAM Yayınları 2008 İstanbul, 87. 22 Muhammed Tayyib Okiç, Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Meseleleri, Nûn Yay. 1995, 69.


nız’ diye. Ama ben konuşmalarıma hiçbir zaman Kur’ân’ı karıştırmıyorum. Bazı Müslümanlarda şöyle bir temayül var: Müslümanların yaptıkları keşifleri Kur’ân’da bulmaya çalışıyorlar. Bende bu duruma karşı bir alerji var. Çünkü Kur’an ilahi bir kitaptır, hedefi başkadır. İnsanlara yeni bir yol getirmiştir. Mu-vaffak olmuştur da… Ben bunu böyle kabul ediyorum.”23

Bu açıklamalardan anlaşıldığı üzere Sezgin, Müslümanların yaptıkları keşif-leri Kur’ân’da bulmaya çalışma temayülünü eleştirmiş; Kur’ân’ın bir el kitabı veya ansiklopedi olarak görülmemesi gerektiğini hatırlatmıştır.24 Kur’ân’ın in-sanlara yeni bir yol gösteren hidayet vasfına ve ilâhî bir kitap oluşuna dikkat çeken Sezgin, insanlara gösterilen bu yeni yolda da Kur’ân’ın muvaffak olduğu-nu vurgulamıştır.

Sezgin’in Kur’ân-bilim ilişkisi ile ilgili soruya verdiği yukarıdaki cevapta dünyayı gezmeye ve tanımaya davet eden âyetlere vurgu yapması, onun Kur’ân tasavvurunu ortaya koymaktadır. Malum olduğu üzere söz konusu âyetler,25 kâinatı ve kâinatı mamur etmek üzere yaratılan insanı tanımaya, peygamberle-rin mesajına sırt çeviren ve helâk olan toplumların ibretlik durumlarından ge-rekli dersleri çıkartmaya davet etmektedir.

Kur’ân üzerine çalışmaları bulunan tefsirciler, Kur’ân-bilim ilişkisi ile ilgili görüşlerini beyan etmişlerdir. Kur’ân’a bakarak hiç kimsenin bilimsel alanla il-gili bir buluş ortaya koymadığını ifade edenler, Kur’ân’ın hedefinin insanlara bi-limsel buluşlar konusunda rehberlik etme olmadığı, onun asıl amacının insanla-rın inancını ve sosyal hayatını düzenlemek ve onlara hidayet yollarını göster-mek olduğunu açıklamışlardır.26

Çağımız edebî tefsir ekolünün27 kurucusu Emin el-Hûlî, 1954 yılında İstan-bul’da bulunduğu bir dönemde Mecâzu’l-Kur’ân adlı çalışmaya yazdığı takdim-de Fuat Sezgin’in bu önemli çalışmasını övmekte ve hadisçilerle edebiyatçıların nezdinde önemli bir yeri bulunan bu çalışmayı salt tahkik olarak görmemek ge-rektiğini ifade etmektedir. el-Hûlî, Türkiye’de yetişmiş genç bir akademisyen sı-

23 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 58. 24 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 58. 25 Bkz. Âl-i ‘İmrân 3/137; En’âm 6/11; Yûsuf 12/109; Nahl 16/36; Hac 22/46; Neml 16/36; ‘An-

kebût 29/20; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Ğâfir 40/21, 82; Muhammed 47/10. 26 Mehmet Sait Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, Esra Yay., Konya 1997, 143. 27 Edebî Tefsir, Kur’an’ın edebî yönünü ve ifade üstünlüğünü ön plana çıkarmayı amaçlayan

tefsir ekolüdür. (Mehmet Suat Mertoğlu, “Tefsir”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İs-tanbul 2011, 40/292).


fatı ile Sezgin’den övgüyle bahsetmektedir.28 Sezgin de yazdığı mukaddimede, Mecâzu’l-Kur’ân’ı okuyan ve mülahazalarını aktaran Emin el-Hûlî’ye şükranla-rını takdim etmektedir.

