GEOPOLITYKA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM

JAKUB POTULSKI

GEOPOLITYKA

W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM

I NSTYTUT GEOPOLITYKI

CZĘSTOCHOWA 2010

Recenzenci: Projekt okładki : Kamil Banaszewski Redakcja techniczna: Kamil Banaszewski, Leszek Sykulski ISBN 978-83-61294-48-1 © Copyright by Jakub Potulski, Częstochowa 2010 Wydawca: INSTYTUT GEOPOLITYKI Aleja Pokoju 6/64 42-207 Częstochowa e-mail: geopolityka@gmail.com

SPIS TREŚCI WSTĘP PONOWOCZESNOŚĆ………………………………………………………5 ROZDZIAŁ I PONOWOCZESNA GEOPOLITYKA……………………………………...…21 ROZDZIAŁ II POSTWESTFALSKI ŁAD MIĘDZYNARODOWY…………………..………...43 ROZDZIAŁ III DETERYTORIALIZACJA – ŚWIAT BEZ GRANIC (BORDERLESS)……….......65 ROZDZIAŁ IV NOWI AKTORZY GEOPOLITYCZNI……………………………………….89 ROZDZIAŁ V GLOBALNY KAPITALIZM – GEOEKONOMIA W MIEJSCE GEOPOLITYKI…113 ROZDZIAŁ VI SOFT-POWER I INFOSFERA…………………………………………......137 ROZDZIAŁ VII IMPERIUM, CZYLI HEGEMONIA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM………...163 ROZDZIAŁ VIII KONFLIKTY W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM……………………………185 ROZDZIAŁ IX WOJNA Z TERROREM – GEOPOLITYCZNY KOD PONOWOCZESNOŚCI.......207 ROZDZIAŁ X EKOPOLITYKA, CZYLI GEOPOLITYKA ŚRODOWISKA NATURALNEGO.. ..229 ZAKOŃCZENIE ………………………………………………………...253 BIBLIOGRAFIA ………………………………………………………...261

WSTĘP PONOWOCZESNOŚĆ

W ostatnich dekadach w nauce, zwłaszcza tej związanej z

polityką i mediami, coraz częściej używa się terminu post- dla próby wyjaśnienia zachodzących zjawisk i procesów, np. postindustrialne społeczeństwo, postkapitalistyczne społeczeństwo, postbiegunowy świat, postmodernizm, postmaterializm itp. Jak się uznaje w tych terminach zawarty jest spory ładunek ideologii, a także pewna bezradność intelektualna wobec nowych czy nieoczekiwanych zjawisk i procesów. Wszystkie post oznaczają też, iż coś się skończyło, a trudno jest nazwać to, co się dopiero przeczuwa, co się wyłania, co jest jeszcze mgliste i nieokreślone. Jest to pewna perspektywa myślowa, zgodnie z którą pojawiło się coś co nie pasuje do poprzedniej poprzednich ewaluacji i przeszłej rzeczywistości, czyli jest post; nawet jeśli nie potrafimy tego jeszcze sprecyzować, to jest jakiś dalszy ciąg, kontynuacja czegoś, ale zmienionego, mającego inne cechy1. Istnieje powszechne przekonanie, że stoimy obecnie w obliczu radykalnych przemian zastanych porządków społecznych. Zmiany te nie są ograniczone do konkretnych państw narodowych, lecz wynikają raczej z procesów globalizacji, które prowadzą do zakwestionowania dotychczasowych form organizacji życia społecznego, co zmusza do ponownego rozważenia zagadnień uwarunkowań społecznych.

Różnorodne zmiany, które zachodziły w świecie od schyłku lat sześćdziesiątych XX wieku, były tak znaczne i wielorakie, że zaczęto widzieć w nich oznaki narodzin społeczeństwa nowego typu. Te wielowymiarowe i wzajemnie powiązane zmiany zachodziły w takich dziedzinach, jak: ekonomia, technika, polityka, kultura, tożsamość. Obserwując zachodzące przemiany sformułowano niezbyt precyzyjną i budzącą sprzeczne odczucia koncepcję ponowoczesności (post-modernity), jako pewnej fazy rozwoju cywilizacji ludzkiej, pod istotnymi względami odmiennej od stworzonej przez renesans, oświecenie, Rewolucję Francuską i rewolucję przemysłową epoki nowoczesnej (modernity). Epoka ta traktowana jest jako odmienna od nowoczesności, czemu towarzyszy niekiedy pesymizm co do możliwości jej dogłębnego

2 L.W. Zacher, Społeczeństwo postinformacyjne w kontekście ewolucji społeczeństw i wizji przyszłości, (w:) Społeczeństwo informacyjne: aspekty funkcjonalne i dysfunkcjonalne, pod red. L.H. Habera i M. Niezgody, Kraków 2006, s.

zrozumienia2 , gdyż dotychczasowe formy rzeczywistości społeczno-kulturowej, stanowiące przedmiot refleksji badawczej, ulegają erozji a wraz z nimi, jak się niekiedy uważa, nasza dotychczasowa wiedza o świecie traci na aktualności i znaczeniu, stając się źródłem zwątpienia i niepewności. Uznaje się, iż kategorie powstałe dla opisu i analizy stosunków społecznych w społeczeństwach określanych mianem przemysłowych bądź nowoczesnych coraz częściej nie przystają do nowo powstającej rzeczywistości. Wspólną cechą wszelkich koncepcji ponowoczesności jest przekonanie o powstaniu nowego typu społeczeństwa, i głębokim kryzysie obowiązujących dotychczas teorii społecznych, niezdolnych do sprostania wynikającym z tego faktu wyzwaniom poznawczym.

We współczesnych naukach społecznych trwa debata dotycząca charakteru zachodzących na naszych oczach przemian cywilizacyjnych. Powszechnie przyjmuje się, iż zmienia się obraz świata i zmienia się też nasze spojrzenie na świat. Społeczeństwo przemysłowe stało się czymś innym niż było do tej pory i cywilizacja ludzka weszła w nową fazę rozwoju. Anthony Giddens pisał, iż wkraczamy obecnie w epokę, w której następstwa nowoczesności ulegają większemu niż dotychczas wyostrzeniu i uniwersalizacji, a hen, poza granicami nowoczesności, dostrzegamy zarysy nowego porządku, który jest „po-nowoczesny”3 . Brytyjski socjolog zwracał uwagę, iż żyjemy obecnie w epoce rozwiniętej nowoczesności ale można już dostrzec i określić zarysy porządku ponowoczesnego i istnieją ważne tendencje instytucjonalne, które sugerują, że taki porządek może się urzeczywistnić4. Dostrzegalne istotne zmiany w organizacji i sposobach ukazywania naszych światów społecznych wywołały reakcje w postaci licznych analiz poświęconych zachodzącym zmianom społecznym. Jak pisał Piotr Sztompka, nowoczesna formacja społeczna przez stulecia od swoich narodzin uległa bardzo głębokim zmianom a współczesna nauka usiłuje te zmiany uchwycić i poddać je teoretycznemu uogólnieniu5. U źródła tych starań znajduje się bardzo rozpowszechnione przekonanie, że najbardziej rozwinięte społeczeństwa weszły w ciągu ostatnich dziesięcioleci w zupełnie nową fazę rozwoju i różnią się coraz bardziej od społeczeństw, które przywykło nazywać się nowoczesnymi, przeciwstawiając je tradycyjnym. Koncepcja ponowoczesności związana jest zatem z

2 J. Kochanowicz, Trendy cywilizacyjne, (w:) Wymiary życia społecznego, pod red. M. Marody, Warszawa 2004, s. 747. 3 A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008, s. 2. 4 Ibidem, s. 115. 5 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 570.

ewolucją środowiska społecznego współczesnego człowieka, które tworzy nowy kontekst dla naszych codziennych działań i podejmowanych decyzji, które w ostatecznym rachunku tworzą nową rzeczywistość społeczną. Panuje dzisiaj zgoda co do tego, iż stan społeczeństwa dzisiejszego odbiegł na tyle od modelu typowego dla nowoczesności, że należy go oddzielić pojęciowo od nowoczesności w jej wydaniu klasycznym. Czołowi badacze różnią się jednakże co do tego, czy charakter społeczeństwa odmienił się na tyle, by wolno było mówić o kresie nowoczesności, czy też dzisiejsze społeczeństwo jest jedynie nowym etapem w dziejach nowoczesności6. Powstawanie dużej liczby prac poświeconych nowoczesności/ponowoczesności powoduje, iż wśród badaczy nie ma zgody co do znaczenia tych istotnych terminów, tym bardziej, iż termin ponowoczesność często używany jest tak, jak by był synonimem postmodernizmu. Można uznać, iż ogólnie mówiąc „modernizm” i „postmodernizm” są to pojęcia o charakterze kulturowym i epistemologicznym natomiast „nowoczesność” i „ponowoczesność” są to pojęcia odnoszące się do konfiguracji historycznych i socjologicznych. Są to pojęcia periodyzujące, używane w odniesieniu do epok historycznych. Są abstrakcyjnymi kategoriami ogólnymi, określającymi instytucjonalne parametry formacji społecznych. Pojęcie ponowoczesności oznacza, iż trajektoria rozwoju społecznego wiedzie nas gdzieś indziej poza instytucje nowoczesne ku nowemu, odmiennemu typowi porządku społecznego7.

Przyszłość staje się coraz częściej obiektem zainteresowania myślicieli społecznych poszukujących odpowiedzi na pytania dotyczące przyszłego ładu społecznego i jego cech charakterystycznych. W pracach z zakresu futurologii transformacja współczesnego świata opisywana jest często jako narodziny zupełnie nowej cywilizacji. Alvin i Haidi Tofflerowie pisali, że „na naszych oczach, w naszym życiu rodzi się nowa cywilizacja (…) Ta nowa cywilizacja niesie ze sobą nowy styl życia rodzinnego, zmiany w sposobie pracy, odnoszenia się do siebie i życia, nowy kształt życia gospodarczego, nowe konflikty polityczne, a przede wszystkim nową świadomość. Ludzkość stanęła w obliczu najgłębszego w swych dziejach przewrotu społecznego i najśmielszej twórczej przebudowy (…). Chociaż nie dostrzegamy tego, uczestniczymy w budowie od podstaw zdecydowanie nowej cywilizacji8 . Prace Tofflerów są wyrazem przekonania, że najbardziej rozwinięte 6 Z. Bauman, Nowoczesność i ponowoczesność, (w:) Encyklopedia socjologii, t.2, Warszawa 1999, s. 354. 7 A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008, s. 33. 8 A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań 1996, s. 17.

społeczeństwa weszły w ciągu ostatnich kilku dziesięcioleci w zupełnie nową fazę rozwoju i różnią się od coraz bardziej od społeczeństw, które przywykło się nazywać nowoczesnymi.

Już w latach sześćdziesiątych sformułowano pierwsze teorie wskazujące na zmiany, które zachodzą w organizacji życia społecznego wysoko rozwiniętych społeczeństw. Jednym z pierwszych uczonych, który dostrzegł fundamentalny charakter zachodzących przemian był MacLuhan, który w pracy Understanding media. The Extension of Man (wyd. pol. Warszawa 2004), analizując rewolucyjne zmiany w masowym komunikowaniu (telegraf, telefon, telewizja, komputery) użył pojęcia „globalna wioska” i „wiek informacji”. Stały się one powszechnie używane w debacie dotyczącej zmian kulturowo-cywilizacyjnych. Marshall MacLuhan zwracał uwagę, iż rewolucyjne rodzaje techniki doprowadzają do powstania nowych struktur odczuwania i myślenia a elektroniczne środki przekazu przekształciły w sposób nieodwracalny cywilizację ludzką. Prace MacLuhana stanowiły zbiór spostrzeżeń, które łączyło założenie, że zmiany w technikach komunikowania prowadzą do nieuchronnych, głębokich zmian w kulturze i porządku społecznym. McLuhan uznał media za przedłużenie człowieka, stwierdzając, że w dosłowny sposób zwiększają one zasięg naszego wzroku, słuchu i dotyki w czasie i przestrzeni. Media elektroniczne otwierają przed ludźmi nowe perspektywy umożliwiając natychmiastowe przeniesienie się w dowolne miejsce.

Także w latach sześćdziesiątych upowszechniła się w naukach społecznych – stworzona przez Daniela Bella – teoria społeczeństwa postindustrialnego. Dla amerykańskiego uczonego istotną cechą tego społeczeństwa było przekształcenie dotychczasowej struktury zatrudnienia i organizacji pracy spowodowane pojawieniem się nowych technologii. Miało to być społeczeństwo, w którym: rośnie dominacja sektora usług (bankowość, handel, ochrona zdrowia, oświata i nauka, środki masowego przekazu, literatura, sztuka, itp.), przy jednoczesnym spadku znaczenia sektora przemysłowego; w miejsce technologii energetycznej zaczynają dominować technologie informatyczne (automatyzacja, robotyzacja, rozwój telekomunikacji i środków masowego przesyłania informacji). Następuje także wzrost znaczenia planowania, prognozowania rozwoju, kontrolowania technologii wraz ze związaną z tym dominacją kryteriów pragmatycznych, technokratycznych i utylitarnych, przy zaniku racji ideologicznych i etycznych; zwiększa się celowe wykorzystywanie nauki dla celów praktycznych, a ponadto następuje przekształcenie struktury klasowej społeczeństwa, w którym nową klasą panującą stają się wysoko

wyspecjalizowani pracownicy (technicy, ekonomiści, inżynierowie, menadżerowie). Przy czym Daniel Bell wskazywał, iż najważniejszym elementem charakteryzującym nową cywilizację, jest wzrost znaczenia wiedzy teoretycznej oraz przejście od produkcji towarowej do przetwarzania informacji. Społeczeństwo postindustrialne oparte jest na wiedzy i produkuję wiedzę. Kładzie nacisk na rozwój nauki, inżynierii i edukacji. Edukacja zapewnia podstawową wiedzę naukowcom, inżynierom i politycznym decydentom w świecie coraz bardziej sterowanym technologicznie9.

Na początku lat osiemdziesiątych inny badacz John Naisbitt wprowadził pojęcie megatrendów na określenie uniwersalnych i podstawowych tendencji rozwojowych, które mają decydować o kształcie nadchodzącej przyszłości. Wskazał na dziesięć najważniejszych, według niego, kierunków zmieniających życie społeczne na przełomie XX i XXI w.: 1) przechodzenie od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa informacyjnego; 2) odchodzenie od technologii narzuconej do zhumanizowanej; 3) przeorientowywanie gospodarki narodowej na gospodarkę globalną; 4) przeorientowywanie się z myślenia i planowania krótkoterminowego na długoterminowe; 5) przechodzenie od centralizacji do decentralizacji; 6) odchodzenie od pomocy instytucjonalnej do samopomocy; 7) odchodzenie od demokracji reprezentatywnej do demokracji uczestniczącej; 8) przechodzenie od rozwiązań hierarchicznych do sieciowych; 9) kształtowanie nowego układu: z Północy na Południe; 10) przechodzenie od wyboru prostego „albo-albo” do wyboru możliwości10. Pod koniec lat osiemdziesiątych Ronald Robertson upowszechnił w naukach społecznych pojęcie globalizacji, które szybko stało się podstawową kategorią analizy zmian cywilizacyjnych i główną ideą pozwalającą zrozumieć kształtowanie się nowego, wspólnego wszystkim ludziom społeczeństwa. Robertson pisząc, iż globalizacja to procesy, które czynią świat jednym podkreślał, iż istota nowej jakości życia związana jest właśnie z procesami globalizacji stanowiącymi kompleksową interpenetrację globalnych, narodowych, lokalnych i indywidualnych aspektów życia społecznego11. Nawiązując do prac Robertsona przez pojęcie globalizacji rozumie się najczęściej proces zagęszczania i intensyfikowania powiązań i zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, militarnych, kulturowych, ideologicznych między społecznościami ludzkimi, co prowadzi do 9 D. Bell, Nadejście społeczeństwa postindustrialnego, Warszawa 1975, s. 19. 10 A. Chodubski, Założenia metodologiczne badania zjawisk i procesów globalnych, (w:) Politologia w Polsce, pod red. T. Łoś-Nowak, Toruń 1998, s. 29. 11 R. Robertson, Globalization: social theory and global culture, Londyn 1992, s. 27.

uniformizacji świata w tych wszystkich zakresach, i odzwierciedla się w pojawieniu więzi społecznych, solidarności i tożsamości w skali ponadloklanej i ponadnarodowej. Kategoria globalizacji jest obecnie podstawowym pojęciem w objaśnianiu kierunków rozwoju współczesnego świata.

Na początku lat dziewięćdziesiątych teoretyk organizacji i zarządzania Peter Drucker zwracał uwagę na kształtowanie się tzw. „społeczeństwa wiedzy”, w którym wytwarzanie i przetwarzanie przedmiotów materialnych, typowe dla produkcji fabrycznej, zostanie zepchnięte na margines przez wytwarzanie i przetwarzanie wiedzy, która stanie się centralnym dla gospodarki towarem12 . W połowie lat dziewięćdziesiątych Manuell Castells w trzytomowej pracy Wiek Informacji zwracał uwagę na znaczenie technologii informacyjnych dla przemian współczesnego świata, pisząc, iż wpływają one na przemiany struktury społecznej, na relacje władzy, na przekształcenia rodziny, na charakter doświadczeń jednostki itp. przyczyniając się tym samym do uformowania zupełnie nowego typu ładu społecznego i nowego typu kultury. Castells pisząc o „wieku informacji” stwierdza, że na początku XXI stulecia dominującym czynnikiem kształtującym społeczeństwo staną się sieci komunikacyjne, połączone w globalny Internet13 . Ze względu na znaczenie, jakie przypisuje się rewolucji teleinformatycznej dla kształtowania się środowiska społecznego współczesnego człowieka, ład ponowoczesny określa się niekiedy jako cywilizację informatyczną lub informacyjną.

Uznaje się, iż współczesne megatrendy cywilizacyjne prowadzą do powstania nowej rzeczywistości zwanej społeczeństwem ponowoczesnym. Obserwowane zjawiska są na tyle specyficzne, iż uważa się, że ludzkość krok po kroku wchodzi w stadium cywilizacyjnego przełomu, którego efektem ma być nowa jakościowo cywilizacja, zmieniająca wiele w życiu zarówno poszczególnych jednostek i całych społeczeństw, jak też w egzystencji całej ludzkości14. Jednakże pytanie czy żyjemy już w świecie ponowoczesnym jest wciąż kwestią dyskusyjną. Przyjmuje się, iż społeczeństwo ponowoczesne jest pod wieloma względami kontynuacją społeczeństwa nowoczesnego (dlatego czasem mówi się o późnej, w pełni rozwiniętej nowoczesności, zarazem jednak ma wiele cech nowych, które pozwalają traktować je jako nową jakość. Uważa się, iż coraz gwałtowniejsza dynamika przekształceń

12 P. Drucker, Społeczeństwo pokapitalistyczne, Warszawa 1999, s. 148-154. 13 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007, s. 22-39. 14 J. Muszyński, Megatrendy a polityka, Wrocław 2001, s. 19.

współczesnego świata obejmuje co najmniej pięć obszarów: 1) załamanie się tradycyjnych systemów ideologicznych, które zostają zastąpione przez odradzające się tendencje nacjonalistyczne, religijne, fundamentalistyczne – co prowadzi do nowych form konfliktów społecznych; 2) przemieszczenia ludnościowe: masowe migracje, które tworzą zjawiska wieloetniczności, wielokulturowości, homogeniczności kulturowej, a także reakcje obronne w postaci ksenofobii, stereotypów oraz antagonizmów międzygrupowych; 3) globalizacja ekonomiki i kultury prowadząca do coraz większej współzależności społeczeństw, uniformizacji stylów życia, systemów reguł, norm i wartości, ale równocześnie wyzwalająca tendencje odśrodkowe, separatystyczne, izolacjonistyczne; 4) zmiany w formach i strukturach życia społecznego: kryzys instytucji demokracji przedstawicielskiej, załamanie się idei „państwa opiekuńczego”, pojawianie się i rosnące znaczenie pozainstytucjonalnych metod politycznych; 5) gwałtowny rozwój nowych technologii produkcyjnych, informatycznych, prowadzący do radykalnych zmian w sferze pracy, edukacji, rozrywki 15. Lech Zacher pisząc o cechach i zjawiskach charakterystycznych dla obecnej cywilizacji, które kształtują zupełnie nową sytuację człowieka, społeczeństw, państw i świata, zwracał uwagę na takie elementy, jak: 1) przyśpieszenie (potęp nauki i techniki, starzenie się kwalifikacji, transport, przekaz informacji); 2) wzrost złożoności i stopnia skomplikowania procesów ekonomicznych i społecznych; 3) ukształtowanie się „wielkich systemów” militarnych, politycznych, technologicznych, a także ekonomicznych, takich jak np. system finansów międzynarodowych; 4) systemowość; 5) współzależność; 6) nadmiarowość; 7) globalizowanie się, internacjonalizacja, transgraniczność; 8) turbulentność; 9) kryzysowość i konfliktowość; 10) wzrost niepewności i ryzyka oraz zagrożeń; 11) chaotyzacja; 12) utechnicznienie i uniformacyjnienie; 13) usieciowienie16. Uznaje się także, iż obecny okres kształtowania się ładu ponowoczesnego będą warunkowały takie zjawiska, jak: 1) poszukiwanie zróżnicowanych i odnawialnych źródeł energii; 2) nowe metody produkcji gospodarczej (zanik produkcji taśmowej); 3) pojawienie się nowych instytucji społecznych, zwanych elektroniczną wioską; 4) rewolucja systemu edukacyjnego; 5) zmiana form społecznego współdziałania; 6) powstanie nowego kodeksu zachowań społecznych; 7) zanik standaryzacji,

15 Nauka w Polsce w perspektywie XXI w. Materiały z konferencji naukowej Komitetu Prognoz „Polska w XXI Wieku”, Warszawa 1996, s.306-307. 16 L. Zacher, Gra o przyszłe światy, Warszawa 2006, s. 131-137.

synchronizacji i centralizacji; 8) zniesienie koncentracji energii, pieniędzy i władzy, 9) pojawienie się nowego typu rodziny, która przestanie być zamkniętą komórką społeczną17. Ponadto przełom XX i XXI w. jest okresem szczególnym także z uwagi na fakt, iż żyjemy w chwili kiedy cała struktura władzy, spajająca do tej pory świat, ulega dezintegracji, a jednocześnie na każdym szczeblu społeczeństwa kształtuje się nowa struktura władzy. Spośród trzech filarów władzy, jakimi są siła, bogactwo i wiedza, największe znaczenie uzyskuje wiedza. Powoduje to powszechne przechodzenie w gospodarce i polityce od układów zhierarchizowanych do układów rozproszonych i sieciowych18.

Zmienność i różnorodność towarzysząca współczesnemu człowiekowi dotyczy także sfery polityki. Ewolucja środowiska społecznego stanowi czynnik dynamizujący także sferę międzynarodowych stosunków politycznych, w której zachodzą fundamentalne przekształcenia. Wizja świata związana z nowoczesnością oraz kluczowe dla niej pojęcia i teoria społeczeństwa, państwa, suwerenności, legitymizacji, władzy i panowania są już w dużym stopniu nieaktualne. Nauki zajmujące się analizą sfery polityki zostały zmuszone do powrotu do fundamentalnych pytań, dotyczących ładu politycznego: kto ma sprawować władzę (kto jest suwerenem), w jaki sposób tą władzę uprawomocnić i stabilizować oraz w jaki sposób ją zorganizować w sprawnie działający system polityczny. We współczesnym ładzie międzynarodowym ujawniają się nowe czynniki, a także zwiększają intensywność swego przejawiania się, bądź ulegają modyfikacji zjawiska wcześniej występujące. O ile nauki społeczne zajmują się obecnie analizami post-kapitalistycznego, postindustrialnego lub też ponowoczesnego społeczeństwa, to uznać należy, iż głębokie zmiany cywilizacyjne kształtują także „ponowoczesną” politykę międzynarodową, odmienną od tego co znamy z przeszłości.

Rosnące współzależności w skali całego globu powodują, iż we współczesnym rozwoju nauk politycznych problematyka stosunków międzynarodowych obejmuje już nie tylko stosunki oficjalne między rządami państw, lecz również stosunki gospodarcze i kulturalne między podmiotami polityki międzynarodowej, zagadnienia specyfiki funkcjonowania organizacji rządowych i pozarządowych, a także wpływ polityki wewnętrznej na politykę zagraniczną. Rośnie także podmiotowość i złożoność elementów składowych stosunków międzynarodowych. Oprócz instytucji państwowych coraz większą rolę

17 A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań 1996, s. 17. 18 A. i H. Toffler, Zmiana władzy, Poznań 2003, s. 22.

zaczynają odgrywać inne zbiorowości i grupy (etniczne, religijne, imigracyjne, mniejszości narodowe). Podmiotem i aktywnym uczestnikiem kształtowania się relacji międzynarodowych stały się nie tylko grupy społeczne ale także ruchy, organizacje, przedsiębiorstwa oraz systemy ideologiczne rozpowszechniane przez mass media19.

W literaturze przedmiotu wśród przyczyn dynamiki i zmienności porządku międzynarodowego w okresie pozimnowojennym wymienia się zjawisko globalizacji, nową fazę rewolucji przemysłowej i technologicznej, umacnianie bezpieczeństwa międzynarodowego, rozprzestrzenianie demokracji, przywiązywanie niezwykle dużej wagi do przestrzegania praw człowieka i obywatela, rosnący wpływ wielkich mediów oraz pogłębianie różnorodności świata20. Oczekiwania i obawy związane z postępującym procesem globalizacji cywilizacyjnej, ujawniającym się synkretyzmem, potrzebą regionalnej integracji świata, tworzeniem instytucji służących globalnemu rozwiązywaniu problemów społeczno-ekonomicznych i politycznych, w tym organizacji pozarządowych, stanowią ważny kontekst dla wszelkich współczesnych analiz oraz zachowań politycznych21.

Megatrendy cywilizacyjne prowadzące do ukształtowania się tzw. społeczeństwa ponowoczesnego zbiegły się, pod koniec lat osiemdziesiątych, z gwałtowną dezintegrację jednego z dwóch biegunów zimnowojennego porządku światowego jakim był ZSRR. Procesy dezintegracji Związku Radzieckiego, a wraz z nim całego tzw. „bloku wschodniego”, przyczyniły się do kształtowania się nowego porządku światowego i transformacji starych struktur. W środowisku międzynarodowym rozpad ZSRR wywołał potężny światowy proces odradzania się nacjonalizmów, regionalnych separatyzmów i uzyskiwania niepodległości przez kraje i narody znajdujące się przedtem w jej strefie wpływów. Ponadto koniec zimnej wojny pozostawił po sobie tylko jedną potęgę światową – Stany Zjednoczone – które jako jedyne posiadały jak się wydawało, wystarczające zdolności wojskowe ekonomiczne, technologiczne i instytucjonalne, konieczne do pełnienia funkcji regulatora równowagi międzynarodowej. Źródłem zmiany i ewolucji współczesnego systemu międzynarodowego stały się takie zjawiska, jak: 1) współzależność, oznaczająca wzrastającą zależność oddziałujących na siebie różnych subsystemów; 2) transgraniczność, co oznacza, iż świat

19 T. Paleczny, Socjologia stosunków międzynarodowych, Kraków 2004, s.18. 20 Por. R. Kuźniar, Porządek międzynarodowy in transition, (w:) Stosunki międzynarodowe, pod red. E. Haliżaka i R. Kuźniara, Warszawa 2004, s.473-479. 21 A. Chodubski, Wyzwania metodologiczne w rozpoznaniu stosunków międzynarodowych, „Gdańskie Studia Międzynarodowe”, nr 2, Gdańsk 2003, s. 7.

państwowocentryczny ewoluuje w kierunku świta transgranicznych powiązań, w którym państwo jest tylko jednym z wielu uczestników; 3) globalizacja i kontrglobalizacja22.

Zmiany cywilizacyjne, związane z kształtowaniem się ładu ponowoczesnego oraz polityczne przemiany środowiska międzynarodowego, związane z rozpadem ZSRR i intensyfikacją procesów globalizacji (unifikacji i dywersyfikacji) świata, stworzyły zupełnie nowe problemy, wyzwania i zagadnienia, na które starają się odpowiedzieć nauki, podejmujące problemy przekształceń zachodzących w środowisku międzynarodowym. Przeobrażenia i przekształcenia zachodzące we współczesnym świecie nie mogły pozostać bez wpływu na naukę, jako społeczną działalność człowieka, służącą do gromadzenia i syntetyzowania wiedzy o świecie a także rozpoznawania praw nim rządzących. Zmiany zachodzące w życiu społecznym współczesnego człowieka wywołują także zmiany w podejściu współczesnych nauk humanistycznych do badanej rzeczywistości społecznej. Dlatego też niekiedy zauważa się, że skoro współczesny świat podlega zmianom związanym z kształtowaniem się ładu ponowoczesnego, to w naukach humanistycznych dominować powinno „ponowoczesne” spojrzenie na środowisko, gospodarkę, społeczeństwo, kulturę czy też politykę. Ponowoczesne teorie społeczne proponują rewizje dotychczasowych ujęć badaczy kwestionując możliwość zrozumienia dynamiki współczesnego świata za pomocą tradycyjnych teorii.

