A

rannsóknar- og þróunarverkefni

A

rannsóknar- og þróunarverkefni

LEIKUR

Leikþörfin er ein af grundvallarþörfum barnsins. “Öll börn verða að fá útrás fyrir þessa þörf og gildir þá einu við hvaða uppeldisaðstæður þau búa. Leikurinn er barninu nauðsynlegur til þess að það þroskist og dafni, kynnist lífinu og tilverunni og læri að vera þátttakandi í mannlegu samfélagi. Sú staðreynd blasir hins vegar við að það umhverfi sem mætir barninu er oftar en ekki umhverfi hinna fullorðnu, þ.e. miðast við forsendur fullorðinna.”

úr grein umboðsmanns barna, Þórhildar Líndal, sem birtist í tímaritinu Uppeldi 1998

RANNSÓKNARVERKEFNI

Haustið 2009 fékk Gláma Kím styrk frá Forvarna- og framfarasjóði Reykjavíkurborgar til þess að vinna verkefnið "Gagn og gaman - úti".Markmið verkefnisins var að vinna frumgögn til að skilgreina, skýra og móta leikjastefnu fyrir Reykjvíkurborg. Hér á eftir verður gerð grein fyrir vinnunni í eftirtöldum köflum:

• Sáttmálar og stefnuyfirlýsingar - barnasáttmálinn, menningarstefna Reykjavíkurborgar

• Íslenskar aðstæður - þróun í skipulagi og tómstundastarfi

• Frjáls leikur og leikjastefna - hvers vegna setjum við leikjastefnu

• Leikjastefna í nágrannalöndunum

• Ástandsskoðun á einu hverfi Reykjavíkur - Vesturbærinn tekinn sem dæmi

- leikvellir, leiksvæði og opin græn svæði- útivistarsvæði- íþróttasvæði- skólar og skólahverfi - frístundamiðstöðvar- fjaran- hjóla- og göngustígar- farartálmar og hindranir

• Vesturbær - samantekt

• Börn í stjórnkerfi borgarinnar

• Næstu skref - tillögur að nálgun

• Íslensk leikjastefna- staðbundnar og heildstæðar lausnir

GAGN OG GAMAN - ÚTI

BARNASÁTTMÁLI SAMEINUÐU ÞJÓÐANNA

• Samningur Sameinuðu þjóðanna um réttindi barnsins, Barnasáttmálinn, var samþykktur á Allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna árið 1989. Barnasáttmálinn er staðfestur af 192 aðildarríkjum og er sá mannréttindasamningur sem hefur verið staðfestur af flestum þjóðum. Barnasáttmálinn var fullgiltur fyrir Íslands hönd árið 1992.

• Samningurinn felur í sér alþjóðlega viðurkenningu á að börn þarfnist sérstakrar verndar umfram hina fullorðnu.

• Í barnasáttmálanum eru börn og unglingar skilgreind sem einstaklingar frá 0 til 18 ára.

• 29. grein - Markmið menntunar: Menntun á gefa börnum tækifæri til að þroskast á eigin forsendum, rækta hæfileika sína og undirbúa þau til að lifa ábyrgu lífi í frjálsu þjóðfélagi í anda skilnings, friðar, umburðarlyndis, jafnréttis kynjanna og vináttu allra þjóða og þjóðernishópa.

• 31. grein - Hvíld og tómstundir: Börn eiga rétt á hvíld, tómstundum, leikjum og skemmtunum sem hæfa aldri þeirra og til frjálsrar þátttöku í menningarlífi og listum.

úr kaflanum börn og menningaruppeldi.• Börn og fjölskyldur þeirra séu virkir þátttakendur í menningarlífinu og framlag barna

til menningar metið að verðleikum. Menning og listir séu snar þáttur í uppeldi og kennslu barna á öllum skólastigum.

úr kaflanum Umhverfi og saga, markmið.• Í samræmi við umhverfisstefnu Reykjavíkurborgar skal ásýnd og ímynd Reykjavíkur

endurspegla skapandi hugsun íbúa hennar, og mannlíf og umhverfi haft í fyrirrúmi.

• Nýta betur möguleika almenningsgarða og opinna svæða borgarinnar sem ýta undir og hvetja til samveru fólks og efla félagsleg tengsl. Samgöngumál leika einnig stórt hlutverk í öflugu menningarlífi borga, ekki síst til að auðvelda aðgengi íbúa mismunandi hverfa borgarinnar að fjölbreyttu menningarframboði. Öll hverfi borgarinnar hafa sérstöðu gagnvart aðstöðu og möguleikum til menningar-iðkunar, útivistar og tómstunda. Borgarbúar munu njóta góðs af því að dregnir séu fram möguleikar og kostir einstakra hverfa.

