Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Gatunki wypowiedzi. Akty mowy

LITERATURA

M. Bachtin, Problem gatunków mowy, w: Estetyka twórczości słownej, Warszaw 1986 S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski,

Lublin 2001 A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu,r. IV.Tekst a gatunek, r. V. Typologia gatunków,

Kraków 2002 A. Wierzbicka, Genry mowy, w: T. Dobrzyńska, E. Janusz (red.), Tekst i zdanie, Wrocław

1983 A. Wierzbicka, Akty i gatunki mowy w różnych językach i kulturach, kulturach, w: Język –

umysł – kultura. Wybór pism pod. red. J. Bartmińskiego, Warszawa 1999 E. Wolańska, Gatunek wypowiedzi, w: E. Bańkowska i in. (red.), Praktyczna stylistyka nie

tylko dla polonistów, Warszawa 2003 D. Zdunkiewicz, Akty mowy, w: , w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin

2001 Gatunek – kulturowo i historycznie ukształtowany, ujęty w społeczne konwencje sposób komunikowania się – wzorzec organizacji komunikatu.

Na wzorzec gatunkowy składają się 4 aspekty: treściowy kompozycyjny (składniki budowy, relacje między nimi) stylistyczny pragmatyczny (nadawca i odbiorca – relacje między nimi, kontekst życiowy itd.)

Genologia – nauka pomocnicza takich dyscyplin wiedzy, jak teoria literatury, językoznawstwo, prasoznawstwo, teatrologia, filmologia, muzykologia. Bada gatunki zarówno w aspekcie historycznym (ewolucja gatunków, klasyfikacja i opis gatunków istniejących w danej epoce), jak i strukturalnym (ogólna typologia komunikatów). Typologiczne opisy lingwistyczne mają współcześnie zarówno charakter badań synchronicznych, jak i diachronicznych.

I. Historia genologii

Badania Platona (Państwo,III) i Arystotelesa (Poetyka) nad formami wypowiedzi

Rozważania o gatunkach literackich - w traktatach poetyki w okresie renesansu (Scaliger), baroku (Sarbiewski), klasycyzmu (Boileau). W tekstach tych opisy poszczególnych gatunków łączyły się ze wskazaniami normatywnymi

Narodziny i rozwój śr. mas. przekazu – prasy (od Xviii.), filmu (od XIX w.) oraz radia i telewizji (od XX w.) –poszerzenie pola zainteresowań genologii. Przedmiot badań - charakterystyczne dla współczesnych mediów formy komunikatów, takie jak wywiad, recenzja, słuchowisko, talk show, telenowela itd.

II. Ujęcie M. Bachtina – nowe drogi genologii

(Problem gatunków mowy. Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych, w: Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, oryg. 1979): Ludzkie działania językowe są w znacznym stopniu zrytualizowane - tworząc teksty,

posługujemy się względnie ustabilizowanymi wzorcami ich konstruowania – gatunkami - konwencjonalnymi formami, w które odlewamy słowa w zależności od sytuacji komunikacyjnej i zakładanego celu wypowiedzi.

1

Nie ma tekstów bezgatunkowych. Są one zawsze wyznaczone przez granice wzorca wypowiedzi danego typu, utrwalonego społecznie i usankcjonowanego tradycją schematu kompozycyjnego i stylistycznego, według którego ludzie zwykle budują wypowiedzi danego rodzaju, mając na względzie odrębne cele komunikacyjne.

Dysponujemy repertuarem gatunków mowy (ustnych i pisemnych) – choć teoretycznie możemy nawet nie wiedzieć o ich istnieniu – dane są nam tak, jak język, którego używamy bez trudności przed teoretycznym opanowaniem gramatyki.

Bachtin odróżnił pojęcia: gatunki pierwotne i wtórne.

