332

GEÇ DÖNEM TARİHİ YOZGAT EVLERİ

Nefise YÜKSEL1

Özet

Türk ev mimarisinin gelişmesini, zengin süsleme unsurları olan örneklerini 17. yy dan itibaren izleyebilmekteyiz. Uygarlığın temel görüntülerinden biri ve yaşamın bütün etkinliklerinin gerçekleştiği üretim ortamı olan evin toplumun değişik biçimlerde dile getirdiği işlevsel, simgesel, estetik değerleri dönemin kültür, teknoloji ve ekonomik koşulları doğrultusunda gelişmesini sürdürmüştür.

Tarihi Türk evleri uzun süre önem verilmeyen bir konu olmuştur. Bunun sonucu olarak 19. yy sonuna kadar bu konuda bilimsel araştırmalara rastlanmamaktadır. Buna paralel olarak mimari eserlerin önemli unsurları olan bezemeler Türk sanatı, kültürü ve tarihi alanlarda yerini alamamıştır.

Mimari açıdan değişik plan ve süsleme özelliklerine sahip olan Yozgat evleri henüz bu açıdan ele alınamamıştır. Türklerin Orta Asya’dan günümüze geliştirerek getirdiği sayısız sanat eserleri, örf ve adet izleri, Türk sanat ve kültür tarihinin geçmişi bakımından önem taşır. Bu durumda ev Türk kültür ve sanatının en karakteristik unsurlarından birisidir. Son 40-45 yıl içinde köyden şehre göç ve çarpık şehirleşme sonucu bu evler ya terk edilmiş ya da yerlerini Türk mimari ve süsleme unsurlarından yoksun apartmanlara bırakmıştır. Bunun sonucu Türk süsleme sanatımızın örnekleri de yok olma durumu ile karşı karşıya kalmıştır.

Yozgat il merkezinde bulunan tarihi evler ahşap ve kâgir karışımı malzemeden yapılmışlardır. Genellikle zemin kat üzerine iki ve tek katlı olan evler süslemeleri açısında özellik taşımaktadır. İl merkezinde 18.yy sonu 19. yy ve 20. yy başına ait 13 evde 74 adet örnek tespit edilerek araştırmaya konu olmuştur. Örneklerin 24’ü tavan, 9’u kapı, 10’u dolap, 5’i şerbetlik, 3’ü ocaklı şerbetlik 1’i sütun başlığı, 19’u duvardır.

Bu çalışma sonucunda Yozgat ili tarihi evlerinin geç dönem Türk süsleme sanatının üslup özelliklerini taşıdığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Yozgat, tarihi ev, tavan, kapı, şerbetlik

Abstract

Late Era Hıstorıcal Yozgat Resıdentıal Buldıngs

It is possible to observe the development of Turkish residential architecture and examples with rich ornaments from the 17th century. Residential buildings constituteone of thefundamental images of civilization and is the environment for all the activities of life. They have been developing along the lines defined by the societybased on thefunctional, symbolic and aesthetic values corresponding to the cultural, technological and economical conditions of theera.

Thesubject of historicalTurkish residential buildings has beenignoredfor a long time. Because of this, there are no known scientific studies until the end of the 19th century. Similarly, decorations that constitute an importantpart of architectural work did not find their place in Turkish art, cultureandhistory.

Residential buildings in Yozgat with the iruniqueplansand decorations have not been studied from this perspective. Numerous art work and traces of customs brought by Turkish peoplefrom Central Asiaare an

1Öğretim Görevlisi; Bozok Üniversitesi, Meslek Yüksekokulu, nrfise.yuksel@bozok.edu.tr

333

importantpart of Turkish art and cultural history. Residential buildings constituteone of the most characteristic elements of Turkish art andculture. These buildings have been either abandonedor destroyed because of the constant migrationto urban areas or replaced by plain apartments of unplanned urban development. This endangers samples of Turkish decoration art.

Historical residential buildings in Yozgat citycenter are built from wood, stone or brick. These one or two storey buildings characteristic ornaments. 74 samplesfrom 13 buildings in the city center built at theend of the 18th century, 19th century or the beginning of 20th century were investigated. 24 of these samples are from ceilings along with 9 doors, 10 cabinets, 5 “şerbetlik”, 3 “şerbetlik” withovens, 1 column heading and 19 walls.

Keywords: Yozgat,historichomes, ceilings, doors, şerbetlik

1. Giriş

Toplumların çekirdeği olan aileyi barındıran, koruyan ve eğiten bir mesken olan ev; pek çok bilim dalının ilgilendiği önemli bir alandır.2 İnsan yaşamının her döneminde güzele ve yararlıya ulaşmak için uğraş vermiştir. Bu sebeple karşılaştığı her tür malzemeyi işlemiş, biçim vererek kendi ihtiyaçları doğrultusunda hayatının bir parçası haline getirmiştir. Gereksinim olarak ortaya çıkan evler de insanların bu gayretleri sonucunda zaman içinde birtakım özelliklerini değiştirerek gelişmelerini sürdürmüşlerdir.3

Orta Asya’da en eski Türk devletini kuran Hunlar, yazın yaylalarda çadırları, kışın ise kerpiç, tuğla, toprak damlı evleri mesken olarak kullanıyorlardı. Hun devrinde şehirler kurulup kurulmadığı bilinmemektedir. İlk şehirleşmenin yoğun bir biçimde Göktürkler tarafından gerçekleştirildiği söylenir. Uygur evleri hakkında ki bilgilerimiz ise o çağa ait duvar freskleridir.4

