. ® ~artın ?niversitesi Yayınlan No: 23

Islami Ilimler Fakültesi Yayın No: 01 .

GEÇMİŞTEN GELECEGE A.

AHLAK

Editör Doç. Dr. Asif~ Ünal

Bartın-2015

~ MİLLİ AHLAKIN OLUŞMASINDA "AİLE

FELSEFESİ"NİN RÖLÜ

Doç. Dr. Faile ELEKBEROV*

Anahtar kelimeler: Milli Ahlak, "Aile felsefesi", Milli deger, Şereflilik, İnamlılık, Bireyin ahlfila, Aile ahlfila;-İnanclılık

Milli ahlak herhangi toplumun özel degerleridir ve onu ortadan kaldırmak işin en güclü silah din veyahut da ideoloji felsefi alanlardır. Mesala, ingiliz-amerikan pragmatizmi bir kaç uluslann heyatzna basla yaparak onların milli ahlaki. degerlerini degiştirmişdir. Bu daha çok bireyin özgürlüyü, demokrasi,· insan hak/darı vs. anlamlar altında gerçekleş dirilir.

Milli ahlak öyle bir sistemdir, kuruluşdur ki onu tesadüfi aradan kaldırmak mümkün deyildir. Milli ahlakı yok etmek için öneamli vasitalardan biri, belki de birincisi "aile felsefesi"nin pozulmasıdır. Aslında her bir milletin ruhunun temelinde aile ve aileler dayanır. Aile felsefesi yokdursa, millat, milli ruh dünden yokdur. Ola biler ki, burada "aile felsefesi" kavramı acaib görünsün. Ancak "Aile felefesi" yokdursa, toplumq kazanılacak birey, insan da olamaz. Birey ise aile de dünyaya gelir. Aile de milletin sütunudur. Baba ve ana ise ailenin temelidir. Nineler ve dede Zer de ailenin ahlaki-menevi örnekleridir.

Demeli, aile baba, ana, cocuk, nine va dededen ibaret güclü, amma küçük bir milli ruh birligdir. Bu milli ruh birligini bir arada tutan aile töreleridir. Yani tüm aile üyeleri zorunlu olaraa emel etmeli olduklan yazılmamış kayda-kanunlardır. Bu törelere göre, her bir aile üyesi kendi funksiyasznı bilmeli ve ona emel etmelidir. Aile daima ve ebedi olarak bir sistemin içinde olmalıdır. Zaman-zaman aile içinde belli ahlaki deyzşiklikler baş vere biler. Amma istanilen ahlaki deyişiklik, reform ailenin genel mahiyyetine, temel prinsiplerine zarar vennemli. Aile daima ana prinisplerine sadık kalmalı, ne olursa-olsun onlardan imtina etmemelidir· (Avesta, Dede Korkut, Kurani-Kerim,

Azerbaycan Milli İlµnler Akademisi Felsefe ve Hukuk Enstitüsü (Felsefe ve Sosyal Fikir Tarihi), faikalekperov@mail.ru

- 91 -

MFarabi, Ibn Haldun, YBalasakunlu, C.Rumi, C.Lokk, E.Durklıeym, ME.Resulzade, A. Comte, Z. Göka.lp, A.Ağaoğlu, C.Meriç, F.Fukuyama, F.Nisşe, E. Güngör, A. Toynbe veb.).

Kaanımızca, ailenin esas ahlaki prinsipleri bütövlük, yekdillik, şereflilik, inamlılık, inanclılıkdır. Biitövlük ailenin başlıca ahlaki sütunudur. Neyin pahasına olursa-olsun aile dağılmamalıdır. Ailenin şerefini tapdalayan istenilan üyenin baraeti yokdur, o hakk etdiyi cezanı kayd-şertsiz çekmelidir. Yekdillik aile üzvlarinin önemli mekamlarda ortak nökteden çıkış eylemesidir. Herhangi aile üyesi çıkanlan ortak karara uymalıdır. Şereflilik ailenin iizüdür. Bu üzii deyişdirmek, ona başka bir reng katmak kati yasakdır. İnamlılık ailede karşılıklı etibardır. Aile üzvleri birbirlerine niinasibetde inamsızılığa yol vennemeli, eger lıerhangı şüphe tohumları varsa onu filizlenmeye koymamalıdır. İnanclılık Aile üyelerinin tapındıkları dregerleri menimsemeleri ve idrak etmeleridir. Korkorane inancın evveli olmadığı gibi, sonuçu da yokdur. İnanc ilk olarak, Tanrıya tapınmakdır. Tanrısını idrak . eden, yahut daı anlamağa çalışan,

milletini ve vatanını da sevmek iktidarında olacakdır. Bütün bunlar Türk aila sisteminin tamallaridir. Bı{nlar olmadan

aila sisten:zindan bahs etnıak manasızdır. Biz, bu dayar/ad ,«Kitabi­Dada Qorqud;>da da görürük. Burada Türklarilı düşünca tarzi, Türkün dü,nyagörüşünü, Türk töralari, Türk aila axlaqı, Tiirklarda çıila-ölvad münasibatlari vas öz aksini tapmışdzr. -«Kitabi-Dada Qorqud»dakı boylar türkfarin, o cumfadan Azarbayc~ türkfarinin Aila uygarlığını öyranriıak baxımından çox önaml~dir. Çünki «Kitab»da yerli va galma turk. boylan, oğuzların yaşadığı cografiya, «iç» va «dış» oğuzların münasibatlari yanaşı, oğuzların dini etiqad; inam ya axlaq nonnalarından bahs olun"ur. Türkün Tanrıya olan inamı va ailasina baglılığı tamd.ır1 . Bu, har şeydan önca, türkfarin indi ya qadar şüurlannda yaşatd~qlan <<Ana haqqı - Tanrı baqqı», «Tanrı haqqı», «Göy haqqı», «Ay haqqrn, «Od haqqrn, «Ücaq haqqı», «Su haqqrn, «Toıpaq haqqrn, «Yer haqqrn, «Günaş baqqrn anlayışları, elaca da ailada ataya, ağsaqqala sonsuz hörmat, aila törasi, el törasi inamlanyla sıx şakilda bağlıdır. Dada Qorqud bütün Türk ailalariniıı yol göstarnnidir. Bütün Türk ailalarinda Dada Qorqud~ hörmat va sevgi eynidir V<} dayişmazdir.

Dad<} Qorquda göra, har bir aifa bir ocaqdır . . Bir ocağı sönmasi aUanin dagılması demak~ir. Bu anlamda aila va ocaq bir tamdır. Ocagın ruhu ailanin ruhudur. Aifanin ruhunu mühaf!za · edan . isa Tanrıdır. Tanrı ist<}mas<} na bir ocaq sönar, ıia da bir aifa dağılar. Ocaq

1 Kitabi-Dada Qorqud. 8sil va sadal::ışdirilmiş matnlar. Bala, «Öndar oaşriyyatı», 2004,s.264

-92-

sözündan yaranan otaq anlayışı ham evin, ham da ocağun ruhudur. Bu manada türklar, o cümfadan Azarbaycan türklari indinin özünda da ocaq ruhuna, yani ocağa suyun tökülmasini günah sayırlar. Çünki ocaq ruhunu söndürmak, eyni zamanda evin, otağın ruhunun söndürül­masi, yani ailanin dağıla bilacayi demakdir. Demali, bu zaman ocağa su tökmayin günah olması anlayışı odun müqaddasliyi ifa bağlı

deyildir. Burada vacib · olan evini, aifasini ocaq kimi başa düşan türklarin onun dağılmasını angallamakdir. Bir sözfa, türklar odu deyil, ocaq-aila ruhunu, aila bütövlüyünü müqaddas saymışlar va indi da befadir.

Qadim dövrlarda olduğu kimi, bu günda Türk mi/lalinin etnik kimliyi, dini kimliyi, adabiyyatı, tarixi, madaniyyati, axlaqı, adat­ananalari ilk növbada ailadan baş/ayır. Aila maktabi uşaqlar üçün kimlik, tarix va madaniyyat maktabidir. Aila maktabi bir növ mil/atin şah damarıdır. Aila maktabini önamsamayib uşaqlannı yalnız döv/at maktablarinin, yaxud da camiyyat "maktablari "nin ixtiyarına buraxanlar ehtiyatlı olmalıdırlar. Xüsusila, camiyyat "maktablari "na daha çox hassas yanaşılmalıdır.