Gatunki pierwotne (proste) – odpowiadające przede wszystkim różnym typom aktów mówionych, np. pytanie, prośba, odpowiedź, życzenie. ; podstawy przetworzeniaGatunki wtórne ( złożone)- skonwencjonalizowane zespoły aktów mowy, np. list, artykuł, powieść, podanie. Są wynikiem przetworzenia gatunków pierwotnych

III. Genologia językoznawcza

Teoria gatunków w XX-wiecznej humanistyce - wyrasta z tradycji strukturalistycznej, ujmującej zjawiska języka i kultury w kategoriach modelowych, koncentrowanie się na cechach powtarzalnych, systemowych; to, co indywidualne, traktowane jako reprezentacja klasy, modelu, konwencji.

Dziś - wykorzystywane jako narzędzie opisu - pojęcia z zakresu lingwistyki kognitywnej z

fundamentalnymi dla niej pojęciami takimi, jak: kategoria, prototyp, centrum, peryferia.

Model kategoryzacji logiczne j (Arystoteles)kategorie tworzą obiekty posiadające cechy konieczne i wystarczające – cechy te występują we wszystkich elementach kategoriigranice między kategoriami – ostrerówny status wszystkich egzemplarzyzasada wyłączonego środka (cecha należy do definicji albo nie)

Model kategoryzacji naturalnej (kognitywizm)istnienie kategorii zdeterminowane wiązką cech charakterystycznych dla typowego reprezentanta – prototyplepsi i gorsi reprezentanci kategorii (centrum i peryferie kategorii)kategorie bez centrum –zakres wyznaczony relacją podobieństwa rodzinnego (Wittgenstein)przynależność do kategorii - stopniowalnagranice nieostre, rozciągliwe

W pracach kognitywistycznej orientacji badawczej - gatunek -kategoria abstrakcyjna, której nie można wyczerpująco zdefiniować za pomocą cech koniecznych i wystarczających. Gatunek ujawnia się na zasadzie podobieństwa rodzinnego (pojęcie wprowadzone przez filozofa i logika Ludwiga Wittgensteina) w konkretnych realizacjach tekstu.

Założenia współczesnej genologii

Nie wszystkie właściwości gatunku muszą się pojawiać we wszystkich egzemplarzach reprezentujących ten gatunek.

W określonej aktualizacji powinna się pojawiać swoista wiązka cech prototypowych (wzorcowych) dla danego gatunku.

Im więcej takich cech zawiera dany tekst, tym bardziej zbliża się on do prototypu i tym bardziej centralną pozycję zajmuje wśród innych tekstów danego gatunku.

Gatunki są rozpatrywane przez odniesienie do Wittgensteinowskiej idei podobieństwa rodzinnego, dlatego - analizowane jako struktury o granicach nieostrych, otwartych, rozciągliwych.

2

W duchu filozofii kognitywistycznej przynależność tekstu do gatunku jest opisywana jako stopniowalna – dany tekst jest przedstawicielem gatunku bardziej lub mniej typowym. Egzemplarze odbiegające od egzemplarza prototypowego klasyfikowane są jako peryferyjne. Jeśli w odczuciu odbiorcy dany tekst ma cechy typowe, to staje się on tekstem centralnym – prototypowym przedstawicielem danej kategorii gatunkowej. Niektóre teksty mogą znajdować się na peryferiach nie tylko jednego gatunku, lecz także innego. Mogą łączyć cechy różnych gatunków.

Polska genologia

językoznawcza - A. Wierzbicka, S. Gajda, T., A. Rejter, A. Wilkoń, A. Furdal , U. Żydek-Bednarczuk i in.

literacka - A. Dobrzyńska, H. Markiewicz, B.Witosz, A Duszak, S. Balbus

IV. Status gatunkowy elementarnych jednostek komunikacyjnych (pytania, prośby, powitania, obietnicy)

IVa. Teoria aktów mowy (Austin i Searle w latach 60. – 80. XX w.)

Akt mowy - użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji z określoną intencją mówiącego

a) stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że można je poddać kwalifikacji prawdziwościowej, tzn. powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np. Świeci słońce, Zakwitły bzy, Tomek ma psa);

b) akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np. Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat 10.; Otwieram posiedzenie Sejmu, Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha św. itp.)