Tarih öncesi devirlerden beri hayvanlarına otlak bulabilmek için göç ederek yaşamak zorunda kalan kavimlerin veya korunmak amacıyla güvenli bir yer arayan toplumların kolayca kurup sökebilecek, taşıma kolaylığı olan ve ihtiyaçlarına göre çeşitli boy ve biçimlerde imal ettikleri meskene Çadır ismi verilmiştir.5 Yerleşik düzene geçildiğinde çadırın yerini aynı amaçla kullanılan evler almıştır. Eski Türklerin Orta Asya’da ki evleri genellikle kerpiçten olup, taşı bol olan yerlerde taştan yapılırdı. Anadolu’ya gelen Selçuklu Türkleri beraberinde ki mimar ve yapı ustaları ile Orta Asya ve İran evlerinin özelliklerini de getirmiştir. Ancak ev mimarisi, daha çok, yörenin iklimine malzeme şartlarına tabii olduğu gibi yerli malzeme ve şekillerde uymak zorundadır.6Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu evleri derin temeller kazılarak yapılır, yapı malzemesi olarak da kerpiç ve tuğla kullanılırdı.

Ev yapımında ahşap ana yapı malzemesidir. Selçuklu evlerinin önünde avlu ve çitle çevrilmiş bir bahçesi bulunurdu. Evin başlıca bölümlerini, sofa, oda, mutfak oluşturmaktadır. Tarihi Türk evlerinden günümüze ulaşanların geçmişi 200 yılı aşmamaktadır. Çadırın yerini alan ilk evler, malzemesinin dayanıklı olmayışından dolayı günümüze kadar gelememiştir. Yıkılan evler mimari yapıları ile ilgili verilerle birlikte dış ve içyapısında bulunan ve Türk süsleme sanatlarını belirleyen bezemeleri de ortadan kaldırmıştır. Osmanlı mimarisinin en az biline tarafı evleri ve konaklarıdır. Söz konusu evlerin ve bunların oluşturdukları mahallelerin karakteristikleri bu günkü sivil mimari ve şehircilik anlayışına çok uygundur.7

2Haşim, KARPUZ, ‘Türk İslam Mimarisinde Erzurum Evleri’, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984, s. 53Celal Esat ARSEVEN; Türk Sanatı Tarihi, İstanbul Milli Eğitim Basımevi, 1970, s.3364Haşim, KARPUZ, a.g.e., s.105Taciser ONUK; ‘Osmanlı Dönemi. Çadır Süslemeleri’, (Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara üniversitesi, 1990), s.36Celal Esat ARSEVEN, ‘ Ev’ maddesi Sanat Ansiklopedisi, İstanbul Milli Eğitim Basımevi, C.1, 1950, s.5687Sedat Hakkı ELDEM; Türk Mimari Eserleri, Yapı Kredi Bankası Kültür Hizmeti, Binbir Direk Matbaacılık Sanayii A.Ş. Yayıncılık, 1985, s.8

334

Anadolu’nun büyük nüfus artışı ve kalkınma olayları dışında kalan ve bu nedenle imar edilmeyen birçok şehir ve kasabası vardır. Söz konusu şehirler çeşitli nedenlerle büyük ilerleme alanlarının dışında kalmıştır. Bu evlerin çoğu isabetli olmayan imar hareketleri yüzünden günden güne bozulmakta eski konumlarını karakteristiklerini gittikçe artan bir hızla kaybetmektedirler. Bu illerimizden biri de Yozgat’tır.8

2- Yozgat İli Tarihi Gelişim ve Coğrafyası

Yozgat İli toprakları İç Anadolu Bölgemizdedir. Kızılırmak’ın İç Anadolu Bölgesinde çizmiş olduğu geniş yay içinde yer alan Bozok Platosu içerisindedir. Yozgat şehir merkezi doğu-batı istikametinde uzanan Kirazlıdere vadisi içerisinde kurulmuştur. Yozgat tarihi evleri bu vadi içerisinde dar bir alana yerleşmiştir.9

İlk çağlardan beri yerleşme alanı olan topraklar üzerinde bulunan Yozgat Şehrinin kuruluşu 16. Yüzyıl başlarına rastlar.10Daha önceleri burada bir köy olduğu söylensede bununla ilgili herhangi bir belge ve kalıntı bulunmamaktadır.11Bölge toprakları tarih çağları boyunca Hititler’in, Frigler’in, Kimmerler’in, Persler’in, İskender, Roma ve Bizans İmparatorluklarının hakimiyetinde kaldı.121071 Malazgirt Zaferinden sonra, Anadolu Selçuklu Devletine tabi Kayseri benliğinin, 1127’den sonra da Danışmend’liler Beyliğinin sınırları içinde kalmıştır.1175’ten sonrada tamamen Anadolu Selçuklularının eline geçmiştir.1243 Kösedağ Savaşından sonrada ilhanlılar’ın kontrolüne giren bölge, Beylikler döneminde Eretna beyliğinin, 1381’den sonra da Kadı Burhanettin devletinin eline geçti.1398’de Yıldırım Beyazıt tarafından Osmanlı topraklarına katıldıysa da 1402 Ankara Savaşından sonra Timur’un kontrolüne girdi.1408 yılında Çelebi Sultan Mehmet tarafından Osmanlı topraklarına yeniden katıldı.13