Manca, arzu olunan hal aila maktabi ifa döv/at maktablarinin prinisiplarinin üst-üs ta düşmasidr. Yani aila va ·döv/at galacak vatandaşın hansı şakildo forma/aşması masalasinda ortaq nöqtadan çıxış edarsa natica da yaxşı olacaqdır. Ancaq aila bir, dövlat başqa şey istayirsa bu zaman asas zarba millata dayacakdir. Amma burada an tahliikalisi odur ki, aila va döv/at galacak vatandaşın milli dayar/ardan uzaq, yalnız maddlyyatı . düşünacak şakilda formalaşmasına razı olmasıdır. Demali, 1-ci hal arzuolunan, 2-ci hal arzuolunmayan, ancaq ümidlarin bitmadiyi durum; 3-cü hal isa arzuolunmazdır. Çünki 3-cü halda mil/at, din, vatan, axlaq, şaraf arxa plana keçir, önda isa fardin "azadlığı '', "xoşbaxtliyi" va "karyera "sı dayanır. Bunun an bariz örnayi Qarbda fardin azadlığının camiyyatin maraqlanndan üstün tutulmasıdır. Müsalman Şarqinda aila, tayfa, xalq, mil/at, ümmat mühüm yer tutduğu halda, Qarbda ferdin azadlığı - liberalizm öna çakildi. 8.Qaşamoğlunun fikrinca, fardin manafelarini camiyyatin manafelarindan üstün tutan liberalizm aslinda bütün Şarq dayarlar sisteminin aksina, aleyhina olan bir talimdir2.

Bas, neca oldu ki, Şarq dayarlar sisteminin farkib hissasi olan Türk uygarlığının tamal daşı olan aila falsafasi çökdü va onu Qarbin ingilis-amerikan-yahudi sistemi avaz etmaya başladı?

Bizca, bunun asası Türk törasina asaslanan Türk aifa ulaqı­

Türk alla uygarlığının XVIII asrdan etibaran avvalca A vropa

2 Qaşamoğlu 8hmad. Ş;ırq .va Qarb madaniyyati. http://www. uluturk. info/new/menu/441/

- 93 -

ölkalarinda, daha sonra Osmanlı, Çar Rusiyasında tanqidiyla qoyuldu. Özallikfa, türklarin böyük imperiyası olan Osmanlıda Türk aifa axlaqının aşağlayıcı bir duruma gatirilmasi tasadüfi olmadı. Bela ki, Osmanlının qeyri-türk ahalisinin Türk madaniyyatina, Türk axlaqına, Türk töralarina yuxandan aşağı baxması, vahşi adatlar kimi qalama vermasi, hatta türkfarin arasında irali getmak fikrinda olanları özlari kimi düşünmaya vadar etmalari sistemli şakilda hayata keçirildi. İngilis-amerikan-yahudi sisteminin Türk toplumunun şüuruna yeridilmasi onunla naticalandi ki, «yeni türklarn, yaxud da «ganc türklarn meydana çıxdı. Onlarda bir çox milli-dini masalalara mütaraqqi ruhlu türklük va İslamlıqdan daha çox Qarb ideyalan ifa bax.mağa başladılar. Bütün bunlar, birmanalı şakilda türklüyü yenidan «kaşf» edan avropalıların "amayi"nin va amallarinin naticasi idi.

Rusiya türklarinin axlaq va tarix şüur baxımından milli şüur saviyyasi Osmanlı türklarindan çox da farqlanmirdi. Çünki çar Rusiyasında da türk axlaqı Osmanlıda olduğu kimi, gerilik, vahişilik kimi taqdim olunur, çıxış yolunu yalnız . Rusiya va A vropa (ümumilikda Xristian madaniyyati) madaniyyati ifa bağlı olunması vurğulanrıdı. Çar Rusiyasının bu cür siyasati naticasinda türksoylu xalqlar, o cümladan Azarbaycan türk aydınlan arasında da Türkün milli axlaq sistemina manfi münasibatlar baslayanlar ortaya çıxdı.

Deİnali, 100-150 il bundan avval .Qarbin birbaşa aliyla Türk toplumlarında aila sisteminin-Töranin siiratla dagılması prosesina başlamnzşıdr. Çünki son iki asra qadar Türk aila sistemi - Türk törasi pis-yaxşz var idi. Şiibhasiz, Tiirk törasinin, Türk aila sisteminin zarba altında qalmasında qarblaşmak ideyasz çox miilıiim rol oynadı. Bela ki, qarblaşmayi Türk-İslam dünyasının xilası kil~i göran bir çox Türk aydınlan (Bli Suavi, M.F.A:xımdzada, a.Ağaoglıı vab.) nainki Qarbin texnologi.yasz va ebnini, onun bütün sisteminin manimsanilmasinin zaruri/iyini irali sürürdülar. Bu cür diişiincaya qarşı olan digar Türk aydınlan (H.Zardabi, Z.Gökalp, MB.Rasulzada, B.Hiiseynzada va b.) isa hesab edirdilar ki, Qarbin yalnız elm va texnologi.yasını öyranarak, onların axlaq va adat-ananalarindan uzaq dıırmaq lazımdır.

Tasadüfi deyil ki, M.F.Axundzadanin qahramanlan madaniyyat öyranmak üçün Fransaya-P.arisa · getmak istayirdi. Axundzada bir tarafdan komediyalarında milli va dini adat-ananalari tanqid edir, digar tarafdan nicat yolunu Qarb-Avropa-Rus madaniyyatini manimsamakda görürdü. Maraqİıdır ki, bunun bir o qadar .da mantiqli olmadığını Axundzada da yaxşı anlayır va özüna haqq qazandınnağa çalışırdı. O, yazırdı: «Bu asarlarda manim müsalman camaatı arasında mövcud olan bazi xoşagalmaz adatlara va ananalara qarşı istehza yolu ila etirazımı göranlar, bu etirazı manim taassübsüzlüyüma va xalqıma

-94-

qarşı mahabbatimin olmamasına yazmasınlar garak! Çünk.i bu etirazlardan maqsadim ibrat darsi vermakdir ki, başqalan bu kimi pis adatlardan çakinsinlar!».3

Amma özüna haqq qazandınnaq mantiqindan asılı olmayaraq bu bir gerçak idi ki, bir növ Axundzada ham Qarb madaniyyatindan va filosoflanndan tasirlanarnk, ham da çar Rusiyasının ideoloqlannın va masonların tasiri altnida «inqilabçı» olmaq qaranna galmişdi. <<İnqilabçı»nın yaratdığı ahrazlar (Hacı Qara, Davriş Mastali şah, Xırs Quldurbasan va b.) camiyyatin şüurunda özünüaşağılama kompleksinin yaranmasına sabah oldu. Malum oldu ki, Azarbaycan Türk camiyyatinda

· demak olar ki, insanların aksariyyati avam, nadan, · hiylagar, boşboğaz, yalançı, xasis va sair kimi xüsusiyyatfarn malikdir. Guya, bunun da asas günahkarı İslam dini va milli adat-ananalardir. Hamin aşağılayıcı tiplarin va obrazlann şüurlanmıza yeridilmasi Türk axlaq sisteminin daılmasında mühüm rol oynadı. Üst~lik, bu «inqilabçılığmn son naticasi - idi ki, Axundzada <<l<amalüdövfo maktublaromı yazdı va orada asasan İslam dinini, müayyan qadar da Türk adat-::ın::ın::ılarini mnqid etdi.4

Üstalik, 1870-ci ilkırd::ı Azgrbaycan Türkfarindan Hasan bay Zardabinin «8kinçi» qazetinda Qarb-Avropasistemiyla deyil, milli va dini d::ıyarfarimiza uygun olaraq elm öyrnnmak, aila falsafasini formalaşdınnaq va dünyavi maktablarin açılması ifa bağlı tez-tez saslandirdiyi fikirlar Axundzada tarafından birmanalı qarşılan­mamışdı. Axundzada bu mas::ıfo ifa bağlı yazırdı ki, Z::ırdabinin bu fikirlarindan bir natica hasil olmayacaq: «San har qazetinda biz müsalman tayfasına elmin Jazilatini va sam::ırasini zikr edib, hiza hey tgklif edirs::ın elm öyranin, elm öyranin! ... Biza de görak, elmi harada öyrnnak va kimdan öyrnnak va hansı dilda öyranak. agar şaharlarda öyran::ık makmbxanalar yoxdur. agar külli-ş::ıhar xalqı padşahlıq

m::ıkt::ıbxanalarda oxusalar, yer tapılmaz. Dey::ıc::ıksan ki, özümüz şaharlarda makt::ıbxanalar bina ·edak. Çox yaxşı. Hansı bacanqla, iqtidarla? B::ırfarz ki, etdik, mü::ıllimfari haradan alaq? Türki va farsi va ::ırabi dillarda bfüm müallim yoxdur va bu dillard::ı elm kitablan yoxdur». 5