Poszukiwanie nowych sposobów prezentacji problemów tworzącego się ponowoczesnego, globalnego społeczeństwa stanowi jedno z wyzwań dla nauki przełomu XX i XXI w. i wymaga nowego ujęcia analizowanej rzeczywistości. Zachodzące współcześnie przemiany społeczne wymuszają niekiedy wypracowanie zupełnie nowego podejścia badawczego i zupełnie nowych kategorii analitycznych. Jest to wielkie wyzwanie ale i zarazem szansa na rekonstrukcję nauk społecznych. Zwraca się niekiedy uwagę, iż powstanie nauk społecznych związane było z zespołem zjawisk określanych jako nowoczesność, ale z uwagi na to, iż nowoczesność przemija należy zakwestionować dotychczasowe założenia (paradygmaty) nauk społecznych. Jak zwracał uwagę Immanuel Wallerstein, koniec świata jaki znamy wymaga całkowitej rekonstrukcji nauk społecznych23 . Nawet odrzucając tak radykalne podejście można uznać, iż zakres zachodzących współcześnie procesów

22 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wrocław 2000, s. 107-118. 23 Por. I. Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, Warszawa 2004, s. 192-203, 262-307.

wymaga rozwoju nowych kompetencji badawczych i nowego całościowego spojrzenia na zachodzące zjawiska i umiejętności powiązania wiedzy szczegółowej różnych dyscyplin badawczych w holistyczna analizę zmieniającej się rzeczywistości w warunkach kształtowania się świata ponowoczesnego.

Powyższe postulaty dotyczą także sfery polityki i stosunków międzynarodowych. Wskazuje się, iż o ile nauki społeczne zajmują się obecnie analizami post-kapitalistycznego społeczeństwa, post-historycznego człowieka, post-ekonomicznego społeczeństwa, post-materialnego systemu wartości, postmodernizmu, post-tradycyjnej i postindustrialnej społeczności, to uznać należy, iż głębokie zmiany w stosunkach międzynarodowych powinny być uważane za kształtujące post-międzynarodową politykę 24 . Na przełomie XX i XXI w. w stosunkach międzynarodowych pojawiły się zupełnie nowe wyzwania i pytania związane z jednej strony z rewolucją teleinformatyczną i procesami kształtowania się ładu postindustrialnego, z drugiej z wielkim historycznym przełomem, jakim było zakończenie zimnowojennej, ideologicznej rywalizacji pomiędzy dwoma biegunami świata, reprezentowanymi przez USA i ZSRR. Zachodzące zmiany wywołały konfuzję dotyczą przedmiotu badań stosunków międzynarodowych, a także potrzebę przedefiniowania metateoretycznych i epistemologicznych podstaw teorii stosunków międzynarodowych. Dotychczasowe tradycje teoretyczne koncentrowały się na „klasycznej” problematyce stosunków międzynarodowych: wojnie i pokoju, współpracy i konflikcie, bogactwie i ubóstwie. Po zakończeniu zimnej wojny pojawiło się wiele nowych zagadnień, takich jak problemy globalizacji, środowisko naturalne, płeć, suwerenność w ponowoczesnym świecie, a także zmiany w instytucji państwa i nowe wyzwania dotyczące jego bezpieczeństwa. Pojawiło się pytanie, co badać i jak badać. Wyrazem teoretycznych dyskusji toczonych wśród badaczy środowiska międzynarodowego stała się tzw. Trzecia Debata, której celem było powtórne przebadanie ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych podstaw poszukiwań naukowych oraz – będąca tego konsekwencją – ocena możliwości otwartych przed teorią stosunków międzynarodowych w erze postpozytywizmu25.

Globalna transformacja systemu międzynarodowego, zwana „trzecią falą” lub ponowoczesnością, wymaga nowego spojrzenia na środowisko międzynarodowe, oraz uwzględnienia narastających

24 J. Dydych, P. Mikiewicz, S. Rzeszótko, Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych, Wrocław 2006s. 57. 25 Tamże.

procesów współzależności i transgraniczności, pojawienia się nowych aktorów i zmiany wzajemnych interakcji pomiędzy nimi. Radykalne zmiany rzeczywistości społecznej współczesnego człowieka wywarły wyraźny wpływ na większość dyscyplin nauk humanistycznych i społecznych, w których w dużym stopniu nastąpiła reorientacja tematyki badawczej i podjęto dyskusję dotyczącą sposobów analizy coraz bardziej złożonej rzeczywistości społecznej. Nauki społeczne, a w tym także te zajmujące się zjawiskami politycznymi, coraz częściej zwracają się ku „ponowoczesnej” tematyce, aby szukać odpowiedzi na najważniejsze pytania stojące przez współczesnym człowiekiem. Wyzwaniem badawczym stojącym przed współczesną nauką o polityce jest próba określenia czym jest ponowoczesna polityka i czym powinna być ponowoczesna tematyka badawcza w nauce o polityce.

Niniejsza praca stanowi próbę przeniesienia do geopolityki debaty dotyczącej ponowoczesności. Obserwowalne współczesne przekształcenia środowiska międzynarodowego nie są jedynie zwykłą zmianą związaną z przekształceniami struktury geopolitycznej świata będącą następstwem rywalizacji wielkich mocarstw i zwycięstwem jednego z nich. Jest to zmian głębsza, fundamentalna związana z przejściem od cywilizacji nowoczesnej do cywilizacji ponowoczesnej. Zmiana cywilizacyjna, której jesteśmy świadkami, wymaga zupełnie nowego podejścia badawczego i wypracowania zupełnie nowych kategorii badawczych. Jak pisał Alain Touraine przez długi czas opisywano i analizowano rzeczywistością społeczną w kategoriach politycznych: porządku i nieporządku, wojny i pokoju, rządu i państwa, króla i ludu, republiki, narodu, rewolucji. Następnie rewolucja przemysłowa i rozwój kapitalizmu spowodowały ograniczenie zainteresowania badaczy kategoriami politycznymi na rzecz analiz podstaw społecznej organizacji. Paradygmat polityczny został zastąpiony przez paradygmat ekonomiczny i społeczny. Głównymi elementami analiz społecznych stały się klasy społeczne, burżuazja i proletariat, związki zawodowe i strajki, stratyfikacja i mobilność społeczna, nierówności społeczne, redystrybucja dóbr. Współczesny świat potrzebuje natomiast zupełnie nowego paradygmatu – paradygmatu kulturowego, który zastąpiłby dotychczasowe, gdyż problemy kulturowe uzyskały dzisiaj szczególne znaczenie i myślenie humanistyczne powinno być zorganizowane wokół nowego paradygmatu, tak aby można było opisywać nowe konflikty, nowe podziały, nową organizację życia społecznego26. Słowa Alaina Touraine wskazują na konieczność zmiany

26 A. Touraine, A New paradigm for understand today’s world, Cambridge 2007, s. 1.

w myśleniu o świecie i poszukiwania nowego paradygmatu badawczego, dzięki któremu będzie można opisać współczesną kondycję świata.

Geopolityka stoi przed problemem dostosowania się do zmian zachodzących w życiu współczesnego człowieka. Powstanie geopolityki jako nauki było związane z europejską nowoczesnością i większość jej klasycznych dokonań oraz teorii odwołuje się do kategorii związanych z nowoczesnością. Kształtowała się ona w szczególnym okresie historii świata, w którym mocarstwa europejskie weszły w fazę szybkiego wzrostu swojej potęgi związanego z rewolucją przemysłową i postępującymi procesami uprzemysłowienia, a tym samym doszło do zaciętej rywalizacji pomiędzy „starymi” a „wschodzącymi” potęgami o surowce, rynki zbytu, o politycznym i strategiczny prymat w świecie. Geopolityka odgrywała wówczas ważną rolę jako swoista doktryna polityczna, której zadaniem byłoby wskazanie, opierając się na wiedzy naukowej, na najbardziej skuteczną strategię dla realizacji interesów narodowych państw. Co było chyba najbardziej charakterystyczne w okresie klasycznym to próba przeniesienia wiedzy naukowej na poziom działalności praktycznej, a najbardziej znani twórcy doktryn geopolitycznych tamtego okresu był nie tylko uczonymi ale przede wszystkim aktywnymi politykami, geostrategami, uwikłanymi w relacje władzy, którzy chcieli oddać swoją wiedzę dotyczącą związków pomiędzy człowiekiem a przestrzenią geograficzną na usługi wypracowania najbardziej skutecznej strategii międzynarodowej. Uważa się, iż klasyczne teorie geopolityczne są wiedzą usytuowaną w określonym kontekście historycznym, który bardzo mocno wpłynął na ich kształt. Klasyczne teorie geopolityczne zajmowały się konstruowaniem schematów geopolitycznej przestrzeni świata aby wykorzystywać je w praktycznych działaniach. Koncepcje te miały często partykularny charakter służąc przede wszystkim nie tyle poszerzaniu wiedzy o świcie i o związkach między działalnością polityczną człowieka a środowiskiem geograficznym, ile miały wspierać politykę określonego państwa. Geopolityka w tym okresie miała charakter naturalistyczny, scjentystyczny, europocentryczny i państwowocentryczny. Nie można rozpatrywać klasycznych koncepcji geopolitycznych w oderwaniu od rzeczywistości i, w której się ukształtowały. Uważa się także, iż nie mają one charakteru uniwersalnego i można je zrozumieć tylko poprzez umieszczenie w określonej rzeczywistości geograficzno-politycznej świata pierwszej połowy XX w.27.

27 Por. J. Agnew, Geopolitics. Re-visioning world politics, Londyn 1998, s. 94-105.

Teorie wypracowane w ramach klasycznej/nowoczesnej geopolityki wydają się niekiedy niewystarczające dla zrozumienia współczesnej kondycji geopolitycznej świata. Główną tezą pracy jest założenie, iż dotychczasowe koncepcje i paradygmaty badawcze stosowane przez geopolityków muszą ulec daleko idącej rewizji, tak, aby nauka ta mogła rzeczywiście stać ważnym elementem nauk o polityce. Odwoływanie się do koncepcji Fryderyka Ratzla, Rudolfa Kjellena, Alfreda Mahana, Halforda Mackindera, Karla Haushofera, Nicholasa Spykmana, Saula Cohena, czy też Georgea Modelskiego powoduje ograniczenie możliwości analitycznych zamykając geopolitykę w kręgu klasycznych koncepcji ograniczając jej szansę na rozwój. Przekształcenia cywilizacyjne związane z rewolucją informatyczną i kształtowaniem się ładu ponowoczesnego wymagają zmiany sposobu analizy geopolitycznej kondycji współczesności. Celem niniejszej pracy jest zatem próba wskazania na zmiany jakościowe, które zaszły we współczesnym środowisku międzynarodowym i wskazanie nowych pól badawczych, na których powinna się skoncentrować współczesna geopolityka. Niezależnie od wątpliwości, które może budzić użycie pojęcia „ponowoczesna geopolityka” jest ono przyjęte aby wyraźnie odróżnić ją od „klasycznej” czy też „neoklasycznej” geopolityki operującej kategoriami i koncepcjami związanymi z nowoczesnością. Żyjemy w okresie przełomu, w którym świat nowoczesny i ponowoczesny współistnieją ze sobą i nakładają się na siebie (czy też – używając języka Tofflerów –„nakładają się na siebie fale cywilizacyjne”). Aby zrozumieć współczesne środowisko międzynarodowe trzeba zdawać sobie jednak sprawę z tego fakty oraz z tego, że pojawiły się zupełnie nowe fenomeny i procesy, których nie można opisać i zrozumieć odwołując się do klasycznych podejść badawczych. Współczesna geopolityka musi rozszerzyć swoje pola analiz.

Praca ma stanowić wprowadzenie do dyskusji wokół obecnego statusu badawczego dyscypliny (czy też specyficznej sfery badawczej) jaką jest geopolityka, która przeżywa swój renesans i w coraz większym stopniu przyciąga zainteresowanie badaczy. W polskiej literaturze przedmiotu nie ma zbyt wielu opracowań poświęconych problemom geopolitycznym. Wśród prac polskich autorów poruszających problematykę geopolityczną należy wymienić pracę Leszka Moczulskiego Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni (Warszawa 1999), Anny Wolff-Powęskiej Doktryna geopolityki w Niemczech (Poznań 1979), pracę Julina Skrzypa i Zbigniewa Lacha Geopolityka i geostrategia (Warszawa 2007), opracowanie Marina Baczwarowa i Andrzeja Suliborskiego Kompendium wiedzy o geografii politycznej i

geopolityce (Warszawa 2003), leksykon Leszka Sykulskiego Leksykon geopolityki (Warszawa 2009) a także pracę Jakuba Potulskiego Wprowadzenie do geopolityki (Gdańsk 2010). Z zagranicznych publikacji poświęconych geopolityce a wydanych w Polsce na uwagę zasługują przede wszystkim książka Carlo Jean Geopolityka (Wrocław 2003) oraz Colin Flint Wprowadzenie do geopolityki (Warszawa 2008).

Publikacja niniejsza ma stanowić uzupełnienie pojawiających się coraz licznej na rynku wydawniczym publikacji poświęconych geopolityce a przede wszystkim ma zwrócić uwagę na fakt, iż zmienił się charakter współczesnych badań geopolitycznych, w ramach których następuje gwałtowny rozwój takich dziedzin jak geopolityka krytyczna, geopolityka popularna, geopolityka feministyczna a przede wszystkim geopolityka ponowoczesna, która podejmuje problem zmieniającej się geopolitycznej kondycji współczesnego świata związanej z przekształceniami współczesnej cywilizacji ludzkiej i przejściem do społeczeństwa nowoczesnego do społeczeństwa ponowoczesnego. Ze względu na wielość wątków zwianych z problematyką „ponowoczesności” praca niniejsza stanowi nie tyle spójne ujęcie całości tematyki „ponowoczesnej geopolityki” ile raczej jest wskazaniem na wybrane aspekty ewolucji współczesnego środowiska międzynarodowego, które zdaniem autora w największym stopniu wpływają na podejmowane przez współczesną geopolitykę problemy globalnej „ponowoczesnej” przestrzeni międzynarodowej.

ROZDZIAŁ I PONOWOCZESNA GEOPOLITYKA

Różnorodne zmiany, które zachodziły na świecie od schyłku lat

sześćdziesiątych XX w. były tak znaczne i wielorakie, że zaczęto widzieć w nich oznaki narodzin społeczeństwa nowego typu. Dotychczasowe kategorie, które powstały dla opisu i analizy stosunków społecznych w społeczeństwach określanych mianem przemysłowych bądź nowoczesnych coraz częściej nie przystawały do nowo powstającej rzeczywistości. W związku z zachodzącymi przemianami w ramach nauk społecznych konieczna stała się debata dotycząca sposobu analizy nowej rzeczywistości. Jedną z wielu dziedzin, która stanęła przed koniecznością takiej dyskusji stała się teoria stosunków międzynarodowych. Zmiany zachodzące w przestrzeni międzynarodowej, związane m.in. z rozpadem ZSRR, czy też intensyfikacją procesów globalizacji spowodowały jej daleko idące przekształcenia. W głośnym artykule opublikowanym w „International Studies Quarterly” w 1989 r. - The Third Debate: ON the Prospects of International Theory in a Post-Positivist Era, Yosef Lapid pisał, iż debata ta ma na celu powtórne przebadanie ontologicznych, epistemologicznych i aksjologicznych podstaw poszukiwań naukowych oraz, będącą tego konsekwencją, ocenę możliwości otwartych przed teorią stosunków międzynarodowych w erze postpozytywizmu.

Postulat poszukiwania nowego pola badań i nowych paradygmatów badawczych dotyczył w dużym stopniu tej dziedziny badań jaką jest geopolityka, która w ostatnich dekadach dwudziestego wieku zaczęła przeżywać dość niespodziewany renesans zainteresowania. Powrót do zainteresowania geopolityką w ostatnich dekadach XX w. związany był z zachwianiem się dotychczasowego porządku międzynarodowego, na skutek czego geopolityka, jako konstrukcja służąca do opisu i prognozowania stosunków międzynarodowych w aspekcie przestrzennym, zaczęła przeżywać koniunkturę. Nieokreślona wieloznaczność, jaka zdominowała środowisko międzynarodowe oraz wielość niekontrolowanych zjawisk i procesów skłaniały do refleksji i stawiania nowych pytań. Pojawiło się zapotrzebowanie na swoistą „wyobraźnię geopolityczną”, za pomocą której można byłoby opisać dokonujące się zmiany i analizować wyłaniający się nowy ład polityczny. Jednocześnie jednak zwrócono uwagę na konieczność rekonstrukcji i odnowy geopolityki, tak aby mogła ona stać się użytecznym narzędziem dla analiz postwestfalskiego środowiska międzynarodowego. Potrzeba zmiany podejść badawczych była tym bardziej widoczna, iż narodziny

myśli geopolitycznej w jej tradycyjnej formule związane były z przemianami intelektualnymi oraz politycznymi, zachodzącymi w osiemnastowiecznej i dziewiętnastowiecznej Europie. Geopolityka, rozumiana jako nauka, która bada relacje między cechami geograficznymi państwa a jego polityką, ukształtowała się początkowo w ramach popularnego w końcu XIX w. determinizmu geograficznego i przedrostek „geo-” oznaczał analizę czynnika geograficznego, przestrzennego i terytorialnego w kontekście możliwości oddziaływania państwa na arenie międzynarodowej, w celu zdobycia przewagi nad innymi państwami. Klasyczna geopolityka, XIX i początków XX w. powstawała w okresie dominacji w świecie państw europejskich i miała wyraźnie charakter europocentryczny i była opracowana w interesach mocarstw europejskich. Kolejną jej specyficzną cechą było to, iż bazowała na infrastrukturze systemu westfalskiego w środowisku międzynarodowym, który także powstał i funkcjonował w ramach świata europejskiego28.

Powstanie myśli geopolitycznej związane było z determinizmem geograficznym (Fryderyk Ratzel i Rudolf Kjellen) oraz darwinizmem społecznym (Herbert Spencer i Karol Darwin). Ponadto geopolityka wyrosła z konkretnych historycznych uwarunkowań, wychodząc naprzeciw zapotrzebowaniom epoki. Narastające u progu XX w. sprzeczności pomiędzy wielkimi mocarstwami, walka o kolonie i nowe rynki zbytu, nasilająca się propaganda polityczna, upowszechniająca konkurencyjną walkę w świecie – wszystko to sprawiło, że zagadnienia geografii politycznej znalazły się w centrum uwagi i dyskusji najbardziej rozwiniętych państw29. W takiej atmosferze korzystne podłoże znalazła dla siebie geopolityka, będąca efektem równoległego zainteresowania państwem ze strony geografii, biologii i nauk społecznych. Powstanie geopolityki jest ściśle związane z epoką rywalizacji mocarstw europejskich o kolonie oraz nowe rynki zbytu i nie bez przyczyny późniejsi krytycy geopolityki wskazywali, iż w rzeczywistości była to w dużej części pseudonaukowa doktryna polityczna mająca uzasadniać w sposób „naukowy” podboje dokonywane przez państwa – mocarstwa. Geopolityka odgrywała wówczas ważną rolę przede wszystkim jako doktryna polityczna, której zadaniem byłoby wskazanie – w oparciu o wiedzę naukową – najbardziej skutecznej strategii dla realizacji interesów narodowych państw.

28 Por. K.S. Gadżijew, Wwiedienije w geopolitiku, Moskwa 2003, s. 3-4. 29 Przestrzeń i polityka z dziejów niemieckiej myśli politycznej, pod red. A. Wolff-Powęskiej i E. Schulza, Poznań 2000, s. 15.

W okresie klasyczny najbardziej charakterystyczna była próba przeniesienia wiedzy naukowej na poziom działalności praktycznej, a najbardziej znani twórcy doktryn geopolitycznych tamtego okresu byli nie tylko uczonymi ale przede wszystkim aktywnymi politykami-geostrategami, uwikłanymi w relacje władzy, którzy chcieli oddać swoją wiedzę dotyczącą związków pomiędzy człowiekiem a przestrzenią geograficzną na usługi wypracowania najbardziej skutecznej strategii międzynarodowej. Uważa się, iż klasyczne teorie geopolityczne są wiedzą usytuowaną w określonym kontekście historycznym, który bardzo mocno wpłynął na ich kształt. Klasyczne teorie geopolityczne zajmowały się konstruowaniem schematów geopolitycznej przestrzeni świata, aby wykorzystywać je w praktycznych działaniach. Koncepcje te miały często partykularny charakter, służąc przede wszystkim nie tyle poszerzaniu wiedzy o świecie i o związkach między działalnością polityczną człowieka a środowiskiem geograficznym, ile wspieraniu polityki określonego państwa. Geopolityka w tym okresie miała charakter naturalistyczny, scjentystyczny, europocentryczny i państwowocentryczny.

Po drugiej wojnie światowej geopolityka, mimo iż była bardzo mocno krytykowana, znalazła swoje miejsce w rzeczywistości międzynarodowej, wyznaczonej przez zimną wojnę i w dużym stopniu powielałą dotychczasowe schematy badawcze. Koncepcje geopolityczne rozwijały się w tym okresie głównie w USA, które jako jedno z dwóch światowych supermocarstw musiało określić swoją rolę i strategię w dwubiegunowym świecie. Dla amerykańskich geopolityków tamtego okresu geopolityka ograniczała się do kwestii kontroli świata i sfer wpływów oraz rywalizacji USA i Związku Radzieckiego postrzeganej jako rywalizację morskiego imperium USA i potęgi lądowej ZSRR w walce o kontrolę nad euroazjatycko-afrykańskimi krajami. Z uwagi na fakt, iż rozważania te miały głównie charakter strategiczny, zrezygnowano na długi czas z posługiwania się terminem geopolityka zastępując go terminem geostrategia jako bardziej odpowiednim i nadrzędnym wobec pojęcia geopolityki. Większość amerykańskich uczonych i publicystów, takich jak np. Nikolas Spykman, George Kennan, czy też Henry Kissinger, odwołujących się w swoich pracach do problematyki geopolitycznej, pozostawała wówczas pod dominującym wpływem szkoły tzw. realizmu politycznego, zapoczątkowanej pracami Rudolpha Neibuhr’a, Edwarda H. Carr’a i pochodzącego z Niemiec Amerykanina Hansa J. Morgenthaua.

Pomimo zainteresowania amerykańskich badaczy tematyką geopolityczną geopolityka jako dyscyplina badawcza po drugiej wojnie

światowej wyraźnie straciła swoją dynamikę i powstało bardzo mało wartościowych analiz, które wniosłyby coś nowego do rozwoju tej dyscypliny. Było to związane przede wszystkim ze swoistą „czarną legendą” geopolityki i utożsamieniem jej z nazistowską koncepcją polityki zagranicznej i nowego ładu światowego30 . Ponadto na ograniczenie rozwoju geopolityki wpłynęły zmiany zachodzące w środowisku międzynarodowym oraz nowa broń i wynalazki technologiczne, które spowodowały, iż tradycyjne czynniki geopolityczne rozpatrywane przez pierwszych myślicieli geopolitycznych w coraz większym stopniu traciły na znaczeniu. Należy także pamiętać, iż w obliczu zimnej wojny nastąpiła daleko idąca ideologizacja dyskursu wokół geopolityki i jak wskazywał jeden ze współczesnych geopolityków John Agnew zimnowojenne wyobrażenia geopolityczne miały zdecydowanie ideologiczny charakter i były funkcją rywalizacji dwóch światowych supermocarstw i dwóch polityczno-ekonomicznych modeli rozwoju31.

Renesans geopolityki i wskrzeszenie terminologii geopolitycznej na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych związane było głównie ze zmianami zachodzącymi w środowisku międzynarodowym, ale także z włączeniem do geopolityki takich „ponowoczesnych” perspektyw badawczych jak postrukturalizm, postmodernizm, czy też teoria krytyczna, które przyczyniły się do wzbogacenia geopolityki i otworzyły przed nią nowe obszary badawcze. Pod koniec lat siedemdziesiątych francuski geograf Yves Lacoste, który geopolitykę traktował jako umiejętność myślenia kategoriami przestrzeni oraz konfliktów, jakie się na niej toczą, aby lepiej zrozumieć znaczenie tego, co się dzieje, i móc działać bardziej skutecznie. Dla odróżnienia swojego

30 Do deprecjacji geopolityki jako akademickiej dziedziny badawczej w dużym stopniu przyczynił się amerykański geograf i doradca polityczny Isaiah Bowman. Bowman szczególnie krytycznie odnosił się do niemieckiej szkoły geopolitik i do jej głównego przedstawiciela gen. Karla Haushofera. Bowman poddał krytyce geopolityke w wersji Haushofera odmawiając jej jakiejkolwiek wartości naukowej. Uznał on, iż geopolitik jest pseudonauką na usługach nazistowskiego reżimy i ekspansjonistycznej polityki Niemiec i nie będąc elementem propagandy i ideologii, nie opiera się ona w żaden sposób na jakichkolwiek założeniach o charakterze naukowym. Rozważania Bosmana prowadziły do konkluzji, że należy odróżnić geografię polityczną, będącą nauką w pełnym tego słowa znaczeniu, od geopolityki, która stanowi w swojej istocie pseudonaukową ideologią. Artykuły Bosmana skirwoane przeciwko Haushoferowi spowodowały utożsamienie geopolityki z polityką i ideologią III Rzeszy. Sam Karl Haushofer został uznany za „intelektualnego ojca” polityki III Rzeszy. Jednakże po wojnie Trybunał Norymberski oczyścił Haushofera ze stawianych mu zarzutów inspiratora polityki nazistowskich Niemiec. 31 J. Agnew, Geopolitics. Re-visioning world politics, Londyn 1998, s. 118.

podejścia do badań na pograniczu geografii i polityki od „klasycznej” geopolityki użył pojęcia „geopolityka alternatywna”. Sięgał przy tym do tradycji takich uczonych i myślicieli, jak Elisee Recluse i Piotr Kropotkin, którzy widzieli w wiedzy geograficznej możliwość uwolnienia ludzkości od dominacji i tyranii a także uważali, że zasoby ziemi powinny być wykorzystywane dla dobra całej ludzkości, a nie tylko w interesie niewielkiej grupy elit państwowych, alternatywna geopolityka ma być wiedzą, która nie będzie służyła do ukazania mechanizmów władzy i dominacji w przestrzeni32 . Zamiast „geografii dominacji” Lacoste postulował wykorzystywanie w geografii innego punktu widzenia i innych strategii badawczych. „Geopolityka alternatywna”, czy też „nowa geografia”, miała koncentrować się na rozumieniu problemów wolności, nierówności społecznych, braku rozwoju społeczno-politycznego, poczucia zagrożenia, relacji Wschód-Zachód oraz Północ-Południe, miała także odrzucić dotychczasową europocentryczną orientację. Lacoste odrzucając tradycję klasycznej geopolityki wyznaczanej przez prace takich autorów jak Fryderyk Ratzel, Halford Mackinder, Alfred Mahan, czy też Karl Haushofer, zwrócił się ku tradycji francuskiej geografii humanistycznej wyznaczanej przez Vidala de la Blache i Elisee’a Recluse’a. Przyjęcie w geopolityce perspektywy geografii humanistycznej, koncentrującej się na interakcjach pomiędzy populacjami ludzkimi a terytorium, a nie na badaniu „zmiennych układów sił na niezmiennej przestrzeni”, spowodowało powrót do zainteresowania człowiekiem i jego aktywnością. W geopolityce, podobnie jak i pozostałych naukach humanistycznych, nastąpił odwrót od determinizmu strukturalnego czy też środowiskowego, na rzecz uwzględnienia roli podmiotów indywidualnych i zbiorowych oraz zmniejszenia zainteresowania „twardą” problematyką struktury na rzecz „miękkiej” problematyki systemów wartości, znaczeń, form dyskursu, mentalności zbiorowej itp. W ramach myśli geopolitycznej zaczęło kształtować się także podejście krytyczne, w którym przyjęto założenie, iż opisywanie przestrzeni, a zwłaszcza jej opisanie o charakterze geopolitycznym, nie może być działaniem neutralnym, gdyż świat jest światem społecznym a opisywanie świata jest działaniem społecznym. Podejście krytyczne nawiązywało do poststrukturalizmu przede wszystkim przez odwołanie się do tradycji prac Jacques’a Derridy i Michael’a Foucault’a. Przedmiotem badań stały się głownie problemy wiedzy i dyskursy dotyczącego geograficznych aspektów stosunków

32 Alternative geopolitics, (w:) Dictionary of Alternatives, ed. M. Parker, V. Fournier, P. Reedy, Londyn 2007, s. 3.

międzynarodowych 33 . Centrum badań uczyniono jednostkowe postrzeganie świata, kształtowane w procesach dyskursu społecznego i jego „geopolityczne” konsekwencje. Twórcy geopolityki krytycznej, tacy jak Geraroid O’Tuathail, czy też John Agnew postulowali, iż należy krytycznie spojrzeć na geopolitykę jako na praktykę dyskursu społecznego, za pomocą której intelektualiści i dyplomaci dokonują opisania międzynarodowej polityki w kategoriach przestrzennych, tworząc odpowiednie obrazy i przedstawienia świata i narzucając tym samym dominującą wizję rzeczywistości, niekoniecznie zgodną z prawdą, ale odzwierciedlającą interesy władzy.

Odrodzeniu się geopolityki od samego początku towarzyszyły spory, dotyczące charakteru fundamentalnych zmian zachodzących w przestrzeni międzynarodowej na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku. Od czasu zakończenia zimnej wojny megatrendy cywilizacyjne, takie jak przechodzenie od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa informacyjnego, przechodzenie od rozwiązań hierarchicznych do sieciowych, przeorientowywanie gospodarek narodowych na gospodarkę globalną, kształtowanie się układu Północ-Południe, rosnąca współzależność, globalizacja i transgraniczność, całkowicie zmieniły układ sił w międzynarodowej przestrzeni politycznej. Koniec zimnej wojny, postęp technologiczny, ogromna nierównowaga demograficzna i ekonomiczna, a także wzrost liczby aktorów działających na arenie międzynarodowej, zarówno państw, jak i innych podmiotów, głęboko zmodyfikowały wcześniejszy system światowy. Globalizacja i współzależność wielu sektorów – finansowego, technologicznego, informacji – oraz pojawienie się silnych ośrodków władzy transnarodowej, znajdujących się pod kontrolą państw i „porowatość” granic, wszystko to wpłynęło na ukształtowanie się zupełnie nowej jakości środowiska międzynarodowego34.