XVI. yy’ın başından Cumhuriyet döneminin başına kadar, yaygın olarak ‘‘Bozok’’ adıyla tanınan Yozgat, XIX. yy’ın başına kadar Sivas eyaletine bağlı bir sancaktır.14XV. yy’da Yozgat ve komşu bölgelere yerleşen ve Bozok adıyla anılan oymaklar şunlardır. Kızılkocalu, Selmanlu, Ağacalu, Çiceklu, Demircilu, Şambayadı, Söklen, Hisar Beglu, Karalu(karaevliler).Bugünkü Yozgat’ın yerli halkı bu oymakların nesillerinden gelmektedir. Bu bölgede oymak adlarınınbir çok köy ve kasaba hala aynı isimle anılmaktadır.15

Bugünkü Yozgat’ın kuruluşu XVIII. yüzyılın II. yarısına rastlar. Kurucuları Çapanoğlu aşiretidir. Çapanoğulları Oğuz Türklerinin tek aşiretine bağlıdır. Bu aşiret 310 yıl kadar evvel Horasan’dan kalkıp, Erivan-Kars yoluyla Güney Anadolu’ya gelmiş ve Gaziantep-Maraş bölgesinde yerleşmişlerdir. Zamanla çoğalan sürülerine, bu topraklar yetmeyince daha elverişli topraklar aramışlar ve aşiretin başında bulunan Ömer Ağa’nın öncülüğünde İç Anadolu’ya gelerek şimdiki Yozgat şehri ile Yerköy istasyonu arasında bulunan Saray Köyü mevkiinde yerleşmişlerdir.

‘‘Eski Ankara Salnamesi’nde Yozgat’ın ilk temelleri 12.yüzyıl başlarında 1110’da Ömer Cabbar Ağa tarafından atılmış şehir (M. 1737) Kasaba halini almıştır.16

Yozgat XIX. yy’ın ortalarında oldukça büyümüş ve geniş bir bölgeyi içine almıştır. Bu dönemde Bozok Eyaletinin Bozok, Ankara, Kayseri Sancakları bulunmaktadır. Bütün bu uygarlıklara ev sahipliği yapmış olan Yozgat zengin bir kültürel ve tarihi dokuya sahiptir.17

8Nefise YÜKSEL; Geç Dönem Tarihi Yozgat Evlerinde Süslemeler, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 1994), s.49Yozgat 1991 İl Yıllığı s.610İ. Hakkı, UZUNÇARŞILI: Osmanlı Tarihi, Ankara, C. II, 1974, s.27211Faruk SÜMER: Bozok Tarihine Ait Araştırmalar. 1974, Ankara, s.33112Yozgat İlYıllığıı, 1990, s.3413Yılmaz, ÖZTUNA: Büyük Türkiye Tarihi, C.11,İstanbul, 1979, s.22214Necati Fahri, TAŞ: Milli Mücadele Döneminde Yozgat,Ankara,1987 s.115Yozgat İl Yıllığı, 1990, s.3416A. Fevzi, KOÇ. Bütün Yönleriyle Yozgat, Ankara,1988, s.917Yozgat İl Yıllığı, 1991, s.39

335

3- Yozgat Evleri

Yozgat, camii, eyvan-kümbet birleşimi türb, han, hamam gibi tarihi eserlerin yanında sivil mimaride de Anadolu’da ender rastlanan bezeme örneklerini vermektedir. Yozgat evlerinin genel özelliklerine bakacak olursak; diğer Anadolu evleriyle müşterek tarafları tahtaları boyasız, duvarlarının beyaz badanalı olmasıdır. Tahta kendi halinde bırakılmış zamanla koyulaşmıştır. Yozgat’ın eski mimarisine hâkim olan ev tipi, Anadolu’nun alt katları sağır veya alt kat arka cephe sağır, ön cephe ve üstleri çok pencereli karakteristik şehir evidir; buna karşın yerleşim merkezinde 18. yüzyıl sonu ve 19. yüzyıl başında çıkmış bir eğilim olarak zeminli, üç katlı ve iki katlı çok odalı ‘zengin evleri’ inşa edilmiştir. Anadolu ile İstanbul evleri arasında kalan bu evlerde 18. Yüzyıldan sonra batı etkisi görülmeye başladığı, İstanbul evlerinde görülen, dışta balkon pencere, kapı süslemeleri, dolap-yüklük, kapılarda stilize çiçek motiflerinin uygulandığı görülmektedir.

Evlerde birinci kattan sonraki katlar genellikle çıkmalı olup yan cephelere cumbalıdır. Ayrıca ön cephelerde üçgen biçiminde alınlıklar bulunur. Zemin kat kesme taştan, mutfak, kiler, odunluk gibi kullanım alanlarını oluşturur. Evler incelendiğinde, yapıyı oluşturan elemanları, çevresel şartların sağladığı görülmektedir. Birinci ve ikinci katlar planın ana ögesi olan sofa etrafında biçimlenmiş olup, günlük ihtiyaçlara cevap verecek biçimde düşünülmüştür. Odalarda ‘yüklük’ adıyla tabir edilen dolaplar, dolap kapakları ile gizli gusülhane, ocak ve şerbetlik bulunur. Bazı ocakların üst kısmı şerbetlik olarak uygulanmıştır. Geniş sofalarda karşılıklı iki kapı arasına yerleştirilen şerbetlikler işlevsel olup yoğun bezemelidir. Bu düzenleme içinde katları ayıran silmeler ve çıkmaları destekleyen değişik biçimli konsolların üzeri bezemelidir. Kırma çatılı geniş saçakların altı tavan süslemeleri ile kaplanarak iç mekâna uygunluk sağlanmıştır. Tarihi Yozgat evleri geç dönem duvar resimleri ile zengin bir görünüm arz etmektedir, 1877 tarihli Çapanoğlu Camii çevresinde yoğunluk göstermektedir.