Malum olduğu üzere Mecâzu’l-Kur’ân adlı tefsirin takdim yazısını kaleme alan Emin el-Hûlî, tefsirin ilk hedefinin salt edebî tefsir olduğunu ifade eder.29 Aynı zamanda ilmî tefsir metoduna30 karşıtlığı ile de tanınan el-Hûlî, tefsirin daha çok Kur’an’ın i’câzının ortaya çıkmasına ve insanların hidayetine, insanî ve ahlâkî bir hayat kurmalarına yardımcı olacak şekilde yapılması gerektiğini savunmuştur. el-Hûlî, eserlerinde ilmî tefsiri benimseyenleri şiddetle eleştir-miş,31 bilimsel yorumun imkânsızlığını delillerle temellendirmeye çalışmıştır.32 Emin el-Hûlî ile Sezgin’in karşılıklı iltifatları, aralarındaki muhtemel fikirsel ya-kınlığı göstermekte ve Sezgin’in ilmî çalışmalarında el-Hûlî’nin önemli bir yeri-nin olduğu izlenimini vermektedir. Kendisi ile yapılan mülakatlarda Müslüman-ların yaptıkları keşifleri Kur’ân’da bulmaya çalışmalarını ve bilimsel verilere kaynaklık edecek şekilde ansiklopedik bir değerlendirmeye tabi tutmalarını eleştirmesi bunun bariz göstergelerinden olduğu görülmektedir.

3. TEFSİR İLMİNE KATKILARI Tefsir Tarihi kitaplarında hadislerin tedvini ile birlikte tefsirin “Kitâbu’t-

tefsîr” başlığı altında hadis kitaplarında müstakil bölümler halinde yer aldığı, zamanla da hadisten bağımsızlaştığı ve tefsir disiplininde birçok özgün eserin ortaya konulduğu ifade edilmektedir.33 Buhârî’nin kaynaklarını ve erken dönem tefsir literatürünü inceleyen Fuat Sezgin gibi araştırmacıların çalışmaları, tef-sirle ilgili rivayetlerin kayda geçirilmesinin söz konusu hadis derlemelerinden önce başladığını göstermektedir.34 Bu değerlendirme Tefsir Tarihi açısından kayda değerdir. Buradan hareketle Sezgin, erken dönemin tefsirle ilgili kayıp rivayetlerinin ortaya çıkarılması konusunda da önerilerde bulunarak söz konu-su kayıp rivayetlerin isnad zincirleriyle birlikte sonraki döneme ait eserlerde 28 Ebû ‘Ubeyde, Mecâzu’l-Kur’ân, thk: Fuat Sezgin, Mektebetu Hânicî Kahire, II, 6. 29 Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, 152. 30 İlmî Tefsir, İslâm’ın bir akıl ve bilim dini olduğunu göstermek suretiyle modern dönemde

ortaya atılan İslâm-bilim karşıtlığı tezlerini çürütmek ve Kur’an’la modern bilimin uyu-munu ispat amacına dayanan tefsir ekolüdür. (Mertoğlu, “Tefsir”, 40/292).

31 Hulusi Kılıç, “Emin el-Hûlî”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1998 İstanbul, 18/339. 32 Şimşek, Günümüz Tefsir Problemleri, 131. 33 Paçacı, Kur’ân’a Giriş, s. 118. 34 Mertoğlu, “Tefsir”, 40/290.


mevcut olduğunu ve bu tefsirlerin yeniden inşa edilebileceğini de ifade etmek-tedir.35

Sezgin, ilmî çalışmalarında dünyanın farklı merkezlerindeki kütüphanelerde yazma olarak bulunan tefsir ilmi ile ilgili eserleri kaydetmekle yetinmemiş, bunları kayda geçiren çalışmalarla mukayese cihetine giderek gerekli tashihleri de yapmıştır. Mesela, Muhammed b. Ali el-Udfuvî’ye (ö. 388/998) ait “el-İstiğnâ fî ‘Ulûmi’d-dîn” eserinin Brockelmann tarafından “el-İstiftâ” olarak kaydedildi-ğini ifade ederek gerekli düzeltmeyi yapmış ve söz konusu kitabın Selim Ağa Kütüphanesinde bulunduğunu belirtmiştir.36 Fuat Sezgin’in yazma eserleri bulmakla yetinmeyip daha önce kaleme alınan ve ciddi çalışmalar olarak görü-len eserlerle karşılaştırma cihetine gitmesi, tefsir literatürüne olan katkısını açıkça ortaya koymaktadır.