Rosnąca globalna współzależność sprawia, że tworzą się nowe międzynarodowe „reguły gry” i należy zdawać sobie sprawę z wzrostu złożoności, współzależności i stratyfikacji podmiotów geopolityki. Powoduje to, iż dotychczasowe kategorie poznawcze, które powstawały w świecie prymatu nowoczesnego państwa narodowego, sprawnych granic, klarownej suwerenności i tożsamości terytorialnej, często okazują się nieadekwatne dla rozumienia współczesnego ładu ponowoczesnego, a ich stosowanie nie pozwala na wyjaśnianie

33 V.D. Mamadouh, Geopolitics in the nineties: one flag, many meanings, “GeoJournal”, nr 46, 1998, s. 244. 34 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 56.

zachodzących zjawisk. Zmiany zachodzące w przestrzeni międzynarodowej prowokują do zadawania pytań dotyczących przedmiotu badań geopolitycznych i sposobu ich analizy, gdyż uznano, iż geopolityka powinna zmieniać swój charakter wraz z przemianami zachodzącymi w przestrzeni globalnej. Współczesna geopolityka zaczęła kształtować się w sytuacji, w której tradycyjne kategorie geopolityczne takie, jak przestrzeń, położenie, granice zaczęły tracić na znaczeniu, głównie ze względu na rewolucję informatyczną i komunikacyjną, narastające tendencje integracyjne oraz procesy globalizacji świata. Transformacja, którą przeszedł świat, wymaga zmiany priorytetów badawczych, metod, środków, pojęć i kategorii. Wymaga stworzenia nowych metod analizy prawideł rozwoju środowiska międzynarodowego, które uwzględniałyby globalizację świata, rewolucję informatyczną i pozostałe megatrendy cywilizacyjne. Uznano, że stosowanie do analizy stosunków międzynarodowych koncepcji i siatki pojęciowej związanych z klasyczną geopolityką nie daje możliwości rzetelnej analizy współczesnego ładu globalnego. Dlatego też jedną z koncepcji, która pojawiła się w dyskusjach dotyczących rozwoju geopolityki, stała się idea ponowoczesnej geopolityki (postmodern geopolitics), która – uwzględniając współczesne megatrendy – stała by się dziedziną wiedzy odpowiadającą wyzwaniom współczesności i zmianom zachodzącym w przestrzeni społecznej. Dla analizy współczesnego środowiska międzynarodowego nie wystarczy już tradycyjna „geopolityczna wyobraźnia”, pozwalająca na „badanie przestrzennej struktury politycznej na tle fizycznej struktury geograficznej” 35 , ale potrzeba „ponowoczesnej” wyobraźni geopolitycznej będącej umiejętnością myślenia w kategoriach przestrzeni w świecie, w którym granice i dystanse przestrzenne tracą na swoim znaczeniu i żyjemy – zgodnie z określeniem Marshala McLuhana – w „globalnej wiosce”.

Termin ponowoczesna geopolityka jest pojęciem problematycznym i budzącym liczne kontrowersje (ma zarówno swoich zagorzałych zwolenników, jak i przeciwników). Geopolityka jest tutaj tylko częścią większej debaty, prowadzonej w naukach społecznych a dotyczącej kondycji współczesnego świata. Termin ponowoczesność jest jednym z tych, które wywołują zarówno entuzjazm, jak i silną krytykę. Jest to pojęcie wieloznaczne używane w odmiennym rozumieniu w

35 Taką definicję geopolityki zaproponował Leszek Moczulski, który pisał także, iż „Geopolityka zajmuje się zmiennymi układami sił na niezmiennej przestrzeni. Chodzi o wszelkie możliwe układy, biorące pod uwagę wszystkie czynniki, jakie mają znaczenie historyczne, w kategoriach zaś pragmatycznych i doraźnych – również polityczne” Patrz L. Moczulski, Geopolityka, potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010, s. 6, 75.

sztuce, literaturze, filozofii, socjologii i politologii, co nie ułatwia dyskusji wokół problemu ponowoczesności. Jest to jednak pojęcie, które wykorzystuje się powszechnie dla opisania kondycji współczesnego świata. Żyjemy obecnie wszyscy w jakościowo odmiennych czasach, a rozpoznanie tej swoistości odbija się na sposobie uprawiania nauk społecznych. Uważa się, że procesy charakterystyczne dla przełomu XX i XXI w., a zwłaszcza proces globalizacji, zmieniają samą istotę procesów dziejowych. W erze globalnej procesy społeczne przebiegają inaczej, mają inne podmioty sprawcze, nowe mechanizmy stawania się, nowe kierunki, w których zmierzają. Skala narodowa, czy też regionalna nie pozwala uchwycić wszystkich istotnych aspektów zdarzeń. Niezbędna jest skala globalna, uwzględniająca najszerszą determinację kontekstową, a także skupienie uwagi na takich procesach, które przekraczają granice tradycyjnych jednostek analizy (państw czy regionów)36. Z uwagi na zachodzące zmiany postuluje się rewizję myślenia geopolitycznego tak, aby można było poddać analizie zjawiska związane z tzw. ponowoczesnością lub późną nowoczesnością. Dlatego też w kręgu zainteresowań współczesnych geografów politycznych pojawiła się koncepcja ponowoczesnej geopolityki.

Podobnie, jak i w pozostałych naukach społecznych, także w ramach nauk poświęconych zjawiskom politycznym, trwa dyskusja dotycząca charakteru zmian związanych z ponowoczesnością. Ogólnie mówiąc, w nauce o polityce uznaje się, iż problematyka ponowoczesności związana jest z czterema zjawiskami: 1) rosnący sceptycyzm wobec tradycyjnych całościowych interpretacji zmiany społecznej (tzw. metanarracje); 2) rosnąca świadomość kosztów związanych z modernizacją, racjonalizacją i ekonomizacją życia społecznego; 3) eksplozja nowoczesnych technologii informacyjnych; 4) gwałtowny rozwój tzw. nowych ruchów społecznych. Jak się wskazuje, wspólnie fenomeny te tworzą zbiór wyzwań, dylematów i zagrożeń, które stanowią kontekst dla współczesnych etyczno-politycznych rozważań37. Wśród geopolityków nie ma zgodności co do znaczenia i rozumienia terminu „ponowoczesna geopolityka”. Jednakże można dostrzec kilka charakterystycznych tendencji, za pomocą których geografowie polityczni, analitycy środowiska międzynarodowego, a także inni badacze społeczni starają się charakteryzować kondycję ponowoczesnego świata. Są to takie elementy, jak: 1) powstanie społeczeństwa ryzyka związane z faktem, iż życie współczesnego człowieka przebiega w

36 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 568. 37 Por. S.K. White, Political theory and postmodernism, Cambridge 1994, s. 4-12.

kompleksowej sieci wysoko stechnicyzowanych struktur; 2) rozwój konfliktów kulturowych pomiędzy społecznościami, zastępujących dotychczasowe konflikty terytorialne; 3) rozwój technologii teleinformatycznych; 4) globalizacja świata wraz z jego deterytorializacją 38 . Ponadto wskazuje się, iż ponowoczesność nie stanowi radykalnego zwrotu i nie oznacza budowy zupełnie nowego porządku społecznego, a jest raczej wynikiem przystosowywania się kultur, państw i jednostek do globalizacji świata oraz turbokapitalizmu, tworzącego całkowicie skomercjalizowany styl życia. Powoduje on, iż współczesne społeczeństwa skoncentrowane są na wytwarzaniu i dystrybuowaniu dóbr materialnych dających satysfakcję z osiągniętego poziomu życia. Dla rozważań o charakterze geopolitycznym ważne jest także, iż w postmodernistycznym spojrzeniu na współczesną rzeczywistość społeczno-polityczną istotne jest przekonanie, iż w postmodernistycznym świecie wszystkie granice i bariery, w tym także te przestrzenne, są zatarte i niejasne, wszystkie więzy i suwerenność amorficzne, tak więc cała organizacja przestrzenna jest coraz bardziej bezkształtna (nie da się ukazać jej jednoznacznych granic).

Pojawienie się koncepcji ponowoczesnej geopolityki w dyskursie akademickim wynika z faktu, iż jak się niekiedy uznaje era globalizacji oznacza konieczność wykreowania nowego typu dyskursywnych interpretacji i zastosowania nowych sposobów podejścia do współczesności, które stworzą możliwości jej wyjaśnienia czy zrozumienia. Dotychczasowe formy rzeczywistości społeczno-kulturowej, stanowiące przedmiot tradycyjnej refleksji poznawczej ulegają erozji a wraz z nią nasza wiedza o świecie traci na aktualności i znaczeniu stając, się źródłem zwątpienia i niepewności. Ludzkość wchodzi w całkowicie nową fazę, która oznacza częściowe zawieszenie dotychczasowych doświadczeń, przeświadczeń i sposobów życia. Wszystko domaga się rewizji, w tym także konieczne staje się odrzucenie obrazu ludzkiego świata jako zbioru autonomicznych, monadycznych bytów i narodów, regionów w obrębie narodów czy narodowo bądź regionalnie wyznaczonych i rozgraniczonych kultur i odpowiadających im przestrzeni. Dziś cywilizacje przemieszczają się i mieszają, dalekie ludy i plemiona stykają się i przenikają, a ich poglądy współistnieją obok siebie, tworząc swoisty kolaż wartości, znaczeń, tradycji, obyczajów i instytucji. Jest to proces wzbogacający doświadczenie każdej kultury, ale

38 T.W. Luke, Postmodern geopolitics. The case of the 9.11 terrorist attacks, (w:) A companion to Political geography, ed. J. Agnew, K. Mitchell, G. Toal, Nowy Jork 2008, s. 219.

równocześnie budzący obawy i reakcje obronne, często gwałtowne, odwołujące się do przemocy39. Mamy zatem nie tyle do czynienia z huntingtonowską wizją zderzenia cywilizacji, posiadających swoje określone granice i umiejscowienie przestrzenne, ile ze zjawiskiem „wymieszania” się cywilizacji, gdzie konflikty zachodzą w poprzek dotychczasowych podziałów i granic państwowych i trudno je umiejscowić w przestrzeni geograficznej. O ile główne założenie huntingtonowskiej teorii zderzenia cywilizacji, które brzmi, iż to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtują wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świecie jaki nastał po zimnej wojnie40 można uznać za słuszne, o tyle nakreślona przez niego mapa świata z umiejscowionymi na niej dziewięcioma cywilizacjami, w świecie, w którym mobilność przestrzenna wywołuje nieustanne przepływy i migracje grup ludzkich z jednego miejsca do drugiego a kluczowe tożsamości i identyfikacje tylko częściowo krążą wokół realiów i obrazów miejsca, razi swoim uproszczeniem i brakiem adekwatności do rzeczywistości społecznej, w której priorytetowa dla ładu ponowoczesnego zasada „elastyczności” i swoboda przemieszczania się uczyniły świat mozaiką rozproszonych po całym świecie społeczności. Grupy społeczne nie tworzą teraz ściśle usytuowanych, przestrzennie wyodrębnionych czy też homogenicznych pod względem kulturowym bytów. Tak więc konstruowanie map, charakterystyczne dla „klasycznej” geopolityki, jest zajęciem, może nie zawsze jałowym, ale nie odzwierciedlającym w pełni złożoności współczesnego świata.

Podobnie jak i pozostali badacze społeczni, geografowie polityczni, a także inni uczeni analizujący środowisko międzynarodowe, są zgodni co do tego, iż warunki geopolityczne świata uległy głębokim przemianom. Przedstawiciele nurtu neoklasycznego i geopolityki krytycznejuważają, iż zachodzące w ostatnich dekadach XX w. zmiany cywilizacyjno-polityczne zmuszają badaczy do nowego spojrzenia na problemy międzynarodowe, gdyż dotychczasowa tematyka badawcze i podstawowe pojęcia straciły na swojej aktualności. Zbigniew Brzeziński w pracy Bezład: polityka światowa na progu XXI w. (wyd. pol. Warszawa 1994) poświęconej problemom geopolityki po zimnej wojnie, pisał, iż żyjemy obecnie w całkiem innym świecie, niż przywykliśmy żyć i musimy zmierzyć się z nową rzeczywistością, która jest drastycznie inna od tej znanej z przeszłości. Zbigniew Brzeziński był jednym z pierwszych

39 Z. Pucek, Arjun Appadurai i antropologia bez granic, (w:) A. Appadurai,, Nowoczesność bez granic, Kraków 2005, s. X-XI. 40 Por. S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003, s. 15.

badaczy środowiska międzynarodowego, który zwracał uwagę na geopolityczne konsekwencje zachodzących przemian cywilizacyjnych. Na początku lat siedemdziesiątych Brzeziński w pracy Between two ages: America’s role in the technotrnic era (1970) starła się analizować wyniki wpływu na politykę międzynarodową pojawienia się „technoelektornicznego społeczeństwa” i technoelektronicznej ery”. Według amerykańskiego badacza to pierwsze było społeczeństwem kształtowanym kulturowo, psychologicznie i ekonomicznie przez wpływ technologii i elektroniki, zwłaszcza w zakresie komputerów i komunikacji, ta druga wiekiem, w którym procesy polityczne zaczęły mieć zasięg globalny41. Natomiast Gearoid O’Tuathail pisał, iż żyjemy w skomplikowanych i pogmatwanych czasach, w których przestrzeń naszego życia przecinana jest przez globalne przepływy (dóbr, informacji, obrazów, idei, finansów itp.) oraz przekształcana przez intensywności i szybkość technologii informatycznych. W obliczu zmian nasze konwencjonalne sposoby i wyobrażenia o tym „jak działa świat” ulegają erozji, w tym także erozji ulega konwencjonalne postrzeganie środowiska międzynarodowego i mapy świata w kategoriach państw-narodowych, bloków politycznych, rywalizacji o terytorium. Te pojęcie nie dają już możliwości adekwatnego opisania świata, w którym przestrzeń da się przemierzyć za pomocą „jednego kroku”, a dystanse terytorialne tracą na swoim znaczeniu, w którym terytorialność ma mniejsze znaczenie niż oglądalność, gdzie dotychczasowa tożsamość człowieka zaczyna się chwiać pod wpływem przynależności do różnorodnych grup i sieci42. Francis Sempa pisał, iż w wyniku rewolucji informatycznej w pozimnowojennym świecie tradycyjne elementy narodowej siły – pozycja geograficzna, siła militarna, charakter władzy, liczba ludności, przemysł i siła gospodarcza – zostają stopniowo zastąpione przez relacje handlowe, regionalną współpracę i globalną sieć informacyjną. Współzależny, zglobalizowany świat jest w mniejszym stopniu podatny na militarne i polityczne konflikty (zmieniają one swój charakter) i stosunki międzynarodowe nie będą już więcej zdominowane przez „rywalizację o terytorium”43.

Zachodzące przemiany wywołują konieczność przejścia od nowoczesnej geopolityki (modern geopolitics) do geopolityki ponowoczesnej (postmodern geopolitics), uwzględniającej nowe

41 Por. Z. Brzeziński, Between two Ages: America’s role in the technetronic era, Westport 1970, s. 307. 42 G. O’Tuathail, Postmodern geopolitics? The modern geopolitical imagination and beyond, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G. O’Tuathail, S. Dalby, Londyn 1998, s. 16. 43 F.P. Sempa, Geopolitics. From the Cold War to the 21st century, Londyn 2007, s. 112.

wyzwania i zmiany, które zaszły w przestrzeni globalnej44. Uważa się, iż konieczne jest przeobrażenie geopolityki, co jest kluczem do dalszego rozwoju dyscyplin, i powinna ona skoncentrować się na analizie charakteru i konsekwencji zmian zachodzących w politycznej przestrzeni w epoce globalizacji45. Skoro jesteśmy obecnie świadkami dogłębnych przemian dotyczących praktycznie każdego aspektu naszego życia, wszystkie nauki społeczne, a w tym także geopolityka, potrzebują nowych teorii i nowych podejść badawczych, które pomogą nam zrozumieć zjawiska leżące u podstaw zachodzących zmian. Rosyjski uczony Borys Isajew pisał, iż konieczne jest: 1) Rozszerzenie i wzbogacenie przedmiotowego zakresu tej dyscypliny. Dzięki temu mogłaby ona stać się rzeczywiście nowoczesną i perspektywiczną dyscypliną badań. Konieczne jest jednak uwzględnienie wielowątkowości, pluralizmu a także olbrzymiego zróżnicowania współczesnego świata i dostosowanie do nich geopolityki, jako dyscypliny uwzględniającej wielowymiarowość współczesnego świata oraz ścisłe związki występujące pomiędzy różnorodnymi zjawiskami społecznymi. 2) Należy rozszerzyć analizę geopolityczną o nowe czynniki, które stały się niezbędne dla opisu i oceny geopolitycznej mapy świata. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na rosnącą role czynników ekonomicznych oraz uwzględniać fakt, iż zderzenie interesów pomiędzy aktorami geopolitycznymi ma obecnie podłoże przede wszystkim ekonomiczne. Poza ekonomią do analizy geopolitycznej należy wprowadzić takie elementy, jak potencjał wojenno – technologiczny, informatyczny, innowacyjny, naukowy, efektywność reżimu politycznego, charakter struktury demograficznej, jakość społeczeństwa, wpływ kultury i religii. 3) W celu modernizacji geopolityki należy także ujawnić te tradycyjne czynniki geopolityczne, których rola we współczesnym świecie ulega ograniczeniu. Rozwój technologiczno – naukowy spowodował, iż takie elementy geograficznego krajobrazu państwa, jak duży obszar, lasy, góry, sieć rzeczna, dostęp do mórz i oceanów, nie mają decydującego wpływu na charakter państwa i jego możliwości oddziaływania w świecie. Nastąpiło także relatywne zmniejszenie roli siły zbrojnej. 4) Modernizacja geopolityki wymaga

44 C. Flint, The geopolitics of laughter and forgetting: a world-system interpretation of the post-modern geopolitical conditions, “Geopolitics”, vol. 6, nr 3, 2001, s. 2. 45 Por. I. Watson, Rethinking strategy and geopolitics: critical responses to globalisation, “Geopolitics”, vol. 6, nr. 3, 2001, s. 87, G. O’Tuathail, S. Dalby, Introduction: rethinking geopolitics, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G. O’Tuathail, S. Dalby, Londyn1998, s. 1.

także uporządkowania dotychczasowej siatki pojęciowej, w tym tak kluczowych pojęć jak narodowe i państwowe interesy46. Debata dotycząca ponowoczesnej geopolityki wymaga odpowiedzi na pytanie, czym charakteryzowała się nowoczesna geopolityka. Próbę odpowiedzi podjął m.in. John Agnew w pracy Geopolitics: re-visioning world politics (Londyn 1998). Agnew poddał analizie podstawy, na których budowana była „nowoczesna wyobraźnia geopolityczna”. Wskazywał, iż po pierwsze to szesnastowieczny rozwój nowoczesnej filozofii kartezjańskiej oraz nowoczesnych technik kartograficznych pozwalających na wizualizację przestrzeni, uczyniły możliwym ukształtowanie się geopolityki. Wraz z filozofią kartezjańską, geozofia i historiozofia zmieniły się w tym samym kierunku, co cała filozofia, odchodząca od czysto dedukcyjnych, oderwanych od życia i doświadczenia spekulacji, ku coraz bliższym kontaktom z rzeczywistością empiryczną. Renesansowa wizja świata stała się podstawą dla rozwoju nowoczesnej nauki, a więc i geopolityki. Nowoczesna geografia opisywała świat w kategoriach obserwowalnych formacji przestrzennych, kształtowanych przez nowoczesny przemysłowy kapitalizm47 . Drugą cechą nowoczesnej wyobraźni geopolitycznej był jej binarny i europocentryczny charakter. Nowoczesna wyobraźnia geopolityczna kształtowała się w Europie w okresie ekspansji Europejczyków na inne kontynenty, kiedy to Europa była w stanie narzucić innym częściom świata swoją wizję budowaną w oparciu o dychotomiczne przedstawienia: Pierwszy Świat – Trzeci Świat, Wschód – Zachód, cywilizacja – barbarzyństwo. Dominujące w świecie kraje europejskie potrafiły „wyprodukować” i narzucić hegemoniczną wizję nowoczesnej polityki, ekonomii, kultury, rozwoju i stylu życia. Świat był postrzegany przede wszystkim w kategoriach „Europa vs. reszta świata” i dominowała wizja hierarchicznego uporządkowania przestrzeni globalnej48 . Po trzecie, nowoczesna wyobraźnia geopolityczna związana była z systemem państw narodowych. Budowano obraz świata wyłącznie z punktu widzenia państwowo-centrycznego. Państwo i jego terytorium znajdowało się w centrum analiz, gdyż było uważane za największe skupisko władzy politycznej i podstawową kategorię analityczną dla nauk o polityce. Powodowało to, iż konwencjonalne rozumienie „geografii władzy” było zdominowane przez trzy charakterystyczne przekonania: państwo posiada wyłączność na

46 Por. B.A. Isajew, Geopolitika, Moskwa 2005, s. 365-367. 47 J. Agnew, Geopolitics: re-visioning world politics, Londyn 1998. s. 12-20 48 Ibidem, s. 20-30.

sprawowanie władzy na określonym terytorium, co określano mianem suwerenności; „wewnętrzna” i „zewnętrzna” polityka są od siebie oddzielone i kierują się odmiennymi zasadami; granice państwa wyznaczają także granice określonej społeczności. Ponadto nowoczesne analizy geopolityczne dotyczące rywalizacji o terytorium związane były z rozumieniem władzy jako szansy na przeprowadzenie swej woli, także wbrew oporowi, czyli uznaniu, iż władzę sprawuje się wówczas, gdy jesteśmy w stanie oddziaływać na inne podmioty w sposób sprzeczny z ich interesami49 . Niezależnie od dyskusyjnego charakteru rozważań John’a Agnew’a, był on jednym z pierwszych geopolityków, którzy podjęli próbę ukazania cech specyficznych dla nowoczesnej geopolityki, dając tym samym możliwość budowania nowego modelu ponowoczesnej geopolityki poprzez jej odróżnienie od nowoczesności.

Wskazuje się, iż pod koniec dwudziestego wieku można zaobserwować w środowisku międzynarodowym zmiany, które pozwalają spekulować o „końcu nowoczesności”, nieodłącznie związanej z cywilizacją zachodnioeuropejską. Pierwszym elementem zmian jest dostrzegalny relatywny upadek amerykańskiej hegemonii światowej i wzrost znaczenia pozaeuropejskich potęg – Chin i Indii. Po drugie pod koniec dwudziestego wieku nastąpiła intensyfikacja ekonomicznej globalizacji świata. Nie jest to zjawisko nowe ale jego intensywność i skala doprowadziły do ukształtowania się odterytorializowanej globalnej gospodarki. I wreszcie trzecią tendencją, zmieniającą charakter współczesności jest rewolucja technologiczna i rozprzestrzenianie się nowych technologii teleinformatycznych, które oplatając świat swoją siecią przyczyniają się do zmniejszenia dystansu (kompresja czasu i przestrzeni) oraz zwiększają intensywność interakcji społecznych, ekonomicznych i politycznych. Uznaje się, iż takie wynalazki takie jak technologie satelitarne, komputery osobiste, sieć telefonii komórkowej, telewizja kablowa, komputerowa sieć Internetu, czy tez ipod, iphone i inne nowości technologiczne na zawsze zmieniły obraz naszego świata, w którym zaczęła dominować logika sieci i mass mediów. Według socjologa Manuela Castellsa, twórcy koncepcji „społeczeństwa sieci”, nowe wynalazki technologiczne powodują, iż zaczynamy wkraczać w „Wiek Informacji”, w którym dominujące funkcje i procesy są zorganizowane wokół sieci. Sieci stanowią nową morfologię społeczną a rozprzestrzenienie się logiki usieciowienia w sposób zasadniczy zmienia funkcjonowanie i wyniki w procesach produkcji, doświadczenia, władzy i kultury. Obecność lub nieobecność w sieci i dynamika każdej sieci w

49 Ibidem, s. 49-59.

stosunku do innych są kluczowymi źródłami dominacji i zmiany w naszym społeczeństwie50 . Zgodnie z koncepcją Castells’a rewolucja technologiczna kształtuje także „nową geografię” ponowoczesności, którą charakteryzują takie pojęcia jak przepływy, węzły, sieć, połączenia. Główną metaforą służącą dla opisania „nowej geografii” społeczeństwa ponowoczesnego i konfiguracji wzajemnych powiązań używanych jest wiele metafor, takich jak sieć, siatka, pajęczyna czy matryca (matrix) – a każde z tych pojęci stara się oddać logikę zdecentralizowanej, rozprzestrzeniającej się struktury powiązań, która określa istotę sieci. Słowo „sieć” (network) opisuje warunki strukturalne, dzięki którym oddzielne punkty zwane węzłami (nodes) połączone są ze sobą dzięki powiązaniom zwanymi więzami (ties), które zazwyczaj są wielorakie i złożone, krzyżujące się ze sobą oraz występujące w dużych ilościach. Uważa się, że sieci składają się z trzech głównych elementów: punktów węzłowych, powiązań oraz przepływów. Węzeł to wyraźny punkt, połączony przynajmniej z jednym innym punktem. Powiązanie łączy jeden węzeł z innym. Przepływy są tym co przechodzi pomiędzy węzłami wzdłuż powiązań. Do każdego z tych elementów dołączonych jest wiele zmiennych, które ujęte razem nadają sieci jej charakter. Jak zwracał uwagę Castells kształtuje sieć jest zbiorem wzajemnie powiązanych węzłów. Węzeł jest punktem, w którym sieć przeciwna samą siebie. To czym jest węzeł, konkretnie rzecz biorąc, zależy od rodzaju konkretnych sieci. Są nimi rynki giełdowe i ich pomocnicze centra zaawansowanych usług w sieci globalnych przepływów finansowych. Są nimi narodowe rady ministrów i europejskich komisji w politycznej sieci, która rządzi Unią Europejską. Są nimi pola koki i maku, laboratoria, gangi uliczne i instytucje zajmujące się praniem brudnych pieniędzy w sieci handlu narkotykami51. Teza o kształtowaniu się społeczeństwa sieci sugeruje, że wzrastająca ilość społecznych, politycznych i ekonomicznych działań, instytucji i związków jest zorganizowana wokół formy sieciowej, chociaż dokładna konfiguracja i charakter tych sieci różnią się w zależności od tego na jakiej zasadzie łączą się ze sobą zmienne jakości trzech głównych elementów sieci (węzłów, powiązań i przepływów).

Wszystkie wymienione powyżej tendencje wraz z takimi zjawiskami współczesności, jak masowe migracje, rozwój transportu międzynarodowego, masowa turystyka, pojawienie się transnarodowych imperiów medialnych powodują, iż uważa się, że mamy do czynienia współcześnie ze zjawiskiem zachwiania dotychczasowej tożsamości,

50 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007, s. 467. 51 Ibidem, s. 468.

związanej z określonym terytorium. Tożsamość ponowoczesna symbolizowana jest przez Baumanowskiego „turystę”, dla którego wartością podstawową jest mobilność i możliwość nieustannego przemieszczania się). Zmienia się dotychczasowa koncepcji przestrzeni i skali, pojawia się poczucie globalnej wspólnoty losów – ludzie coraz częściej myślą w kategoriach wspólnych zagrożeń czy nadziei. Pojawia się także zjawisko deterytorializacji związanej z faktem, iż wiele z tego, co dzieje się wokół nie jest związane z konkretną przestrzenią, gdyż powstają nowe formy organizacji ekonomicznych, politycznych i kulturowych oderwanych od jakiegokolwiek konkretnego kraju, a globalizacji ulegają zagrożenia cywilizacyjne, których efekty są terytorialnie nieograniczone.

Zwraca się uwagę na „koniec geografii”, będący synonimem uwolnienia się współczesnego człowieka od ograniczeń i relacji przestrzennych. Ten ostatni element jest szczególnie istotny dla zrozumienia charakteru ponowoczesnej geopolityki. Deterytorializacja powoduje konieczność odejścia geopolityki od opisywania świata w kategoriach państw narodowych i zamkniętych zbiorowości. Zmiany zachodzące w naturze życia społecznego powodują, iż badacze muszą te zmiany zidentyfikować, tak aby lepiej zrozumieć charakter współczesności. Dlatego też w rozważaniach poświęconych problemom ponowoczesnej geopolityki zwraca się uwagę na fundamentalne różnice zachodzące pomiędzy nowoczesnym środowiskiem społeczno-politycznym, a ponowoczesnym. Wskazanie na te istotne różnice ma być jednocześnie próbą ukazania nowej problematyki, którą powinni podjąć geopolitycy aby adekwatnie wyjaśniać zjawiska rywalizacji o władzę, zachodzące w przestrzeni międzynarodowej. Jedną z prób odpowiedzi na pytanie czym jest ponowoczesna przestrzeń społeczna podjął m.in. Timothy Luke, który – nawiązując do schematu zaproponowanego przez amerykańskich futurologów Alvina i i Heidi Tofflerów – wyróżnił trzy geopolityczne okresy mające zupełnie odmienna naturę: 1) okres społeczeństw agrarnych; 2) nowoczesny kapitalizm przemysłowy; oraz 3) ponowoczesny kapitalizm informacyjny. Luke opisywał nowoczesność jako przestrzeń zdominowaną przez rewolucję przemysłową i artefakty techniczne, służące do rozwoju przemysłowego kapitalizmu, w której organizacja przestrzeni związana byłą z logiką systemów inżynieryjnych oraz przestrzenią miast i państw, a tożsamość jednostki koncentrowała się wokół takich pojęć, jak naród, państwo, etniczność. Globalna przestrzeń była organizowana i kontrolowana przez państwa z całym ich kompleksem biurokratyczno-wojskowo-przemysłowym. Klasyczna era nowoczesnej „terytorialnej” geopolityki była zorganizowana wokół

granic, tożsamości terytorialnej, państw oraz rywalizacji o dominację na lądzie, morzu oraz o dostęp do surowców i rynków zbytu. Natomiast ponowoczesność kreowana i kształtowana jest zgodnie z logiką systemów cybernetycznych. Jest ona domeną informacji, mediów oraz ponowoczesnego „informacyjnego” kapitalizmu. Wartością jest nie tyle zakorzenienie w terytorium, ile „teleobecność”, która jest warunkiem uczestniczenia w ponowoczesnym życiu społecznym. W epoce ponowoczesnej implozji uległy wartości i struktury charakterystyczne dla epoki nowoczesnej, wypierane przez turbokapitalizm oraz globalizujący się świat i infrastrukturę informatyczną52. Tabela nr 2. Elementy kształtujące geopolityczną naturą nowoczesności i ponowoczesności

Nowoczesność Ponowoczesność

Nowoczesna kapitalistyczna gospodarka przemysłowa; Sfera technologiczna Cywilizacja II fali Mapa i zegar Przestrzenność mechaniczna Terytorium Zakorzenienie w terytorium Etniczność, narodowość

Ponowoczesny informacyjny kapitalizm; Informacyjna sfera cybernetyczna Cywilizacja III fali Telewizja i komputer Przestrzenność cybernetyczna Obraz Teleobecność Media, informacja

Źródło: G.O’Tuathail, Postmodern geopolitics? The modern geopolitical imagination and beyond, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G. O’Tuathail, S. Dalby, Londyn 1998, s. 26.