Axundzadanin bu fi.kirlari ifa razılaşmayan Zardabi ona · cavab olaraq yazırdı: «Slhaqq bizim zamanada elmsiz qalan millat mürür ila puç olmağı malum va aşkardır. 8gar elm tahsil etmak üçün istita::ıt, ittifaq, v::ısila garak imiş va bunların · heç birisi biz müsalman tayfasında yox imiş va ola bilmaz imiş, bela da sizin kağız bazi elm tahsil edanlarin sözünü tasdiq edir ki, deyirlar galacakda müsalman

3 Axundzad:ı Min3 F:ıt:ıli. 8s:ırfari. Üç cildd:ı. ill cild. Bakı: «Ş:ırq-Q:ırb», 2005, s. 56 4 Axundzad:ı M.F. ôs:ırl:ıri. Üç cildd:ı. Il cild. B: 2005, s.20-21 s Axundzad:ı Mina F:ıt:ıli. 8s:ırl:ıri. Üç cildd:ı. ill cild. Bakı: «Ş:ırq-Q:ırb», 2005, s. 205

- 95 -

nrilfati daxi ziyada bisamara olacaq ... avvalinci cavabımda arz ediram ki, iş haqiqat bela deyil. Elm tahsil elamak biz Qafqaz müsalmanlan üçün ela düşvar deyil ki, siz buyurursunuZ» 6• Zardabi Axundzadaya bildirmak istayir ki, bu gün Qafqaz müsalmanlannın elm öyranib, yeni maktablar açmaqdan başqa çarasi yoxdur va müsalmanlar arasında ittifaqın olmamasına sabah isa elmsizlikdandir. O yazır: «Biza ki, göydan kömak galmayacak, agar bisamara olmaqdan özümüzü mühafiza etmak istayirik, qaflatda olmaq na lazım. Yaqin deyacaksiniz ki, ittifaqımız yoxdur, sünni, şia sözü buna manea olur. 8zizim, bizim zamanada va bizim vilayatimizda sünni, şia sözü malız anlamaz ağzında qalıb. Manim dostum, halva demak ifa ağız şirin· olmaz, siz da manim kimi baldırınızı çırmalayıb meydana daxil olun ki, balka zikr olan xayal amala galsin, yoxsa doğru deyirsiniz ki, bir gül ila bahar olmaz» 7• Biza ela galir ki, Zardabi bu fikirlarinda 'daha çox haqlı idi.

Hamin dövrda Moskvada tahsil alan Nacaf bay Vazirov da Qarb ideyallarmm tasiri altında· Türk-Müsalıi:ıan dünyasının geriliyina sabab kimi milli va dini adat-ananalari, ata-baba yolunu görmüşdü. O yazırdı: <<lfardam tanha oturub fikir ediram: xudavanda, bizim ax.ınmız neca olacaq? Ağlımız ata-baba ağlı, getdiyimiz ata::baba yolu, heç bir · dayişiklik yoxdur ... Bas biz haçan öz dardimizin alacmın dalıycaii olub, uşaqlarımıza elm öyradacayik?».8. N.Vazirova göra, A vropa alimlarindan Bokl va Dreper A vropa xalqlarmın elm va ağluın;ı· bu saviyyaya çatmağınıh tarixini yazıblar va bundan ötrü da alfarinin altında kitablan olmuşdu . .Aııcaq müsalmanların ata-babalan övladlarına müsbat manada bela bir irs qoymamışlar: «Galacakda bizim taraqqi etmak tarixini yazan indiki zamanaya baxanda maattal qalacaqdır ki, na yazsın? .... Bizlarda kitab inşa edan yoxdur. Kitab avazina hacv inşa edirik. Va hacvlarinriz ham tannzül edir».9

N.Vazirov maktablarda müsalman uşaqlarına dar~ keçilan kitablardan da narazı idi. O hesab edirdi ki, «Leyli-Macnum>, «Yusif-Züleyxa» kimi eşq afsanalari, elaca da Hafiz, Sadi va b. şairlarin asarlari uşaq kitabı deyildir. Bunların avazina coğrafi.ya, tarix elmi keçilsa daha yaxşı olar. N .V azirova göm, bunun üçün isa uşaqlara Qarbda olduğu kimi, dünyavi el.mkır öyradan yeni maktablara va kitablara ehtiyac var.

Demali, 18-19-cu yüzilliklarda Türk uygarlığının tanazüllündan sui-istifada edan qüvvalar onıni yerina Qarb-Avropa maçlaniyyatini

6 Z:ırdabi H. 6kinçi. 1875-1877. Tam matni. Balo, 2005, s. 331 7 Zardabi H. 6kinçi. 1875-1877. Tam m:ıtni. Balo, 2005, s. 332

Vazirov N. 6s:ırl:ıri. Balo, Ş:ırq-Q:ırb, 2005, s. 412 9 V:ızirov N. 6s:ırl:ıri. Bakı, Ş:ırq-Q:ırb, 2005, s. 412

-96-

t::ıbliğ etınişl::ır. Eyni zamanda, bir sıra ti.irk aydınlarını da müasirl::ış­m::ık adı altında öz sıralarına c::ılb ed::ı bilmişlar.

Bütün hallarda Qarblaşmaya az va ya çox meyil edanlarin üstünlüyü onunla naticalandi ki, 20. asrin awallarinda Türk toplumlarında aila dayarlari sistemi dağılmağa başladı. Artzq har bir Türk ailasinda rusparastlar, qarbparastlar meydana çıxdı. Bunun bariz örnayidir ki, 20. asrin ~wallarinda Az::ırbaycan Türk aydınlarından C::ılil M::ımm::ıdquluzad::ı <<Anamın kitabrn (1920) pyesind::ı bir aifanin üç oğul övladmm üç farqli dünyagöürş::ı sahih olmasını facia kimi q::ıfam::ı vermişdi. O, Azarbaycan ti.irk ail::ısind::ı böyümüş üç qardaşın Rusiya, İran v::ı Osmanlı Türkiy::ısi t::ırbiy::ısi altında milli kökfarind::ın, milli ad::ıt-::ın::ın::ıfarind::ın, milli dilind::ın uzaq düşm::ısinin, y::ıni

rusp::ırnst, iranp::ırnst v::ı osmanlıp::ırnst olmalarının s::ıb::ıbfarini göst::ırm::ıy::ı çalışmışdır. Maraqlıdır ki, qardaşlar milli köklarind::ın uzaq düşs::ıl::ır d::ı, çar senzoru onları min il yuxuda olan camaatı hökum::ıt ::ıleyhin::ı birlaşidirb, müst::ıqil Az::ırbaycan hökum::ıti ::ım::ıl::ı gatirm::ıkd::ı şübh::ıli bilir10

. 8s::ırin sonunda Gülbaharın qardaşlarının Rusiya, İran v::ı Osmanlıya aid kitablarını yandıraraq, «anamın kitabı» - «milli kitabı» saxlamasmda milli özünüdark::ı, Türk d::ıy::ırl::ırin::ı, Türk törnl::ırin::ı qayıdışa bir çağrış var. 11 ·

Az::ırbaycan Türk aydınlarından 8hmad bay Ağaoglu "Qarb"i ham texnoloji, ham da madaniyyat baxımından manimsamayi vacib saymaqla yanaşı, bunun Türk-İslô.m ruhuna zan·ar vermayacayina inanırdı. O, 1919-1920-ci ill::ırd::ı Maltada sürgünd::ı olark::ın q::ıl::ım::ı

aldığı «Üç m::ıd::ıniyyat>> kit!lbında üç farqli-İslfun, Avropa v::ı Budda­Br::ıbm::ın m::ıdaniyy::ıtlarinin müqayisasini aparmış, bununla da müsalman-ti.irk dünyasının c::ıhal::ıtd::ın va ::ısar::ıtd::ın qurtulmağının

yollarını göst::ırm::ıy::ı çalışmışdır. O hesab edirdi ki, hansı xalqlar madaniyy::ıtin bütün sah::ıl::ırinda inkişafa nail olublarsa, dig::ır m::ıd::ıniyy::ıfa sahih milfatl::ır üz::ırind::ı hökmran v::ıziyy::ıt::ı g::ılmişl::ır.