MENNINGARSTEFNA REYKJAVÍKURBORGAR

SÁTTMÁLAR OG STEFNUYFIRLÝSINGAR

ÞRÓUN Í SKIPULAGI

"Frá því um miðbik 20. aldar hefur þéttbýlisskipulag á Íslandi einkennst æ meira af reitaðri, dreifðari, einangraðri og einsleitari byggð en áður var. Framboð af ýmiss konar þjónustu og opnum svæðum innan íbúðahverfanna hefur dregist saman og fjarlægðin á milli algengra áfangastaða barna og unglinga, t.d. milli heimilis og skóla, leik- og íþróttasvæða hefur aukist. Þar sem þroskaskref barna krefjast sístækkandi og fjölbreyti- legs könnunarsvæðis er ljóst að slíkt skipulag hefur haft veruleg áhrif á uppeldisumhverfi barna, heilsufar þeirra og eðlilega þátttöku í samfélaginu. Í stefnumótun og aðgerðum ríkis og sveitarfélaga á sviði skipulags- og samgöngumála hafa þarfir einkabílsins verið í forgangi á meðan lítið hefur verið hugað að aðstæðum gangandi og hjólandi veg- farenda. Aukin bílaeign og umferðarþungi hefur kallað á aukið rými fyrir götur og bíla- stæði og þannig átt sinn þátt í að skerða ferðafrelsi barna og þrengja að leiksvæðum og öðrum mikilvægum íþrótta- og útivistarsvæðum.”Dr. Kristín Þorleifsdóttir: Hönnun hreyfihvetjandi skólaumhverfis - óbirt efni

Á síðustu árum hefur:• Frjáls leikur barna hopað. • Skipulagt tómstundastarf aukist s.s. íþróttir, listgreinar, kirkju- og skátastarf.• Inniseta barna aukist.• Tíðni ofþyngdar barna aukist.

Í skýrslu OECD frá 2006 kemur fram að:• Tölvunoktun íslenskra barna er vel yfir meðallagi.• Leikjatölvunotkun íslenskra barna er undir meðaltali.• Hreyfing íslenskra (og breskra) barna er í meðallagi, en Norðmenn, Danir, Finnar og

Hollendingar skipa efstu sæti.

Í opinberri umræðu hjá nágrannaþjóðum okkar virðist réttur barna til leiks og áhrifa á umhverfi sitt vega þyngra en hérlendis. Dæmi um það eru leikjastefna Englendinga og verkefnið Barnaslóð í Sandnes í Noregi.

ÞRÓUN TÓMSTUNDASTARFS

ÍSLENSKAR AÐSTÆÐUR

HVERS VEGNA SETJUM VIÐ LEIKJASTEFNU?

FRJÁLS LEIKUR OG LEIKJASTEFNA

• Leikjastefna á að tryggja öllum börnum án tillits til kyns, uppruna, trúar, fötlunar eða efnahags, óskertan aðgang að fjölbreyttum leiksvæðum sem hæfa aldri og þroska.

• Leikjastefnan á að tryggja börnum þann sjálfsagða rétt að koma að mótunar- og ákvarðanartökuferlinu við skipulagningu nýrra og gamalla leiksvæða.

• Leikjastefnan á að tryggja að leikur verði umfjöllunarefni í skipulagsferli nýrra og gamalla hverfa og að börn komi að skipulagsferlinu.

• Leikjastefnan á að bæta aðstæður barna til að stunda frjálsan leik og útiveru á örvandi og öruggum svæðum.

• Leikjastefnan beinir sjónum sínum að þörfum barna og unglinga sbr. skilgreiningu barnasáttmálans, þ.e. einstaklingar á aldrinum 0-18 ára.

• Frjáls og sjálfsprottinn leikur er hið eðlilega tjáningarform barnsins. Leikurinn er aðferð barnsins til að læra, þroskast og afla sér þekkingar.�

• Frjáls leikur þroskar allar greindir og eflir t.d. tilfinninga-,� félags –,� vitsmuna-,� siðgæðis- og líkamsþroska.