Nawiązując do rozważań Timothy’ego Luke’a, irlandzki geograf

Gearoid O’Tuathail, jeden z twórców podejścia zwanego geopolityką krytyczną, starał się wskazać na podstawowe różnice występujące pomiędzy nowoczesną a ponowoczesną geopolityką, tak aby zbudować całościową koncepcję problemów związanych z rozwojem ponowoczesnej geopolityki. Tuathail wskazywał, iż w epoce nowoczesnej państwa były organizacjami suwerennymi, tj. sprawowały wyłączne zwierzchnictwo nad określonym terytorium. Istniało wyraźne rozgraniczenie tego co „wewnętrzne” i „zewnętrzne”, te dwie sfery były w dużym stopniu rozdzielone, a granice państwa wyznaczały jednocześnie granice społeczeństw. Globalizacja świata i rewolucja

52 T.W. Luke, New world order or neo-world orders: Power, politics and ideology in informationalizing glocalities, (w:) Global Modernities, ed. M. Featherstone, S. Lash, R. Robertson, Londyn 1995, s. 91-107.

informatyczna spowodowały zakwestionowanie podstaw „klasycznego” układu geopolitycznego świata. Globalizacja, informatyzacja oraz pojawienie się globalnych zagrożeń i „społeczeństwa ryzyka” zaczęły kształtować zupełnie nową, ponowoczesną geopolityczną kondycję światowej polityki53. Tuathail zwracał uwagę, iż w świecie ponowoczesnym całkowicie zmieniło się środowisko analiz geopolitycznych. Dotychczasowe tradycyjne koncepcje podziału przestrzeni reprezentowane przez takie pojęcia, jak Wschód, Zachód, czy też Trzeci Świat, musiały ustąpić takim koncepcjom, jak Dżihad vs. McŚwiat nie mieszczących się w dotychczasowych kategoriach opisu świata. Powoduje to konieczność rewizji dotychczasowych paradygmatów badawczych i przejścia od nowoczesnej geopolityki, która służyła do opisywania nowoczesnego świata, do ponowoczesnej geopolityki, która powinna wypracować nowe sposoby analizy służące zrozumieniu świata ponowoczesnego, w którym procesy globalizacji i deterytorializacji kreują zupełnie nową przestrzeń międzynarodową.

Tabela nr 3. Nowoczesna vs. ponowoczesna geopolityka

Nowoczesna geopolityka Ponowoczesna geopolityka Sposób wizualizacji przestrzeni: kartografia; Znacząca rola terytorium; Wewnątrz/na zewnątrz; Lokalne/międzynarodowe; Zachód/Wschód; Zagrożenia wypływające z określonego terytorium; Państwo; Dominacja hardware i hard-power;

Sposób wizualizacji przestrzeni: systemy nawigacji satelitarnej GIS, GPS Znacząca rola obrazów; Globalna sieć; Glokalizacja; Dżihad/Mac Świat; Deterytorializacja zagrożeń; Sieć; Dominacja software i soft-power;

Źródło: G.O’Tuathail, Postmodern geopolitics? The modern geopolitical imagination and beyond, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G. O’Tuathail, S. Dalby, Londyn 1998, s. 27.

Rozważania Johna Agnewa, Timothy’ego Luke’a oraz Gearoid’a O’Tuathail’a, poświęcone problemem ponowoczesności, stanowią

53 G. O’Tuathail, The postmodern geopolitical condition: states, statecraft, and security at the Millennium, “Annals of thr Association of American Geographers”, vol. 90, nr 1, 2000, s. 167.

obecnie ważny element rozwoju myśli geopolitycznej i debaty poświęconej konieczności rekonstrukcji nauk zajmujących się badaniem środowiska międzynarodowego. Uczeni ci poprzez analityczny sposób definiowania ponowoczesności, podjęli próbę zbudowania katalogu istotnych, konstytutywnych cech tej odmiany porządku społecznego. Wykorzystując pojęcie ponowoczesnej geopolityki zaczęto zwracać uwagę na konieczność rekonstrukcji dotychczasowych teorii geopolitycznych i podstawowych kategorii badawczych wykorzystywanych w tej dyscyplinie. Wskazano, iż tradycyjne analizy geopolityczne koncentrują się na relacjach pomiędzy państwami oraz pomiędzy tworzącymi je narodami. Ignorują tym samym inne granice oraz linie podziałów i konfliktów, które mają charakter pozapaństwowy. Uznano, że wprowadzenie do debaty dotyczącej współczesnej geopolityki pojęcia ponowoczesna geopolityka ma służyć lepszemu rozumieniu bezprecedensowej transnarodowej ekonomicznej integracji, politycznej transformacji oraz przemian społecznych.

Z uwagi na fakt, iż samo pojęcie ponowoczesności ma charakter dyskusyjny, nie ma także zgody co do charakteru ponowoczesnej geopolityki. Mimo to można dostrzec, iż geopolitycy piszący o problemach ponowoczesnej geopolityki zwracają szczególną uwagę na takie pojęcie, jak sieć, obraz, soft-power, globalizacja, deterytorializacja, rewolucja technologiczna, które zmieniają charakter współczesnego środowiska międzynarodowego i interakcji pomiędzy międzynarodowymi podmiotami. Zmiana społeczna związana z przejściem od społeczeństwa przemysłowego do poindustrialnego, od nowoczesności do ponowoczesności wymusza na geopolityce zmianę podejścia badawczego. Jak się wskazuje, geopolityka, aby sprostać wyzwaniom stojącym przed tą dyscypliną, powinna koncentrować się na mniej widocznych i mniej „dotykalnych” elementach związanych z przepływami władzy w przestrzeni międzynarodowej, takimi jak obrazy, czy też sieci międzynarodowe nie związane z żadnym konkretnym terytorium. Wraz z globalizacją i deterytorializacją świata dotychczasowe kluczowe czynniki geopolityczne stopniowo tracą na znaczeniu co wymaga zdefiniowania nowych kluczowych elementów dla rywalizacji o władzę w przestrzeni międzynarodowej. Analiza tych nowych czynników ma wyznaczać charakter projektu ponowoczesnej geopolityki dwudziestego pierwszego wieku. Tak więc pojęcie ponowoczesnej geopolityki związane jest z „nową polityczną geografią”, świata definiowaną często w kategoriach chaosu, turbulencji, załamania, nieładu, braku granic i dystansów przestrzennych oraz rosnących współzależności. Ważną rolę odgrywają tu takie elementy, jak „państwa upadłe”, czy też

pseudopaństwa, masowe migracje i przemieszczenie ludności, przepływy finansowe i kapitałowe (gdzie korporacje transnarodowe odgrywają większą rolę niż aktorzy państwowi), grupy terrorystyczne pozbawione ambicji terytorialnych, organizacje przestępcze, instytucje międzynarodowe (MFW, Bank Światowy), fundamentalizmy etniczne i religijne. W dużym stopniu pojęcie ponowoczesnej geopolityki używane jest w opozycji wobec dotychczasowych teorii, bazujących głównie na systemie stosunków międzynarodowych, budowanych wokół państw narodowych i ma ukazać przemijające znaczenie państw narodowych.

Renesans geopolityki jako akademickiej dyscypliny badawczej nastąpił w dużej mierze dzięki odrzuceniu, czy też rewizji dotychczasowych paradygmatów i podjeść badawczych, co pozwoliło na ukształtowaniu się „nowej” geopolityki. Transformacja, którą przeszedł świat wymagała zmiany priorytetów badawczych, metod, środków, pojęć i kategorii. Wciąż wymaga także stworzenia nowej analizy prawideł rozwoju środowiska międzynarodowego, które uwzględniałyby globalizację świata, rewolucję informatyczną, i pozostałe megatrendy cywilizacyjne. Ponadto we współczesnym środowisku międzynarodowym istnieje pewna liczba specyficznie ponowoczesnych zjawisk, które oczekują na swoją interpretację i zbadanie. Pojawiło się więc zapotrzebowanie na ukształtowanie się ponowoczesnej geopolityki. Przeżywająca swój renesans geopolityka aby pozostać wartościową dziedziną badań, powinna dostosować się do zmieniających się warunków środowiska międzynarodowego. Ponowoczesną geopolitykę wyróżnia nawet nie tyle stosowanie nowych procedur badawczych, ile przede wszystkim poszerzenie przedmiotu badań o przemianamy zachodzące w środowisku społecznym człowieka a związane z rewolucją informatyczną, procesem globalizacji i ich politycznymi, kulturowymi, społecznymi i ekonomicznymi konsekwencjami. Liczy się to, iż środowisko międzynarodowe uległo radykalnym przekształceniom, co powoduje, iż coraz częściej podnosi się idee geopolityki ponowoczesnej tak aby poprowadzić rozwój dyscypliny w nowych kierunkach. Idea geopolityki ponowoczesnej, obok geopolityki krytycznej, czy też popularnej, stanowi ważną część debaty wokół geopolityki. Pomaga ona określić, jakie wyzwanie dla geopolityki stanowią zmiany w świcie rzeczywistym i jakie będą ich konsekwencje dla jej rozwoju. Czy jednak geopolityka ponowoczesna jest potrzebna? Czy nowe zjawiska pojawiające się w środowisku międzynarodowym są tak specyficzne, iż istnieje konieczność wyróżnienia „geopolityki ponowoczesnej”? Podejmując tę problematykę warto przywołać słowa Roberta Jacksona i George’a Sorensen’a, którzy w swoim podręczniku poświeconym

teoriom i kierunkom badawczym w ramach teorii stosunków międzynarodowych, pisali iż badacze nie są architektami wznoszącymi budowle, które pewnego dnia zostaną ukończone. Nie istnieje jeden z góry ustalony projekt. Planów jest wiele – z niektórych się rezygnuje, inne się przyjmuje. Badacze przypominają podróżników wyposażonych w rozmaite mapy, z otwartym biletem pozwalającym na podróż w dowolnym kierunku54. Pojawienie się idei ponowoczesnej geopolityki jest zatem w dużej mierze zaproszeniem do debaty, poświęconej przemianom dokonującym się we współczesnym świecie i jednocześnie próbą odbudowy pozycji geopolityki jako dyscypliny analizującej przestrzenne aspekty ładu globalnego i interakcji pomiędzy podmiotami środowiska międzynarodowego.

54 R. Jackson, G. Sorensen, Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych, Kraków 2006, s. 310.

ROZDZIAŁ II POST-WESTFALSKI ŁAD MI ĘDZYNARODOWY

Współczesny świat przeżywa głębokie jakościowe zmiany

związane z rewolucją technologiczną w sferze komunikacji, ekspansywnym rozwojem nowoczesnej formacji społecznej, ukształtowanej w ramach cywilizacji zachodnioeuropejskiej oraz z pogłębianiem i przyspieszeniem procesów tworzenia się wzajemnych powiązań w skali światowej we wszystkich dziedzinach życia: gospodarce, polityce, kulturze, finansach, ochronie środowiska, a także przestępczości. W ostatnich dekadach XX w. nasiliły się bardzo procesy globalizacyjne w życiu międzynarodowym. Rozszerzyły one, zintensyfikowały i zdynamizowały światowe przepływy różnych elementów materialnego i duchowego życia społeczeństw. Zachodzące coraz szybciej przemiany cywilizacyjne dotyczą praktycznie wszystkich sfer życia społecznego i wpływają na codzienne funkcjonowanie każdej jednostki. W wyniku zachodzących procesów tworzy się nowy kontekst dla naszych codziennych działań, które w ostatecznym rachunku tworzą nową rzeczywistość społeczną.

Zmienność i różnorodność towarzysząca współczesnemu człowiekowi dotyczy także sfery polityki, a w tym środowiska międzynarodowego. Wielki przełom w globalnym ładzie międzynarodowym dokonał się na początku lat dziewięćdziesiątych w sytuacji rozpadu ZSRR i ograniczenia konfliktu Wschód-Zachód. Przestało funkcjonować jedno z dwóch ogniw ukształtowanego po drugiej wojnie światowej systemu dwubiegunowego. Zakończenie zimnej wojny oznaczało zamknięcie pewnego etapu w historii stosunków międzynarodowych, związanych z porządkiem jałtańsko-poczdamskim55. Uległy wówczas erozji podstawowe idee, myśli i struktury, które ukształtowały się w kolejnych fazach ładu jałtańsko-poczdamskiego. Na obu jego biegunach przyjęto koncepcję odchodzenia od antagonizmu i wrogości, zastępując je koncepcjami otwartości i tworzenia reguł partnerstwa bez uprzedzeń ideologicznych i działań dywersyjnych. W sferze gospodarczej nowy ład zaznaczył się rozwojem systemu rynkowego na wszystkich kontynentach, przy jednoczesnym pogłębieniu się asymetrii pomiędzy krajami bogatymi i biednymi56.

55 W. Malendowski, Nowy ład międzynarodowy, (w:) Stosunki międzynarodowe, pod red. W. Malendowicza, Cz. Mojsiewicza, Wrocław 2004, s. 546. 56 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 237-238.

Koniec zimnej wojny oznaczał poważną zmianę w stosunkach międzynarodowych, koniec jednej epoki historycznej i początek kolejnej. Przyjmuje się, iż upadek Związku Radzieckiego wyznacza początek ery postzimnowojennej. Tego typu zmian nie brakowało w historii stosunków międzynarodowych, gdyż w czasach nowożytnych kilkakrotnie ustanawiano międzynarodowy ład polityczny a istotnymi wydarzeniami były pokój wesfalski w 1648 r., Kongres Wiedeński w 1815 r., konferencja wersalska po zakończeniu I wojny światowej, a także ustanowienie systemu jałtańsko poczdamskiego po zakończeniu II wojny światowej. Jednakże transformacja ładu międzynarodowego na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych miała o wiele bardziej fundamentalny wymiar, gdyż wiązała się nie tylko z przekształceniami struktury porządku międzynarodowego ale także z głębokimi przemianami cywilizacyjnymi związanymi z rewolucją telekomunikacyjną, przejściem od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa postindustrialnego i postępującym procesem globalizacji.

W pozimnowojennym środowisku międzynarodowym, kształtującym się na przełomie XX i XXI w., doszło do zmiany składu systemu – pojawiły się nowe państwa i nowi pozapaństwowi aktorzy stosunków międzynarodowych; nastąpiła zmiana struktury systemu – modyfikacja różnorodnych sieci powiązań łączących poszczególne podmioty; zmieniły się także funkcje pełnione przez elementy tego systemu – inne znaczenie mają m.in. instytucje międzynarodowe. Na obecnym etapie rozwoju stosunków międzynarodowych ważnymi elementami współtworzącymi system międzynarodowy i oddziaływującymi na jego efektywność stały się: współzależność, globalizacja i transgraniczność. Tworzy się nowy typ powiązań międzynarodowych – megakapitalizm, z globalnym handlem, pieniądzem i gospodarką światową, które niejednokrotnie funkcjonują „ponad i poza głowami państw”. Globalnego charakteru nabierają zagrożenia cywilizacyjne, takie jak: dewastacja przyrody, wyczerpywanie się zasobów surowców naturalnych, terroryzm międzynarodowy czy też masowe migracje57 . Współczesny świat, a w tym także środowisko międzynarodowe, to system sieci i połączeń (bankowych, pocztowych, transportowych, telefonicznych, telewizyjno-satelitarnych, internetowych, handlowych, politycznych itp.), przybierających wymiar globalny. Powstaje system współzależnych interakcji i globalnych wyzwań58.

57 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wrocław 2000, s. 106. 58 L. Zacher, Spór o globalizacje, Warszawa 2003, s. 121.

Jednym z najważniejszych procesów społecznych i czynników wpływających na gwałtowne przemiany współczesnego świata stał się zwłaszcza proces globalizacji związany z ekspansywnym rozwojem nowoczesnej formacji społecznej, która ukształtowała się w ramach cywilizacji zachodnioeuropejskiej59. Przy pomocy pojęcia globalizacji próbuje się opisywać i wyjaśniać dynamikę zmian społecznych przełomu XX i XXI w. Dlatego też nie ma chyba w naukach społecznych drugiego takiego pojęcia, które zrobiłoby tak gwałtowaną karierę, jak termin globalizacja rozumiany jako rozszerzanie się społecznej współzależności działań poza granice narodowe, sięgające coraz bardziej wymiaru światowego, obejmujące takie dziedziny życia, jak gospodarka, polityka, kultura, ekologia, technika, dotycząc przy tym warunków pracy, obyczajów, edukacji i modelu organizacji społecznej. Pojęcie to jest najczęściej stosowane na określenie procesów, które „czynią świat jednym” 60 i używane jest do opisania globalnych powiązań gospodarczych, politycznych i społecznych, które kształtują nasz świat. Od początku lat dziewięćdziesiątych pojęcie globalizacji stało się centralnym elementem debaty prowadzonej w naukach humanistycznych i społecznych.

W drugiej połowie XX w. wzrosła nie tylko intensywność interakcji, ale także powiększył się obszar zjawisk i procesów społecznych, które okazały się wrażliwe na uwarunkowania zewnętrzne, co skutkowało wzrostem ogólnoświatowej współzależności wspólnot narodowych i państw61 . Świat zaczął przezywać głębokie zmiany jakościowe, dotyczące prawie każdego aspektu społecznej rzeczywistości, związane z rewolucją telekomunikacyjną i procesami globalizacji. Globalizacja jest powszechnie rozumiana jako rozszerzanie się społecznej współzależności działań poza granice narodowe, sięgające coraz bardziej wymiaru światowego i obejmujące praktycznie wszystkie dziedziny życia: od gospodarki, poprzez politykę, model organizacji społecznej, aż po obyczajowość. Proces ten jest wynikiem współdziałania różnorodnych czynników politycznych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych, a jego głównym motorem stał się rozwój technik informacyjnych i telekomunikacyjnych, który przyczynił się do wzrostu tempa i zakresu interakcji między ludźmi na całym świecie. Dzięki rewolucji technologicznej w drugiej połowie XX w. wzrosła nie tylko intensywność

59 Por. P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 582. 60 R. Robertson, Globalization, (w:) The Blackwell dictionary twentieth-century social thought, Oxford 1993, s. 248, 249, M.B. Steger, Globalization. A very short introduction, Nowy Jork 2003, s. 8. 61 W. Anioł, Geneza i rozwój procesu globalizacji, Warszawa 1989, s. 5.

interakcji, ale także powiększył się obszar zjawisk i procesów społecznych, które okazały się wrażliwe na uwarunkowania zewnętrzne, co skutkowało wzrostem ogólnoświatowej współzależności wspólnot narodowych i państw62.

Uważa się, iż procesy globalizacji tworzą nową jakość życia społecznego, charakteryzującą się: 1) specyficznym „ścieśnieniem” czasu i przestrzeni (dystanse w sensie terytorialnym przestają być istotne); 2) istnieniem charakterystycznej transnarodowej przestrzeni społecznej, funkcjonującej poza obszarem określonym granicami państw narodowych i ich suwerennej jurysdykcji; 3) jednoczesne występowanie procesów globalizacji na poziomie wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego, łącząc to co lokalne z tym co globalne63. Uznaje się, iż rosnąca współzależność i złożoność zjawisk społecznych występujących we współczesnym świecie powoduje, iż – nie negując pewnych historycznych „zarodków” globalizacji – uznaje się ją za relatywną nowość w dziejach ludzkości64. Zjawisko globalizacji ma także swój wymiar lokalny, gdyż jak się uważa globalizacja jest procesem dialektycznym, w którym splata się globalność i lokalność. Stąd też w naukach społecznych pojawiło się pojęcie glokalizacji rozumianej jako adaptacja globalnych działań do lokalnych warunków, gdyż nawet w silnie zintegrowanym i zglobalizowanym świecie jednostki lokalne nie straciły na swoim znaczeniu. Globalizacja jest procesem, w którym wszechogarniające wpływy kultury i ekonomiki globalnej konkurują z tradycyjnymi potrzebami i skłonnościami, w którym globalność i lokalność splatają się65.

Procesy globalizacji świata obejmują wiele powiązanych ze sobą sfer życia społecznego człowieka. W dyskursie prowadzonym wokół procesów globalizacji zwraca się uwagę na cztery główne zjawiska, które stanowią „rdzeń” globalizacji. Po pierwsze zwraca się uwagę, iż globalizacja pociąga za sobą ukształtowanie się nowych i multiplikację istniejących sieci powiązań społecznych i aktywności ludzkiej, które przekraczają tradycyjne granice polityczne, ekonomiczne, kulturowe i geograficzne. Po drugie globalizacja oznacza ekspansję i „rozciągnięcie się” relacji społecznych, aktywności ludzkiej, interakcji i współzależności na cały świat. Po trzecie globalizacja oznacza intensyfikację i

62 W. Anioł, Geneza i rozwój procesów globalizacji, Warszawa 1989, s. 5 63 M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, (w:) Oblicza procesów globalizacji, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2002, s. 37,38. 64 L. Zacher, Spór o globalizację, Warszawa 2003, s. 17. 65 T. Gobban-Klas, Gloklalizacja jako remedium na globalizację, (w:) Oblicza procesów…, s. 242.

przyspieszenie wymiany społecznej. W globalnej przestrzeni swobodnie „przepływają” idee, pieniądze, towary, wiadomości i obrazy, tworząc nową sieć globalnych przepływów. Po czwarte pojawienie się, ekspansja i intensyfikacja społecznych powiązań i zależności przebiega nie tylko na poziomie materialnym ale także na poziomie „duchowym”, kształtując nowe tożsamości indywidualne i kolektywne66.

Jan Aart Scholte w swoich pracach poświęconych zjawisku globalizacji pisał, iż globalizacja wywołuje w sferze ekonomii przejście od kapitalizmu do tzw. hiperkapitalizmu; w sferze władzy przejście od świata zdominowanego przez zcentralizowane, biurokratyczne państwa narodowe do policentryzmu; w tożsamości przejście od nacjonalizmu do hybrydyzacji; a w sferze poznania od racjonalizmu do refleksyjności67. Dla geopolityki największe znaczenie posiadają przekształcenia w sferze władzy, czyli tzw. polityczna ścieżka globalizacji, która zmienia „polityczną przestrzeń” środowiska międzynarodowego. Polityczna globalizacja przejawia się w intensyfikacji i ekspansji politycznych interrelacji w przestrzeni globalnej. Pogłębianie się współzależności międzynarodowych i ich nowe jakościowo cechy należą do kluczowych zmian w społeczności międzynarodowej, powodowanych przez procesy globalizacji. W dyskursie poświęconym politycznej ścieżce globalizacji wskazuje się, iż po pierwsze procesy globalizacji wnoszą nową jakość do „starych” współzależności międzynarodowych, rozumianych jako wzrost więzi między suwerennymi państwami, którego z kolei prowadzi do wzajemnego warunkowania swego funkcjonowania. Po drugie istotną zmianą staje się zwiększona przenikalność granic państw i zacieranie się wcześniejszych wyraźnych różnic między ich wnętrzem i środowiskiem międzynarodowym. Po trzecie występuje nakładanie się i przenikanie wnętrza państwa, co znacząco zmienia funkcjonowanie obu tych obszarów życia społecznego. Po czwarte pogłębianie współzależności międzynarodowych i większa przenikalność granic przyczyniają się do ewolucji zagrożeń bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Po piąte wyraźnej ewolucji zaczyna podlegać zjawisko rozkładu siły w środowisku międzynarodowym, co oznacza, iż dominujące do tej pory państwa narodowe muszą w coraz większym stopniu liczyć się z aktorami niepaństwowymi (korporacje międzynarodowe, transnarodowe organizacje pozarządowe, grupy przestępcze). Po szóste specyficznym efektem procesu globalizacji stało się stymulowanie reakcji

66 M.B. Steger, Globalization. A very short introduction, Oxford2003, s. 11-12, W.E. Murray, Geography of globalization, Nowy Jork 2006, s. 41. 67 Por. J.A. Scholte, Globalization, a critical introduction, Nowy Jork 2005, ss. 492.

przeciwstawnych związanych z procesami decentralizacji, dezintegracji i fragmentaryzacji świata68.

Zjawiska te powodują, iż następuje przejście od świata zdominowanego przez system państw narodowych do świata policentrycznego. Jest to świat, w którym doszło do rozproszenia władzy skupionej do tej pory w państwie narodowym. Wszelkie działania, interakcje, procesy sprawowania i wykonywania władzy w globalnym świecie dwudziestego pierwszego wieku wyróżniają się swoją wielowarstwowością i przekraczaniem wszelkich skal. Wspólne reguły działania przenikają poziom municypalny, prowincjonalny, narodowy, makroregionalny i globalny. Żaden z tych poziomów nie może funkcjonować w odrębny sposób i we wszystkich podejmowanych działaniach należy uwzględniać wszystkie te wymiary. Władza i zarządzanie w świecie globalnym mają coraz bardziej charakter rozproszony, a ich źródła mogą znajdować się na różnorodnych poziomach środowiska międzynarodowego. Pomimo tego, iż państwa narodowe pozostają ważnym elementem kształtującym reguły rządzące środowiskiem międzynarodowym, to wiele z regulacji związanych z funkcjonowaniem globalnych organizacji, globalnych sieci komunikacyjnych, globalnych finansów, globalnej ekologii jest kształtowanych poza państwem, poprzez porozumienia zawierane przez podmioty niepaństwowe. Ta sytuacja wielowymiarowości i rozproszenia władzy powoduje, iż współczesne środowisko międzynarodowe może zostać opisane jako policentryczne69. Transgraniczność działań, interakcji i więzi podmiotów polityki oznacza, że są one realizowane w poliarchicznym i zdecentralizowanym środowisku międzynarodowym. Fakt rosnącego znaczenia wzajemnych powiązań w skali globu ogranicza dotychczasową suwerenność państwa. Współczesne państwa tracą część swoich suwerennych uprawnień, dotyczących np. bezpieczeństwa, gospodarki, komunikacji itp., przekazując je na poziom ponadnarodowych, międzyrządowych i regionalnych struktur oraz instytucji politycznych i gospodarczych, co przyczynia się do kształtowania się modelu regionalnego i globalnego zarządzania. Globalizacja powoduje, iż – w miarę jak społeczeństwa, do których należymy ulegają przemianie – tracą dawne znaczenie ich podstawowe instytucje. Ważnym elementem przemian środowiska międzynarodowego jest stopniowa erozja całkowitej dominacji państw

68 M. Pietraś, Procesy globalizacji, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2006, s. 584-588. 69 J.A. Scholte, Globalization. A critical introduction, Nowy Nokr 2005, s. 186.

narodowych. Uznaje się, iż instrumentalne zdolności państwa narodowego są zdecydowanie podkopywane przez globalizację podstawowych form aktywności ekonomicznych, globalizację mediów i komunikacji elektronicznej, globalizację przestępczości, protestów społecznych i powstań przeciw władzy w postaci transgranicznego terroryzmu70. Tradycyjne analizy geopolityczne koncentrowały się na funkcjonowaniu i interakcjach pomiędzy państwami narodowymi, a geopolityczne idee były często wykorzystywane jako usprawiedliwienie ekspansjonistycznych dążeń państw-mocarstw. Jednakże rosnąca integracja świata w obszarach polityki, gospodarki, komunikacji i kultury, podkopuje trakcyjną suwerenność państwa. Duża część współczesnych badaczy uważa się, iż proces stałej koncentracji siły w rękach państwa, która rozpoczęła się w roku 1648 wraz z pokojem westfalskim, już się zakończył71. We współczesnym środowisku międzynarodowym mamy do czynienia ze zjawiskami i procesami wywierającymi znaczący wpływ na sytuację państw i nakazującymi inaczej niż dotychczas patrzeć na ich rolę i pozycję. Państwo ulega ewolucji, gdyż jest ono organizacją, która w największym stopniu podlega oddziaływaniu integrujących i dezintegrujących procesów globalnych. Pojawia się potrzeba dokonania rewizji podstawowych pojęć odnoszących się do tego uczestnika relacji międzynarodowych i oraz innych aktorów geopolitycznych. We współczesnym świecie z jednej strony istnieje tendencja do tworzenia nowych państw, z drugiej jednak słabnie ich rola i znaczenie. Kryzys tradycyjnie rozumianego państwa jest jednym z elementów współczesnego świata. Jednym z istotnych czynników ograniczających możliwości działania państwa w środowisku międzynarodowym jest fakt rosnących wzajemnych powiązań o charakterze bilateralnym i wielostronnym, co prowadzi niekiedy do decyzji o tworzeniu instytucji ponadnarodowych. Ponadto finansowe, ludnościowe i kulturowe przepływy redukują władzę rządów państw narodowych, gdyż kontrola nad nimi w granicach dotychczasowego państwa jest coraz trudniejsza jeżeli wręcz nie niemożliwa. Skala transnarodowości procesów społecznych i ekonomicznych gwałtownie wzrosła od początku lat dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku, co skutkowało m.in. pojawieniem się niezwykle silnych i wpływowych organizacji ponadnarodowych, których członkami są osoby fizyczne lub prawne a nie państwa.