Onun fi.krinc::ı, hazırda A:vropa-Q::ırb m::ıdaniyy::ıti malız bel::ı bir qalib mövqey::ı çatmış, İslam va Budda-Brnbm::ın mad::ıniyyatlari is::ı mağlub duruma düşmüşl::ır: «Y enilm::ı iki cürdür: maddi v::ı m::ın::ıvi. Maddi yenilm::ı o q::ıd::ır açıqdır ki, artıq z::ınn edir::ım hamımızın beynimiz::ı qad::ır girdi. Y enilmanin bu qismi bu gün deyil, üç yüz ild::ın b::ıri başlamışdır. İslam c::ımiyy::ıtl::ıri bir-birinin ardınca v::ı gurultulu bir t::ırzd::ı yıxılmaqda v::ı mahv olmaqdadır. Bir çox bağımsız-müst::ıqil İslam hökum::ıtl::ırindan t~k bir dan::ısi bu gün özünü qoruya bilmadi. İslamiyy::ıtin son sağlam qalası olan Osmanlılıq da bugünkü p::ırişan balına düşdü. Artıq .bu q::ıd::ır yıxılma inkar olunacaq kimi deyildir.

10 Mammadquluzada Calil. 8sarlari. IV cildda, I cild. Bakı, «Öndarn, 2004, s.462 11 Mammadquluzada Calil. esarlari. IV cildda, I cild. Balo, «Öndarn, 2004, s.475

- 97 -

Bütün bu parişanlıqlar, bu yıx.ılmalar, şübhasiz Qdrb mdddııiyydti ila olan mücadilaııin doğrudan-doğruya sonucu dun> 12

•

e.Ağaoğluya göm, İslam vd Budda-Brhdmdn mdddııiyydti mdn:;,vi baxımdan da Qdrb mad:;,ııiyydtind yeııilarnk, onun şaxsiyydt va öz:;,llikfariııi q:;,bul vd iraddsind tabe olmaq mdcburiyydtindd qalmışlar. Müsdlmanların vd buddistldrin bütün sahdldrdd avropahlan taqlida başladıqlarını irdli sürnn 8.Ağaoğlunun fikrine:;), bununla da müsalman ölhldrinda qadim dn:;,nafarn dayanan mühafizakarlarla A vropa m:;,d:;)niyyati tdrnfdarları çarpışmağa, ölüm-dirim mücadifasi aparmağa başladılar. Ağaoğlu yazrr: <<Bir t:;>rnf dskiııi, dndndııi qorumağa çalışrr, o biri tdrdf İS:) bu mühafiz<).karlığın ölüm demdk olduğunu tdqdir edarnk, A vropa mdddııiyyatiııi almaq saydsindd varlığını davam etdirmdyd çabalayrr. Hdyatın har günkü tdcrübdldri, olayları · bu ikinci carnyana haqq vermdkdddir. A vrcipa madaııiyydtindan qorunmaq istdydn bütün cdmiyydtldrin vd özdllikld İslam maddniyydtind mdnsub olanların hdr gün ilikdııib getmdkdd olduqlarını görürük ... Sel kimi- axıb gdldn vd qarşısında öz tüıiinddn angdlldr görmdydn Avropa m:;,ddniyydti hdr şeyi sürükldyib götürür. Bu halda tdk çard yend o maddııiyydtd isiııişmdk, onu qdbul etmakdir» 13

• ,

Ağaoğlu qeyd edirdi ki, A vropa mdddııiyydtiııi qdbul eddnldr arasında fikir ayrılığı vardrr. Bdzildri mdddniyydti elm V:;) fannd bağlayaraq, A vropa mdddniyydtiııin süzgdcddn keçirilmdsiııi V:;) onun yalnız bu· tarnfiniıı qdbul edilmasibi irali sürdfil<l:dri halda, başqaları Qdrb madaniyyatiııin tam şdkildd ffi:;).Iiİmsdnilm~sinin tarnfdarıdrrlar. Sonuncuların filcri ifa hdmrny olan Ağaoğlu yazırdı ki, bir madaııiyy:;,t zilmr:;)Sİ bölünmaz bir bü~dür, parçalanmaz, SÜZg:;)Cd:;)Il keçrila bilmaz: «Qalioiyyat v:;, üstÜnlüyü qazanan onun bütünüdür. Y oxsa ayn-ayrı filan v:;, yaxud filan qismi deyildir. A vropa sahasinda elm V:;)

fann başqa çevrnldrddn ziyada galişirsd, bunun sab:;,bldri o çevrnnin bütününda aranmalıdrr, bugünkü Avropa elm va · fanııi doğrudan­doğruya öz şartlarinin V:;) ümumi ünsürlarinin bir asaridir>>14

• Bu baxımdan Ağaoğluya göm, Qarb madaniyyatiııi tam qaoul etmali, yalnız geyimfarimizi, evlarimizi, müdssisalarimizi deyil, beynimizi, görüş tdrzimizi, qalbimizi, zehniyydtimizi da ona uyğunlaşdırmalıyıq va bundan kdnarda qurtuluş yoxdur1

·5

.

Ağaoğlunun . filcrinca, türk-müsdlman xalqlarının Qdrb mddaniyydtini manimsamasi, heç .da onların milli şaxsiyyatiııi va

u Ağaoğlu 8. Üç m:ıd:ıniyy;ıt - Balo: Miibrcim, 2006, s:ıh. 29 13 Ağaoğlu a. Üç m:ıd:ıniyyat. - Balo: Müt;ırci.ın, 2006. sah. 30 14 Ağaoğlu 8. Üç madaniyyat - Balo: Mütarcim, 2006, s:ıh. 31 ıs Ağaoğlu 8. Üç m:ıd:ıniyyat - Bakı: Mütarcim, 2006, sah. 32

-98-

özünamaxsusluğu.ou itirmasi demak deyildir. Çünki, yalnız asasan dil va başqa özünamaxsusluqlan (menitalitet) na~rn almasaq, har bir millatda dayişmayan, ölümsüz bir ö~llik yoxdur. Bela ki, tarix boyu har bir millatin hayatında bir neça <lafa din, hüquq, axlaq va s. sahalarda dayişikliklar olmuşdur. Ağaoğlu yazır: «Bununla barabar, bir millatin tarixinda an sağlam olan va haman dayişmazlik daracasina varan amil dildir, yani ·yalnız dildir ki, mahiyyati dayişmadan özal­liyini daşıyırn16 • Bir sözla, Ağaoğlunun fi.krinca, har bir millat özünamaxsus xüsusiyyatlari saxlamaqla yanaşı, hamişa dayişmaya, inkişafa meyillidir. Bu baxımdan madaniyyat sahasinda mağlub durumda qalan va Qarb madaniyyatini manimsamak macburiyyatinda olan müsalman-türk xalqlan da, bu addımı atmaqla milli şaxsiyyat­larini itirmayacaklar.

Filcrimizca, e.Ağaoğlu «Üç madaniyyat>> asarinda İslam-türk madaniyyatinin inkişafı, yani din, axlaq, dövlat, camiyyat, demokratiya va s. sahalarda irali sürdüyü bir sıra görüşlarinin davamı olaraq «Sarbast insanlar ölkasinda» utopik, siyasi-falsafi asarini yazmışdır. Ağaoğlunu bu utopik asari yazmağa macbur edan isa din, axlaq, camiyyat, dövlat va demokratiya. sahalarinda Qarb ölkalarinin alda etdiyi nailiyyatlarin müsalinan-türk dünyasında, ilk növbada Türkiyada asasan, gerçaklaşmamasi · idi. Ağaoğlu özü bu asarini qalama almasını, satiraltı manada bela izah edir: «Türk millati dahi rahbarinin (Atatürkün) taşviqi ila Cümhuriyyat kimi an kamil bir'idara şaklini haqiqata çevirmişdir. Faqat bu çox inca, çox zarif va ona göra da çox müşkül olan dövlat.üsuli-idarasinin inkişafı va möhkamlanmasi üçün Cümhuriyyat bizdan, yani türk millatinin fordlarindan bazi manavi xüsusiyyatlar talab edir>>17.