Tefsir Tarihinde İbn Abbâs’a ait tefsir rivayetlerinin kendi döneminde bir mecmua haline getirilip getirilmediği konusu tartışmalıdır.37 Fuat Sezgin bu ko-nuda, Ali b. Ebî Talha’nın İbn Abbas’a isnadla rivayet ettiği tefsirin, bizzat İbn Abbâs tarafından yazılmış olduğu kanaatindedir.38 Ortaya koyduğu bu kanaat, tefsir yazıcılığının başladığı dönem açısından mühim olduğunu ifade etmek mümkündür.

Fuat Sezgin’in aynı zamanda doktora çalışması olan Mecâzu’l-Kur’ân, ihtiva ettiği filolojik izah ve yorumlarıyla hicri ikinci asra ait en önemli tefsir kaynağı ve beyân ilmiyle ilgili yapılan çalışmaların ilk nüvesi olarak kabul edilmektedir. Ayrıca Cahiliye dönemi ve İslam’ın ilk dönemlerine ait birçok şiir, atasözü, de-yim ve ifadeleri kapsayan muhtevasıyla Arap dili ve edebiyatı için de paha bi-çilmez bir divan özelliği taşımaktadır.39

Sezgin’in, Mecâzu’l-Kur’ân ile Buhari’nin Kaynakları isimli çalışmalar ara-sındaki ilişki ile ilgili paylaştığı şu anekdot kayda değerdir: “O sırada İbn Hacer el-Askalanî’nin Tehzib adlı eseriyle karşılaştım. Ma’mer b. Musennâ’yı40 Bu- 35 Mertoğlu, “Tefsir” 40/290. 36 Sezgin, Târîhu’t-turâsi’l-‘Arabî, I, 107; Süleyman Mollaibrahimoğlu, Yazma Tefsirler, Sü-

leymaniye Vakfı İstanbul 2002, 31-32. 37 Mollaibrahimoğlu, Yazma Tefsirler, 493. 38 Sezgin, Târîhu’t-turâsi’l-‘Arabî, I, 66; Mollaibrahimoğlu, Yazma Tefsirler, 493. 39 Abdulmuttalip Arpa, “Ebu Ubeyde Ma’mer B. Müsennâ Et-Teymî ve Mecâzu’l-Kur’an Ese-

ri”, Süryani, Arap ve Kürt Klasikleri, Mardin 2017, 128. 40 Alıntının yapıldığı röportajda “Muammer” ve “Muammer b. Müsemma” olarak zikredilen

isimler, “Ma‘mer” ve “Ma‘mer b. Müsennâ” şeklinde olmalıdır. Zira Mecâzü'l-Kur’an’ın sahibinin Ebu ‘Ubeyde Ma‘mer b. Müsenna et-Teymî el-Basrî olduğunu ve bu eserin Bu-


harî’nin kitabında Ma’mer diye zikrettiğini öğrendim, Buharî’nin ne alakası var bu kitapla? dedim. Buharî’nin kitabının sekiz büyük bölümü vardır ve bunun bir kısmı tefsirdir. Buharî’nin kitabına baktım, ‘Kâle Ma’mer’ diye alıntılar yapıyor. Bunu okuyunca baktım ki, Buharî, Mecâzu’l-Kur’ân’dan da cümleler iktibas edi-yor. Yani bir hadis kitabında, bir filoloji kitabından alınma uzun uzun cümleler var. Hatta yer yer, aşağı yukarı, kitabı ihtisar etmiş. Bu durum, bütün hadisler hakkındaki tasavvurumu allak bullak etti. Bunun üzerine karar verdim, tezi bi-tirince Buharî’ye bakacaktım.”41