Aspekty aktu mowy

lokucyjny- odnoszący się do samego procesu tworzenia na mocy kodu językowego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka (bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi)

illokucyjny- związany jest z treścią naddaną, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość mierzona jest nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności (fortunności, szczęśliwości) aktu mowy

perlokucyjny- związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz wszelkie inne stany mentalne i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy)

Rodzaje aktów mowy

1. Ze względu na stopień jawności intencji akty mowy bezpośrednie akty mowy pośrednie

2. Ze względu na rodzaj intencji: asercje, czyli sądy o stanach rzeczy (np. wątpienia, przysięgi)

3

dyrektywy- ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby)

komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec adresata do działania, odpowiedzialności (np. zobowiązania, obietnice)

ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych (gratulacje, kondolencje)

deklaratywy - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych (np. odwołania, mianowania)

IVb. Teoria implikatur konwersacyjnych H.P.Grice’a

Implikatura konwersacyjna - pośredni akt mowy; intencja nadawcy nie jest w nim wyrażona wprost, w sposób konwencjonalny, lecz sugerowana; więc odczytywana przez odbiorcę nie na podstawie znajomości kodu językowego, ale z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego i pozajęzykowego – sytuacyjnego.

Zasada kooperacji : Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany.

Maksymy szczegółowe:

1. ILOŚCI: Uczyń swój udział tak informatywnym, jak jest to wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy); nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż to jest wymagane.

2. JAKOŚCI: Staraj się czynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą: nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszem; nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia.

3. ODNIESIENIA: Mów na temat.

4. SPOSOBU: Mów zrozumiale: unikaj niejasności wysłowienia unikaj niejednoznaczności mów zwięźle mów w sposób uporządkowany

Źródłem implikowań konwersacyjnych - jawne pogwałcenie jednej z reguł konwersacyjnych, np. pogwałcona zasada 4:A: Pani Modrzewska to kompletna kretynka!B: Nie uważasz, że tu jest duszno?

V. Typologia gatunków

Gatunki literackie i nieliterackie. Jest to podział natury historycznej. Problematyka gatunków

zrodziła się n gruncie literatury pięknej i retoryki.

Gatunki literackie. Istniejące w większości podręczników poetyki taksonomie zaczynały od układu hierarchicznego trzech form genologicznych: rodzaj-gatunek- odmiana gatunkowa. Tradycyjnie wyodrębniano: lirykę epikę i dramat. Ten troisty podział wynikł z lektury Platona i Arystotelesa, upowszechniony już w dobie klasycyzmu. Podział ten jednak niewystarczający.

S. Skwarczyńska proponuje dopełnienie 3 rodzajów:1. rodzaj moralizatorsko-dydaktyczny,2. rodzaj autoteliczno-rozrywkowy,3. rodzaj przejściowy.

4

Wprowadza także pojęcie odmian rodzajowych (podrodzaje), w odniesieniu do gatunków – odmian gatunkowych. Układ struktur genologicznych przedstawia się następująco:

Rodzaj

Odmiana rodzaju

Gatunek

Odmiana gatunkowa

Gatunki nieliterackie

Także one podlegają hierarchizacji, tworząc układy przyjęte w genologii literackiej: rodzaj-podrodzaj-

gatunek-podgatunek-indywidualny okaz.

Wprowadzenie terminu rodzaj na wszystkie najważniejsze odmiany funkcjonalne języka np.:

Gatunki dziennikarskie - funkcja informacyjna i/ lub nakłaniająca: artykuł, debata telewizyjna,

komentarz, korespondencja

Gatunki kolokwialne - funkcja informacyjna i fatyczna: flirt, kłótnia, plotka

Gatunki ludyczne -funkcja ludyczna: horoskop, żart, melodramat, sitcom, rebus, wideoklip

Gatunki naukowe -funkcja informacyjna: abstrakt, monografia, wykład, rozprawa naukowa

Gatunki normatywne - funkcja stanowiąca: kodeks drogowy, konstytucja, rozporzadzenie,

uchwała, zarządzenie

Gatunki praktyczno-użytkowe -funkcja informacyjno-nakłaniająca: CV,instrukcja obsługi,

przepis kulinarny, notatka, podanie, list motywacyjny

Gatunki propagandowo-polityczne - funkcja nakłaniająca: debata polityczna, expose, orędzie

Gatunki reklamowe -funkcja nakłaniająca: billboard, slogan, spor reklamowy

Gatunki religijne -funkcja rytualna, magiczna, nakłaniajaca: brewiarz, bulla, homilia, ketechizm,

kolęda, modlitwa

Gatunki szkolne - funkcja informacyjna, prezentatywna: charakterystyka postaci, opis,

rozprawka

Gatunki urzędowo-kancelaryjne - funkcja informacyjna nakłaniająca: apel, list gończy, mowa

obrończa, wypis szpitalny.