Ağaoğlunun türk millatinin fardlarinda görmak istadiyi «bazi manavi xüsusiyyatlar» vatandaşların azad va sarbast yaşamaları, ölkanin azad va demokratik şakilda idara olunması, maarif va madaniyyat müassisalarinin çoxaldılması ila bağlı idi: <<Azadlıq yük.sak bir vergidir. Azad ola bilmak üçün çox nacib olmaq lazımdır. Fikir tamizliyi, söz tamizliyi va harakat tamizliyi azadlığın asaslandır. Özünü ala ala bilmayanlar azad ola bilmazlar. Söz sadaliyi va yaşayış sadalayi azadlığın asaslarıdır» 18• O, qalama aldığı aksar asarlarinda müxtalif üsullarla türk insanının, türk millatinin oyanışına, milli kimliyina va madaniyyatina sahib çıxmasma, bununla yanaşı Qarb madaniyyatinin müsbat yönlü dayarlarini manimsi:lmasina çalışmışdır. Bir sözla, 8.Ağaoğlu Türkiyada yaşadığı dövrda da

16 Ağaoğlu a. Üç madaniyy;}t. - Balo: Mümrcinı, 2006, sah. 33 17 Ağaoğlu 8hmad. Seçilmiş asarlari. Balo, «Şarq-Qarb», 2007, sah. 186 18 Ağaoğlu 8hmad. Seçilmiş asarlari. Bakı, «Şarq-Qarb», 2007, sah. 189

- 99 -

M.ô.Rasulzadanin tabrinca desak, türk milliyyatçiliyinin, kamalizmin (atatürkçülüyün) va Türk.iyadaki liberalizmin öndarlarindan biri olınuşdur19 •

Hüseynzada, Ağaoğlu va Topçubaşının müasirlaşmak-qarblaşmak­avropalaşmaqla bağlı bir-birina yaxın va ziddiyyatli mülahizalarini Mahamınad amin Rasulzada bir ideoloq kimi ümumilaşdira bilmişdir. O, <<Azarbaycan Cümhuriyyati>> kitabında yazırdı: . <<Bayrağındakı mazmun, fikir suratila müasir bir türk va İslam siyasi mövcudluğuna qovuşmaq ümidila ... »20

• Filcrimizca, burada qeyd edilan <<müasir bir türk va İslam» kalınasi göstarir ki, müasirlik dedikda, ilk növbada milli va dini sahada, yani İslamda v~ türklükdC} yenilaşma, milli V-;J b-;Jşari madaniyyatin bütövlüyü - dünyavilik (layiqlik) na~rda tutulur. Bunu, Rasulzadanin bayrağın manası ila bağlı kitabda öz aksini tapınış xüsusi qeydi, açıqlaması da bir daha tasdiq edir: <<Azarbaycan bayrağındakı mavi rang - türklüyµ, yaşıl rnng - müsalınanlığı, al rnng da - tacaddüd (yenilaşma - F.ô.) va inqilab ramzi olınaq hasbila asrliyi tarmiz edar ki, möhtaram Ziya Gökalp . bayin «türk millatindanam, İslam ümmatindanam, qarb madaniyyatindanam» - düsturunu ifada etmiş olurn21

•

Rasulzada «qarb madaniyyatindanam» anlayışını yenilaşma va inqilab kimi başa düşmüşdür. Bu anlayışlar da dünyavilikla (layiqlikla ), madanif.yatla bağlıdır. Bunu, tanınmış mütafakkir, milli operanın banisi Qzeyir Hacıbayli da bu manada başa düşmüşdür. Onun fikrinca, bayrağımızın manavi manası olaraq al (qırıruzı) boya türkçülüya, yaşıl boya ·İslfunlığa, mavi boya .isa \ madaniyyata işara&2• Demali, Ü.Hacıbayli qırmızı boyam türkçülüya aid edarak mavi rangi madaniyyat manasında qabul etmişdir. Biz, Ü.Hacıbayliniıi nadan bayrağımızın boyalarına farqli şakilda ·yozmasını geniş izah etmadan, burada mavi nmgin madaniyyat kimi yozulmasına diqqati calb etmak istardik. Filcrimizca, madaniyyat va müasirlik anlayışları bir-birini tamamlayırlar. Çünki yalnız müasirlaşmaya meyilli millatlar madaniyyat yarada bilirlar. Bu manada, <<müasirlik» ilk baxışda ~mananin dayarlarini va talablarini aks etdirirsa, <<madaniyyat» anlayışı daha geniş mana kasb edarak nainki bu günün, ham da keçmişin va galacayin mşanasidir. Eyni zamanda <<madaniyyat>> anlayışında milli va dini dayarlarla yanaşı, Qarb-Avropa madaniyyatinin mütaraqqi cahatlarinin da öz aksini tapması mümkündür.

Filcrimizca, bu manada bayrağımızın <<müasirlik» adı altında avropalaşmaq, qarblaşmak kimi' deyil, milli va dini dayarlara zidd

19 Resulzade M.E.Hatıralar ve Kafkasya.İstanbul, 2011, sah. 177 20 Rasulzada M.8. Azarbaycan Cümhuriyyati. Bala: Elm, 1990, s.97 21 Rasulzada M.8. Azarbaycan Cümhuriyyati. Bala: Elm, 1990, s.97 22 Hacıbayli Üzeyir. Bir yaş//«AzarbaycaID> qaz.,1919-cu il, 28 may, N2190.

- 100-

olmadan yenifaşma va inqilab (islahatlar hayata keçirilmasi), yaxud da dünyavilik (layiqlik) olaraq yozulması daha maqsad:myğundur. Atatürkün tabrinca desak, dövlat daima güclü olmalıdır ki, din birliyi tarnfdarlan <<Ümmatçilik>> adı altında «qaza-cihad>> ideyasma qapılmasınlar. Atatürkün :fikrinca, bunu avazinda toplumda va dövlatda qati şakilda ağlın hakimiyyati üstün olmalıciır23 . Bu isa o demakdir ki, milli va dini dayarlar yaşatmaq üçün hamişa müasir ruhlu olmaq har hansı millatin başlıca qayasi olmalıdır. Yalnız müasir ruhlu milli va dini dayarlarn sahib millat ayaq üsta durar va dünya durduqca var olar.

Demali, Türk uygarlığının inkişafı baxımından sonuncular daha doğru seçim etsalar da, ancaq onlar da - bir sıra masalalarda yanlışıqlara yol vermişdilar. Bela ki, onlar "qarblaşma"nin asil mahiyyatindan ya xabardar olmadıqlanna, ya da az bilgili olduqlarına göm, avropalaşmagı bir ~rurat olaraq görürdülar. Özallilka, avropasayağı millatlaşma, milli dövlat, konstitusiya yaratma istayi yanlış idi. Çünki A vropa da hayata keçirilan işlarla nazariyyalar bir çox hallarda farqli idi. Bela ki, Avropa xalqlan arasında bu masafolarn baxışda nazariyya ila reallıq arasında ziddiyyatlar vardı. Avropa ölkalari demokratik rejimdan yana olub, hatta onu hayata keçirdikfarini ortaya qoyınaqla yanaşı, digar tarafdan monarxiyanı da qoruyub saxlayırdılar. Bu o demak idi ki, A vropa xalqlan simvolik da olsa, ananadan imtina etmak istamirdi va etmadi da. Türklarin an höyük yanlışlıqlanndan biri bu ~manani qoruyub saxlaya bilmamasidir. Hazırda bunun vacibliyini bir çoxumuz görmaya bifarik. Ancaq anana, özü da milli dövlat üçün .monarxiyanın qorunub saxlamlması istar, camiyyat daxilinda, istarsa da ondan kanarda böyüklüyün va üstünlüyün bir nişanasidir.