Doçentlik tezi olarak hazırladığı Buharî’nin Kaynakları adlı kitabında Sez-gin,”Buhârî’nin Kur’ân Tefsiri ve Kaynakları” başlığı altında geniş değerlendir-melerde bulunmuştur. Buharî’nin Kaynakları, Ebû ‘Ubeyde’nin (ö. 210/825) Mecâzu’l-Kur’ân adlı eserinin tenkitli neşri hazırlanırken ortaya çıktığı görül-mektedir.42 Malum olduğu üzere Buharî’nin Kaynakları, bir literatürün adım adım nasıl değerlendirilebileceğinin metodunun sergilendiği önemli bir çalış-madır.43

Sezgin’in ulaştığı verilere göre İmâm Buhârî’nin (ö. 256/870) kaleme aldığı ve Sahih-i Buharî olarak tanınan el-Câmi’u’s-sahîh’inin ihtiva ettiği filolojik malzemelerin her yerinde tefsirle ilgili malumat bulunmakla beraber umumi-yetle Kitabu’t-tefsîr kısmında yer almıştır.44 Bu tefsir malzemelerinin başında Ebu ‘Ubeyde ve Ferrâ’nın (ö. 207/822) tefsirleri geldiğini ifade eden Sezgin,45 Buharî’yi diğer hadis kitaplarından ayıran karakteristik özelliğinin bu olduğu-nu,46 Buharî’nin filolojik meselelere karşı kendine mahsus alakasının olabilece-ğini47 ifade etmiştir. Ebu ‘Ubeyde’nin Buharî üzerindeki tesirine değinen Sezgin, bunu kendisine karşı duyduğu mutlak hayranlık olarak açıklamaktadır.48 Sez-gin’in tespitlerine göre Buharî’nin Ferrâ’dan aldığı iktibaslar, Ebu ‘Ubeyde’den

harî’ye kaynaklık ettiğini tebliğimizde ifade etmiştik. Bundan dolayı söz konusu isimlerin doğru yazılışını alıntı kısmında okuyucuya aktardıktan sonra gerekli açıklamayı dipnotta yapmayı tercih ettik.

41 İhsan Fazlıoğlu, Fuat Sezgin ile “Bilim Tarihi” Üzerine, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2(4) 2004, 357.

42 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 11. 43 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 10. 44 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 14. 45 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 153, 166. 46 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 146. 47 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 162. 48 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 163,176.


alınanların beşte biri kadardır.49 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları adlı kitabının so-nuna Mecâzu’l-Kur’ân’dan (Lâhika III)50 ve Me’âni’l-Kur’ân’dan (Lâhika IV)51 ya-pılan iktibasları liste halinde verir. Bu listeden de anlaşılacağı üzere Buhârî nez-dinde Me’âni’l-Kur’ân’nın, Mecâzu’l-Kur’ân’ın mütemmimi olarak müracaat edilen bir kaynak olduğu anlaşılmaktadır.52

Sezgin’in çokça atıfta bulunduğu Taberî tefsiri, Tefsir Tarihinde genellikle rivâyet tefsirlerinin başyapıtı olarak örnek gösterilen bir tefsirdir. Birçok Kur’ân araştırmacısı ise Taberî tefsirini bu şekilde tavsif etmenin müellifine karşı hak-sızlık olacağını ifade etmişlerdir. Meselâ, Emin el-Hûlî’ye göre İbn Cerîr et-Taberî’nin edebî ve ilmî şahsiyeti, eserini dirayet tefsirinde ehemmiyeti hiç kü-çümsenmeyecek önemli bir kaynak haline getirmiştir. Zira kitabında pek çok rivayetler toplamakla birlikte çeşitli manalar arasında yapmış olduğu tercihler, değerli edebî, lüğavî ve ilmî yansımalara dayanmaktadır.53 Karadâvî ise “Onun tefsirini okuyan bir insan, rivâyet ve görüşleri ardı ardına sıraladığını, sonra bunları tartıştığını, bunlardan en doğru olanı beyan ettiğini veya âyet-i kerime-yi anlamada başka bir görüş ortaya koyduğunu görecektir”54 şeklinde değerlen-dirmede bulunmuştur.