70 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 278. 71 J. Matthews, Power Shift, „Foreign Affairs”, vol. 76, nr 1, 1997, s. 50.

Jednym z najważniejszych elementów transformacji środowiska międzynarodowego jest erozja znaczenia i potęgi państwa-narodowego. We współczesnym rozwoju państwa zauważa się nowe zjawiska, które powodują jego stopniową ewolucję. W świecie współczesnym ograniczeniu uległy wszystkie trzy rodzaje samodzielności gospodarcza, militarna, kulturalna. Samodzielność dotychczasowych państw narodowych ograniczają problemy, których rozwiązanie przekracza możliwości pojedynczych państw narodowych, a co więcej, powstaje konieczność zewnętrznej kontroli ich działań i spraw wewnętrznych. Proces ten powoduje, iż współczesny ład międzynarodowy jest obecnie określany mianem ładu postwestfalskiego. Pojęcie ład postwestfalski sugeruje, iż mamy do czynienia z porządkiem postpaństwowym”, w którym państwa nie są już jednym, czy też nawet dominującym aktorem środowiska międzynarodowego, jak miało to miejsce w przeszłości. Nowoczesny system międzynarodowy ukształtował się pod koniec XVII w., kiedy to w 1648 r. państwa europejskie podpisały kończący wojnę trzydziestoletnią traktat westfalski, który wywarł głęboki wpływ na praktykę stosunków międzynarodowych. Jednym z najważniejszych elementów układy westfalskiego było sformułowanie pojęcia suwerenności oraz przyjęcie koncepcji państwa terytorialnego. Traktat westfalski zapewniał legitymację zasadzie terytorializmu a także stanowił, że państwa mogą określać swoją politykę wewnętrzną – wolne od zewnętrznej presji i z pełną jurysdykcją w obrębie własnego obszaru geograficznego72. Pokój westfalski doprowadził do ukształtowania się ładu międzynarodowego opartego na suwerennych państwach. Z chwilą pojawienia się państwa narodowych stały się one podstawowymi jednostkami organizacyjnymi ładu światowego. Zapanowała zasada pełnej suwerenności państwa na podległych mu terenach. Jako wyraz tej suwerenności traktowano samodzielność gospodarczą, militarną i kulturalną państwa, jej gwarancję zaś upatrywano w samodzielności w tych trzech dziedzinach. Westfalski model ładu międzynarodowego można scharakteryzować w następujący sposób: 1) świat składa się, i jest podzielony pomiędzy suwerenne terytorialne państwa, które nie są zależne od żadnego zewnętrznego autorytetu; 2) procesy stanowienia prawa, regulowania sporów, wykonywania prawa są skupione w rękach suwerennego państwa; 3) prawo międzynarodowe zorientowane jest na ukształtowanie minimalnych zasad koegzystencji pomiędzy państwami i ludźmi; 4) odpowiedzialność za wrogie działania i naruszenia granic innych państwa jest „prywatną sprawą” państw zaangażowanych w

72 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s.26.

konflikt; 5) wszystkie państwa są równe wobec prawa; 6) minimalizacja przeszkód w urzeczywistnianiu zasady suwerenności i wolności państwa stanowi „zbiorowy priorytet”73. Wraz z ekspansją państw europejskich, w epoce kolonializmu, zasady systemu westfalskiego zostały przeniesione na cały obszar świata podbitego i kolonizowanego przez Europejczyków, tym samym pojęcie ład westfalski można było stosować do opisania globalnego ładu politycznego, w którym centralną rolę zajęły suwerenne państwa-narodowe. Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych nastąpiła erozja ładu westfalskiego. Erozja ta związana była z rewolucją informatyczną, globalizacją procesów gospodarczych, społecznych i politycznych, kształtowaniem się tzw. społeczeństwa sieci, upadkiem ZSRR i końcem świata dwubiegunowego. W świecie pozimnowojennym nastąpiła po pierwsze zmiana pozycji, roli i funkcji państwa; po drugie wzrost znaczenia pozapaństwowych uczestników życia międzynarodowego; i po trzecie zwiększenie się pluralizmu podmiotów (aktorów) uczestniczących w stosunkach międzynarodowych74 . Globalizacja i rewolucja informatyczna przyczyniły się do ograniczenia kontroli państwa nad przestrzenią, na której sprawowało dotąd suwerenną władzę. Ograniczeniu uległy wszystkie trzy rodzaje suwerenności państwa – polityczna, gospodarcza, kulturalna – a ponadto procesy globalizacji w istotnym stopniu zmodyfikowały relacje pomiędzy trzema elementami składowymi państwa a jego środowiskiem międzynarodowym: granicami, ludnością i władzą. Władza współczesnych państw narodowych jest podważana zarówno „od góry”, jak i „od dołu”, tak poprzez presję zewnętrzną (pochodzącą ze środowiska międzynarodowego) jak i wewnętrzną (pochodzącą od ludności zamieszkującej dane terytorium państwowe). Jest to po pierwsze związane z osłabieniem ochronnej funkcji granic, które stają się coraz bardziej przepuszczalne i ułatwiają swobodny przepływ towarów, ludzi i informacji, a także z bardziej swobodną działalnością na terytorium państw podmiotów pozarządowych, zarówno krajowych (które często są jedynie sekcją potężnych podmiotów transnarodowych), jak i zagranicznych. Po drugie wiąże się to z postępującym procesem osłabiania władzy państwa nad własną ludnością, co jest spowodowane rosnącym zakresem praw i swobód jednostek i grup, wynikającym z traktatów międzynarodowych, a także ze swobodą

73 D. Held, A. McGrew, D. Goldblatt, J. Perraton, Global transformations, Stanford 1999, s. 37-38. 74 R. Kuźniar, Globalizacja, polityka i porządek międzynarodowy, (w:) Globalizacja a stosunki międzynarodowe, pod red. E. Haliżaka, R. Kuźniara, J. Simonidesa, Bydgoszcz-Warszawa 2004, s. 156.

przemieszczania się ludności, i ze swobodą oddziaływania czynników zewnętrznych na ludność państwa75.

Liberalizacja środowiska międzynarodowego związana ze znoszeniem dotychczasowych barier gospodarczych, społecznych i politycznych spowodowała, iż granice stały się bardziej przepuszczalne (osłabienie funkcji ochronnej granic), ułatwiając swobodny przepływ towarów, ludzi i informacji, a także umożliwiając coraz bardziej swobodną działalność na terytorium państwa podmiotów pozarządowych, zarówno krajowych, jak i zagranicznych. Rosnący zakres praw i swobód jednostek i grup wraz ze swobodą przemieszczania się powoduje, iż stale postępuje proces osłabiania władzy państwa nad własną ludnością. Procesy globalizacji oznaczają także swoiste ubezwłasnowolnienie państwa ze względu na fakt rosnących wzajemnych powiązań oraz tworzenie instytucji ponadnarodowych. Powoduje to ograniczenie pola manewru państw w ich polityce wewnętrznej i zagranicznej76. Tym co można obserwować w początkowych latach XXI w. jest kryzys nowoczesnego państwa narodowego ale także próby przywrócenia znaczenia państwa pod nowymi postaciami organizacyjnymi, z nowymi procedurami sprawowania władzy i nowymi zasadami legitymizacji77.

Szczególnie ważnym elementem politycznej ścieżki globalizacji, związanym z przekształceniami państwa narodowego, jest kształtowanie się struktur i mechanizmów sterowania życiem społecznym w skali całego, coraz bardziej współzależnego globu. Interakcje między różnymi aktorami uczestniczącymi w polityce międzynarodowej są obecnie częstsze i bardziej intensywne, rozciągając się od zwyczajowej współpracy ad hoc i formalnej współpracy w ramach organizacji, po współpracę w ramach sieci aktorów pozarządowych, a nawet „wirtualną” interakcję między wspólnotami, odbywającą się przez World Wide Web78. Wraz z ze wzrostem globalnej współzależności postępuje erozja suwerenności i możliwości funkcjonowania instytucji państwa narodowego. Powoduje to rosnące znaczenie „globalnych regulacji” kształtowanych poza państwem. Już na początku lat siedemdziesiątych Zbigniew Brzeziński zwracał uwagę, że współzależność uczyniła koniecznym rozumienie świata jako wzajemnie połączonej całości. Czysta siła stałą się przestarzałą wobec złożonych problemów współczesnego społeczeństwa. Żyjemy w świecie, w którym „sieć

75 Globalizacja a stosunki międzynarodowe, pod red. E. Haliżaka, R. Kuźniara, J. Simonidesa, Bydgoszcz-Warszawa 2004, s. 156. 76 Ibidem, s. 156-157.. 77 M. Castells, o,. cit., s. 278. 78 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 331.

dyplomacji” zastąpiła „dyplomację kanonierek”. Brzeziński uważał, iż istnieje konieczność wprowadzenie „globalnego politycznego planowania” i postulował stworzenie w USA stanowiska podsekretarza stanu do spraw globalnych oraz rozwiniecie planu międzynarodowej współpracy, który ustanowi „społeczność krajów rozwiniętych” 79 . Obecnie przejawem kształtowania się globalnego zarządzania jest przede wszystkim wzrost politycznego znaczenia takich instytucji jak ONZ, WTO, MFW, Bank Światowy,G-8,a także pojawienie się ruchów protestu (ruchy antyglobalistyczne) skierowanych przeciwko decyzjom podejmowanym przez ekspertów i technokratów zatrudnionych w „globalnych” instytucjach. W sferze rozwiązywania narodowych i lokalnych problemów uaktywniły się podmioty niepaństwowe, które dla podniesienia efektywności i harmonizacji działań wymagają uniwersalnych reguł koordynacji i kontroli. Coraz częściej w dyskusjach poświęconych środowisku międzynarodowemu pojawia się pojęcie globalnego zarządzania (global governance), którego celem jest skoordynowanie i spójne sterowanie coraz bardziej zróżnicowanym, zdecentralizowanym, ale też coraz bardziej współzależnym środowiskiem międzynarodowym. Pojęcie zarządzania globalnego implikuje, że przez różne struktury i procesy aktorzy geopolityczni są w stanie koordynować swoje interesy i potrzeby w sytuacji, w której nie istnieje scalająca je władza polityczna80. Uważa się, iż zjawisko globalnego zarządzania jest konsekwencją ekonomicznej i finansowej globalizacji, która „wyzwoliła” dodatkowe, niepaństwowe siły ekonomicznej i politycznej władzy, stanowiącej wyzwanie dla państwa narodowego81.

Szczególnie widoczny jest także rozwój ponadterytorialnych instytucji i organizacji społecznych posiadających wspólne normy i interesy. Struktury te tworzą nową geopolityczną rzeczywistość, składającą się z eklektycznych sieci powiązanych ze sobą „centrów władzy”, takich jak municypalne i prowincjonalne władze, regionalne bloki polityczne, transnarodowe organizacje międzyrządowe, a także narodowe i transnarodowe organizacje prywatne i komercyjne. W zglobalizowanym świecie państwa stają się tylko jednym z wielu elementów sieci globalnego zarządzania, gdyż władza uległa rozproszeniu poprzez pojawienie się na poziomie lokalnym i globalnym wpływowych aktorów geopolitycznych. Powoduje to, iż globalne zarządzanie nie opiera się na pojedynczej zasadzie przyjętej przez 79 Z. Brzeziński, Recognising the crisis, “Foreign Policy, nr. 17, 1974, s. 63-74. 80 K. Mingst, op. cit., s. 332. 81 A. Natorksa-Michrowska, Koncepcja procesów globalnego zarządzania, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2006, s. 278.

społeczność międzynarodową na drodze kompromisu, ale na komponencie wielu zasad i reguł postępowania, stanowionych na wszystkich poziomach: lokalnym, narodowym, regionalnym i globalnym82. Uznaje się, iż istotą globalnego zarządzania jest budowa międzynarodowego partnerstwa, sieci instytucji i procesów, które umożliwiają lokalnym i globalnym aktorom gromadzenie i weryfikowanie informacji, wiedzy i umiejętności w celu rozwijania wspólnej polityki rządzenia 83 . Na poziomie municypalnym i prowincjonalnym nastąpił wzrost inicjatyw mających na celu nawiązywanie współpracy między lokalnymi władzami. Władze miejskie, władze prowincji poszukują kontaktów z partnerami zagranicznymi, co prowadzi do intensyfikacji transnarodowej współpracy i wymiany. M.in. międzynarodowa współpraca na poziomie municypalnym pomiędzy największymi metropoliami doprowadziła do powstania sieci miast zrzeszonych w World Association of Major Metropolises, w których mieszka ponad 1,2 mld ludności świata. „Globalne metropolie”, takie jak Tokio, Londyn, Nowy Jork, Singapur często posiadają więcej powiązań instytucjonalnych z partnerami zagranicznymi niż z pozostałymi miastami we własnym kraju. Na poziomie regionalnym nastąpił wyjątkowy wzrost multilateralnych organizacji i porozumień. Coraz częściej zwraca się uwagę, iż w globalizujacym się świecie regionalne związki państw mogą zastąpić państwa narodowe w roli głównego aktora geopolitycznego. Postępująca integracja regionalnych gospodarek prowadzi coraz częściej do budowy regionalnych bloków politycznych, które z czasem mogą ewoluować, jak ma to miejsce w przypadku Unii Europejskiej, w stronę politycznej federacji ze wspólnymi instytucjami politycznymi. Na poziomie globalnym rządy państw narodowych kształtują i uczestniczą w pracach międzynarodowych organizacji, takich jak ONZ, NATO, WTO. Pełnoprawne członkostwo w takich organizacjach jest otwarte tylko dla reprezentantów rządów narodowych. Rozwój międzyrządowych organizacji wpływa na ukształtowanie się sieci globalnych zależności i powiązań pomiędzy państwami. Ponadto strukturę globalną uzupełnia „globalne społeczeństwo obywatelskie”, którego istnienie przejawia się przede wszystkim w funkcjonowaniu niekomercyjnych, pozarządowych organizacji, takich jak Amnesty International czy Greenpeace, reprezentujących obywateli, którzy chcą

82 W. Dybczyński, Globalne zarządzanie, (w:) Encyklopedia politologii, t.5, Stosunki Międzynarodowe, pod red. T. Łoś-Nowak, Kraków 2000, s. 126. 83 A. Natorksa-Michrowska, op. cit., s.279.

mieć wpływ na decyzje podejmowane przez rządy państw narodowych i międzyrządowe organizacje84.

We współczesnym środowisku międzynarodowym kształtuje się zatem wielowymiarowa struktura „globalnego zarządzania”, obejmująca wiele poziomów i różnorodnych aktorów powiązanych ze sobą w globalnej przestrzeni. Niektórzy badacze procesów globalizacji politycznej zwracają uwagę na ukształtowanie się zupełnie nowej sieci powiązań międzynarodowych, w której dotychczasowe państwa narodowe odgrywają jedynie rolę jednego z wielu elementów. Ponadto żadne państwo nie może już zamknąć się w sobie, prowadząc politykę autarkii bowiem wyizolowałoby się w ten sposób od światowego rynku i szybko upadło albo pozostało na marginesie współczesnego świata bez szans na rozwój. Siła i bogactwo poszczególnych państw zależy dziś od ich włączenia się w system międzynarodowy oraz ich zdolności do pełnego wykorzystania na oferowanych przezeń możliwości85.

Analizując główne tendencje kształtujące współczesny świat, zwraca się uwagę, iż obecnie możemy obserwować coraz więcej przejawów unifikacji świata ponad dotychczasowymi granicami państw narodowych, ale jednocześnie dążeń do jego podziałów na mniejsze jednostki lokalne. Można dostrzec tendencje do homogenizacji zachowań kulturowych, głównie za pośrednictwem kształtowania się zestandaryzowanego stylu konsumpcji, a także postępującą polityczną unifikację świata, przejawiającą się głównie w pojawianiu się tożsamości regionalnej oraz solidarności światowej a także w tworzeniu coraz liczniejszych organizacji ponadpaństwowych i ponadnarodowych. Zaczyna się pojawiać świadomość wspólnoty losów i zalążki światowej solidarności. Ściślejsze, a często głęboko sformalizowane związki, nawiązują między sobą państwa znajdujące się w bliskości geograficznej lub kulturowej. Dokonująca się regionalna i subregionalna integracja stanowi ważny czynnik dla globalnego układu sił międzynarodowych na progu XXI w. Dzięki współpracy regionalnej tworzy się większe wspólne rynki zbytu, zostaje ułatwiona koordynacja działalności gospodarczej i wymiany, są redukowane konflikty między państwami oraz rozbudowywane systemy wzajemnej współpracy, przyczyniające się do wzrostu zaufania. Kolejną warstwę procesów globalnych zachodzących we współczesnym świecie tworzy eksponowanie wielokulturowości i różnorodności, zwłaszcza w powiązaniu z poczuciem tożsamości oraz odrębności narodowych i etnicznych. Próby światowej unifikacji rodzą

84 M.B. Steger, op. cit., s.65-67. 85 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 100.

także reakcje przeciwstawne, nakierowane na ochronę kultur narodowych i tego, co lokalne. Globalizacja i dominacja wytworów amerykańskiej kultury masowej spowodowały odżywanie lokalizmów i regionalizmów związanych z nasileniem się nastrojów i ruchów separatystycznych oraz dążeń do zachowania wzajemnej tożsamości kulturowej. Na obecnym etapie rozwoju środowiska międzynarodowego wszechogarniające wpływy kultury i ekonomiki globalnej konkurują z tradycyjnymi potrzebami i skłonnościami. W sferze polityki, wraz z rosnącą rolą wspólnot lokalnych, trwałym kierunkiem przemian cywilizacyjnych stała się decentralizacja i dekoncentracja władzy oraz osłabienie tożsamości państwowej na rzecz budowy więzi lokalnych. Dla współczesnego świata charakterystyczne jest odchodzenie od struktur zhierarchizowanych i scentralizowanych a także tworzenie struktur mniejszych – zdecentralizowanych – przy przenoszeniu podejmowania decyzji z poziomu centralnego na poziom lokalny. Mamy zatem do czynienia jednocześnie z procesami unifikacji, a zarazem różnicowania się współczesnego świata, które w dużym stopniu kształtują charakter współczesnego środowiska międzynarodowego.

Ważnym elementem zmieniających geopolityczną mapę współczesnego świata są zwłaszcza procesy regionalnej integracji, które stały się reakcją na rosnącą współzależność międzynarodową, stwarzającą konieczność rozwoju wzajemnej współpracy i różnego rodzaju integracji ponadpaństwowej. Wraz z rozwojem i intensyfikacją procesów o charakterze globalnym pojawiła się potrzeba rozwoju wzajemnej współpracy i różnego rodzaju integracji międzynarodowej. Państwa będące głównym elementem stosunków międzynarodowych musiały coraz bardziej liczyć się ze skutkami globalnymi swoich decyzji oraz uwzględniać w swoim postępowaniu decyzje innych. Problemy wewnętrzne przestały być traktowane jako odrębne i rozwiązywane niezależnie od zewnętrznych. Procesy integracyjne powszechnie są uznawane za najbardziej efektywną drogę do rozwiązywania czy regulowania wielu problemów, a przede wszystkim problemów gospodarczych. Uważa się, iż w okresie zaostrzającej się konkurencji, regionalna integracja jest najlepszą drogą sprzyjającą sprostaniu wyzwaniom współczesnego świata. Pojawiają się systemy stałych konsultacji, konferencji regionalnych, sojusze, organizacje i ugrupowania normujące prawa regionalne. Rozwój regionalizmu jest wyrazem przekonania, iż państwo nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Czynnikiem sprzyjającym integracji są komplementarność gospodarek a także więzi historyczne, kulturowe i religijne. Celem integracji regionalnej jest eliminowanie barier utrudniających

komunikację i współpracę oraz rozwój społeczno – gospodarczy regionu86.

Dokonująca się regionalna i subregionalna integracja stanowi ważny czynnik dla globalnego układu sił międzynarodowych na progu XXI w. W procesach integracji regionalnej dochodzi do scalania się (prawnopolitycznego, gospodarczego, społecznego itp.) dwóch lub więcej uczestników stosunków międzynarodowych w nową jakość i całość. Integracja regionalna ma na celu stworzenie silnych organizmów gospodarczych i politycznych, które byłyby w stanie konkurować z innymi podmiotami i bronić swoich interesów. W rezultacie tych procesów w globalnym, współzależnym świecie coraz większa rola w sferze polityki przypada makroregionom, czyli układom politycznym i gospodarczym złożonym z wielu państw. Niektóre z budowanych scenariuszy ewolucji porządku międzynarodowego zakładają ukształtowanie się świata wielobiegunowego, w którym nasili się regionalna rywalizacja pomiędzy Europą, Azją i Ameryką. Rywalizować o dominację w świecie będą nie państwa ale regionalne ugrupowania gospodarczo – polityczne skupione wokół najsilniejszych ekonomicznie regionów.

Zakłada się więc, że w XXI w. ukształtuje się nowa, wielobiegunowa struktura ładu globalnego, która nie będzie przypominała dotychczasowego państwowocentrycznego ładu westfalskiego. Miejsce państw zajmą wielkie regiony polityczno-gospodarcze, przy czym wielce prawdopodobne jest, iż centrum poszczególnych regionów będą stanowiły nie najsilniejsze państwa ale wielkie centra miejskie, takie jak Nowy Jork, Miami, Londyn, Johannesburg, Szanghaj, Tokio, Hong Kong, czy też Singapur, będące centrum ekonomicznym, kulturowym, a tym samym politycznym nowych regionów87 . Współczesne regiony mają specyficzny charakter, a ich centrami stają się nie państwa-mocarstwa ale wielkie, globalne, kosmopolityczne metropolie, połączone ze sobą siecią powiązań telekomunikacyjnych, gospodarczych i politycznych. Ich znaczenie wynika przede wszystkim z ich kulturowego i ekonomicznego potencjału (oferowania bogatych szans życiowych), co czyni z nich regionalne centra, stanowiące ważny punkt węzłowy w sieci światowych powiązań.

86 E. Polak, Regionalna integracja – przeciwieństwo czy etap procesu globalizacji?, (w:) Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej i A. Żukowskiego, Warszawa 2002, s.277. 87 Por. Geographies of global chance. Remapping the world, ed. R.J. Johnston, P.J. Taylor, M.J. Watts, Oxford 2002, s. 331.

Wskazuje się, iż w efekcie zachodzących zmian wyłaniający się na przełomie XX i XXI w. globalny system międzynarodowy staje się systemem poliarchicznym, w którym każdy region lub poziom aktywności politycznej generuje swoje własne struktury władzy i mechanizmy zarządzania. Przy czym współczesna poliarchiczna struktura systemu międzynarodowego charakteryzuje się gwałtowanym wzrostem znaczenia aktorów niepaństwowych, decentralizacją władzy i przeniesieniem jej częściowo na podmioty niepaństwowe, a także globalizacją działań i liberalizacją handlu międzynarodowego, integracją subregionalną, pojawieniem się solidaryzmu i zanikiem egoizmów państwowych88 . Wskazuje się również, iż transformacja stosunków międzynarodowych, odejście od zimnowojennej konfrontacji, a także zmiany cywilizacyjne spowodowały, że przy zachowaniu znaczenia siły militarnej coraz większą rolę odgrywają zasoby intelektualne, informacja i możliwość komunikowania się, dobrobyt i poziom wykształcenia społeczeństwa, ochrona naukowo-technologicznych zasobów, koncentracja kapitału finansowego i dywersyfikacja związków ekonomicznych. W coraz większym stopniu militarna hard-power uzupełniania jest przez soft-power, oznaczającą zdolność danego kraju do narzucania własnych rozwiązań i poszukiwania sojuszników dzięki atrakcyjności jego kultury, ideałów politycznych i polityki.

Źródłem zmiany i ewolucji współczesnego systemu międzynarodowego są takie zjawiska, jak: 1) współzależność, oznaczająca wzrastającą zależność oddziałujących na siebie różnych subsystemów; 2) transgraniczność, co oznacza, iż świat państwowocentryczny ewoluuje w kierunku świata transgranicznych powiązań, w którym państwo jest tylko jednym z wielu uczestników; 3) globalizacja i kontrglobalizacja89. Można także zauważyć, że do zmian w środowisku międzynarodowym, jakie w szczególnym stopniu wywarły wpływ na państwa narodowe, stanowiące do tej pory najważniejszy podmiot stosunków międzynarodowych, nalezą: 1) zmiana roli i pozycji państwa w systemie stosunków międzynarodowych i pojawienie się nowych aktorów politycznego procesu; 1) zmiana znaczenia siły militarnej, która traci swoją dominującą rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa państwa na rzecz czynników ekonomicznych, ekologicznych, demograficznych, kulturowych itp.; 2) zwiększenie współzależności ekonomicznych, finansowych, politycznych,

88 T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wrocław 2000, s. 83, 107. 89 Ibidem, s. 107-118.

strategicznych i kulturowych, powodujących, iż wydarzenia w jednej części świata wywierają natychmiastowy wpływ na to, co stanie się w krajach nawet najbardziej odległych.

W rezultacie zachodzących zmian globalnych, cywilizacyjnych i politycznych, w pozimnowojennym środowisku międzynarodowym, kształtującym się na przełomie XX i XXI w., pojawiło się pojęcie postwestfalskiego etapu stosunków międzynarodowych, który jest warunkowany jakościowymi zmianami w środowisku międzynarodowym, jakie niosą ze sobą procesy globalizacji, gdyż to one w największym stopniu zmieniają strukturę i funkcjonowanie środowiska międzynarodowego, tworząc nowe warunki dla funkcjonowania podmiotów międzynarodowych. Istotę nowej jakości życia społecznego związanej z procesami globalizacji, a zarazem źródło zmiany społeczności międzynarodowej i wyłaniania się postwestfalskiego ładu międzynarodowego należy upatrywać w „kompresji czaso-przestrzeni”. Ścieśnienie czasu i przestrzeni, przejawiające się na wiele różnych sposobów, powoduje jakościowe zmiany środowiska międzynarodowego i tworzy nowe warunki dla funkcjonowania państw. Uznaje się przy tym, iż nowe, jakościowo odmienne cechy ponowoczesnego/postwestfalskiego środowiska międzynarodowego, kreowane przez procesy globalizacji, „współistnieją” ze starymi charakterystycznymi dla nowoczesnego/wesfalskiego sytemu stosunków międzynarodowych90 . Można mówić o współwystępowaniu świata państowowcentrycznego oraz świata multicentrycznego z ich charakterystycznymi cechami.

Tabela nr 3. Świat państwowocentryczny i multicentryczny

Świat państwowocentryczny/

nowoczesny

Świat multicentryczny/ponowoczesny

Liczba aktorów Określona na ok. 200 państw

Nieokreślona: aktorzy państwowi i niepaństwowi

Podstawowa wartość

Bezpieczeństwo, potęga, racja stanu

Autonomia, dobrobyt państw i społeczności międzynarodowej, solidaryzm

Główne cele Integralność terytorialna, suwerenność, potęga/siła

Globalizacja i liberalizacja handlu, integracja subsytsemów, solidaryzm i zanik egoizmów państwowych

90 M. Pietraś, Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2006, s. 33.

Środki Militarne Dyplomatyczne i sytuacyjne Formy współpracy

Formalne sojusze Czasowe koalicje

Skala współpracy

Zredukowana do zapewnienia bezpieczeństwa

Nieograniczona

Wyznaczniki pozycji

Potencjał militarny Ekonomiczna, potencjał techniczny i cywilizacyjny, informatyka

Struktura systemu

Sztywna, wyznaczana przez wielkie mocarstwa

Labilna, wyznaczana przez aktorów z potencjałem ekonomicznym

Rodzaje oddziaływań

Symetryczne Asymetryczne

Umiejscowienie władzy

Wielkie mocarstwa Aktorzy dysponujący różnymi formami wpływów

Zdolność do zmian

Ograniczona Nieograniczona

Ośrodki kontroli Skoncentrowane w rękach supermocarstw

Zdekoncentrowane i przeniesione na podmioty niepaństwowe

Źródła władzy Prawo, autorytet formalny

Róże źródła autorytetu i władzy (skuteczne przywództwo)

Źródło: T. Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wrocław 2000, s. 83.

W literaturze światowej podejmując problematykę globalnych przemian zwraca się uwagę, iż w środowisku międzynarodowym nastąpiła „zmiana reguł”. Dotychczasowy porządek związany z ładem przemysłowym opartym na systemie państw narodowych zostaje zastąpiony przez ład ponowoczesny, związany m.in. z erozją państwa narodowego i rosnącym znaczeniem regionalnych gospodarczych inicjatyw integracyjnych. W nowym informacyjnym ładzie międzynarodowym największe znaczenie będą odgrywały wysoko uprzemysłowione regiony, które staną się światowymi „centrami siły” przyciągającymi kapitał i migrantów z innych stron świata. Jednym z analityków, który zwraca uwagę na znaczące jakościowe przemiany środowiska międzynarodowego jest pochodzący z Japonii Kenichi Ohmae, który w pracy The End of Nation State (1995) stwierdzał, iż rosnąca mobilność czterech podstawowych elementów: kapitału, przemysłu, technologii informacyjnych, a także indywidualnych konsumentów i siły roboczej, spowodowały przekształcenia w globalnej „geografii”. Ohmae zwraca uwagę na ukształtowanie się „nowej geografii”, która powoduje, iż należy odrzucić dotychczasowe

„kartograficzne iluzje” i dotychczasową mapę świata, istniejącą tylko na papierze nie i odzwierciedlającą rzeczywistości. Ohmae uważa, iż zamiast systemu państw narodowych, mamy obecnie do czynienia z ukształtowaniem się systemu regionów ekonomicznych, które nie mogą być już dłużej definiowane w kategoriach formalnych granic politycznych ale raczej w kategoriach ekonomicznych i umiejscowienia w globalnym systemie gospodarczym91.