Bu anlamda, özallikla Türkiyanin "qarbfoşma" adı altında Osmanlı sülalasina son vermasi yanlış idi. Amma bu Türkiyanin tak yanlışı olmadı. Bunun ardınca milli geyimlarin, bir sıra maişat adat­ananaforinin ortadan ·· qaldınlması doğru deyildir. Çünki "qarblaşma"nin naticasi olaraq, milli adat-ananalarimiz xeyli darcada aradan qalxdı. Bu arada yalnız milli ruhumuz deyil, dini ruhumuz da müayyan yaralar aldı. 81batta, o zamanın şaraiti baxımından bunların qaçı~az olması deyila bilar. Amma burada diqqat çalanak istadiyimiz "qarblaşma"ni Avropan.ın gözü ifa görüb da, öz gözümüz ifa göra bilmamayimizdir. Çox yazıqlar olsun ki, bu gün da biz türklar istar Türkiyada, istar Azarbaycanda, istarsa Türküstanda "qarblaşma"nin asil mahiyyatini lazımınca dark etmamişik. Hala da, "Qarb sivilizasiyası"nı va onların aydınlarını ömak almaqda davam edirik. Onlar bizdan, bizim dövlatlardan va aydınlardan danışanda, yazanda

23 Bayar C. Atatürkün metodolojisi v:ı günümüz.İstanbul, Kervan, 1978, s:ıh. 69

- 101 -

ozumuz;;ı yer tapa bilmirik. Bu m;;ınada, "Q;;ırb" böyüklüyünü avropalılardan daha çox bizl;;ır müdaffa ed;;ır hala g;;ıldik.

Hazırda da Q;;ırb;;ı m;;ıxsus tolerantlıq, "azadlıq", "xoşb;;ıxtlik", "karyera" milli d;;ıy;;ırl;;ırin üstünd;;ın praqmatistc;;ısin;;ı x;;ıtt ç;;ıkir. Artıq Q;;ırb fardinin düşünc;;ısind;;ı ınill;;ıt, din, v;;ıt;;ın kimi anlayışlar ya yoxdur, ya da "azadlıq", "xoşb;;ıxtlik", "karyera"ya ç~tmaq üçün yalnız vasit;;ıdir. Bu zaman fardin d:;ırind;;ın düşünm:;ısin;;ı heç ehtiyac da qalmır. Çünki onun yerin;;ı düşün;;ınl;;ır var. F;;ırd dµşünm;;ıdikc;;ı, düşünm;;ıy;;ı ehtiyacın olmadığı . q;;ına;;ıtin;;ı g;;ıldikc:;ı, daha da "azad" olur. Bu "azadlığ"ın onun köl;;ıliyi olduğunun ya farqin;;ı varmır, ya da farqin;;ı vardığı halda befa onunla razılaşır. Bununla da, h;;ıyatın dadını çıxartmağa, ömrüboyu adını bela duymadıqları · Q;;ırb;;ı m;;ıxsus freydizm, b:;ıyat m;;ıkt;;ıbi, praqmatizm kimi "fals;;ıfi t;;ılimfar'in mahiyy;;ıtin;;ı uyğun yaşamağa davam _edirlC'!r. Çünki özd;;ın uzaqlaşanlar sür;;ıtfa özg;;ıl;;ışirfar. Bir c;;ımiyy;;ıtd;;ı bu cür özg;;ıfaş;;ınl;;ır zabirnn v;;ı dilc;;ı bizfarn yaxın olsalar da, ruhca v;;ı mabiyy;;ıtc;;ı bizd;;ın deyilfar.

"Q;;ırb"in psixoloji-;;ıxlaqi durumunda, öz;;ılli.kfa irqçilik v;;ı aifa bütünlüyünd;;ı problemfarin olmasını, bu anlamda onun . t;;ı4}ükali bir hala g;;ılm:;ısini bir çox Q;;ırb aydınları da görürfar v;;ı önlam;;ıy;;ı çalışırlar.: Öz;;ıllikfa, .ABş aifa m;;ıs;;ılasind;;ı t;;ınazzüld;;ıclir. ABŞ alimi Frensiz Fukuyama yazır: "Topluluq yaşamının çöküşü - ABŞ-da ailadan başlıyır; aifo son iki p.;;ısil içinda, . bütün amerikalıların şabid olduğu ·kimi sürakli bölünüb parçalandı, atomiza.oldu. Ayrıca halli bir yern bağlı olmanın bir çox amerikalınin gözünd;;ı bir ön;;ımi qalmadı v;;ı dolaysız ail;;ı çevr;;ısi xaricind;;ı bir topluluq ort~ bulmaq haman imkansız"14. ·

İngilis alimi Arnold Toynbi da hesab edir ki, Q;;ırb sivilizasiyası ekonomika va siyasi yöndan güclü olsa da, toplumsal va ruhi baxımdan zaif durumdadır. Özallikla, Qarbda psbçoloji duruma bağlı irqçilik gücfanrnakdaciir15

• Bunu, keç;;ın har gün da daha çox görürük. İlham Mammadzada da hesab edir ki, agar Q;;ırb sivilizasiyasının böhram varsa, A vropa şüurunda millilik v;;ı universallıq arasında ölçünün itirilmasi ila bağlıdır26

XIX v;;ı XX asrfarda Rusiya · işğal · etdiyi Türk elfarind;;ı bu ideolojini türksoylu toplumlara tiyğuladı. Rusiya bunu etmak üçün Qarbdan çox höyük d;;ıs;;ıt;;ık gördij. Çünki türk toplumlarında mövcud olan törnni pozmaq m::ıs;;ılasind::ı Rusiya v;;ı Qarb haınişa hamr::ıy

24 Fıikuyama Frank.is. Tarihin sonu ve son insan. İstaobul, Profil, 2014, sah.309 25 Toynbee Arnold J. Uygarlık yarğılaruyor. İstanbul, Örgün, 2011, sah.176 26 Mammadzada İllıam. Bir dalıafelsafe lıaqqmda. Miiasir yanaşmalar. Tamayüllar.

Perspektivlar. Bakı, Ta!aııır, 2012, sah.25

-102-

olmuşlar. Bu gün da hamr~ydirlar. 8slinda Rusiyada komınunizmin reallaşması bir Qarb layihasi idi. Bunun Qarbda gerçalaşmay:;ıcayini yaxşı anlayan A vropa ideoloqlan Rusiyaya :;ıng:;ıl olmadılar. Maqsad kommunizm-sosializm adı altında Rusiyadakı türk-müsalmanların özdan uzaqlaşdırılıb özg:;ıl:;ışdirilmasi idi. Bu anlamda Ziya Gögalp sosializmin Türklüyün, onun aila törasina uyğun olmadığını zamanında çox dogru · anlamışdır. O yazırdı: «Türklerin ulusal çıkarları için bugün elverişli olmayan bir düşünce varsa, hiç şübhesiz, sosyalizmdir. Çünkü sosyalizm, ulusallık düşüncesinin düşmanıdır. Oysa Türklerin her türlü yıkımdan kurtaracak etken, ancak ulusçuluk düşüncesidir».27 Dogrudan da, SSRİ dövründa kommunizm adı altında türk töralari alt-üst edildi. Halbuki çar Rusiyası dönaminda durum pis olsa da, bu q:;ıd:;ır acınacaqlı deyildi. Kommunizmi alda bayraq edarak türk-müs:;ılmanlarin milli va dini kimlik inandan qasb edildi, :;ıxlaqi dayarl:;ıra yeni don geyindirildi.

Hazırda milli-dini adat-ananalara münasib:;ıtd:;ı bir çox hallarda lüzumsuz olaraq "q:;ırblaşma" yolu tutmuşuq. Qarbsayagı paltarlar geyinm:;ıkdan, yemak sü:framizdan tutmuş ailadaxili axlaqi dayarl:;ır:;ıd:;ık "qarbl:;ışmayim.iz" ona gatirib çıxartmışdır ki, Türk keçmişimizla faxr etmakdansa, "qarbfam:;ıya" qadarki bütün tarixd:;ın az qala imtina etmişik. Guya, yalnız "Qarb" arealına, ya da indiki anlamda A vropaya inteqrasiya olmaqla m:;ıd:;ıni va sivil olmaq mümkün imiş. Bu anlamda, "qarblaşm:;ık" üçün adat-:;ımmalarimizimn üstündan amansızcasına x:;ıtt çalanişik. "Qarblaşm:;ı"yin ilk dön:;ımlarinda zahir:;ın, daha sonra m:;ın:;ıviyyat baxımından da onlara oxşamağa başlamışıq. -

Q:;ırbsayağı müasirlaşm:;ı, modemafaşm:;ı, postmodernl:;ışm:;ı milli­dini m:;ın:;ıviyyatıımzı z:;ıdalamişdir. Geyimlarim.izi v:;ı maiş:;ıt

hayatımızı qarblaşdirmakla sivil, madaıii va müasir insan olacağımızı zann edarkan, darin bir uçuruma .yuvarlanmışıq . . Yad bir camiyyatin axlaqı na qadar parlaq Qlursa-olsun, o hamin toplum üçün keçadidir. Bu anlamda Erol Güngör doğru yazır ki, axlaq bir camiyyatdaki insan münasib:;ıtlarinin, yaşam tarzinin mahsuludur: "Batılılaşma h:;ır:;ıkatl:;ırindan önc:;ıki Türk camiyyatinda camiyyatin . höyük aksariyy:;ıtinin hayat t:;ırzini aks etdiran va fövqalada ah:;ıngli bir kültür va axlaq nizamı vardı. Bu nizam öz içinda çox mütacanis va yetarli olmaqla barabar, dayişan bir camiyyatin yeni hayat tarzina uyğun bir g:;ılişm:;ı, qeyd etmadir. Türkiyadaki modernlaşma harnkatfari Qarb dünyasının inkiafı.nda amil olan haqiqi madani galişmanin naticasi olan yaşama tarzlatjni alınaq yoluna getdiyi üçün, Türk camiyyatinin

27 Gökalp Ziya. Türkleşmek, islamlaşmak, muasirleşmek. İstanbu l, Akvaıyum, 2005, s.59

- 103 -

madaniyyat saviyyasi ila manavi qiymatlari arasında böyük bir uzlaşmazlıq doğurmşdur" 28

.