Przykład:

Rodzaj: mowa urzędowa

Podrodzaj: teksty dyrektywne, dokumentacyjne, prawnicze

Gatunki: (wezwanie, zarządzenie), (ankieta, metryka), (konstytucja, umowa)

Podgatunek (odmiana gatunkowa) m.urodzenia, m.ślubu

u.wydawnicza,u.najmu

Nominacja profesorska – charakterystyka gatunkowa

Rodzaj: tekst urzędowy

Podrodzaj: tekst dyrektywny

Gatunek: nominacja

Podgatunek: nominacja profesorska

Typologia gatunków na podstawie różnych kryteriów:

5

Na podstawie kodu przekazu (kryterium semiotyczne)

1. Gatunki monosemiotyczne:

Językowe: notatka, powieść, referat, ustawa

Dźwiękowe: sonata

Obrazowe: fotomontaż, karykatura

2. Gatunki polisemiotyczne:

Językowo-dźwiękowe: piosenka, reportaż, poczta głosowa w telefonie, słuchowisko

Językowo-obrazowe: fotoreportaż, komks, mapa, wykres

Językowo- dźwiękowo-obrazowe: encyklopedia multimedialna, gra komputerowa, kronika

filmowa

Na podstawie środka przekazu:

1. Gatunki książkowe: komiks, nowela, opowiadanie, powieść

2. Gatunki prasowe: artykuł, felieton, nekrolog

3. Gatunki radiowe: powieść radiowa, słuchowisko, reportaż dźwiękowy

4. Gatunki filmowe: film płaszcza i szpady, kryminał, melodramat, western

5. Gatunki telewizyjne: dziennik telewizyjny, wideoklip, reality show, sitcom,

telenowela, zwiastun

6. gatunki komputerowe: chat, e-mail

Ze względu na stopień konwencjonalizacji:

A. Wilkoń (Spójność i struktura tekstów. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków 2002) wydziela

Gatunki skodyfikowane ( przede wszystkim gatunki użytkowe, będące dokumentami oficjalnymi,

np. świadectwo urodzenia)

Gatunki utrwalone, głównie w postaci pisanej, spełniające ważne funkcje społeczne, np.

konstytucja, ustawa, regulamin

Gatunki skonwencjonalizowane na skutek uzusu, tworzące wzorce wypowiedzi, które

dopuszczają wiele indywidualnych realizacji, np. artykuł przeglądowy

Gatunki częściowo skonwencjonalizowane, dające dużą swobodę i możliwość transformacji,

np. powieść współczesna

Gatunki nieskonwencjonalizowane, oparte na jednej dobitnej właściwości semantycznej lub

formalnej, np. kłótnia, plotka, modlitwa prywatna

Gatunki nowe, nie mające cech wykrystalizowanych, płynne, nie mające niekiedy nazwy lub

noszące kilka nazw.

Ze względu na kanał przekazu

pisane i ustne

6

Wspólne cechy gatunków oralnych:

słyszalność - wykorzystanie dźwięków mowy, artykulacyjne nacechowanie (intonacja, siła, barwa głosu, iloczas, tempo mówienia), które pozwalają wprowadzać sygnały stosunku emocjonalnego

współobecność rozmówców symultaniczność - potencjalna przemienność ról nadawczych i odbiorczych ulotność sytuacyjność - bezpośrednie powiązanie z sytuacją spontaniczność - improwizacja działań uczestników - (niekiedy podlegająca

ograniczeniom), umożliwiająca wprowadzanie korekt w toku wypowiedzi

Gatunki ustne

1. Mowy naturalnej: rozmowa, opowiadanie, kłótnia, plotka, kawał, lament

2. Mowy starannej, kulturalnej: dyskusja, flirt, konwersacja, dykteryjka, spowiedź

3. Mowy oficjalnej publicznej: przemówienie, komentarz, konferencja prasowa,

negocjacja, mowa obrończa, panel

VI. Metoda opisu aktów mowy – A. Wierzbickiej

Modelowanie każdego aktu przez ciąg prostych zdań wyrażających założenia i intencje oraz inne

akty umysłowe mówiącego.