Tabela nr 4. Nowe reguły systemu międzynarodowego

System międzynarodowy

„Stare” reguły – era przemysłowa XIX-XX w.

„Nowe” reguły – koniec XX w. – początek XXI w.

„Napędzany” przez rządy państw narodowych

„Napędzany” przez prywatny kapitał i informacje

Suwerenność narodowa Suwerenność obywatelska Silnie kontrolowany przez scentralizowane siły

Autonomiczne sieci współzależnych prywatnych przedsiębiorstw regionalne elity

Granice Świat „bez granic” Protekcjonizm i faworyzowanie kapitału miejscowego i lokalnych przedsiębiorstw

Liberalizm stwarzanie warunków sprzyjających inwestowaniu i przyciągających przedsiębiorstwa międzynarodowe

Inicjatywy państwowe Inicjatywy przedsiębiorstw prywatnych Dążenie do zapewnienia bezpieczeństwa państwa i jego i rozwoju poprzez wspieranie eksportu i opartego na produkcji dóbr przemysłu

Dążenie do budowy harmonijnego regionalnego rozwoju bazującego na niezależnych sieciach prywatnych przedsiębiorstw zajmujących się głownie wytwarzaniem usług i przetwarzaniem informacji

Zmiany zachodzące stopniowo w długim okresie czasu

Zmiany zachodzące bardzo szybko, w krótkich okresach czasu

Dominujące podmioty: wielkie mocarstwa, taki jak Niemcy, Japonia, Wielka Brytania, USA, Rosja

Dominujące podmioty: regiony gospodarczego rozwoju, takie jak: Hong Kong/Shenzhen, Singapur/Johor/Batam, Tajwan, Południowe Chiny, Południowe Indie (Bangalore), Aleja Krzemowa, Lombardia

Źródło: Kenichi Ohmae, The End o f the Nation States, Nowy Jork 1995, s. 143.

91 K. Ohmae, The end of the Nation State, Nowy Jork 1995, s. 5.

W polskiej literaturze poświeconej problemom kształtowania się postwestfalskiego ładu globalnego wskazuje się, iż wyłaniające się późnowestfalskie środowisko międzynarodowe nie jest państwowocentryczne, a jego wyróżnikiem jest heterogeniczność podmiotów. System międzynarodowy XXI w. nie jest już systemem unitarnych państw, utrzymujących interakcje między sobą przez kontakty dyplomatyczne, regulacje prawno-międzynarodowe i członkostwo w organizacjach międzyrządowych. Obok państw coraz mniej scentralizowanych i coraz mniej międzynarodowych, wyłaniają się coraz potężniejsze korporacje transnarodowe i tzw. „trzeci sektor” organizacji pozarządowych, zwanych też globalnym społeczeństwem obywatelskim. W warunkach procesu globalizacji występuje proces bifurkacji podmiotowej struktury społeczności międzynarodowej, gdzie obok świata państw wyłania się wielocentryczny świat podmiotów niepaństwowych92. Ponadto w warunkach wyłaniania się postwestfalskiego/ponowoczesnego środowiska międzynarodowego zmieniają się interakcje i więzi oraz mechanizmy sterowania nim. Zmiana interakcji obejmuje nową jakość współzależności międzynarodowych, wzajemne warunkowanie wnętrza państwa i środowiska międzynarodowego, wzrost nieliniowości i niestabilności życia społecznego oraz stymulowanie zjawisk przeciwstawnych. Powstają nowe uwarunkowania dla bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego. Z kolei sterowanie środowiskiem międzynarodowym w warunkach procesów globalizacji obejmuje rozwój idei globalnego zarządzania oraz tzw. globalnych sieci. W kontekście takich zmian mechanizmów sterowania środowiskiem międzynarodowym ewolucji podlega zjawisko „władzy” w stosunkach międzynarodowych93.

Wskazuje się, iż żyjemy obecnie w erze globalizacji a dotychczasowe, państwowocentryczne poglądy klasyków geopolityki zostały zastąpione przez współczesną koncentrację uwagi na globalizacji, czyli geografii zjawisk, które przekraczają dotychczasowe granice i stanowią wyraz siły, jakiej nie można odnieść do konkretnych interesów narodowych. Jeżeli dostrzegalna jest erozja postwestfalskiego porządku międzynarodowego, to pojawia się pytanie w jaki sposób zmieniła się polityczna mapa współczesnego świata, który coraz trudniej opisywać w dotychczasowych kategoriach systemu państw narodowych. Pojawia się zatem zapotrzebowanie na swoistą „wyobraźnię geopolityczną”, która będzie służyła do adekwatnego opisu współczesnego świata. Konieczne jest zrozumienie globalnego kontekstu geopolitycznego, czy też inaczej

92 M. Pietraś, Istota i ewolucja międzynarodowych…, s. 37. 93 Ibidem, s. 38.

mówiąc określenia nowej globalnej struktury geopolitycznej, która stanowi ramy dla działań różnorodnych aktorów geopolitycznych. Intensyfikujące się transnarodowe sieci powiązań tworzą nową metageografię, w której przepływy towarów, pieniędzy i ludzi przez granicę czynią z banków, firm i grup uchodźców ważnych aktorów geopolitycznych. W świecie globalnym władza to nie tylko zdolność do kontrolowania terytorium, ale jest to także kwestia kontrolowania ruchu czy możliwość skonstruowania sieci dla czyjejś korzyści ponad granicami politycznymi94. Jeżeli więc chcemy zrozumieć jak światowa geopolityka zmieniła się od czasów sir Halforda Mackindera to musimy dokonać analizy procesów związanych z globalizacją. O ile tradycyjna myśl geopolityczna koncentrowała się na analizie państw narodowych, a zwłaszcza na zmiennych losach mocarstw europejskich, to współczesna myśl geopolityczna powinna koncentrować się na badaniu roli aktorów niepaństwowych, sieciach, przepływach, organizacjach regionalnych, korporacjach międzynarodowych oraz na ponadnarodowych organizacjach rządowych. Sieć powiązań i zależności oplatającą współczesny świat zmienia relacje międzynarodowe i skutkuje ukształtowaniem się „nowej geografii” środowiska międzynarodowego, które stało się bardziej globalne i policentryczne. Instytucje takie jak Bank Światowy, ONZ, światowe korporacje medialne, WTO, zaczynają odgrywać w nim ważną rolę, ograniczając suwerenność i możliwości działania państw narodowych95.

Postwestfalskie środowisko międzynarodowe wymaga odejścia od dotychczasowych paradygmatów badawczych, które nie uwzględniały globalnego kontekstu stosunków międzynarodowych w wieku informacji. Dokonujące się przekształcenia środowiska międzynarodowego nie mogą pozostać bez wpływu na naukę, która jako społeczna działalność człowieka służy do gromadzenia i syntetyzowania wiedzy o świecie, a także rozpoznawania praw nim rządzących. Zmiana politycznej organizacji świata opartej na scentralizowanych państwach narodowych i pojawienie się nowych aktorów międzynarodowych zmusza do refleksji nad polityczną strukturą świata XXI w., do refleksji nad procesami globalizacji, regionalizacji, deterytorializacji, tworzenia organizacji ponadpaństwowych, a także nad odzywaniem różnorodnych lokalizmów i nacjonalizmów. Wymagana jest zatem zmiana podejścia do analiz środowiska międzynarodowego. Szczególnie wielkie wyzwania w tym względzie stają przed geopolityką jako nauką dotyczącą przestrzeni, w

94 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 170. 95 K. Dodds, Geopolitics. A very short introduction, Nowy Jork 2007, s. 64.

której realizowana jest polityka. Radykalne przeobrażenia świata powodują, że jeżeli geopolityka nie dostosuje się do nich, a będzie powtarzać jedynie dotychczasowe teorie powstałe w zupełnie innych realiach, nastąpi zahamowanie rozwoju dyscypliny, która z trudem powróciła do dyskursu akademickiego. Powstanie postwesfalskiego środowiska międzynarodowego wymaga pojawienia się ponowoczesnej geopolityki, która będzie podejmowała nowe problemy i wyzwania związane ze zmianą rzeczywistości społeczno-politycznej.

ROZDZIAŁ III DETERYTORIALIZACJA – ŚWIAT BEZ GRANIC

(BORDERLESS)

Jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemów dotyczących współczesnego środowiska międzynarodowego i jego organizacji przestrzennej jest teza o postępującej deterytorializacji świata i erozji znaczenia dotychczasowego państwa narodowego, którego przestrzeń suwerennej jurysdykcji wyznaczają granice. Zwraca się uwagę na przejście od „stałej” nowoczesności do „płynnej” ponowoczesności, w której nadrzędnym celem polityki i wojen jest oczyszczenie dróg dla swobodnego ruchu i likwidowanie działających jeszcze punktów kontroli granicznej96. Rosnąca współzależność w skali całego świata, wzajemne warunkowanie się tego co globalne (zewnętrzne) i tego co lokalne (wewnętrzne), wysoka mobilność ludzi, kapitału, idei przepływających swobodnie w skali całego globu, wpływają na rosnącą „przepuszczalność” dotychczasowych granic, które w coraz mniejszym stopniu spełniają swoje funkcje. Granice, rozumiane jako różnorodne bariery (polityczne, geograficzne, kulturowe) dzielące przestrzeń globalną, były w dwudziestym wieku głównym przedmiotem zainteresowania geopolityków. Jak się wskazuje, przedmiotem badań geografii politycznej była od samego początku jej powstania sprawa granic i stref przygranicznych97. Geografia polityczna Fryderyka Ratzla była przede wszystkim poświęcona analizie państwa w jego związku z przestrzenią, położeniem geograficznymi i granicami. Rudolf Kjellen zaś uważał, iż geopolityka to nauka o państwie, rozumianym jako organizm przestrzenny. Związane było to z faktem, iż głównym przedmiotem analiz nauk politycznych było państwo uważane za podstawową formę życia zbiorowego. Nauki podejmujące analizę politycznych aspektów życia społecznego przez długi czas skupiały swoją uwagę przede wszystkim na makrospołecznym porządku politycznym, w którym centralną rolę zajmowało państwo, traktowane jako zinstytucjonalizowany i sformalizowany system, za pomocą którego pewne jednostki i grupy władzą zdobywają, utrzymują i sprawują ją nad innymi. Zjawiska polityki uważano za tak ściśle związane z funkcjonowaniem władzy państwowej, że w dawniejszych pracach poświęconych polityce każde jej badanie bywało utożsamiane z 96 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, s. 23. 97 J. Bohdanowicz, M. Dzięcielski, Zarys geografii historycznej i politycznej cywilizacji, Gdańsk 1998,

badaniem państwa i aparatu władzy państwowej, a w dziejach cywilizacji europejskiej i jej myśli społecznej państwo było uważane przez długie wieki za podstawową formę życia zbiorowego98. Przy czym podkreślano, iż państwo jest organizacją terytorialną, co oznacza, że rozpatrywano je przede wszystkim przez pryzmat kryterium terytorialnego.

Także pierwsi geografowie polityczni i geopolitycy stawiali w centrum swoich rozważań państwo i dużą wagę przypisywali roli granicy i procesom stanowienia oraz reprodukowania granic państwa narodowego. Granice postrzegano jako czynnik determinujący terytorium, na którym państwo sprawuje swoją władzę. Powszechnie przyjmowano, iż istota granicy państwowej polega na tym, że określa ona zasięg terytorialnej zwierzchności poszczególnych państw i niedopuszczalność działania na tym terytorium władzy i praw drugiego państwa oraz, że oddziela terytorium jednego państwa od innych państwa. Granice określały przestrzeń państwa, nad którą rozciągała się suwerenna władza zwierzchnia. Suwerenność oznaczała niezależność władzy państwowej od wszelkiej władzy w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz od wszelkiej innej władzy wewnątrz państwa. Granice stanowiły w większym lub mniejszym stopniu barierę ograniczającą przepływ środków finansowych, towarów, migrację ludzi, a także oddziaływania kulturowe.

Istotą każdej granicy jest podział powierzchni Ziemi na części. Geografowie polityczni, a także pozostali przedstawiciele nauk politycznych przez długi czas postrzegali granice jako stałą, stabilną, empiryczną rzeczywistość dzielącą globalną przestrzeń na ograniczone części, które przekształcają się głównie w wyniku konfliktów. Na przełomie XX i XXI w. gwałtownie ożyła debata poświęcona kształtowaniu się granic i ich funkcji. Było to związane z przekształceniami, które dokonały się na politycznej mapie świata wraz z rozpadem wieloetnicznych krajów byłego bloku wschodniego, co przyczyniło się do zmiany terytorialnej konfiguracji suwerennych terytoriów państwowych, oraz – co wydaje się zdecydowanie istotniejsze – było związane ze zmieniającą się rolą granic w coraz bardziej globalizującym się świecie. Świat stopniowo stawał się coraz bardziej współzależny i „otwarty”, a granice coraz bardziej „przepuszczalne” dla przepływu towarów, finansów, ludzi, a także idei i wartości kulturowych. Cechą globalizacji jest bowiem „odterytorialnienie” niektórych zjawisk i procesów społecznych, co oznacza, iż globalizacja uruchamia więzi i interakcje relatywnie

98 J.J. Wiatr, Socjologia polityki, Warszawa 1999, s.235.

oderwane od konkretnej lokalizacji dzięki czemu kształtuje się specyficzna transnarodowa przestrzeń gospodarcza, społeczna, a także polityczna. Globalizacja powoduje, że miejsca stają się mniej istotne w środowisku społecznym, usuwane są dotychczasowe dystanse i bariery, a ludzie coraz powszechniej przyjmują transnarodowy styl życia.

Analizując przemiany zachodzące we współczesnym świecie, badacze środowiska międzynarodowego często koncentrują się na problematyce ewolucji i zmieniającej się roli państwa, suwerenności i granic. Rozwój technik teleinformatycznych, globalizacja aktywności gospodarczej oraz intensyfikacja aktywności korporacji międzynarodowych często prowadzi do wniosku, że mamy do czynienia ze światem „bez granic” (borderless). Duża część dyskusji poświęconej tym problemom jest prowadzona w ramach dyskursu poświęconego problemom globalizacji. Zwraca się uwagę, iż dotychczasowy świat, który był strukturyzowany przez istnienie wyraźnych granic, uległ erozji, a jednym z najważniejszych zjawisk charakteryzujących postwestfalskie/ponowoczesne środowisko międzynarodowe stał się proces odterytorialnienia/deterytorializacji zachodzących zjawisk i procesów społecznych, które wykraczają poza wszelkie ustanowione przez nowoczesność bariery i granice polityczne, społeczne, kulturowe i ekonomiczne. Przede wszystkim dostrzega się odterytorialnienie niektórych zjawisk i procesów społecznych. Zgodnie z tym mechanizmem zachodzą one bez wyraźnej lokalizacji w terytorialnie określonej przestrzeni globu. Co więcej, istniejące dystanse nie mają żadnego znaczenia dla ich funkcjonowania, co oznacza radykalne odstępstwo od charakterystycznej dla systemu westfalskiego zasady terytorialności, zgodnie z którą zjawiska i procesy przypisane są do kreślonego terytorium. Globalizacja uruchomiła zaś interakcje i więzi nie na dystans, „w poprzek” terytorium, ale bez dystansów i relatywnie oderwane od konkretnej lokalizacji99.

Postępująca deterytorializajca świata stanowi jeden z podstawowych problemów podejmowanych przez badaczy współczesnego środowiska społecznego. Problem deterytorializacji i erozji granic współczesnego świata rozpatrywany jest najczęściej w kontekście skutków rewolucji teleinformatycznej i swobodnego przepływu wiedzy oraz informacji (Manuel Castells), ukształtowania się nowej globalnej gospodarki i swobodnego przepływu towarów oraz kapitału (Kenichi Ohmae), globalizacji kulturowej i swobodnego

99 M. Pietraś, Istota, ewolucja i czynniki międzynarodowych stosunków politycznych, (w:) międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2006, s. 33-34.

przepływu ludzi, idei i stylów życia (Arjun Appadurai), a także kształtowania się społeczeństwa ryzyka (Urlich Beck). Termin deterytorializacja, podobnie jak wiele innych używanych w dyskursie poświęconym współczesnym przemianom cywilizacyjnym – globalizacja, glokalizacja, denacjonalizacja, cyberspace itp. – wykorzystywany jest aby opisać zachodzącą rekonstrukcję relacji przestrzennych w konsekwencji technologicznej, materialnej i geopolitycznej transformacji świata w ostatnich dekadach dwudziestego wieku. Deterytorializacja jest pojęciem wykorzystywanym powszechnie przy rozważaniach dotyczących problemu utraty przez terytorium/przestrzeń swojego znaczenia i władzy w codziennym ludzkim doświadczeniu100. Działania człowieka są osadzone w otaczającym go środowisku, a większość z nich zawiera w sobie aspekt przestrzenny dlatego tez przestrzeń należy do podstawowych wyznaczników ludzkiej egzystencji. Umiejscowienie w przestrzeni w decydującym stopniu kształtuje sytuację życiową człowieka. Koncepcja deterytorializacji świata sugeruje, iż wraz z nadejściem społeczeństwa postindustrialnego/cywilizacji informatycznej, zachodzą fundamentalne zmiany w relacjach człowiek – przestrzeń. Dyskurs poświęcony deterytorializacji współczesnego świata jest w dużym stopniu dyskusją dotyczącą problemu demontażu kompleksowych związków pomiędzy geografią, władzą i tożsamością, które definiowały i dzieliły świat przez większą cześć jego nowoczesnej historii.

Dyskusja wokół globalizacji i deterytorializacji współczesnego świata jest w dużym stopniu powiązana z problemem dezagragacji i erozji siły dotychczasowego państwa narodowego, które przez ostatnie stulecia były podstawowymi jednostkami organizacji świata i właściwie jedynymi uczestnikami stosunków międzynarodowych. Wraz z intensyfikacją procesów globalizacji coraz powszechniej zaczęły pojawiać się tezy o „końcu państwa narodowego” i „świecie bez granic”, wysuwane przez ekonomistów, zwracających uwagę na transgraniczny charakter przepływów finansowych i działalność globalnych korporacji, a także przez uczonych podejmujących problematykę „wieku informacji” oraz kształtującej się cyberprzestrzeni i deterytorializujących konsekwencji nowych technologii informacyjnych, odrywających ludzkie doświadczenie od zakorzenienia na określonym terytorium.

W dotychczasowym rozumieniu państwa bardzo silnie wyeksponowany był aspekt suwerenności władzy sprawowanej na

100 G. O’Tuathail, Borderless worlds? Problematising discourses of deterytorialization, (w:) Geopolitics at the end of the twentieth century. The changing world political map, ed. N. Kliot, D. Newman, Londyn 2002, s. 139

określonym terytorium wyznaczonym granicami. W klasycznej socjologicznej definicji państwa, sformułowanej przez Maxa Webera, państwo było rozumiane jako organizacja racjonalna, funkcjonującą dzięki istnieniu fachowego aparatu administracyjnego (rządu), realizującego zadania publiczne oraz posiadającego monopol na stosowanie środków przemocy wobec ludności zamieszkującej określone terytorium. Współczesny brytyjski socjolog Anthony Giddens, nawiązując do tradycji weberowskiej pisał, iż nowoczesne państwo narodowe funkcjonujące w kompleksie innych państw narodowych, jest zbiorem instytucjonalnych form rządzenia, utrzymujących monopol administracyjny nad terytorium o wyznaczonych granicach101 . W naukach politycznych państwo definiowano najczęściej jako wspólnotę, związek ludzi zamieszkujący określone terytorium i podlegających suwerennej władzy zwierzchniej102. Takie rozumienie państwa wywodzi się z teorii trzech elementów, zaproponowanej przez niemieckiego uczonego, klasyka nauki o państwie i prawie, Georga Jellinka (1851-1911), który w pracy Ogólna nauka o państwie (1900) zaproponował zwięzłą definicje państwa, uwzględniającą przede wszystkim trzy elementy: ludność, terytorium, władzę zwierzchnią 103. Uważa się, iż podstawowym warunkiem istnienia państwa jest posiadanie własnego terytorium, na którym rozciąga się suwerenne zwierzchnictwo państwowe. Terytorium jest więc warunkiem niezbędnym dla istnienia państwowości, a występowanie państwa bez terytorium jest niemożliwe. Państwo wykonuje na określonym terytorium zwierzchnictwo terytorialne, które obejmuje władzę polegającą z jednej strony na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, a z drugiej strony na zapobieganiu wykonywaniu analogicznych działań ze strony innych podmiotów. Konsekwencją zwierzchnictwa jest podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. Jednym z niezbywalnych atrybutów państwa w klasycznym jego pojmowaniu jest terytorium i precyzyjnie określone granice, oddzielające obszar suwerennej jurysdykcji od otoczenia międzynarodowego.

Procesy globalizacji w istotnym stopniu przyczyniły się do modyfikacji relacji pomiędzy trzema podstawowymi elementami składowymi państwa: granicami wyznaczającymi obszar terytorium, ludnością i suwerenną władzą. Logiki organizacji i funkcjonowania

101 A. Giddens, The nation-state and violence, Berkeley 1985, s. 121. 102 Por. M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do teorii polityki, Lublin 1998., s.162. 103 Por. J. Jellinek, Ogólna nauka o państwie, cz.II, Warszawa1921, s. 77.

państwa, w jego dotychczasowym rozumieniu oraz procesów globalizacji są sobie przeciwstawne gdyż swoistą cechą procesów globalizacji jest zaś deterytorializacja zjawisk i procesów społecznych, nierespektowanie dotychczasowych granic i wzajemne warunkowanie się tego, co wewnątrzpaństwowe i tego co międzynarodowe. Prowadzi to do upowszechnienia się poglądu o deterytorializacji państwa, czyli o daleko idącej utracie przez państwo kontroli nad procesami zachodzącymi na jego terytorium.

Istotną rolę w procesach deterytorializacji i osłabienia dotychczasowego państwa narodowego odgrywa gospodarcza globalizacja świata oraz legitymizującą ją neoliberalna myśl polityczna. To liberalizm stymuluje i uzasadnia rozwój globalnego rynku, upodmiotowienie jednostek i grup społecznych w skali całego globu. Liberalizm uzasadnia także deregulację gospodarek narodowych i stopniowe ograniczanie roli państwa. Transformacja globalnej gospodarki powoduje, iż państwa stopniowo tracą kontrolę nad gospodarką narodową. Część współczesnych ekonomistów, zwolenników globalizacji świata, uważa, że w globalnym świecie zdominowanym przez logikę rynkową i ponadnarodowe przedsiębiorstwa państwo-narodowe staje się instytucją przestarzałą stojąca na przeszkodzie w dostosowaniu się danego społeczeństwa do wymogów funkcjonowania logiki globalnej gospodarki104. Nowe reguły gospodarki rynkowej wymuszają rezygnację państwa ze swojego dotychczasowego statusu, „komercjalizację strefy regulacji”, czyli agend, zadań i funkcji państwa, co zmienia zasadniczo charakter procesów politycznych, instrumenty władzy, a także relacje, w które wchodzą agendy państwa. Pogłębia się decentralizacja państwa związana z przejściem od struktur hierarchicznych do struktur rozproszonych, „sieciowych”. Mamy zatem do czynienia z rywalizacją pomiędzy ponowoczesną logiką globalnej gospodarki, która nie respektuje żadnych dotychczasowych granic i podziałów, a nowoczesną logiką suwerennego państwa narodowego ,starającego się utrzymać swoją kontrolę nad danym terytorium, ustanawiając bariery dla swobodnej działalności gospodarczej.

Jednym z największych zwolenników tezy o deterytorializującym wpływie globalnej gospodarki na współczesny ład społeczno-polityczny jest urodzony w Japonii ekonomista Kenichi Ohmae. Od początku lat dziewięćdziesiątych Ohmae zwracał uwagę, iż kształtująca się globalna gospodarka („nowa ekonomia”) wywołuje proces erozji dotychczasowych granic, ustanowionych zgodnie z logią funkcjonowaniu

104 K. Ohmae, The Bordeless World, Londyn 1990, s. 8.

zbiurokratyzowanego państwa narodowego, przypisującego sobie prawo do sprawowania suwerennej władzy na określonym terytorium. Kształtowanie się globalnej gospodarki sprawia, że żyjemy w świecie „bez granic” (borderless world). Ohmae wprowadził do dyskursu naukowego pojecie „ekonomii bez granic” (borderless economy). Zwracał uwagę, iż współczesne granice stają się mniej efektywne i mniej zamknięte niż miało to miejsce w przeszłości. Jest to wywołane m.in. przez rewolucję technologiczną ale w największym stopniu jest to rezultat multilateralnych i bilateralnych porozumień w sferze wymiany handlowej. Świat stał się dzięki temu przestrzenią „bez granic”. Logika rynkowa dominuje nad wszystkimi innymi aspektami życia społeczno-politycznego. Ohmae zwracał uwagę, iż we współczesnym świecie cztery podstawowe elementy życia gospodarczego funkcjonują ponad dotychczasowymi granicami kształtując borderless economy i borderless life. Te cztery podstawowe elementy to: komunikacja, kapitał, korporacje i konsumenci, - czyli jak pisał Ohmae są cztery wielkie C życia gospodarczego: communication, capital, corporations, consumers.

Dlaczego współczesny świat staje się światem bez granic? Ohmae uważał, iż wynika to logiki funkcjonowania czterech C, które najefektywniej funkcjonują w świcie bez barier i granic. Efektywna komunikacja jest możliwa tylko wtedy, gdy ograniczenia dla przesyłu informacji są jak najmniejsze. Przez wiele wieków komunikacja międzyludzka była ograniczona przez czynnik przestrzenny (aby przemieścić się z miejsca A do B lub przesłać wiadomość, towar itp. trzeba było pokonać przestrzeń fizyczną, co było procesem długotrwałym) oraz ustanowione przez ludzi granice w przestrzeni (spowolnienie i utrudnienie w komunikacji międzyludzkiej było spowodowane istniejącymi granicami, punktami kontroli itp.). Jednakże gwałtowny rozwój technologiczny całkowicie zmienił relacje czasu i przestrzeni powodując, iż nastąpiło swoiste „skurczenie” się świata. Rozwój sieci telekomunikacyjnych uwolnił komunikację ludzką z dotychczasowych ograniczeń, a gwałtowny rozwój sieci Internet w latach dziewięćdziesiątych uczynił światową komunikację rzeczywiście pozbawioną barier i ograniczeń. Także kapitał jest beneficjentem deterytorializacji świata, stopniowej erozji granic i deregulacji rynków finansowych. Transgranicza swoboda i masowy przepływ kapitału, zarówno długoterminowego, jak i krótkoterminowego, ułatwia inwestowanie i powiększanie zysków. Możliwość inwestowania kapitału na całym świecie, praktycznie bez żadnych przeszkód, pozwala na większą elastyczność działania a tym samym na zwiększenie zysków z prowadzonej działalności. Dzięki temu korporacje międzynarodowe

uzyskały zdolność do koordynowania działalności produkcyjno-handlowej różnych jednostek, w różnych krajach, z jednego ośrodka strategicznego, stając jednym z największych beneficjentów liberalizacji świata, erozji dotychczasowych barier i granic oraz kształtowania się globalnej, „bezgranicznej” gospodarki. Proces otwierania się gospodarek przez likwidowanie barier celnych i handlowych, a także rozpowszechnienie się idei wolnego handlu zwiększyły możliwości międzynarodowego działania przedsiębiorstw, zapewniając im prawie nieograniczony dostęp do zasobów i czynników produkcji. Intensywna liberalizacja przepływów międzynarodowych zapewniła korporacjom wielką swobodę dziania i ograniczyła kontrolę państwa nad ich działalnością. Ostatni z elementów transnarodowej gospodarki – konsumenci – są, według Ohmae, jednymi z największych wygranych, gdyż światowa „bezgraniczna” gospodarka dała im możliwość, aby urzeczywistnić to o czym marzy każdy konsument – kupować na całym świecie. Swoboda przepływu towarów i informacji oraz dostęp do Internetu umożliwiają porównywanie cen, wymuszają większą konkurencję między firmami i obniżanie cen, czynią konsumentów bardziej kompetentnymi i poinformowanymi, a zakupy łatwiejszymi105.

Ohmae argumentuje w swoich pracach, iż zniesienie barier i ograniczeń w handlu i ukształtowanie się globalnej gospodarki może przynieść zysk i wzrost poziomu życia całemu światu, a przede wszystkim ludziom jako konsumentom. Chcąc zachować efektywność ekonomiczną i utrzymać wzrost gospodarczy trzeba będzie podporządkować się logice borderless economy, co powoduje, iż współczesny świat staje w obliczu gwałtownego procesu deterytorializacji, wymuszonego globalną logiką rynkową. Nie oznacza to co prawda, iż świat stał się całkowicie „bez granic”, gdyż wciąż istnieją w nim państwa-narodowe, które mają swoje powody aby kontrolować, tzn. utrudniać przez kształtowanie barier i granic, swobodny przepływ towarów i ludzi w imię bezpieczeństwa i ładu publicznego. „Staromodni biurokraci” starają się powstrzymać naturalny rozwój świata bez granic, starają się utrzymać dotychczasowe i mnożyć nowe bariery w globalnej przestrzeni, która powinna być wolna dla przepływu dóbr i pieniędzy. Jednakże w perspektywie funkcjonowania czterech kluczowych dla gospodarki elementów świat funkcjonuje efektywnie bez granic w przestrzeni transnarodowej.