Araştırmaya konu olan 13 ev 1994’de incelenmiş. Bu evler süsleme unsurları bakımından ele alınmıştır. İncelenen evlerde süsleme unsuru taşıyan kapı, tavan, şerbetlik, dolap kapağı ve duvardan oluşan 74 örnek tespit edilmiş olup o günün şartlarında 47’si sağlam, 16 tanesi harap durumda iken, 11 tanesinin renkleri solmuştur. Süslemede kullanılan motiflerin bir kısmı orijinal şekillerini kaybetmişlerdir. Bütünüyle yok olmaya başlayan bu kültür varlıklarımız, ilgililerin ilgilenmemelerinden dolayı büyük kısmı zamana yenik düşmüş, günümüze ulaşamamıştır.

4- Geç Dönem Yozgat Evlerinde Tavan, Duvar ve Kapılarda Uygulanan Süsleme Özellikleri

Tarihi Türk evinde ahşap tavanların süsleme açısından önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Tarihi Türk evi odalarında alt kısımlar fonksiyonel içerik taşırken üst kısımlar ve tavanlar ise estetik özellikleri ile öne çıkmaktadır18. Fakat ne yazık ki Tarihi Türk evlerinde ki ahşap tavanlarla ilgili çalışmalar oldukça sınırlı ve bölgesel niteliktedir. Tarihi Türk evi ile ilgili yapılan çalışmalar genellikle evin mimari açıdan incelenmesiyle sınırlı kalmış iç mekândaki süslemeli elemanlarla ilgili detaylı çalışmalar yapılmamıştır. Buna karşın, bazı evler tanıtılırken, tavanların özellikleri ile ilgili bilgiye yer verilmiştir.

Tavanlar, odanın ev içerisindeki önemine göre(başoda) ustanın becerisine ev sahibinin istekleri ve ekonomik gücüne göre farklı şekillerde yapılmışlardır. Genellikle başoda için gösterilen özen ve işçilik doğal olarak küçük odalar için gösterilmemiş olmakla birlikte ailenin ekonomik durumuna göre bazı evlerde iki odasında da süsleme kullanılan evler vardır.

Geç Dönem Tarihi Yozgat evlerinin günümüze kadar sağlıklı bir şekilde ulaşamadığı bir gerçektir. Dış çevre koşulları ve yapı malzemelerinin zamanın yıpratıcı etkilerine karşı yetersizliği geç dönem Yozgat

18Kemal YILDIRIM, M. Lütfi HİDAYETOĞLU,’ Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özelliklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme’ Geleneksel Sanatlar Uluslar Arası Sempozyumu, Bursa, Mayıs 2011

336

evleriyle ilgili bilgilerimizi sınırlamaktadır. En sağlam örnekler İslam dininin mescit, cami ve bunun gibi yapılara verdiği önem sonucu yapılan bakım ve onarımlarla Selçuklu dönemine ait dini yapıların günümüze kadar gelmesini sağlamıştır.199

İncelenen örneklere bakılarak tavanlarda, kapılarda, duvarlarda görülen süsleme özellikleri çıtakari, aplike(ajur), kalem işi, oyma (yüksek kabartma), duvar resimleri olarak beş grupta sınıflandırılabilir. Bu tür tavan bezemelerinde elde edilmek istenen desen ince çıtalar ve bordur tahtaları gibi ahşap parçalar ile yapılır. Düz olan dikdörtgen veya kare planlar üzerine süslemeyi oluşturacak (‘C’ ve ‘S’) kıvrımlar ve ya çıtalar çakılır ya da yapıştırılır. Bu çıtaların kalınlıkları bir buçuk santimetre kadardır. Çıta kenarlarına probil ve ya kordon çakılmış olabilir. Bu tekniğe çubukluda denilmektedir.20Bu teknikte yapılan süslemeler çok yaygın olarak kullanılmaktadır. Ancak süsleme biçimlerinde farklılıklar göze çarpmaktadır. Düz çıtaların baklava dilimi oluşturacak biçimde organize edildiği süsleme şekli en yaygın olarak görülendir.

4- Çıtakari

Yozgat evlerinde çıtakari tavan örneği en sık görülen süsleme örneğidir. Hatice Mühür Evi (Resim No 1-2) bu tekniğin en karakteristik örneklerindendir.

Tavan; dikdörtgen planlı olup boyuna 20 cm eninde tahtaların, araları ajur şeklinde, gülce ve yaprak motiflerinin simetrik bir şekilde dolgulanması ile oluşmuştur. Tavan göbeği 1 m çapında olup, üç bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm; 30 cm çapında bombeli ajurlu bölümdür. Ajurların etrafı gülce motifleri ile sınırlanmıştır. Tavan göbeğindeki geniş alan 60 cm genişliğinde olup, yüzeyi bir ters bir düz koçboynuzu motiflerinin arası, üzüm salkımı ve asma yaprakları ile girift olarak dolgulanmıştır. Tavan göbeği, çıtakari tavana laleye benzer 10 cm kalınlığında motiflerle sabitlenmiştir. Ajurlu lale motiflerinin arası saten ile süslenmiştir. Burada çıtakari tavan örneğinin, tavan göbeği ile zenginleştirildiği örneğin bir benzeri de Safranbolu evlerinde görülmektedir. 1894 yılında incelenen Gökceoğlu bağ evi.21 Bu örnek Üzümlü tavan göbeği olarak isimlendirilmişti.