Sezgin, Buharî’nin Kaynakları adlı çalışmasında rivayet tefsirlerinin en önemli kaynaklarından biri olan Taberî tefsirinde dile getirdiği isnad sisteminin bugünkü dipnot sistemine karşılık geldiğini ifade ederek Taberî’nin zikrettiği isnad zincirinin modern dönemde sözlü rivayetler olarak algılandığı hâlbuki bunların ilgili metnin dipnotu olduğunu dile getirmiştir.55

Sezgin’e göre bilimler tarihinde kaynakları sistemli bir şekilde vermek, ge-çen kuşakların emeklerini anmak prensibi İslam Kültür dünyasının mühim ni-teliklerinden biridir. “Müslümanlar kaynak vermezler” şeklindeki görüşleri ta-mamıyla yanlış bulan Sezgin, kaynak veren tek kültür dünyasının İslam kültür dünyası olduğunu bunun da onun karakteristik bir vasfı olduğunu ifade eder.56 49 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 178. 50 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 329-356. 51 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 357-362. 52 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 179. 53 Emin el-Hûlî, Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, çev: Mevlüt Güngör, Kur’ân Kitaplığı İs-

tanbul 1995, 26. 54 Yûsuf el-Karadâvî, Kur’ân’ı Anlamada Yöntem, çev: Mehmet Nurullah Aktaş, Nida Yayıncı-

lık İstanbul 2015, 260. 55 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 95-96. 56 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 95; Sezgin, İslam Bilim Tarihi Sohbetleri, 21.


Avrupalıların durumunu “Avrupalılarda kaynak verme mefhumu yoktu. Yu-nanlılarda çok azdı ama Avrupalılarda tamamıyla silindi. Hatta tam aksi de var…” şeklinde değerlendiren Sezgin, Batılıların Müslümanları anlamadığını ifade ederek konuşmasına şöyle devam eder: “Bir de şunu anlamadılar. Meselâ Taberî tefsirini aldığınız zaman orada kaynak şu şekilde gösterilir: ‘filan filana, o da filana, o da bana söyledi ki’ şeklinde olur. Modern insanlar ise Taberî’nin bu şekilde zikredişini, sözlü rivayetler zannediyorlar, yanılıyorlar. Hâlbuki bunlar kaynakların dipnotlarıdır. Maalesef büyük oryantalistler bile bunu anlayamadı-lar. Bugün Müslümanların vazifesi, mübalağa katmayarak, metotlu bir şekilde çalışarak bu realiteleri göstermektir.”57

Fransa’da Charles Pellat’ın Basra muhiti konusunu ele aldığı çalışmasında58 İslamî kaynakların sadece şifahî olduğunu bunun Kur’ân tefsir faaliyetlerine de yansıdığını bu durumun Taberî zamanına kadar devam ettiğini iddia eder.59 Bu hataları görmezden gelmenin İslam edebiyatındaki neticeleri üzerinde ciddi et-kilerinin olacağını ifade eden Sezgin, “mesela otuz ciltlik Taberi tefsirinin ahbe-renâ ve haddesenâ tabirlerine bakarak, verdiği bütün malumatın şifahi yollar-dan kabul etmenin hem müellifin hem de eserin bizim için kıymetini azaltaca-ğını tabii olarak düşüneceğiz”60 şeklinde eleştirisini dile getirmiştir. Burada Sez-gin’in oryantalistlerin tefsirlerin yazıya geçiriliş süreci ile ilgili değerlendirme-lerini görmezlikten gelmediği, çalışmalarını dikkatle takip ettiği ve ilmî ölçütler çerçevesinde gerekli cevapları verdiği anlaşılmıştır.