Zdania te sformułowane są w języku semantycznym wykrojonym z języka naturalnego.

Elementarność jednostek stosowanych do modelowania zapewnia porównywanie różnych aktów

mowy oraz aktów mowy w różnych językach.

Prośba

Chcę, żebyś zrobił dla mnie coś dobrego (X)

Mówię to, bo chcę, żebyś to zrobił.

Nie wiem, czy to zrobisz, bo wiem, że nie musisz zrobić tego, co ja chcę, żebyś zrobił

Rozkaz

Chcę, żebyś zrobił X.

Mówię to, bo chcę, żebyś to zrobił.

Wiem, że to zrobisz, bo wiesz, że musisz robić to, co ja chcę, żebyś robił.

Żart

Mówię: chcę, żebyś sobie wyobraził, że mówię X.

Sądzę, że rozumiesz, że tego nie mówię.

Mówię to, co mówię, bo chcę, żebyś się śmiał.

7

Donos

Mówię: X zrobił Z.

Wiem, że wy uważacie Z za coś złego.

Wiem, że chcecie wiedzieć, kiedy ktoś robi Z.

Sądzę, że zrobicie X-owi coś złego z powodu zrobienia Z.

Sadzę, że nie powiecie X-owi, że ja wam to powiedziałem.

Mówię to, bo sądzę, że zrobicie dla mnie coś dobrego, że wam to powiedziałem.

VII. Społeczna świadomość gatunkowa

Niewłaściwa kwalifikacja gatunkowa (niedookreśloność cech gatunkowych lub niekompetencja

odbiorcy) – niewłaściwe oczekiwania odbiorcze

-przykład z radia nowojorskiego

Stan świadomości gatunkowej określony przez narodowe kultury ( A. Wierzbicka: murzyńskie

obelgi rytualne, donos, podanie, błogosławieństwo i przekleństwo w kulturze żydowskiej)

Znaczenie gatunków specyficznych dla danej kultury – dla kontaktów w społecznościach

wieloetnicznych

Ekspansja wzorów zachowań językowych z kultury zachodniej w wyniku procesów

globalizacyjnych (np. CV, list motywacyjny w miejsce podania o pracę i życiorysu zawodowego)

VIII. Dynamiczny charakter gatunkowego zróżnicowania wypowiedzi. Czynniki wpływające na ewolucję gatunków

obyczajowość – moda (wsp. romans)

ideologia (np. powieść produkcyjna)

czynniki społeczno ekonomiczne (zmiana systemu zatrudniania: CV, list motywacyjny;

komercjalizacja mediów: spot reklamowy, reality show)

zmiany cywilizacyjno-techniczne (komunikacja elektroniczna: czat, e-mail, telekonferencja)

IX. Współczesne tendencje w rozwoju gatunków

synkretyzm gatunkowy - hybrydyzacja gatunków

połączone w całość komunikaty o skrajnie różnych funkcjach (infotainment = information +

entertainment ‘rozrywka’, telenowela dokumentalna – poetyka filmu dokumentalnego i opery

mydlanej: odcinkowość, zawieszenie akcji w kulminacyjnym punkcie)

scalone formy należące do różnych systemów znakowych , np. fotopowieść)

transgresje gatunkowe (Balcerzan) – przesunięcia gatunków odnoszonych tradycyjnie do

jednej dziedziny w kierunku innej, np. powieść radiowa, poczta głosowa, encyklopedia

multimedialna, dramat filmowy)

8

rozszerzenie repertuaru gatunków interaktywnych (interakcja między nad. i odb.-

rekolekcje tradycyjne i internetowe, sondaż auditele , chat, party line, SMS, chat)

9