Resim 1 Hatice Mühür Evi Genel Görünüşü Resim 2 Hatice Mühür evi Çıtakari Tavan Örneği

19Önge, Y. ‘Selçuklularda ve Beyliklerde Ahşap Tavanlar’ Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara 197520 S. H. ELDEM ‘’ Türk Evi Osmanlı Dönemi’’ Türkiye Anıt Çevre Değerlerini Koruma Vakfı, 21YILDIRIM Kemal; M. Lütfi HİDAYETOĞLU;’Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özelliklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme’Geleneksel Sanatlar Uluslar Arası Sempozyumu, Bursa, Mayıs 2011

337

Çıtakari tavan tekniğinin farklı iki örneği de Eryaşarlar Konağı’nın başodası (Resim 3) ve günlük odasıdır (Resim 4). Başodası tavan yüzeyi 20 cm tahtaların 1,5 cm çıtalar ile tavana sabitlenmesinden oluşmuştur. Çıtakari tavan 1m çapında tavan göbeği işle zenginleştirilmiştir. Tavan göbeğinin yüzeyinde üzüm salkımları ve bağ yaprakları kullanılmıştır. Motifleri bakımında Hatice Mühür Evi ile benzer olup kompozisyon bakımından farklıdır. Eryaşarlar Konağı’nın günlük oda tavanı ise tipik çıtakari tavan örneğidir.

Resim 3 Eryaşarlar Konağı Başodası Tavanı Resim 4 Eryaşarlar Konağı Günlük Oda Tavanı

6 Aplike

Belli bir şeklin etrafının bir testere ile kesilerek boşaltılması sonucu elde edilen süsleme elemanlarının bir yüzeye yapıştırılarak ya da çakılarak kullanılmasıdır. Bu tekniğe ajur da denilmektedir. Aplike olarak süslenen tavanların Batı Anadolu olmak üzere Anadolu’nun genelinde yaygın olarak uygulandığı görülmektedir.22 19. yy başı ile tarihlenen Şemsettin Ağa evi tavan aplike tekniğinin kullanıldığı başarılı örneklerden biridir. Bu örnek dikdörtgen tavan iki parçaya bölünmüş olup, tavanın 4/3 ‘ünü kare plan üzerine uygulanan yoğun bezemeli bölüm oluşturmaktadır (Çizim No 1).Dikdörtgen planlı tavan yüzeyi 25 cm’lik bordürle sınırlanmış olup, 5cm lik ince bordürlerin içinde kalan bölüm iki parçaya bölünmüştür. Birinci bölüm kalan kısmı kare form oluşturacak biçimde bir dikdörtgen oluşturmuş ve çıtakari tavan tekniğindedir. Asıl ajurlu ve aplikeli bölüm ise kare formdaki bölümdür (Resim No 5). Bu kısım beş farklı süsleme kuşağının iç içe geçmesi ile oluşmuştur. Birinci bölüm ajurlu bombeli göbektir, bu göbeği aplike gülce motifleri kuşatmıştır. Bu alanın etrafı en geniş süsleme kuşağını oluşturur. Merkezden çıkıp, güneş ışınları şeklinde çıkarak yayılan gülce ve yaprak motiflerinin işlendiği çıtalar, dördüncü ve ince bir süsleme kuşağı olan ‘C’ kıvrımlarla tavana sabitlenmiştir. Daire formunda oluşan geniş tavan yüzeyinin köşelerinde kalan üçgen boşluklar, barok kartuşlarla aplike olarak dolgulanmıştır. En renkli örneklerden biri olan bu tavanda açık pembe, mavi, sarı, yeşil ve açık kahverengi kullanılmıştı

22Kemal YILDIRIM, M. Lütfi HİDAYETOĞLU,’Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özelliklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme’Geleneksel Sanatlar Uluslar Arası Sempozyumu, Bursa, Mayıs 2011

338

Resim 5 Şemsettin Ağa Evi Tavan Süslemesi.

Çizim 1 Şemsettin Ağa evi Başodası Tavan Planı

Bir diğer aplike örneği ise; Şoför Naci Yazıcı evi tavan yüzeyidir (Resim No 6.) Dikdörtgen planlı tavan yüzeyi 30 cm genişliğinde, üç farklı kuşaktan oluşan bordürle sınırlanmış olup, dış kenar ve içteki ince bordürün yüzeyleri geometrik bezemeli geniş bordür bezemesizdir. Yüzeyde 1,5 cm kalınlığında ki çıtaların enine, boyuna ve diyagonal şekilde tavana sabitlenmesi ile sede bir geçme yüzey oluşturmuştur.