105 K. Ohmae, The next global stage. Challenges and opportunities in our borderless world, New Jersey 2005, s. 20-22.

Hiperglobaliści, tacy jak np. Kenichi Ohmae, utożsamiają globalizację z ekspansją liberalizmu i gospodarki kapitalistycznej. Podkreślają, iż w erze kształtujące się globalnego kapitalizmu tracą na znaczeniu nowoczesne instytucje, takie jak państwo-narodowe i nowoczesne konflikty ideologiczne. Globalizację utożsamia się z pojawieniem się światowej gospodarki, która kształtuje świat „bez granic” z jednolitym globalnym rynkiem funkcjonującym za pośrednictwem sieci produkcyjnych, handlowych i finansowych. Hiperglobaliści nawiązują do idei Francisa Fukuyamy, który na początku lat dziewięćdziesiątych pisał, iż zwycięstwo „rewolucji liberalnej”, jaka ogarnęła cały świat w wyniku upadku ZSRR, a także procesy globalizacji, mają duże znaczenie dla kształtowania się nowych tendencji międzynarodowego ładu politycznego. Fukuyama pisząc o przyszłości świata pisał, iż rozwój gospodarczy zniweluje różnice społeczne, stworzy potrzebę powszechnego wykształcenia, dawne bariery społeczne upadną i wyłoni się stan powszechnej równości szans106. Fukuyama uważał, iż urzeczywistnienie w skali globalnej dwóch kardynalnych zasad demokracji: wolności i równości, prowadzić będzie do przezwyciężenia dotychczasowych konfliktów i podziałów świata. Takie zjawiska, jak globalizacja i uniwersalizm scalą świat, a tym samym urzeczywistni się „koniec historii”. Mimo, iż teza Fukuyamy o „końcu historii” stała się przedmiotem gwałtownej krytyki zarówno badaczy akademickich, jak i komentatorów politycznych, to przy wszystkich jej słabościach Fukuyama stał się jednym z najbardziej wpływowych myślicieli politycznych przełomu XX i XXI w., który zwracał uwagę, iż upadek ZSRR i postępująca globalizacja świata powodują, iż świat, w którym żyjemy jest w coraz mniejszym stopniu dawnym światem geopolityki, w którym obowiązywały inne reguły. Zygmunt Bauman pisał, iż tym, co skłania wielu komentatorów do mówienia o „końcu historii” jest konstatacja, że długoletni wysiłek na rzecz przyśpieszenia ruchu osiągnął dzisiaj swoje „naturalne granice”. Moce mogą się dziś poruszać z szybkością sygnału elektronicznego – a więc czas potrzebny do przemieszczenia ich zasadniczych składników i rekwizytów zbliżył się praktycznie od zera. Moc stała się w zasadzie eksterytorialna, obojętna na opór przestrzeni, który nie wstrzyma ani nie spowolni jej impetu107.

Tezy o deterytorializacji procesów gospodarczych, społecznych i politycznych upowszechniania przez hiperglobalizstów, takich jak Ohmae budzą wiele kontrowersji. Zwraca się niekiedy uwagę, iż

106 F. Fukuyama, Koniec historii, Poznań 1996, s. 295. 107 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, s. 19.

paradoksem procesu liberalizacji i deregulacji stał się problem nadmiernego osłabienia państwa w niektórych regionach świata. Francis Fukuyama pisał, iż problem polegał na tym, że choć wpływy państwa na pewne obszary należało ograniczyć, to równocześnie należało je wzmocnić gdzie indziej. Niestety programowi budowania państwa – co najmniej równie istotnemu jak program ograniczania jego wpływów – nie poświęcono aż tyle uwagi108. Efektem stało się powstanie słabych i dysfunkcjonalnych państw stanowiących najistotniejsze zagrożenie dla ładu międzynarodowego po zakończeniu zimnej wojny. Po zimnej wojnie pozostał pas dysfunkcjonalnych i słabych państw, ciągnących się od Bałkanów przez Kaukaz i Bliski Wschód, po Azję Środkową oraz Południową. Przez pewien czas USA i inne kraje mogły udawać, iż problemy te mają charakter wyłącznie lokalny, jednak 11 września dowiódł, iż słabość państwa stanowi poważane wyzwanie strategiczne. Francis Fukuyama, pisał, iż budowanie państwa stanowi jedno z najważniejszych zadań wspólnoty międzynarodowej, a to dlatego, że słabe lub nie wywiązujące się ze swych funkcji państwa stanowią źródło wielu najbardziej dotkliwych problemów współczesnego świata – począwszy od biedy, przez AIDS i narkotyki, po terroryzm109. Dlatego też z uwagi na zagrożenie międzynarodowym terroryzm, a także na światowy kryzys gospodarczy końca pierwszej dekady XXI w. uważa się, iż po okresie ograniczania roli państwa stepuje jego stopniowy powrót jako dominującego podmiotu i odwrót do tendencji deterytorializacyjnych.

Jednakże „powrót państwa” może nastąpić tylko w ograniczonym stopniu. Jak wskazuje się w literaturze poświęconej politycznym konsekwencjom globalizacji, najpotężniejszym motorem zmiany polegającej na względnym schyłku państwa i wzroście znaczenia podmiotów pozapaństwowych, jest rewolucja technologiczna i telekomunikacyjna, która umożliwia w każdej sferze aktywności błyskawiczny dostęp do informacji, a zdolność jej wykorzystania pomnaża liczbę znaczących graczy i zmniejsza liczbę tych, którzy dysponują wielką władzą. Dlatego też ważnym elementem dyskursu wokół deterytorializacji współczesnego świata jest koncentracja na konsekwencjach rewolucji informatycznej dla organizacji przestrzennej współczesnego świata. Globalizacja świata jest bezpośrednio związana z rewolucją technologiczną. Charakterystyczne „ścieśnienie czasu i

108 F. Fukuyama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005, s. 19. 109 Ibidem, s. 9.

przestrzeni”, jest m.in. efektem tego, iż nowoczesne technologie oplatają świat siecią połączeń komunikacyjnych i telekomunikacyjnych tworząc gęsty splot kanałów, którymi przemieszczają się po całym świecie ludzie i informacje. W warunkach istnienia i funkcjonowania elektronicznych środków komunikacji dystanse terytorialne utraciły swoje dotychczasowe znaczenie, co powoduje deterytorializacje aktywności i doświadczenia człowieka, które w coraz mniejszym stopniu są związane z konkretną lokalizacją przestrzenną. Nowoczesne technologie „wyrywają” działania społeczne z umiejscowionego kontekstu i na nowo organizują stosunki społeczne na znaczne odległości w czasie i przestrzeni. Jak pisał Anthony Giddens, w warunkach późnej nowoczesności miejsce staje się coraz bardziej fantasmagorią, co oznacza, że miejsca akcji ulegają wpływom społecznym bardzo od nich odległym oraz są przez nie kształtowane110. Nowe technologie komunikacyjne silnie oddziałują na nasze doświadczenie przestrzeni i czasu, tworząc fizyczny dystans i upływ czasu krótszymi lub bardziej ściśniętymi, co najmniej na tyle, na ile odnosi się to do działań dotyczących komunikacji111. W społeczeństwie zdominowanym przez przepływy informacji i obrazów, gdzie rozpowszechnienie technologii informatycznych momentalnie umożliwia przekazywanie potężnych zasobów informacji na spore odległości, ludzkie doświadczenie czasu i przestrzeni, jako z natury umiejscowione, ulega zatarciu. Przymus miejsca nie ogranicza już rosnącego rozmiaru coraz bardziej znaczącej ludzkiej aktywności wyrażanej w przekazywaniu informacji za pośrednictwem globalnej sieci mediów.

Na ten aspekt procesów deterytorilaizacji szczególny nacisk kładł przede wszystkim hiszpański socjolog Manuel Castells, który przyjął założenie, iż punktem wyjścia do analizowania złożoności i przemian współczesnego świata powinna być rewolucja technologii informacyjnych. Nowe technologie informacyjne i komunikacyjne tworzą globalną elektroniczną sieć, za pośrednictwem której informacje błyskawicznie przepływają z jednego końca świata na drugi, praktycznie bez żadnej kontroli ze strony biurokratycznego aparatu państwa. Jak pisał Manuel Castells, państwo nie jest już w stanie kontrolować informacji, a tym samym słabnie ich kontrola nad obywatelami. Globalizacja mediów i komunikacji elektronicznej jest równoznaczna z denacjonalizacją i odpaństwowieniem informacji, co sprawia, iż ludzkość stopniowo

110 A. Giddens, Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008, s. 13. 111 D. Barney, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2008, s.76.

wkracza w epokę komunikacji pozaterytorialnej, niezależnej od państwa112.

Castells jest autorem jednej z najciekawszych teorii, mających na celu określenie charakteru zmian zachodzących we współczesnym świecie. Koncentruje się w swoich pracach na fenomenie, który nazywa społeczeństwem sieci. Teza hiszpańskiego uczonego brzmi, iż rewolucja technologii informatycznych powoduje, iż duch naszych czasów jest duchem sieci: podstawowe zasady sieci stały się siłą napędową indywidualnego, społecznego, gospodarczego i politycznego życia. Społeczeństwo sieci to społeczeństwo, w którym sieciowa forma organizacji zastępuje inne formy, w poprzek dotychczasowych kategorii politycznych, ekonomicznych i kulturowych. Jak pisał Castells, sieć stanowi nową morfologię społeczną naszych społeczeństw, a rozprzestrzenianie się logiki usieciowienia w sposób zasadniczy zmienia funkcjonowanie i wyniki w procesach produkcji, doświadczenia, władzę i kulturę. Obecność lub nieobecność w sieci i dynamika każdej sieci w stosunku do innych są kluczowymi źródłami dominacji zmiany w naszym społeczeństwie, które można nazwać sieciowym, charakteryzującym się przewagą społecznej morfologii nad działaniem113.

Technologie informatyczne mają w ogromnym stopniu globalny i zdeterytorializowany charakter i w społeczeństwie sieci na nowo określają kształt pojęciowych związków pomiędzy komunikacją a geografią, gdyż jak się wskazuje, społeczeństwo sieci jest społeczeństwem „bez miejsca”. Działanie sieci komunikacyjnych przyczynia się do deterytorializacji życia politycznego i społeczno-gospodarczego114. Społeczeństwa przechodzą transformację strukturalną i wyłaniają się w związku z tym nowe formy i procesy przestrzenne. Co interesujące z punktu widzenia geopolityki, hiszpański uczony pisząc o deterytorializacji świata pod wpływem oddziaływania technologii informatycznych, zwracał uwagę na fakt, iż sieć (a tym samym kształtujące się społeczeństwo sieciowe) ma własną geografię – geografię sieci i węzłów, które zarządzają przepływem informacji tworzonych w różnych miejscach115. Słowo „sieć” opisuje warunki strukturalne, dzięki którym oddzielne punkty połączone są między sobą. Struktura sieci składa się z trzech podstawowych elementów: punktów węzłowych, powiązań i przepływów. Sieć jest zbiorem wzajemnie powiązanych węzłów a to czym jest węzeł zależy od rodzaju konkretnych sieci (np. 112 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 289-293. 113 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007, s. 70-80, 467. 114 D. Barney, op. cit., s. 77. 115 M. Castells, Galaktyka Internetu, Poznań 2003, s. 233.

rynki giełdowe w sieci globalnych przepływów finansowych, pola koki w sieci handlu narkotykami itp.)116 . Analizując zmiany zachodzące w organizacji przestrzeni Castells zwracał uwagę, iż współczesne społeczeństwo sieci jest coraz bardziej skoncentrowane wokół przepływów kapitału, informacji, technologii, dźwięków i obrazów przechodzących w ramach konkretnych sieci pomiędzy węzłami. Przepływy są dominującym procesem organizującym życie społeczne w wieku informacji, a najważniejszą przestrzenią społeczną staje się przestrzeń przepływów, która stanowi materialną organizację praktyk społecznych działających poprzez przepływy117.

Nową „geografią” społeczeństwa sieci jest zatem geografia sieci i geografia przepływów, a morfologia sieci jest źródłem radykalnej reorganizacji stosunków władzy. W społeczeństwie sieci władza i wykluczenie są funkcją dostępu do sieci. W społeczeństwie, w który wszystkie najważniejsze działania ekonomiczne, społeczne i polityczne są zorganizowane jako lub przez sieć, dostęp do sieci stanowi ważny element wykluczenia, warunek władzy lub jej braku, źródło dominacji i podboju. Wewnątrz sieci są tworzone nowe możliwości, a przetrwanie poza sieciami jest coraz trudniejsze. Obecność lub nieobecność w sieci i dynamika każdej z nich jest kluczowym źródłem dominacji w społeczeństwie zdominowanym przez nowoczesne technologie informatyczne i różnorodne przepływy. W układzie różnorodnych sieci (technologicznych, finansowych, towarowych, politycznych, społecznych itp.), które tworzą geografię społeczeństwa sieci, niektóre sieci i węzły są bardziej znaczące i mają większą siłę niż inne. Niektóre węzły mogą sprawować kontrolę i dawać początek przepływom, podczas gdy inne sieci będą obierać przepływy, nad którymi będą miały tylko ograniczoną kontrolę. Niektóre bardzo silne węzły mogą kontrolować użytkowanie i dostęp do powiązań i infrastruktury sieciowej za pomocą innych słabszych węzłów. Natomiast łączące sieci przekaźniki są w uprzywilejowanymi instrumentami władzy, a ci którzy kontrolują przełączniki są posiadaczami władzy118.

Mamy zatem do czynienia z „nową geografią” a zatem i z „nową geopolityką” społeczeństwa sieci zadaniem, której powinno być identyfikowanie kluczowych węzłów i przekaźników oraz tworzenie mapy przepływów. Dzięki temu możliwe jest lokalizowanie kluczowych elementów przestrzennej struktury świata. Taka wiedza stanowiłaby

116 M. Castells, Społeczeństwo sieci, s. 468. 117 Ibidem, s. 412. 118 Ibidem, s. 468, D. Barney, op. cit., s. 41.

nową „geografię władzy” i umożliwiłaby zrozumienie współczesnych mechanizmów jej funkcjonowania oraz umożliwiłaby ukazanie jej konfiguracji przestrzennej. Jest to o tyle istotne, iż jak się uważa nadejście płynnej nowoczesności przeobraziło stosunki władzy. Zygmunt Buman pisał, iż w okresie płynnej nowoczesności większość rządzona jest przez wędrującą i eksterytorialną elitę. Współczesna elita globalna wzoruje się dzisiaj na dawnej instytucji „nieobecnego pana na włościach (absentee landlord). Elita ta może władać, nie obarczając się przy tym obowiązkami związanymi z administrowaniem, zarządzaniem i zapewnieniem opieki socjalnej (…) Aktywne zaangażowanie w życie zwasalizowanej ludności jest dziś niepożądane (co więcej unika się go jak ognie ze względu na zbędne koszty i małą na ogół wydajność), dlatego „wi ększy” znaczy dziś nie tyle „lepszy”, co „nierozsądny”, lub zgoła „pozbawiony racjonalnego sensu”. Teraz synonimem ulepszeń i „postępu” jest zmniejszanie rozmiarów i ciężaru oraz zwiększanie mobilności”. Przywilejem ludzi władzy jest dzisiaj swoboda podróżowania, a nie kurczowe trzymanie się rzeczy uznanych za atrakcyjne ze względu na ich niezawodność i solidność – a więc masywność, ciężar i wytrzymałość119.

Kolejnym elementem współczesnego rozwoju cywilizacyjnego, który ma wpływ na postępującą deterytorializację środowiska międzynarodowego, jest pojawienie się problemów globalnych i ukształtowanie się tzw. społeczeństwa ryzyka. Rozwój cywilizacyjny ludzkości doprowadził do pojawienia się problemów o zasięgu ogólnoświatowym, obejmujących wszystkie kontynenty i społeczeństwa. Występuje wielka różnorodność propozycji dotyczących katalogu problemów globalnych, od kilku do kilkunastu pozycji. Do problemów globalnych zalicza się m.in. dysproporcje w rozwoju gospodarczym pomiędzy regionami świata, kryzys surowcowo – energetyczny, kwestię żywnościową, problemy ochrony środowiska naturalnego, zagrożenie wojną nuklearną. Ponadto wśród problemów globalnych wymienia się niekiedy takie zjawiska społeczne, jak bezrobocie, analfabetyzm, nadmierny rozrost i upadek miast, alienacja, przestępczość, wzrost agresywności, biurokratyzacja, upadek wartości moralnych, poczucie niestabilności 120 . Wśród istotnych zagrożeń współczesnego świata wymienia się także zagrożenie międzynarodowym terroryzmem. Atrybuty problemów globalnych, które wyznaczają ich specyfikę, są następujące: 1) Mają one charakter zagrożeń krytycznych, wywołujących

119 Z. Bauman, op. cit., s. 23. 120 W. Anioł, Geneza i rozwój procesów globalizacji, Warszawa 1989, s.113.

wiele zakłóceń w życiu społeczności ludzkiej. Losy i przetrwanie ludzkości w dużym stopniu zależą od tego, czy kwestie te zostaną przezwyciężone. 2) Mają one charakter ogólnoświatowy, dotyczą one całej ludzkości, w mniejszym lub większym stopniu obiektywnie oddziałują na rozwój zdecydowanej większości społeczeństw zorganizowanych w państwa. Ich zasięg i skala jest ponadpaństwowa, ponad regionalna. 3) Ich skuteczne rozwiązanie wymaga szerokiej współpracy międzynarodowej. Osobne, indywidualne działania poszczególnych państw czy też społeczności nie wystarczają, potrzebne są przedsięwzięcia o charakterze ogólnoświatowym.

Pojawiające się problemy globalne mają charakter zagrożeń krytycznych (wywołujących wiele zakłóceń w życiu społeczności ludzkiej), posiadają charakter ogólnoświatowy (dotyczą całej ludzkości), a ponadto ich rozwiązywanie wymaga szerokiej współpracy międzynarodowej. Współczesny człowiek żyje, zgodnie z określeniem Ulricha Beck’a, w świecie „zglobalizowanego ryzyka”, przekraczającego wszelkie granice, od którego nie można się odgrodzić. Niemiecki uczony zwracał uwagę, iż we współczesnym rozwoju środowiska międzynarodowego globalnego zagrożenia nabierają zagrożenia cywilizacyjne, takie jak: dewastacja przyrody, rozprzestrzenianie się broni masowej zagłady, wyczerpywanie się zasobów surowcowych, czy też terroryzm międzynarodowy. To oznacza, że żyjemy w tzw. społeczeństwie ryzyka, w którym ryzyko przekracza granice dotychczasowych państw i umożliwia powstanie ponadnarodowych i ponadklasowych zagrożeń globalnych, posiadających nową dynamikę społeczną i polityczną. Jak pisał Urlich Beck bieda jest hierarchiczna, smog jest demokratyczny, co według niego oznacza, iż wraz z rozszerzaniem się ryzyka modernizacyjnego (tj. związanego z rozwojem cywilizacji ludzkiej i społeczeństwa nowoczesnego) relatywizują się różnice i granice społeczne: produkcji przemysłowej towarzyszy uniwersalizm zagrożeń niezależnie od miejsca tej produkcji; łańcuchy wytwarzania i dystrybucji żywności łączą praktycznie każdego z każdym na tej ziemi. Przenikają granice. Kwas w powietrzu nie tylko nadgryza rzeźby i dzieła sztuki, lecz dawno zniósł także bariery celne121.

We współczesnym świecie nastąpiła globalizacja ryzyka po pierwsze w znaczeniu natężenia (np. wojna jądrowa może zagrażać całej ludzkości) a po drugie w znaczeniu powiększającej się liczby zdarzeń przypadkowych, które dotykają wszystkich albo przynajmniej wielką liczbę ludzi na naszej planecie. Ryzyko uległo uniwersalizacji,

121 U. Beck, Społeczeństwa ryzyka, Warszawa 2004, s. 48.

przekraczając wszelkie ograniczenia i bariery terytorialne – są to obecnie zdarzenia, których efekty są terytorialnie nieograniczone. Pojawienie się problemów globalnych i odterytorialnionego ryzyka stanowi ważny element współczesnego dyskursu geopolitycznego, poświęconego kondycji współczesnego świata i problemów badawczych dyscypliny. Geopolityka nie może pominąć tego aspektu ewolucji środowiska międzynarodowego gdyż w dużym stopniu przyczynia się on do przemian przestrzennej organizacji ponowoczesnego świata122. Wzrost zagrożeń globalnych i związane z tym kształtowanie się społeczeństwa ryzyka zmienia kondycję geopolityczną współczesnego świata. Celem narodowych strategów w światowych mocarstwach zawsze było kontrolowanie potencjalnych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa. Specyfiką technologicznej modernizacji i globalizacji jest natomiast to, iż produkują one „globalne zagrożenia”, które nie mogą być kontrolowane i powstrzymywane przez narodowe instytucje bezpieczeństwa. Globalne zagrożenia są zagrożeniami „bez granic” i można je podzielić na: 1) społeczno-rozwojowe zagrożenia, takie jak AIDS, BSE, ptasia grypa, toksyczne deszcze, globalne ocieplenia, podnoszenie się poziomu mórz; 2) polityczno-ekonomiczne zagrożenia, takie jak międzynarodowa przestępczość, narkobiznes, cyberteroryzm, międzynarodowy terroryzm; 3) zagrożenia krytyczne, takie jak awarie jądrowe, proliferacja broni masowego rażenia. Globalne zagrożenia są „produkowane” nie przez walczące, czy też rywalizujące ze sobą państwa ale przez procesy związane z technologiczną modernizacją i globalizacją świata i są w dużym stopniu wynikiem zależności współczesnych wysoko rozwiniętych społeczeństw od tzw. „systemów eksperckich”, tj. kompleksowych systemów wykonawstwa technicznego, na których opiera się organizacja ogromnych obszarów środowisk materialnych i społecznych w jakich dziś żyjemy (sieci telekomunikacyjne, sieci energetyczne itp.) Współczesna geopolityczna kondycja świata charakteryzuje się występowaniem „efektu bumerangowego” związanego z gwałtownym postępem technologicznym, który z jednej strony zapewnia rozwój, bezpieczeństwo, lepsze warunki życia ale jednocześnie powoduje degradację otoczenia przyrodniczego i zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia potencjalnych zagrożeń. Globalne zagrożenia mogą mieć charakter zarówno nagły, tak jak np. wybuch elektrowni atomowej, jak i powolny (stopniowy), jakim jest np. globalne ocieplenie. Zmusza to liderów politycznych do myślenia nie tylko w

122 Por. G. O,Tuathail, De-territorialised threats and globar dangers, (w:) Boundaries, territory and postmodernity, ed. D. Newman, Londyn-Portland 2002, s. 15-29.

kategoriach następnego cyklu wyborczego ale także w kategoriach długotrwałych cykli. Jak pisał Urlich Beck „demokratyzacja” i powszechna świadomość istnienia globalnego ryzyka powoduje pojawienie się „postnarodowego realizmu”, czyli uznania, iż w globalnym społeczeństwie ryzyka nie da się osiągać podstawowych celów – godzić zwaśnione strony, pomnażać dobrobyt, rozwiązywać problemy przestępczości i bezrobocia – w pojedynkę. Natomiast udaje się to osiągnąć w ramach polityki wielostronnej, w świadomie tworzonych międzypaństwowych sieciach współpracy123.

Globalne zagrożenia stanowią efekt nowoczesnej modernizacji i zmuszają podmioty geopolityczne do koordynacji swoich działań na poziomie globalnym. W odróżnieniu od „ortodoksyjnej geopolityki” w ponowoczesnym środowisku międzynarodowym wróg nie znajduje się „na zewnątrz”, zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa są immanentnie wpisane w proces modernizacji, są zatem wprowadzone „do wewnątrz” państwa. Indywidualne bezpieczeństwo można zapewnić sobie tylko poprzez kolektywne, wspólne działania i porozumienia, takie jak np. protokół z Kioto. Tworzy to zupełnie nową sytuację w stosunkach międzynarodowych, praktycznie do tej pory nie spotykaną. Ortodoksyjne podejście geopolityczne do analiz środowiska międzynarodowego wciąż analizuje współczesną geopolityczną kondycję świata z perspektywy „narodowego bezpieczeństwa”, przyjmując państwowocentryczny i terytorialny sposób definiowania świata. Powoduje to, iż świat wciąż jest definiowany w kategoriach zagrożenia ze strony innych państw (np. w retoryce USA ze strony „państwa bandyckich”). We współczesnym świecie coraz bardziej widoczna jest jednak deterytorializacja zagrożeń dla bezpieczeństwa narodowego, co wymusza zupełnie inny sposób opisania świata i definiowania zagrożeń dla bezpieczeństwa podmiotów geopolitycznych, a zwłaszcza państwa124 . Społeczeństwo ryzyka to społeczeństwo światowego ryzyka. Jego podstawową zasadą są zagrożenia przewidywane i wytwarzane przez człowieka, których nie da się ograniczyć przestrzennie, czasowo ani społecznie. Znoszą one zasadnicze uwarunkowania i podstawowe instytucje pierwszej, przemysłowej nowoczesności (czyli okresu , w którym kształtowała się klasyczna myśl geopolityczna): konflikt klasowy, państwa narodowe, a także wyobrażenie o linearnym postępie techniczno-ekonomicznym.125

123 U. Beck, Społeczeństwo ryzyka, Warszawa 2004, s. 10. 124 Por. G. O’Tuathail, Post-cold war geopolitics, (w:) Geographies of global change, ed. R.J. Johnston, P. Taylor, M. Watts, Malden 2002, s. 187-188. 125 U. Beck, Na ile realna jest katastrofa klimatu, (w:) Ekologia. Przewodnik krytyki politycznej, Warszawa 2009, s. 76.

Ważną rolę w dyskusjach dotyczących deterytorializacji współczesnego świata odegrała też antropologia, zwracają uwagę, iż proces globalizacji i towarzyszące mu zjawiska istotnie zmieniają warunki określające formy i funkcjonowanie kultury. W antropologii pojawił się termin „koniec geografii”, ukazujący deprecjację miejsca i umiejscowienia i stanowiący synonim uwolnienia się współczesnego człowieka od ograniczeń i przypisań przestrzennych126. Cechą świata ponowoczesnego jest proces deterytorializacji, który dla antropologów oznacza, iż kultury we współczesnym świecie są mniej zdeterminowane lokalnie, a odległe wydarzenia coraz silniej wdzierają się do sfery codziennych doświadczeń. Czynnikiem odpowiedzialnym za to zjawisko są eklektyczne media i masowe migracje powiązane z procesami globalizacji. Migracje uwalniają od przestrzennych związków i przypisań ludzi, którzy uczestnicząc w tej formie mobilności włączeni zostają w strumień populacyjnych cyrkulacji, stykających ich z coraz to innymi i nowymi kulturowymi doświadczeniami. Media budują z kolei niebywale drożne, efektywne transterytorialne kanały komunikacyjne, poprzez które przepływa we wszystkich kierunkach niekończący się potok informacji, treści i form kulturowych, pochodzących z różnych części świata i dostarczanych w jego dowolne miejsce. Te dwa mechanizmy oddzielają kulturę od geografii, wytwarzając świat zapełniony dryfującymi kulturami bez swoistych przestrzeni i ludźmi oderwanymi od miejsc127. Przy czym zwraca się uwagę, iż idea deterytorializacji w antropologii nie implikuje bezpośrednio destrukcji lokalności lecz raczej „odkotwiczanie” kulturowego doświadczenia z jego tradycyjnych lokalnych portów. Miejsca, w których żyjemy są w rosnącym stopniu penetrowane przez treści zewnętrzne w wyniku podłączenia ich do globalizacyjnych kanałów transmisji. Powoduje to, iż najważniejszym wyznacznikiem kulturowego doświadczenia jednostki są dziś skomercjalizowane standardy globalnej kultury128.

Zgodnie z ideą nowoczesności bez granic Arjuna Appaduraia, mamy obecnie do czynienia z kryzysem państwa narodowego, gdyż międzynarodowy system państw-narodowych okazał się słabo

126 Por. A. Appandurai, Disjuncture and difference in the global cultural economy, “Theory, Culture and Society”, nr 7, 1990, s. 295-310. 127 Z.Pucek, Arjun Appanduraii antropologia bez granic, (w:) A. Appandurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Kraków 2005, s. XIV. A. Appandurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Kraków 2005, s. 37-39. 128 Z. Pucek, Tożsamość przestrzeni wielokulturowej, „Państwo i Społeczeństwo”, nr 3, 2004, s. 25-42.

przygotowany do radzenia sobie z wzajemnie powiązanymi diasporami ludzi i obrazów, będącymi znakami rozpoznawczymi dzisiejszych czasów. Nowoczesność zdoła się uwolnić z przypisania terytorialnego i dlatego jest nowoczesnością bez granic129. Globalizacja wiąże się z dynamicznym przemieszczaniem się grup etnicznych, technik, transferami finansowymi, obrazów medialnych i konfliktów ideologicznych. Taki stan rzeczy oznacza odejście od modelu linearnego w kierunku takiego, w którym tempo, zakres i wpływ prądów kulturowych są rozdzielone i niespójne. Globalizacji prądów kulturowych nie da się uchwycić w ramy uporządkowanych układów uwarunkowań linearnych. Lepiej jest rozumieć je w kategoriach zbiorów warunków nakładających się na siebie, wielorako zdeterminowanych, złożonych i chaotycznych, które w najlepszym przypadku skupiają się wokół kluczowych „punktów węzłowych”130.