Tefsir rivayetlerinden hareketle özgün anlamı inşa etmede karşılaşılan önemli sorunlardan birinin rivayetler arasındaki çelişki ve tutarsızlıklar mana-sına gelen muhtelif ve muzdarib haberler olduğunu dile getiren Ömer Özsoy,61 bu ihtilafların nasıl ortaya çıktığı ile yoğun ilgilenen ilk Müslüman âlimin Fuat Sezgin olduğunu ifade etmektedir. Onun ortaya koyduğu çalışmalardan sonra İslam dünyasında bu konuyla ilgili ciddi çalışmalar yapılmadığından yakınan62 Özsoy’un dile getirdiği bu tespit, Sezgin’in gelen muhtelif ve muzdarib haberle-rin ortaya çıkışı ile ilgili ortaya koyduğu gayret ve çabanın ehemmiyetini gözler önüne sermektedir. 57 Sezgin, Bilim Tarihi Sohbetleri, 95-96. 58 Charles Pellat, Le milieu basrien et la formation de Cahız, 82 (Sezgin, Buharî’nin Kaynakla-

rı, 90’dan naklen) 59 Sezgin, Fuat, Buharî’nin Kaynakları, Otto Yayınları 2018 Ankara, 89-90. 60 Sezgin, Buharî’nin Kaynakları, 90. 61 Ömer Özsoy, “Tefsirin Açmazı Kur’ân’ı Başka Zamanlara Konuşturmak” Kur’ân’ı Anlama

Yolunda, Kuramer İstanbul 2017, 65-66. 62 Özsoy, “Tefsirin Açmazı Kur’ân’ı Başka Zamanlara Konuşturmak”, 65-66.


SONUÇ İslam Bilim Tarihi alanındaki çalışmalarıyla meşhur olan Fuat Sezgin, Müs-

lümanların sahip olduğu mirası hem Batı dünyasına hem de İslam dünyasına tanıtmayı ve hatırlatmayı dert edinen, din olarak İslam’ı gerilemenin sebebi olarak gören zihniyetle mücadele eden Müslüman bir şahsiyettir. İki günü eşit olanın hüsranda olacağının şuuru ve Allah korkusu ile yaşayan, masa başında oturup çalışmayı önceleyen ve dünyanın nimetlerinden feragat etmeyi başaran sorumluluk sahibi bir ilim adamıdır.

Fuat Sezgin’in ilk defa tefsir kaynaklarıyla buluşması, Arapçayı öğrenme ar-zusuna ve aile kütüphanesinde yer alan tefsir kaynakları ile buluşmasına da-yandığı anlaşılmıştır. Sezgin’in Mecâzu’l-Kur’ân adlı doktora çalışması, onun hem tefsir çalışmalarıyla yoğun mesaisini beraberinde getirmiş hem de bu eser sayesinde Buhârî’nin Kaynakları adlı çalışmayı hazırlamasına vesile olmuştur. Başka bir ifade ile Buhari’nin Kaynakları adlı eser, Mecâzu’l-Kur’ân üzerine yap-tığı kaynak taraması sayesinde kaleme alınmış mühim bir çalışmadır. Dolayısıy-la rivâyetlerde geçen isnad ile ilgili verilere ulaşması tefsir ilmiyle olan yoğun teması sonrası olduğu ifade edilebilir. Tefsirle ilgili rivayetlerin kayda geçiril-mesinin söz konusu hadis derlemelerinden önce başladığı ile ilgili Sezgin’in dile getirdiği tespitler, Tefsir Tarihi çalışmaları açısından kayda değerdir.

Fuat Sezgin, dünyanın farklı kütüphanelerinde bulunup da gün yüzüne çık-mamış birçok tefsir çalışmasını kayıt altına almış ve daha önce yapılmış olan ka-talog türü çalışmalarla (Brockelmann gibi) karşılaştırma cihetine giderek gerek-li düzeltmeleri de yapmıştır.

Sezgin, Müslümanların yaptıkları keşifleri Kur’ân’da bulmaya çalışma tema-yülünü açıkça eleştirmiş, insanlara yol gösteren Kur’ân’ın ilâhî bir kitap oldu-ğunu, bir el kitabı veya ansiklopedi niteliğinde değerlendirilemeyeceğini özel-likle vurgulamıştır. Başka bir ifade ile Sezgin’in bilimsel çalışmaların kaynağını Kur’ân’da bulma veya Kur’ân’a dayandırma eğilimine meyletmediği, ilmî tefsir metoduna başvurmadığı görülmüştür. Edebî tefsir metodunun öncüsü olarak tanınan Emin el-Hûlî’nin Sezgin’in çalışmalarında mühim bir yerinin olduğu anlaşılmıştır.