Resim 6 Şoför Naci Yazıcı Evi Tavan Süslemesi

7- Kalem işi

18. yy ile tarihlendirilen Paşa’nın evi tavan köşeleri üçgen alınlık şeklinde olup köşeler kalem işi tekniği ile demet çiçekler, lale, gül motifleri ile buket biçiminde işlenmiştir.(Resim No 8) Bu ev kalem işi bezemeleriyle klasik Türk süsleme özelliklerini yansıtmaktadır. Safranbolu da 1899 yılında yapılan Memişoğulları bağ evi ile benzer özellikler taşımaktadırlar.23Yozgat evlerinden Şoför Naci Yazıcı evi Güney cephesi giriş kapısı sağ tarafından iki pencere arası dikdörtgen kartuş biçiminde içi hat bezemeli kalem işi süsleme (Resim No 7) Hatice Mühür evi Güney cephesi giriş kapısı sağ üstte yuvarlak madalyon biçiminde bitkisel motiflerle bezeli örnek ender kalem işi örneklerindendir.(Resim No 8)

23 Heyet ‘Mersin Evleri’ Kültür Bakanlığı Tanıtma Eserleri ; No. 63

339

Resim 7 Şoför Naci Yazıcı Evi Giriş Kapısı Kitabesi Resim 8 Hatice Mühür Evi Giriş Kapısı Kitabesi

8. Kapı Süslemeleri

Geç dönem Yozgat evlerinde evin bütün elemanları süslemelidir. Kapılar Dikdörtgen planlı olup alt ve üst ikişer eşit parçaya ayrılmıştır. Kapı kanadındaki dikdörtgen panolar simetrik biçimde bitkisel, sembolik ve geometrik motiflerle bezenmiştir. Ozanlar Konağı kapı süslemeleri (Çizim No 2,3).

Çizim 2 Ozanlar Konağı Kapı Süslemesi Çizim 3 Ozanlar Konağı Kapı Süslemesi

19. yy ortalarıyla tarihlendirilen Nicamoğlu Konağı kapı süslemeleri de aynı özellikleri göstermektedir. Yüksek kabartma tekniğiyle yapılmış olup sembolik bitkisel geometrik motifler kullanılmıştır. (Çizim No 4) 18. yy ile tarihlendirilen tek ev olan Paşa’nın evinde ise küntekâri tekniğinde yapılmış oda kapıları bulunmaktadır.24

24 Nefise, Yüksel., Geç Dönem Tarihi Yozgat Evleri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1994

340

Çizim No 4 Nizamoğlu Konağı Kapı Süslemesi

9- Duvar Süslemeleri

Geç dönem Yozgat evlerinde kalem işi tekniğinin en belirgin örneklerini çok fazla örnek ile Nizamoğlu Konağı, Paşa’nın Evi, Hatice Mühürevi ve Şoför Naci evi göstermektedir. Nizamoğlu Konağı 19. yy ile tarihlendirilmiş olup tavan kuşağı bitkisel nakışlarla kuru fresko tekniğinde bezenmiştir. Ahşap direkler üzerine gelen kısımlar barok kartuşlar içerisinde saksıdan çıkan çiçek motifleriyle dolgulanmıştır. Sütun başları ise Şukufe tarzını andıran fiyonklu natürmortlarla işlenmiştir.(Resim No 9) Karesteristik barok özellik taşımaktadır. Nizamoğlu’na ait bir başka örnek ise tavan bordürü üzerinde görülen tavuskuşu ve natürmort süslemelerdir. (Resim 10)

Resim 9 Nizamoğlu Konağı Sütun Başı Süslemesi Resim 10 Nizamoğlu Konağı Duvar Süslemesi

341

10. Tavan Resimleri

Geç dönem Yozgat evlerinde önemli süsleme unsuru duvar ve tavan resimleridir. 18. yy sonlarında klasik süsleme anlayışını terk eden Osmanlı mimarisinde duvar resimleri süslemenin yeni temsilcilerinden olmuştur.25Özellikle saray ve konutlarda yaygınlığını koruyan duvar resimleri yalnız İstanbul da değil imparatorluğun birçok yöresinde de sivil ve kamu binalarında yapılmıştır.26 Bu doğrultuda İstanbul da usta ellerden çıkan resimlerin aynı kalitede Yozgat evlerinde de görülmesi tesadüf değildir. Yozgat’ta duvar ve tavan resimleriyle öne çıkan ev ve konaklar 19. yy ile tarihlenen Nizamoğlu Konağı, Hatice Mühür evi, Şoför Naci Yazıcı evi 18. yy ile tarihlenen Paşa’nın evidir. Paşa’nın Evinde başodanın tavanında görülen yaklaşık 3 m çapında ki ajur ve aplike tekniklerinin kullanıldığı tavan göbeğinin köşeleri ahşap üzerine kalem işi tekniği ile yapılmış yarı üslüplaşmış bitkisel motiflerle bezenmiştir.(Resim No 11,12)

Resim 11 Paşanın Evi Tavan Göbeği Resim 12Paşa’nın Evi Tavan Göbeği Köşesi

11. Sonuç ve Öneriler

Türklerin Orta Asya’dan günümüze geliştirerek getirdiği sayısız sanat eserleri örf ve adet izleri, Türk sanat ve kültür tarihinin geçmişi bakımından önem taşır. Bu durumda ev, Türk kültür sanatının en karakteristik unsurlarından biridir.

Türk ev mimarisinin, zengin süsleme unsurları olan örnekleri XVII. yy’dan itibaren izlenebilmektedir. Tarihi Türk evleri uzun süre önem verilmeyen bir konu olmuştur. Bunun sonucu olarak XIX. yy sonuna kadar bu konuda bilimsel araştırmalara rastlanmamıştır.

Sedat Hakkı Eldem ‘Türk Evi’ adlı çalışmasında ahşap tavan, kapı, dolap süslemeleri ile ilgili bilgiler vermiş ve tarihsel süreçte süslemelerin farklılaşmasını çoğunlukla kültür ve sanatın merkezini oluşturan İstanbul’da ki yapılardan Bursa ve Mudanya’daki evlerden örneklerde ele alınmıştır.