"Qarb" nağmalari ila dünyaya göz açır, amerikanın film "qahramanlan" ifa hayacanlanınq. Bununla da, "Qarb"in gözü göran, ağlıkasan qullarına çevrilirik. Çünki milli yaddaşım.ızı qeyri-milli, kosmopolit yaddaş avaz etmişclir. Kosmopolit yaddaşda isa milli-dini dayarlarin yerini mücarrad " dünya vatani" va "dünya insanı" tutur. Bu anlamda Makedoniyalı İskandari, fransız Napelyonu, amerikalı A vram Linkolunu, ingilis Çörçili, hatta "hörümçak adamı" bela çox önamsamali olmuşuq. Çünki artıq biza analarımız, nanalarimiz laylalannda, beşiyimiz başında Türkün ş~mıfli keçmişindan bahs etmir. Övladlarımız Atillanı, Dada Qorqudu, Mövlanani, 8mir Teymuru, Atatürk, Nasi.mini ya tanımırlar, ya da "Qarb"in düşünca tarzinda tanıyırlar.

"Qarb" düşüncasina göra da türklarin tarixi qılınc va atdan ibaratdir, onların elın, sanat va ticaratdan xabarlari yoxdur. "Qarb"in bu düşüncasni ehkam kimi .qabul edan bir çox türk aydınlarımız da istar Türkiyada, istarsa da Qafqaz va Türkistanda olsun - iddia edirlar ki, milli tariximiz va milli kültürümüz "qarblaşma"dan sonra yaranmışdır. ,

Halbuki bugünkü Qarbin modem insanı yalruz özünü düşünar haldadır: Qarb insanı dövlatçilikdan çox l_:lZaqlaşmışdır. Onlar üçün na aila, na millat, na din, na da dövlat maraqlıdır. Modem insan üçün yalruz maddi marağı va şaxsi tahlükasizliyi üçün problemlar olanda bu anlayıŞların bir anlamı olur. agar bir topllİmda ailanin, m.illatin, vatanin, dinin, dövlatin heç bir dayari qalmayıbsa, yaxud da onlar yalnız maddi maraq va şaxsi tahlükasizlik namiıfa bir dayar daşıyırsa, artıq bu "qiyamat günü"na bir şey qalmamışdır, demakdir. Bu baxımdan insan anlamalıdır ki, dünyada har şey "azad va barabar" olmaqla ölçülmür. Sadaca, "azad va barabar"lik insanlar, onların üzvlari olduğu toplumlar üçün "köla va qeyriharabar"liya qarşı bir akslikdir. Burada orta yolun olması yetarliclir. 8gar "azad va barabar"lik masalasinda orta yoldan sapılb ifrata varılarsa Qarbda olduğu kimi, o zaman yenidan "köla va qeynbarabar"liya qayıdılmış olacaqdır.

Bu anlamda Qarbin bizin ganclarin şüurunda dövlatçilik ananalarini dağıdılmasına yönalmiş siyasati ciddiya alınmalıdır. Artıq qarblilar özforini inandınblar ki,' onlar dünyada azad, barnbar va öz­özüna sahih taysız bir camiyyat qurublar. Guya, bela camiyYatda, yani vatandaş camiyyatinda dövfatin rolu azdır va ya da yoxdur. Bir sözla, süni madani-sivil davranış qaydalan, qeyri-müayyan hayat tarzi, aşın

28 Güngör Erol. Sosyal meseleler ve aydınlar. İstanbul. Ötüken. 2003, sah.23-24

-104-

daracada praqmatistlik-bu güna bağWıq "qarblilar"in ruhi-manavi dünyasıru alt-üst etmişdir. Bu gün qarşımızda ailada dadalarina, valideynlarina, maktabda müallimlarina, camiyyat içinda d.igarlarina heç bir dayar vermayan, davranışlarını tanzimlamayan "azad va barabar" düşüncali modern "Qarb" insanı var. Üstalik, modem "Qarb" insanı özündan hesab etd.iyi yurddaşlarına "sivil" va "kültür"lü davrandığı halda, qeyri-qarblilara münasibatda aşağılayıcı mövqe tutur. Bu isa ona gatirib çıxardır ki, qarblilar dünyanın sivil tamsilçilari idd.iasınca, özlarindan kanarda qalanları aşağılamış olurlar.

"Qarb"in psixoloji-axlaqi durumunda, özallikla irqçilik va aila bütünlüyünda problemlarin olmasını, bu anlamda onun tahlükali bir bala galmasini bir çox Qarb aydınları da görürlar va önlamaya çalışırlar. "Qarb"in an manfi cahati odur ki, bir yandan irqçiliyi­faşizmi, dini düşmançiliyi tanqid etd.iyi palda, digar tarafdan özü "madani" va "sivil" formada irqçiliyi va dini düşmançiliyi hayata keçirir. Artıq "Qarb"da günü-gündan çoxalan bir "Qarb irqçiliyi" baş qaldırm.ışdır. Bela ki, "Qarb" ağa-köla münasibatlarini aradan qaldınb "azad va barabar" camiyyat yaratdığını bayan etdiyi halda, yeni bir ağa-köla dönamina başlam.ışdır. Bu alınanların, italiyanların faşizminin, ingilislarin va fransızların imperializminin yeni bir formasıdır. "Qarb irqçiliyi" vüsat aldıqca qarblilarin "panİslamizrn", "İslamofobiya" deya tanqid adı etd.iklari İslam-Türk sivilizasiyasının oyanışı daha da sürafümacakdir. Çünki Qarb sömürgüçülüyündan, "Qarb irqçiliyi"ndan qaçanlar İslama sığınmaqdan başqa yol tapmayacaqdır ki, bu da· müsalmanlan ümidlandiracakdir. Bunu, Toynbi, Fukuyama, U.Eko da başqa Qarb aydınları da yaxşı anla yırlar.

Bunu anladıqlan üçün da öz anlamlarında "panİslamizm", "pantürki.zm", "İslamofobiya"dan. qurtulmağın yollarını axtannlar. Bir sözla, ötan asrin 1-ci y~sında İslam dünyasını "panİslamizm" adı altında tanqid edan Qarb aydınları indi da "İslamofobiya" oyununu ortaya atıblar. Masalan, 20-ci asrin ortalarında ingilis aydıru Arnold Toynbi yazırdı: "Panislamizm yuxudadır, na var ki, Qarblilaşmiş dünyanın proletar qalabaliyi Qarb hölamalığına qarşı ayaqlanıb anti­Qarb 'bir harakat yaradarsa, yatan divin oyana bilacayini hesaba qatmaq zorundayız. Bu çağrının, İslamm millitan ruhunu qış yuxusuna yatmış kimi görünürsa da oyandınb zafar dolu bir çağa yönaltmada, hesab etmad.iyimiz etkinliklari ola bilir. Keçmişta İslam, Şarqli bir toplumu Qarb saldırısına qarşı şox gözal ayaqlandırm.ışdı.

Peyğambarin ilk izla}ricilari zamanında, İslam, Suriya va Misiri min ildir allarinda tutan Ellin hakimiyyatindan qurtarm.ışdır. Zangi,

- 105 -

Salahaddin ôyyubi va Mamlüklar zamanında İslam, Xaçlı va Mogol istilasına qarşı durdu. 8gar insanlığln bugünkü durumu bir "irq savaşı"na yol açacaksa, İslam tarixi vazifasini yapmaq üzara bir kara daha çağrılmalıdır. Difayalim ki, bela bir savaş çıxmaz".