• Leikir barna taka breytingum í takt við aldur þeirra og þroska. Markmiðið með frjálsum leik er að leyfa börnunum að njóta bernskunnar og þroskast á sínum eigin forsendum.

FRJÁLS LEIKUR

MARKMIÐ LEIKJASTEFNU ENGLENDINGA:

Í Englandi fylgir National Children´s Bureau eftir breskum lögum (Children Act 2004) gagnvart sveitarfélögum þarlendis. Hlutverk skrifstofunnar er m.a. að stuðla að framkvæmd skipulegrar leikjastefnu (Play Strategy) í Englandi.

• að öll íbúðarhverfi hafi mörg og mismunandi ókeypis leiksvæði, með og án starfsfólks.

• að nærumhverfið sé öruggur og spennandi staður til leikja.• að aðkomuleiðir að leiksvæðum barna séu öruggar og aðgengilegar börnum og

unglingum. • að skrúðgarðar og opin svæði séu aðlaðandi fyrir börn og unglinga. Svæðunum

sé vel við haldið og þau vel nýtt.• að börn og unglingar hafi skýrt forræði í almenningsrýmum í sátt við nágranna.• að börn og unglingar leiki sér þannig að þau virði aðra og eignir þeirra.• að börn, unglingar og fjölskyldur þeirra taki virkan þátt í þróun og skipulagi

leiksvæða í nærumhverfinu.• að leiksvæði séu aðlaðandi og aðgengileg fyrir öll börn og unglinga í hverfinu.

Í Noregi, í bænum Sandnesi, vinna bæjaryfirvöld markvisst að því að skilgreina og framhefja hagsmunamál barna og unglinga. Árið 1999 sameinuðust ríki og bær um tveggja ára langt verkefni, “Barnetråkk” (barnaslóð) sem skyldi bæta umhverfi barna og unglinga. Græn svæði, leiksvæði, slóðar og stígar eru mikilvægir fyrir leiki og hreyfiþörf barna og unglinga. Börn og unglingar skrásettu borgarrými út frá eigin þekkingu og notkun. Svæðin voru síðan færð inn á stafræn kort og loftmyndir og urðu hluti af grunngögnum í skipulagsferlum.

• að styrkja og gera sýnilegan áhuga barna og unglinga á skipulagsmálum.• að gefa börnum og unglingum möguleika á að hafa áhrif á formun og notkun

nánasta umhverfis síns.• að bæta þekkingu yfirvalda í ákvarðanatöku varðandi landnotkun.• að fylgja leiðbeiningum ríkisvaldsins í umönnun á hagsmunum barna og unglinga í

skipulagsferlinu.

MARKMIÐ BARNASLÓÐAR Í SANDNES Í NOREGI:

LEIKJASTEFNA Í NÁGRANNALÖNDUM

UMFJÖLLUNAREFNI:

Vesturbærinn sunnan Hringbrautar var skoðaður og núverandi innviðir greindir og skilgreindir á eftirfarandi skýringarmyndum.

• leikvellir, leiksvæði og opin græn svæði• útivistarsvæði• íþróttasvæði• skólar og skólahverfi • frístundamiðstöðvar• fjaran• hjóla- og göngustígar• farartálmar og hindranir

VESTURBÆR REYKJAVÍKUR- SKOÐUN Á NÚVERANDI ÁSTANDI

VESTURBÆRINN Í TÖLUM m.v. árið 2008

heildarstærð hverfis:íbúar:

íbúar yngri en 18 ára:

16.4062,9km2

13,1%

Vesturbærinn séð úr Bændahöllinni

Vesturbær

Af úttekt má ráða að:

• Framboð leiksvæða sé yfirleitt gott en einsleitt.

• Leiksvæðum sé misdreift yfir hverfið.

• Skólahverfi séu óeðlilega stór og mörk tilviljanakennd.

• Aðgangur að leik- og útivistarsvæðum, skólum, íþróttum og öðru takmarkist af farartálmum, þ.e. umferðargötum.

• Hjólastígakerfi sé gott þar sem það er fyrir hendi, en tengistígar séu frekar stefnuyfirlýsing en áþreifanleg staðreynd.

Til þess að úttekt teljist fullunnin þarf að kanna viðhorf notenda; barna, unglinga, foreldra og uppaldenda. Úr úttekt annarsvegar og leikjastefnu hinsvegar er hægt að setja saman aðgerðaáætlun.