Bu değerlendirmeye göre Eldem bilinen en eski tavan süslemelerinin çıtakari tekniğinde olduğunu XVI-XVII yüzyıllara ait çark ve yıldız motifli çıtakari tavan şekillerine Anadolu’nun her yerinde rastlandığını

25Doğan, KUBAN., ‘Barok Mimari İstanbul Ansiklopedisi’, Cilt 2 İstanbul, 1994, s.61-6526Günsel, RENDA., ‘Yenileşme Döneminde Kültür ve Sanat’ Türkler Ansiklopedisi, Cilt 15, Ankara, 2002 s.218, Ruhcan, ARIK; Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988, s.142

342

vurgulamıştır. XVIII. yüzyıla kadar kuvvetli ve zıt renklerin kullanıldığı baroklaşma ile renklerin pastelleştiğini yüzeylerin ince çiçek tasvirleriyle bezendiğini XVIII. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise geleneksel tavan şekillerinin barok tasvirle bezendiğini çıtalı tavanlarında çoğu zaman çift çubuklu olduğunu C ve S kıvrımların kullanıldığını belirtmiştir. XIX. yüzyılda desenlerin aplike meydana getirmeye başladığını çiçekli bezemelerin ön plana çıktığını tavan şekillerinin sadeleştiğini ifade etmiştir.27 Sedat Hakkı Eldem’in araştırmalarında sınıflamanın özellikle İstanbul yapılarında yapıldığı düşünülürse içinde yaşanılan çağların estetik anlayışını eş zamanlı olarak yansıttığı düşünülebilir.

Mimari açıdan değişik plan ve süsleme özelliklerine sahip olan Yozgat evleri henüz süsleme özellikleri açısından ele alınmamıştır.

Son 40-45 yıl içinde köyden şehre göç ve çarpık şehirleşme sonucu bu evler ya terk edilmiş ya da yerlerine Türk mimari ve süslemelerinden yoksun yapılara bırakılmıştır. Bunun sonucu Yozgat sivil mimari örneklerinin süsleme örnekleri de yok olma durumuyla karşı karşıya kalmıştır.

Bu tarihsel sınıflandırma temel alınarak geç dönem tarihi Yozgat evleri incelendiğinde tarihi evler ahşap ve kagir karışımı malzemeden yapılmışlardır. Genellikle zemin kat üzerine iki ve tek katlı olan evler süslemeleri açısından özellik taşımaktadır.

Araştırmaya konu olan ev örneklerinde incelenen süslemelerin geç dönem Osmanlı dönemi süsleme geleneğinden farklı olmadığı anlaşılmıştır. Ev süslemeleri ev sahibinin statüsü ve sosyal konumu ile yakından ilgilidir. Köklü ailelerin ev süslemelerine daha da önem verdiği saptanmıştır. 1994’te incelenen örneklerin bu gün bir tanesi, Yozgat Belediyesi tarafından satın alınmıştır. Restorasyonu yapılması düşünülmektedir (Ozanlar Konağı). Diğerleri büyük oranda tahrip olmuştur. XIX. yüzyıl süslemelerindeki ortak konular bitkisel bezemeler, lale, gül, karanfil olmak üzere karışık çiçekler yapraklar ve dallar, rumi ve hatayilerle yan yana kullanılmışlardır. Vazoda çiçek saksı yıldız gibi ifadeyi güçlendirici konular görülmektedir. XVIII. yüzyılda dönemin natüralist eğilimi yanında, stilize edilmiş motifler geometrik biçimler içinde enine simetrik boyuna simetrik merkezi, serbest ve aralıklı tekrarlar girft ve dolgulu olarak düzenlenmiştir.

XVIII-XIX. yüzyıl süslemeleri bitkisel bezemeler palmet, münhani, rozet, rumi, hatayi, gülce yanında geometrik bezemeler S, C, V kıvrımlar ve sembolik motifler ev bezemelerinde konu olmuştur. Bu konuların bazen ayrı bazen birlikte düzenlenmesi batı sanat anlayışı doğrultusundadır. XIX. yüzyılda çıtakarili ve bitkisel motifli kalem işi tekniği ile yapıldıkları tespit edilen örneklerin zamanın özelliklerini eş anlamlı olarak yansıttığı söylenebilir. XIX. yüzyıla ait Kayseri28 ve Sivas evlerinin29 S, C kıvrımlı çıtakari tavan zeminleri bitkisel motifli ve ajurlu göbekleri ile girift dolgulu, yine XIX. yüzyıl örnekleri bulunan Avanos evlerinin özelliklerini yansıttıkları söylenebilir. XIX. yüzyıl geç dönem Yozgat evlerinde ajur geçmeler arasında saten süslemelerde görülmektedir.30

XIX. yy. sonu dönemin baş ve ortasından farklı örnekler göstermektedir. Malzeme kompozisyon ve renklerde artık tamamen Avrupa etkisinde olan Türk sanatının özelliklerini taşımaktadır. Bu döneme ait bezemelerde XIX. yüzyıl sanat anlayışında insan figürü görülmektedir.

Toplumun kültürel yapısı kültürel kişiliği sanatı hakkında bilgi veren evleri yaşatmak için gerekli önlemlerin alınması yoluna gidilmelidir. Bu nedenle ilgilileri aydınlatarak araştırmaların çoğaltılmasına destek verilmelidir.