Bu ona işaradir ki, "Qarb" üçün İslam-Türk sivilizasiyası asas tahlüka manbayidir. Onu oyatmamaq üçün müsalman xalqlarını

inandırmaq lazımdır ki, qeyri-qarblifarin xoşbaxt galacayi "qarblaşma" yolunu tutmaqla bağlıdır. Bu isa "Qarb"in öz . ömrünü uzatmasından, İslamın isa hala da oyanmamasından başqa bir işa xidmat etmir. Toynbinin vaxtila dedikl:;>rini U.Eko eynila takrarlayaraq "İslamofobiya"ya qarşı mübariza üçün xaç yürüşlarinin vacibliyindan bahs edir. 21-ci asrin avvalfarinda bu cür xaç yüıüşlari isa aslinda dafalarla reallaşdınlmışdır, hatta davam etmakdadir.

Çox taassüf ki, bela ·bir prosesin hala da davam etmasinda qarblilarla yanaşı "q~rblaşmak", Avropaya inteqrasiya yolu tutmuş bir sıra qeyri-qarb ölkalari, o cümlad~m müsalınan dövlatlari, sözda "İslam fanatiklari" da maraqlıdırlar. Bu cür "Qar9" va "Qarbyönlü" hakimiyyatlar, "İslam fanatiklari" üçün önamli olan öz çıxarlarını güdmakdir. Bu çıxarlar farqli olsa da, ancaq qeyri-qarb ölkafarinin camiyyatlarinin manavi va maddi cahatdan güclanmasinin qarşısının alınmasında niyyatlar eynidir.

İndi cfa vatandaş camiyyati adı altında insan amili milli va dini dayarlardan üstün tutulur. Bir sözla, fard millat va dina qarşı qoyulur. Guya, fardin azadlığının asasında yalnız hüquq va azadlıqları ·dayanır. Bu zaman millat va dina münasibat SSRİ dövründa olduğu kimi, arxa plana keçilir. Burada asas üstünlük şaxsiyyatin hüquq va azadlılanna verilir, dövlatin xaricinda insanların · ictimai · münasibatlarinin qurulmasının önamliliyindan bahs olunur va s. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu cür vatandaş camiyyati modeli bir tarafdan insan hüquq va azadlıqlarının tamin olunması baxım.ından müsbat görünsa da, ancaq ümumilikda aifa dayarlarinin aradan qalxmasına, bununla da dövlatin asasını taşkil edan sosial · institutlann dağılmasına sabah olur. Bu isa, aslinda galacakda dövlatin özünün varlığı üçün tahlüka manbayidir. Bela olduğu taqdirda, milli va dini° dayarlardan uzaq olan insanın-fardin dünya vatandaşına çevrilmasi öz manasını itirir. Çünki fard öz mahiyyatini itirir va qeyri-müayyan vaziyyata düşür, başqa sözla özgalaşir.

Türk toplımılarmda aila 11iilli kim/iyi - millatin varlığını siirdiirnıasi baxımından çox önamli faktordur. Har bir aila, afla iizvii milli kim/iyini bilmalidir. Bu har bir ferdin tabii haqqıdır. Fard milli kinıliyini bilmali va onun bir hissasi olmalıdır. Ancaq burqdakı milli kimlik tanımlanması yalnız soy va dil ifa bağlı deyildir. Burada soy va

- 106 -

dil ila yanaşı şiiur, mad;miyyat va vatan anlayışları da önamli yera malikdir. Bu anlamda farqli soy va dilin tamsilçilari ortak milli kimlikdan çıxış eda biltHalar. Yani manim soyumdan olmayanlar, manim dilimda damşmayanlar bizdan deyildir demak yanlış o/ardı.

Çünki eyni soyu va dili paylaşdığınzz halda elalari tapılar ki, bizdan olmasınlar, ancaq farqli soyda va dilda olanlar isa bizdan olsunlar. Bu milli ruhla bağlıdır. Bazi hallarda insanın kim/iyini onun dili va soyu deyi/, içindaki ruhu miiayyan eda bilar.

Tiirk toplumlarmda aila dini kimliyi - aila inancının tamalidir. Aila üzvlari, özallikla ata va ana inanc nıasalasinda diqqatli olmalı, Allah sevgisni, peyğambar sevgısmı biitparastlik saviyyasina endimıamlidirlar. Tanrının böyiiklüyiinii lzaddan artıq na miirakkablaşdimıak, na da sadalaşdinnak doğru deyildir. Ailada ela bir dini kimlik formalaşmalıdır, onu lıar yoldan ötana qapdırmaq mümkün olmasın. Bunun tanıalinda paklıq, iilvilik va sevgi dayanmalıdır. Allahdan qoruxmaq şardan, haramdan, . yalandan uzaq dımnaq anlamında dark edilmalidir. Bu anlamda diişiincalarimizin

farqliyindan har bir kasin özünamaxsus qabul etdiyi inanclar deyil, ortaq inanclar öna çakilmalidir.

Türk toplımılaruıda Aila beynalmilalçiliyi - insanlığın bir parçasıdır. Har birimiz tamsil olwıduğımıuz milli kimlik va dini inancımızdan asılı olmayaraq, Yer kiirasinda takbaşına yaşamadığımızı da yaxşı dark edirik. Bu anlamda farqli milli va dini ldmliklari görnwzdan gala bilmarik. Sadaca, har bir aila bunları dayarlandirnıak va doğru natica çzxartmaq saviyyasinda olmalıdır. Ailadaxili tolerantlıq onim kanar tasirlar qarşısznda arimasi saviyyasinda olmamalıdır. Har bir aila milli va dini kimlik baxımından ona yad olan milli va dini kimlik daşıyzcılarzna müayyan hadda qadar miinasibat bas/amali, manasız "başari duyğıısallığa ", "humanizm "a qapılmamalıdzr. Yadsoylu millatlarin tamsilçilari ila aila qurulması masalasina, özallikla diqqşt yetirilmalidir. Atalanmız demişkan: "Elini hiirkiit, axsağından yapış". Çiinld eldan çıxmayan eldan olmaz ...

Kay1takça

Ağaoğlu, 8hımıd. Seçilmiş 8sarfari. Bakı, «Şarq-Qarb», 2007 Ağa oğlu, a. Üç Madaniyyat. - Bakı: Müt;-ırcim, 2006 Ahundzade, M. F. asarlari. Üç cildda. fil cild. Bakı: «Şarq­

Qarb», 2005 Ahundzade, M. F. 8sarlari. Üç cildda. il cild. Bakı: «Şarq-Qarb»,

2005 Bayar,C. Atatürk'ün Metodolojisi va Günümüz.İstanbul, Kervan,

1978

- 107 -

Hacibeyli, Üzeyir. Bir yaş//<<Azarbaycan» qaz.,1919-cu il, 28 may, .N"ı!190.

Qeşemoğlu, 8hmad. Şarq va Qarb Madaniyyati. http://www.uluturk.info/new/menu/441/

Fukuyama, Frankis. Tarihin Sonu ve Son İnsan. İstanbul, Profil, 2014

Memm.edzade, İlham. Bir Daha Falsafa Haqqında. Müasir Yanaşmalar. Tamayüllar. Perspektivfar. Bakı, Taknur, 2012,

Memmedkuluzade, Calil. esarlari. iV cildda, I cild. Bakı, «Ön.dar», 2004

Güngör ,Erol. Sosyal Meseleler ve Aydınlar. İstanbul. Ötüken. 2003

Gökalp, Z. Türkleşmek, İslfunlaşmak, Muasirleşmek. İstanbul, Akvaryuın,2005 '

Kitabi-Dede Korkut. 8sil va Sadalaşdirilmiş Matnlar. Bakı,

«Ön.dar naşriyyatrn, 2004 Resulzade, M.E.Hatıralar ve.K;ıfkasya.İstanbul, .2011 Resulzade, M.8. Azarbaycan Cümhuriyyati. Bakı~ Elm, 1990 Toynbee, Arnold J. Uygarlık Y arğılanıyor. İstanbul, Örgün, 2011 Zerdabi, H. ek.inçi. 1875-1877. Tam matni. Bakı, 2005 .

- 108 -