VESTURBÆR - SAMANTEKT

ÚTTEKT:

NÆSTU SKREF:

MÁLEFNI BARNA HEYRA BEINT UNDIR FJÖGUR FAGSVIÐ BORGARINNAR:

• Velferðarsvið• Menntasvið• Leikskólasvið• Íþrótta- og tómstundasvið

MÁLEFNI BARNA ERU EINNIG Á BORÐUM ÞRIGGJA ANNARRA SVIÐA:

• Umhverfis- og samgöngusvið; - opin svæði götur og stígar• Framkvæmda- og eignasvið; - rekstur og viðhald leiksvæða• Skipulagssvið; skipulagning nýrra og gamalla hverfa

ÍÞRÓTTA- OG TÓMSTUNDASVIÐ (ÍTR) • sér um skipulag tómstunda á leikvöllum og opnum svæðum.• Skrifstofa tómstundamála sér um að börnum og ungmennum standi til boða

frístundastarf sem hefur uppeldis- og menntunargildi og tekur mið af aldri þeirra og þroska.

UMHVERFIS- OG SAMGÖNGUSVIÐ (USR) • hefur forræði yfir opnum svæðum borgarinnar. USR leigir svæðin af Framkvæmda-og eignasviði (FER) og gerir leigu- og þjónustasamninga við FER um rekstur og viðhald. Skrifstofa náttúru og útivistar sér um að skapa borgarbúum aðstöðu til leikja og útiveru. Einnig um nýbyggingar leiksvæða og útivistarsvæða.

SKIPULAGSSVIÐ • er stefnumótandi í skipulags- og byggingarmálum borgarinnar í samvinnu við

skipulagsráð. Tekið er tillit til hagsmuna núverandi íbúa og komandi kynslóða við skipulag og uppbyggingu í Reykjavík.

VELFERÐARSVIЕ hefur forræði yfir Þjónustumiðstöðvum hverfanna sem eiga að gera þjónustu

borgarinnar aðgengilegri fyrir íbúa og efla samstarf sérfræðinga í málefnum barna og fjölskyldna. Jafnframt eiga þjónustumiðstöðvarnar að styrkja hverfastarf í samvinnu við íbúa og félagasamtök.

BÖRN Í STJÓRNKERFI BORGARINNAR

Stofnaður verði þverfaglegur starfshópur með fulltrúum sviða borgarinnar, barna og unglinga, fagaðilum og öðrum sérfræðingum.

• Finna málefni leikja einn verðugan samastað innan borgarkerfisins

• Vinna heilstæða leikjastefnu fyrir Reykjavíkurborg

• Greina núverandi ástand í öllum hverfum borgarinnar

- Ræða við notendur; börn, unglinga, foreldra, kennara o.fl.- Vinna kort sem sýna framboð í einstökum hverfum- Vinna yfirlitskort fyrir borgina alla sem sýnir sértækt framboð- Kanna þörf og bera saman við núverandi ástand

NÆSTU SKREF

VERKEFNI STARFSHÓPS:

Þegar leikjastefna og greining á núverandi framboði liggja fyrir er hægt að setja fram aðgerðaáætlun fyrir einstök svæði, hverfi og borgina í heild.

STAÐBUNDIN LAUSN fyrir einstök svæði eða hverfishluta

• Svæðið er rýnt m.t.t. eiginleika og gæða.• Þarfagreining m.t.t. þarfa mismunandi notendahópa er unnin. • Framkvæmdarmáti og kostnaðarþáttur ákvarðaður. • Lausnir skilgreindar, kynntar, samþykktar og úrvinnsluferli markað. • Niðurstaðan getur verið allt frá litlu inngripi upp í stórframkvæmd.

HEILDSTÆÐ LAUSN fyrir Reykjavíkurborg eða jafnvel höfuðborgarsvæðið allt. Nota má svipaðar eða sömu aðferðir og lýst er að ofan. Einnig yrði hugað að samgöngu- og kostnaðarþáttum. Eftirtalið yrði sérstaklega skoðað:

• Garðar: Skrúðgarðar, Fjölskyldu- og húsdýragarðurinn, ævintýragarðar.• Stærri íþróttamiðstöðvar og sundlaugar.• Skíðasvæði og skautasvell.• Útivistarsvæði: Heiðmörk, Viðey o. fl.• Söfn: Minjasöfn, listasöfn, tæknisöfn.• Stígar: Göngu-, hjóla- og reiðstígar.

ÍSLENSK LEIKJASTEFNA

AFRAKSTUR:

A

apríl 2010