27M. A. ESMER., ‘Avanos’un eski Türk evleri ‘ Kültür Bakanlığı Yayın Sanat Tarihi Dizisi No:18, Ankara 191828V. İMAMOĞLU., ‘Geleneksel Kayseri Evleri’ Halk Bankası Kültür Yayınları, 199229B. BİLGET., ‘Sivas Evleri’ Kültür Bakanlığı Tanıtma Eserleri No: 45 İstanbul, 194530Nefise, YÜKSEL., Geç Dönem Yozgat Evleri (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 1994

343

Bu gün ayakta kalan eserler araştırmalar göz önünde bulundurularak aslına uygun bir biçimde restore edilmeli, turizmin hizmetine sunulmalıdır. Böylece geçmişle günümüz ve gelecek arasında bir köprü olan bu sanat ve kültür hazinelerimiz yaşatılarak Türk süsleme, sanatının, kültürünün evrensel boyutlar kazanmasına olumlu katkılar sağlayacaktır.

11. Müzakere

Katılımcı: Nefise Hanım, ben Yozgat evlerini gezdim ama iki örnek gözümden kaçmış. Paşa Konağı ve Şemseddin Ağa evi ile birebir benzeyen Başçavuş Camii’dir. Bir de görsellerinizi artırırsanız daha iyi olur.

Öğr. Gör. Nefise YÜKSEL: Hocam, çok örneğim var ama zaman kısıtlıydı.

12. Kaynakça

ANONİM; Heyet ‘Mersin Evleri’ Kültür Bakanlığı Tanıtma Eserleri; No. 63

ANONİM; Yozgat İl Yıllığı – 1990 S.34

ARIK Ruhcan; Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara 1988

ARSEVEN Celal Esat; ‘ Ev’ maddesi Sanat Ansiklopedisi, İstanbul Milli Eğitim Basımevi, C.1, 1950

ARSEVEN Celal Esat; Türk Sanatı Tarihi, İstanbul Milli Eğitim Basımevi, 1970

BİLGET B.; ‘Sivas Evleri’ Kültür Bakanlığı Tanıtma Eserleri No: 45 İstanbul, 1945

ELDEM S. H. ‘’ Türk Evi Osmanlı Dönemi’’ Türkiye Anıt Çevre Değerlerini Koruma Vakfı,

ELDEM Sedat Hakkı;. Türk Mimari Eserleri, Yapı Kredi Bankası Kültür Hizmeti, Binbir Direk Matbaacılık Sanayii A.Ş. Yayıncılık, 1985

ESMER M. A.; ‘Avanos’un eski Türk evleri ‘ Kültür Bakanlığı Yayın Sanat Tarihi Dizisi No:18, Ankara 1918

İMAMOĞLU. V.; ‘Geleneksel Kayseri Evleri’ Halk Bankası Kültür Yayınları,1992

KARPUZ Haşim; Türk İslam Mimarisinde Erzurum Evleri, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984

KOÇ A. Fevzİ; Bütün Yönleriyle Yozgat, Ankara,1988

KUBAN Doğan; ‘Barok Mimari İstanbul Ansiklopedisi’, Cilt 2 İstanbul, 1994

ONUK Taciser; ‘Osmanlı Dönemi. Çadır Süslemeleri’, (Yayınlanmamış Doktora Tezi Ankara Üniversitesi, 1990

ÖNGE Y. ‘Selçuklularda ve Beyliklerde Ahşap Tavanlar’ Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara 1975

ÖZTUNA Yılmaz,:Büyük Türkiye Tarihi, 11. Cilt, Ötüken Yayınevi, İstanbul, 1983

RENDA Günsel; ‘Yenileşme Döneminde Kültür ve Sanat’ Türkler Ansiklopedisi, Cilt 15, Ankara, 2002

SÜMER Faruk,: Bozok Tarihine Ait Araştırmalar. 1974, Ankara

TAŞ Necati Fahri: Milli Mücadele Döneminde Yozgat, Ankara,1987

344

UZUNÇARŞILI İ. Hakkı,: Osmanlı tarihi, Ankara, C. II , 1974

YILDIRIM Kemal; M. Lütfi HİDAYETOĞLU; ‘Geleneksel Türk Evi Ahşap Tavan Süsleme Özelliklerinin ve Yapım Tekniklerinin Çeşitliliği Üzerine Bir İnceleme’,Geleneksel Sanatlar Uluslar Arası Sempozyumu, Bursa, Mayıs 2011

YÜKSELNefise; Geç Dönem Tarihi Yozgat Evleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara, 1994

RESİM LİSTESİ

Resim 1 Hatice Mühür Evi Genel Görünüşü (Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 2 Hatice Mühür evi Çıtakari Tavan Örneği(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 3 Eryaşarlar Konağı Başodası Tavanı (Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 4 Eryaşarlar Konağı Günlük Oda Tavanı (Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 5 Şemsettin Ağa Evi Tavan Süslemesi(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 6 Şoför Naci Yazıcı Evi Tavan Süslemesi(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 7 Şoför Naci Yazıcı Evi Giriş Kapısı Kitabesi (Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 8 Hatice Mühür Evi Giriş Kapısı Kitabesi(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 9 Nizamoğlu Konağı Sütun Başı Süslemesi (Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 10 Nizamoğlu Konağı Duvar Süslemesi(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 11 Paşanın Evi Tavan Göbeği(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

Resim 12Paşa’nın Evi Tavan Göbeği Köşesi(Nefise Yüksel Arşivine Aittir)

ÇİZİM LİSTESİ

Çizim 1 Şemsettin Ağa Evi Başodası Tavanı

Çizim 2 Ozanlar Konağı Kapı Süslemesi

Çizim 3 Ozanlar Konağı Kapı Süslemesi

Çizim 4 Nizamoğlu Konağı Kapı Süslemesi