KAYNAKLAR G

Abdulbaki, M. Fuad, el-Mu’cemu’l-Mufehres li Elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm, Dâru’l-Ma’rife, 2. Tab’, Beyrut, 1411/1991.

Arpa, Abdulmuttalip, “Ebu Ubeyde Ma’mer B. Müsennâ Et-Teymî ve Mecâzu’l-Kur’an Eseri”, Süryani, Arap ve Kürt Klasikleri, Mardin 2017.

Bilgin, Mustafa, “Hak Dini Kur’ân Dili”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 1997 Ebû Ubeyde, Mecâzu’l-Kur’ân, thk: Fuat Sezgin, Mektebetu Hânicî, Kahire. Fazlıoğlu, İhsan, “Fuat Sezgin ile “Bilim Tarihi” Üzerine”, Türkiye Araştırmaları Litera-

tür Dergisi, 2(4) 2004. Hûlî, Emin, Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod, çev: Mevlüt Güngör, Kur’ân Kitaplığı, İs-

tanbul 1995. Karadâvî, Yûsuf, Kur’ân’ı Anlamada Yöntem, çev: Mehmet Nurullah Aktaş, Nida Yayıncı-

lık, İstanbul 2015. Kenan, Seyfi, “İslâm Dünyası’nın Duraklama Sebebleri Üzerine Ünlü İlimler Tarihçisi

Fuat Sezgin’i Dinlemek”, Değerler Eğitimi Dergisi, 1(4) 2003. Kılıç, Hulusi, “Emin el-Hûlî”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1998. Mertoğlu, Mehmet Suat, “Tefsir”, TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul 2011. Mollaibrahimoğlu, Süleyman Yazma Tefsirler, Süleymaniye Vakfı, İstanbul 2002. Okiç, Muhammed Tayyib, Tefsir ve Hadis Usûlünün Bazı Meseleleri, Nûn Yay., 1995. Özsoy, Ömer, “Tefsirin Açmazı Kur’ân’ı Başka Zamanlara Konuşturmak” Kur’ân’ı Anlama

Yolunda, Kuramer, İstanbul 2017. Paçacı, Mehmet, Kur’ân’a Giriş, İSAM Yayınları, İstanbul 2008. Sezgin, Fuat, Amerikan’ın Keşfinde Müslümanlar, Editör: Kadir Temurçin, Söyleşi ve

Konferans Kitabı, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2016. Sezgin, Fuat, Buharî’nin Kaynakları, Otto Yayınları, Ankara 2018. Sezgin, Fuat, Târîhu’t-turâsi’l-’Arabî, çev: Mahmûd Fehmî Hicâzî, 1411/1991. Sezgin, Fuat, İslam Bilim Tarihi Üzerine Konferanslar, Timaş Yayınları, İstanbul 2018. Sezgin, Fuat, Bilim Tarihi Sohbetleri, Söyleşi: Sefer Turan, Timaş Yay., İstanbul 2018. Mollaibrahimoğlu, Süleyman, Yazma Tefsirler, Süleymaniye Vakfı, İstanbul 2002. Mehmet Akif Koç, Tefsir, “Erken Dönem Tefsir Faaliyetleri”, Editör: Mehmet Akif Koç,

Grafiker Yayınları Ankara 2012, 170. Şimşek, Mehmet Sait, Günümüz Tefsir Problemleri, Esra Yayınları, Konya 1997. https://www.youtube.com/watch?v=XzTlc1uKVmI. Erişim tarihi: 17.01.2019. http://www.yorungedergi.com/2018/08/prof-dr-salih-tug-fuat-sezgini-anlatiyor-bir-

duvarla-karsi-karsiya-kaldi/ Erişim tarihi: 17.01.2019.

fuat sezg n ve temel İslam b l mler...tinsâhı ile birlikte kıraat ilmi etrafında ihtilafların...

Documents