Antropolodzy, tacy jak Arjun Appandurai, uważają, iż współczesne wspólnoty cechuje „brak poczucia umiejscowienia131 i istnieje potrzeba skoncentrowania się na kulturowej dynamice zjawiska deterytorializacji. Termin ten stosuje się nie tylko do przykładów tak oczywistych, jak transnarodowe korporacje, ale także do grup etnicznych, formacji politycznych, działających coraz bardziej w oparciu o metody, które przekraczają konkretne granice terytorialne i identyfikacyjne132. Dlatego też, jak zwraca uwagę Appandurai, współczesny świat ma charakter globalny i transnarodowy w stopniu nieprzewidzianym przez wcześniejsze modele przyjmowane w badaniach nad polityką międzynarodową. Konieczna jest nowa wizja polityki globalnej i globalnej mapy świata, opierająca się nie na linearnych przedstawieniach ale na koncepcji bifurkacji i powiązanych z nią idei zawiłości, chaosu i turbulencji w systemach złożonych133. W świetle antropologicznych teorii „końca geografii” błędna wydaje się geopolityczna koncepcja zderzenia cywilizacji Samuela Huntingtona. Amerykański uczony wykreślając na mapie świata obszary podporządkowane określonej cywilizacji nie dostrzegł, iż istnieje trudność wskazania na cywilizacje (wyznaczone przez wartości kulturowe), które byłyby jednoznacznie przypisane do określonego miejsca w przestrzeni, gdyż mamy do czynienia dzisiaj z różnorodną mozaiką nakładających się na siebie kultur i cywilizacji,

129 A. Appandurai, Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji, Kraków 2005, s. 34. 130 Ch. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków 2005, s. 193. 131 A. Appandurai, op. cit., s. 45. 132 Ibidem, s. 76 133 Ibidem, s. 217.

które nie są już przypisane do określonego miejsca w przestrzeni świata. Rewizji wymaga zatem jedna z najpopularniejszych koncepcji geopolitycznych opisujących charakter geopolitycznej struktury pozimnowojennego środowiska międzynarodowego. Dziś cywilizacje przemieszczają się i mieszają, dalekie ludy i plemiona stykają się i przenikają, a ich poglądy współistnieją obok siebie, tworząc kolaż wartości, znaczeń, tradycji, obyczajów i instytucji. Żyjemy w świecie, w którym dzięki rewolucji komunikacyjnej ludzie i doświadczenia podróżują i mieszają się, tworząc olbrzymią globalną sieć (patchwork) powiązań. Zamiast zjawiska clash of civilisation mamy raczej do czynienia ze zjawiskiem mesh of civilisation.

Deterytorializacja świata jest jedną z najbardziej znaczących dla współczesnej geopolityki i geografii politycznej konsekwencją procesów globalizacji, gdyż wymusza dokonanie krytycznej rewizji dotychczasowych teorii geopolitycznych, które w dużym stopniu odnosiły się do świata, w którym istotną rolę odgrywały granice. Procesy globalizacji i deterytorializaji stanowią wyzwanie dla geografii politycznej i geopolityki nie tylko dlatego, iż kształtują one zupełnie nowe środowisko międzynarodowe ale także, iż muszą one zmierzyć się z pojawiającą się tezą o „końcu geografii”134. W dyskursie akademickim kontrowersyjna teza o „końcu geografii”, w większym lub mniejszym stopniu, opiera się na przekonaniu, iż kompresja czasu i przestrzeni związana z rozwojem technik informatycznych i globalizacją świata powoduje, iż dystanse przestrzenne w sensie geograficznym tracą na znaczeniu. Geografowie polityczni zwracają jednak uwagę, iż „kurczenie” się świata wcale nie oznacza „końca geografii”. Procesy globalizacji zmieniają nasze codzienne doświadczenia, przekształcają charakter interakcji międzyludzkich i form komunikowania, tworząc „nową globalną geografię”. Proces „kurczenia się świata” nie oznacza, iż dystanse i odległości nie mają już znaczenie, gdyż w rzeczywistości dystanse pomiędzy poszczególnym ludźmi i społecznościami oraz pomiędzy poszczególnymi lokacjami ulegają zwiększeniu. Między innymi w wyniku procesów globalizacji doszło do powiększenia się dystansu pomiędzy bogatymi a biednymi państwami i społecznościami w sposób nie notowany do tej pory w historii. Ponadto dostęp do Internetu i globalnej sieci komunikacyjnej z jednej strony pozwala na praktycznie natychmiastową komunikację ale z drugiej strony osoby pozbawione tego dostępu stają się relatywnie bardziej odizolowane i zepchnięte na peryferie. Nowoczesne technologie mogą zarówno jednoczyć świat, jak i

134 Por. W.E. Murray, Geographies of globalization, Londyn-Nowy Jork 2005, s.5-7.

kształtować nowe bariery i granice. Dlatego też współczesna geografia humanistyczna zwraca uwagę, iż niezależnie od faktu, że żyjemy w „globalnej wiosce”, w której pojęcie miejsca i lokalności traci na swoim znaczeniu, a także niezależnie od faktu, iż tradycyjne dystanse, w sensie absolutnym, tracą swoją rolę, coraz większego znaczenia nabierają dystanse w sensie względnym i kształtują się zupełnie nowe bariery społeczne, które mają swoje odzwierciedlenie w przestrzeni. Ponadto samo stwierdzenie, iż w wyniku rewolucji telekomunikacyjnej dystanse przestrzenne tracą na swoim znaczeniu nie oznacza jednocześnie, że takie pojęcia jak przestrzeń, miejsce, skala, lokalność, nie stanowią już więcej ważnego elementu ludzkich doświadczeń, a tym samym ważnego elementu analiz. Rola przestrzeni wynika z faktu, iż jest ona jednym z parametrów ludzkiego życia , jest tym składnikiem, z którym spotykamy się na co dzień, wpływa ona na naszą świadomość, co znajduje odbicie w przejawach życia społecznego. Przestrzeń można pojmować w rozmaity sposób. Wskazuje się, iż mówiąc o przestrzeni możemy mieć na myśli po pierwsze przestrzeń absolutną – jednostkę terytorialną istniejącą realnie, zewnętrzną wobec jednostki, dającą się przedstawić za pomocą kartografii i jednostek miar, takich jak kilometry czy mile. Po drugie mamy do czynienia z przestrzenią „relatywną”. Przestrzeń jest „odbierana” przez podmioty społeczne a sposób jej postrzegania zależy od kultury, od możliwości technologicznych, zasobów itp. Przestrzeń relatywna jest przestrzenią postrzeganą, która jest konstruowana i kształtowana przez ludzką aktywność i doświadczenie. Ta sama przestrzeń realna może być w rozmaity sposób postrzegana przez odrębne podmioty społeczne i może mieć inny sens „relatywny”. Po trzecie można mówić także o tzw. przestrzeni „metaforycznej”, która nie jest związana z żadnym terytorium. Takie pojęcia jak np. „przestrzeń społeczna” odnoszą się do tak rozumianej przestrzeni. We współczesnym świecie rozwój Internetu spowodował pojawienie się tzw. cyberprzestrzeni, będącej miejscem interakcji międzyludzkich. Przestrzeń wirtualna jest także przestrzenią „metaforyczną”. Przestrzeń metaforyczna nie istnieje „na ziemi” ale posiada realne efekty materializujące się w przestrzeni rzeczywistej135. Te różnorodne sposoby rozumienia przestrzeni ukazują jej wielowymiarowe oblicze. Fakt, iż w wyniku procesów globalizacji dystanse przestrzenne w rozumieniu absolutnym uległy „skurczeniu” nie oznacza, iż analizy przestrzenne, w tym takie jak geopolityka, utraciły swoje znaczenie. Wydaje się, iż wraz ze zmianami zachodzącymi wraz z procesami globalizacji analiza

135 Ibidem, s. 42-43.

przestrzeni nabrała zupełnie nowego znaczenia i pełnią inną funkcję. Zrozumienie konsekwencji globalizacji dla ludzkiego sposobu pojmowania przestrzeni i jej wykorzystywania jest jednym z głównych problemów współczesnej geografii humanistycznej.

Geografia polityczna, a także geopolityka przechodzą, transformację związaną z koniecznością dostosowania się do zmian zachodzących w świecie w wyniku procesów politycznych. Nowa rzeczywistość dostarcza tej dyscyplinie wiedzy kolejnych obszarów analiz i „analiza przestrzennego zróżnicowania” jest wyzwaniem ważniejszym niż kiedykolwiek w historii, gdyż świat ulega fragmentaryzacji i krystalizują się w nim nowe polityczne, kulturowe, ekonomiczne i społeczne linie podziałów136. Powoduje to konieczność budowania „geografii globalizacji”, która ukazywałaby nową przestrzenną strukturę świata i charakter zróżnicowania przestrzennego. Geopolityka jako jeden ze sposób opisania świata i jako dyscyplina koncentrująca się na aspektach przestrzennych ludzkiej aktywności musi znaleźć odpowiedź na pytanie, jak analizować układy przestrzenne w ich relacji do władzy w świecie, w którym większość procesów nabiera charakteru globalnego, dystanse przestrzenne, w dotychczasowym rozumieniu, tracą na znaczeniu, a aktywność człowieka często jest oderwana i niezależna od konkretnego usytuowania w przestrzeni. Geopolityka jest dziedziną wiedzy związaną z problematyką władzy i przestrzeni. Analizuje ona w różnorodnej skali procesy i interakcje zachodzące między człowiekiem a otaczającą go przestrzenią. Współczesna geopolityka odchodząc od tradycji klasycznej geopolityki wyznaczanej przez prace Alfreda Mahana, Fryderyka Ratzla, Halforda Mackindera czy też Karla Haushofera, zwraca większą uwagę na aktywność i podmiotowość jednostek i grup społecznych, podejmuję próbę analizy nowej jakości interakcji zachodzących pomiędzy podmiotami społecznymi, a przestrzenią, w której przebiegają procesy społeczne. Refleksja wokół takiej problematyki może stanowić ważny element analiz związanych z przemianami życia społecznego człowieka, związanego z procesami globalizacji. W rezultacie procesów globalizacji pojawia się nowa, globalna, przestrzeń polityki, a jednocześnie rośnie znaczenie przestrzeni lokalnych. Geopolityka jako wielowymiarowa i eklektyczna dyscyplina badawcza może łączyć w sobie analizę zjawisk ekonomicznych, społecznych, kulturowych, a także politycznych, zachodzących w globalnej przestrzeni ukazując rolę i znaczenie jaką odgrywa przestrzeń dla współczesnego człowieka i jego aktywności. Jak

136 Ibidem, s. 7-8.

pisał Thomas Friedman w książce Lexus i drzewo oliwne (Poznań 2001) Pomimo globalizacji ludzie wciąż są przywiązani do swojej kultury, języka i miejsca, które nazywają domem. I będą gotowi układać dla niego pieśni, płakać, walczyć i umierać za niego. Dlatego też globalizacja nie oznacza i nie będzie oznaczać końca geopolityki. (…) Globalizacja nie oznacza końca geopolityki137. W podobnym tonie pisał Manuel Castells zwracając uwagę, iż powstająca przestrzeń przepływów to nowa forma przestrzeni społecznej, charakterystyczna dla ery informacji. Nie jest ona „bezmiejscowa”, łączy miejsca za pomocą sieci komputerowych i skomputeryzowanych systemów transportu. Zmusza do rewizji pojęcia przestrzeni i odległości, ale nie likwiduje geografii138.

Należy jednak w analizach geopolitycznych uwzględniać aspekt deterytorializacji świata i fakt, iż duża część aktywności społeczno-politycznej przebiega dziś w przestrzeni transnarodowej, a także w cyberprzestrzeni i jest relatywnie oderwana od konkretnej lokalizacji terytorialnej. Badania geopolityczne powinny na nowo podjąć problem związków występujących pomiędzy polityką a przestrzenią, w której zachodzi i obiektywizuje się aktywność polityczna człowieka. Dyskusja o deterytorializacji i kształtowaniu się świata „bez granic” jest jednym z kluczowych elementów dyskursu dotyczącego przyszłości geopolityki jako dyscypliny badawczej. Zmiany w organizacji naszego życia społecznego związane z deterytorializującym działaniem sieci komunikacyjnych są realne, nie wirtualne i wpływają na kształtowanie się złożonych relacji pomiędzy technologiami sieci, które służą deterytorializacji ludzkiej komunikacji i aktywności, a światem, w którym geografia dalej ogrywa ważną rolę. Jak się wskazuje społeczeństwo sieci wykazuje głębokie napięcie pomiędzy abstrakcyjnym brakiem umiejscowienia sieci, a ludzkim pragnieniem do osadzania swojego życia w określonej przestrzeni. Jest to konflikt, który ożywia różne najbardziej znaczące społeczne i polityczne antagonizmy społeczeństwa sieci. Przyjmują one wiele form i włączają cały zakres ruchów związanych z powrotem do lokalnej kontroli nad warunkami politycznymi, ekonomicznymi, kulturowymi i ekologicznymi 139 .

137 T.L. Friedman, Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację, Poznań 2001, s. 308. 138 M. Castells, Galaktyka Internetu, s.233. 139 D. Barney, op. cit., s. 44.

ROZDZIAŁ IV NOWI AKTORZY GEOPOLITYCZNI

Każda struktura geopolityczna składa się z cząstek, które

określane są jako elementy podstawowe. Pod tym terminem można rozumieć różnorodne pojęcia ale przyjmuje się, iż w okresie rozwoju nowoczesności podstawowym elementem geopolitycznej struktury świata były suwerenne państwa narodowe. Taka struktura ładu geopolitycznego uległa jednak daleko idącym przemianom i jedną z charakterystycznych cech środowiska międzynarodowego okresu pozimnowojennego jest stała olbrzymia różnorodność. W ostatnich dekadach dwudziestego wieku nastąpiło zwiększenie ilości jednostek społecznych, będących uczestnikami i aktorami stosunków międzynarodowych. Twierdzenie, często pojawiające się w realistycznym i neoklasycznym nurcie analiz geopolitycznych, iż państwa są zasadniczymi aktorami stosunków międzynarodowych, zdolnymi mobilizować niezbędne zasoby i będącymi głównym terenem kreowania, często nakazowego, interesów i polityki140, nie wydają się już adekwatnie opisywać istniejących warunków postwestfalskiego środowiska międzynarodowego. Współcześnie pojawiły się nowe, silne „elementy podstawowe”, składające się na geopolityczną strukturę świata. Wyzwaniem, które stoi przed współczesnymi badaniami geopolitycznymi jest próba zidentyfikowania nowych aktorów geopolitycznych i zrozumienia ich cech charakterystycznych, które wpływają na ich funkcjonowanie w globalnym układzie sił.

Tradycyjnie przyjmowano, iż przedmiotem stosunków międzynarodowych są przede wszystkim stosunki między organizacjami politycznymi o charakterze terytorialnym, to znaczy państwami, a zasada specjalizacji naukowej oraz praktyka badawcza ograniczają tematykę stosunków międzynarodowych do stosunków między państwami i innymi organizacjami o politycznym znaczeniu141. Przez okres funkcjonowania tzw. westfalskiego systemu stosunków międzynarodowych najważniejszymi podmiotami były państwa. Etymologia pojęcia „stosunki międzynarodowe” wskazuje na relacje „między narodami”, gdzie termin naród rozumiano w kategoriach wspólnoty politycznej, która jest tożsama z państwem142. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż do najważniejszych jednostek społecznych w środowisku

140 Por. C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 98. 141 R. Bierzanek, Współczesne stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980, s.16. 142 R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wrocław 2006,, s.26.

międzynarodowym należą państwa, która są suwerennymi jednostkami politycznymi, posiadającymi równe prawa i równe obowiązki. Od nich zależą główne zasady i prawa funkcjonujące w stosunkach międzynarodowych143 . W geopolityce większość rozważań i analiz prowadzonych jest z perspektywy państwa. Obecna geopolityka, dostrzegając, iż współcześnie wszystkie państwa, również te najpotężniejsze, działają w warunkach suwerenności ograniczonej serią powiązań bilateralnych, regionalnych i światowych, pojmuje je jako punkt koncentracji sieci, komunikacji, interesów i sił, dostrzegając, iż muszą dziś rywalizować o panowanie nad przestrzenią terytorialną, gospodarczą, kulturową lub religijną także w drodze współzawodnictwa i współpracy z potężnymi geopolitycznymi aktorami pozapaństwowymi144.

Rosnące współzależności w skali całego globu powodują jednakże, iż we współczesnym rozwoju nauk politycznych problematyka stosunków międzynarodowych obejmuje już nie tylko stosunki oficjalne między rządami państw, lecz również stosunki gospodarcze i kulturalne między podmiotami polityki międzynarodowej, zagadnienia specyfiki funkcjonowania organizacji międzynarodowych rządowych i pozarządowych, a także wpływy polityki wewnętrznej na politykę zagraniczną. Rośnie także podmiotowość i złożoność elementów składowych stosunków międzynarodowych. Oprócz instytucji państwowych coraz większą rolę zaczęły odgrywać inne zbiorowości i grupy – etniczne, imigracyjne, mniejszości narodowe, grupy wyznaniowe. Podmiotem i aktywnym uczestnikiem kształtowania się relacji międzynarodowych stały się nie tylko grupy społeczne, ale także ruchy, organizacje, przedsiębiorstwa i systemy ideologiczne rozpowszechniane przez mass media145. Oznacza to, iż w globalnej przestrzeni, opisywanej przez geopolityków od czasów Alfreda Mahana, pojawili się zupełnie nowi, a jednocześnie niezwykle wpływowi i potężni, aktorzy geopolityczni. Dotychczasowe geopolityczne mapy świata postrzegały go przez pryzmat państw narodowych panujących nad określonym terytorium. Tymczasem nowi aktorzy geopolityczni często funkcjonują poza dotychczasowymi podziałami terytorialnymi. W przestrzeni międzynarodowej pojawiły się także supra- lub postterytorilane instytucje wykonujące władzę i posiadające jurysdykcję ponadpaństwową.

Obecnie w wyniku poszerzenia się zakresu podmiotów napędzających mechanizmy życia międzynarodoweg państwa tracą

143 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s.21. 144 Por. C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 98. 145 T. Paleczny, Socjologia stosunków międzynarodowych, Kraków 2004, s.18.

pozycje dominujące podmiotu relacji międzynarodowych i uznaje się, iż państwowocentryczne podejście do stosunków międzynarodowych nie jest już uzasadnione jako jedyne w badaniu146. Obecnie następuje rozpad „prawomocnego” ładu światowego, w którym dominowały państwa narodowe, a we współczesnej „metagrze” polityki światowej główną rolę odgrywają państwa (a raczej organizacje międzyrządowe reprezentujące interesy biurokracji państwowej), a także aktorzy gospodarki światowej oraz aktorzy globalnego społeczeństwa obywatelskiego147 . Działania państw narodowych są obecnie uzupełnianie przez podmioty transnarodowe, których powstanie i funkcjonowanie jest odzwierciedleniem prawidłowości rozwoju środowiska międzynarodowego, jaką jest wzrost liczbowy uczestników oraz pogłębienie ich różnorodności.

146 M. Pietraś, Istota i ewolucja międzynarodowych stosunków politycznych, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2006, s.21. 147 U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej, Warszawa 2005, s.15,21.

Rys. 1. Uczestnicy stosunków międzynarodowych

Źródło: M. Malskij, M. Macjach, Teoria miżnarodnich widnosin, Kijów 2003, s. 126. W literaturze przedmiotu wskazuje się, iż problem, kto jest

uczestnikiem stosunków międzynarodowych i jakie pełni role w systemie międzynarodowym (zakres podmiotowy stosunków międzynarodowych) komplikuje fakt, iż niektórzy badacze dzielą uczestników relacji międzynarodowych na uczestników podmiotowych (państwa, organizacje międzynarodowe, korporacje transnarodowe, organizacje terrorystyczne) oraz na uczestników przedmiotowych (zjawiska świadomościowe – mity i stereotypy międzynarodowe, poczucie tożsamości etnicznej i narodowej

Podmioty polityki międzynarodowej

Państwa narodowe

Nielegitymizowane podmioty międzynarodowe

Legitymizowane podmioty międzynarodowe

Struktury zorganizowanej przestępczości

Organizacje terrorystyczne

Transnarodowe korporacje

Organizacje religijne, międzynarodowe ruchy

polityczne, ruchy społeczne

Organizacje międzynarodowe,

organizacje

Ruchy wyzwoleńcze

oraz rzeczy materialne – zasoby naturalne, kapitał, arsenały broni)148. W globalnej rzeczywistości konkurują ze sobą nie tylko państwa ale także idee, wizje przyszłego świata, sposoby życia, mody, produkty, style życia, religie.

Geopolityka nierozerwalnie jest związana z tym, co w socjologii polityki nazywa się aktorami lub podmiotami polityki. Jak pisał włoski geopolityk Carlo Jean, obiektem każdego badania geopolitycznego jest panowanie nad przestrzenią – terytorialną, gospodarczą lub innej natury, również niematerialnej, na przykład kulturowej lub religijnej – sprawowane w drodze współpracy lub współzawodnictwa, a wreszcie i konfliktu z innymi podmiotami lub aktorami geopolitycznymi149. Przez większą część historii dyscypliny geopolitykę traktowano jako dziedzinę zajmującą się wyjaśnianiem i przewidywaniem strategicznego zachowania państw, które stanowiły w epoce westfalskiej jedyny działający podmiot geopolityczny. Jednak, jak pisał Amerykanin Colin Flint, współczesne pojmowanie geopolityki znacznie się różni od klasycznych teorii. Uważa się nawet, iż całą aktywność polityczną można do pewnego stopnia traktować jako geopolitykę, ponieważ w szerokim rozumieniu żaden konflikt nie jest oddzielony od swego przestrzennego kontekstu. Dlatego też lista aktorów geopolitycznych w jej szerokim rozumieniu byłaby całkiem spora i mogłaby obejmować: jednostki, gospodarstwa domowe, grupy protestu, państwa, korporacje, organizacje pozarządowe, partie polityczne, związki zawodowe itp.150. Przyjmując, iż geopolityka jest nauką o przestrzeni i o polityce można uznać, iż aktorem geopolitycznym będą wszelkie grupy, organizacje i struktury, które w swojej działalności politycznej tworzą wyobrażenia o otaczającej ich przestrzeni i wyrażają je w swojej aktywności i żądaniach. Na określonej przestrzeni aktorzy geopolityczni wchodzą w interakcje i wzajemne związki z innymi podmiotami. Te wzajemne związki mogą mieć charakter współpracy lub konfliktu151.

W takim ujęciu pojęcia aktora geopolitycznego zakłada się, iż regulatorem zachowań, np. kooperacji lub konfliktu, są znaczenia nadawane przez ludzi jako aktorów politycznych obiektom fizycznym w ich otoczeniu. Polityka jako działalność społeczna człowieka jest silnie osadzona w przestrzeni. Aktorzy geopolityczni w swojej aktywności bazują na społecznie wytworzonych wyobrażeniach przestrzennych, które stanowią ważny element samoidentyfikacji i tożsamości. Pojęcie 148 R. Zenderowski, op. cit., s.19. 149 C. Jean, op. cit., s. 98. 150 C. Flint, Wprowadzenie do geopolityki, Warszawa 2008, s. 41. 151 W.W. Żełtow, M.W. Żełtow, Geopolityka: istorija i teoria, Moskwa 2009, s. 341.

wyobrażeń przestrzennych wprowadził do geografii i nauk społecznych francuski filozof Henri Lefebvre, a w geopolityce upowszechnił francuski geograf Yves Lacoste, który uważał, iż przedmiotem geopolityki jako nauki powinna być analiza rywalizacji o władzę w przestrzeni, a poprzez kluczową kategorię wyobrażeń geopolitycznych można ukazać symboliczną wartość tych obszarów, które są areną rywalizacji i konfrontacji. Dlatego też geopolityka powinna być dyscypliną badawczą zajmującą się wyodrębnianiem i systematyczną konfrontacją spostrzeżeń i przekonań jakie każda grupa polityczna posiada na temat przestrzeni152.

Takie podejście do badań geopolitycznych pozwala poradzić sobie z faktem podmiotowego rozszerzania się stosunków międzynarodowych, które dokonuje się wraz ze zwiększeniem ilości jednostek społecznych, będących wpływowymi uczestnikami i aktorami stosunków międzynarodowych. Powoduje to, iż istotnym problemem badawczym staje się identyfikacja podmiotów, które podejmują ważne działania w środowisku międzynarodowym oraz umiejscowienie ich w kontekście geopolitycznym. O ile geopolityka w swojej klasycznej postaci była nauką o państwie jako o organizmie przestrzennym (warunkiem istnienia państwa jest posiadanie określonego terytorium), o tyle w warunkach środowiska postwestfalskiego pojawili się aktorzy, których trudno jest jednoznacznie przypisać do określonego terytorium (np. terrorystyczne sieci Al-Kaidy, korporacje transnarodowe, światowe organizacje pozarządowe), gdyż funkcjonują one w przestrzeni „globalnej”, ponadpaństwowej czy też transnarodowej. Strategie podejmowane przez nowych aktorów globalnej gry o władzę mają także swoje konsekwencję przestrzenne, a więc geopolityczna analiza ich działalności powinna brać pod uwagę problem kształtowania się nowej geopolitycznej mapy świata oraz wyobrażenia dotyczące globalnej przestrzeni preferowane przez nowych aktorów geopolitycznych. Globalni aktorzy gospodarczy na przykład widzą świat „otwarty”, bez granic, w której cała globalna przestrzeń jest otwarta dla przepływów kapitałowych, towarowych oraz ludzkich, fundamentaliści islamscy zaś odwołują się do ideału islamskiej ummy, czy też do wizji światowego islamskiego kalifatu. Ponowoczesna geopolityka w odróżnieniu do „klasycznej” nie bada zatem aktorów geopolitycznych jako zakorzenionych na określonym terytorium, ale raczej wyobrażenia przestrzenne (geopolityczne), które leżą u podstaw ich działalności i

152 Por. Lacoste Y., Une monde qui n’set pas futile, (w:) Le monde: espaces et systemas, ed. V.F. Durand, J. Levy, D. Retaile, Paryż 1993, s. 70-74.

konsekwencję ich aktywności dla międzynarodowej przestrzeni polityczno-społecznej.

Powszechnie uznaje się, iż procesy demokratyzacji życia społecznego, a także postępująca globalizacja świata powodują, iż w środowisku międzynarodowym pojawiły się nowe wpływowe podmioty polityki. Upowszechnia się wśród geopolityków coraz częściej świadomość, iż nie można dać adekwatnego opisu współczesnego świata prowadząc rozważania geopolityczne z perspektywy „klasycznych” aktorów geopolitycznych, takich jak państwa, czy też organizacje religijne. Poza tradycyjnymi aktorami geopolitycznymi w środowisku międzynarodowym coraz większą rolę odgrywają organizacje pozarządowe, partie polityczne, organizacje terrorystyczne i przestępcze, różnego rodzaju podmioty gospodarcze na czele z korporacjami trans-narodowymi, a także grupy ludzi, imigranci, mniejszości narodowe, klasy, klany, plemiona, które w swojej działalności tworzą różnorodne wyobrażenia lokalnej i globalnej przestrzeni.

Upowszechniająca się świadomość coraz bardziej ograniczonej roli podejścia państwowocentrycznego w geopolityce spowodowała pojawienie się analiz wychodzących poza państwowocentryczne spojrzenie na geopolityczną mapę świata. Jedną z ciekawszych prac zasługujących na uwagę geopolityków jest książka niemieckiego socjologa Ulricha Becka Władza i przeciwwładza w epoce globalnej (wyd. pol. Warszawa 2005). Niemiecki uczony napisał w swojej książce bardzo ważne słowa, dotyczące kondycji ponowoczesnej przestrzeni geopolitycznej My europejczycy, po dawnemu zachowujemy się tak, jak gdyby dalej istniały Niemcy, Francja, Włochy, Holandia, Portugalia itd. Tymczasem nie ma ich już, albowiem zamknięte w granicach państw narodowych centra władzy i oddzielone od siebie społeczne jedności stały się nierzeczywiste co najmniej wraz z wprowadzeniem euro. W tym sensie w jakim istnieje Europa, nie istnieją już Niemcy, Francja, Włochy, itd. takie, jakie trwają nadal w ludzkich głowach i w bogato ilustrowanych książkach historyków, albowiem nie ma już granic, przynależności i wyizolowanych obszarów doświadczenia, a one były wszak podstawą świata państw narodowych153. Beck w swojej pracy stawia zasadnicze pytanie, które stoi także przed ponowoczesną geopolityką, w jaki sposób i czy można ująć świat w nowych pojęciach, w sytuacji kiedy to kategorie związane z nowoczesnością uległy erozji. Niemiecki uczony pisze, iż nowa światowa polityka lokuje się poza opozycjami tego, co narodowe, i tego, co międzynarodowe, wyznaczając tym samym pewien nowy

153 U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej, Warszawa 2005, s. 10.

poziom metagry o władzę (nowa przestrzeń geopolityczna świata), poziom, gdzie w całkowicie nowy sposób trzeba podchodzić nie tylko do granic, podstawowych reguł i zasadniczych odróżnień między czynnikami narodowymi i międzynarodowymi, ale także między gospodarką światową i państwem, między transnarodowymi ruchami społeczeństwa obywatelskiego, ponadnarodowymi organizacjami, narodowymi rządami i społecznościami154. Przemiany, które zaszły w środowisku międzynarodowymi, powodują erozje dotychczasowych podstawowych kategorii władzy i panowania, legitymizacji i przemocy, gospodarki, państwa i polityki. Powoduje to, iż mamy do czynienia obecnie z początkiem nowego globalnego konfliktu o charakter reguł rządzących w polityce światowej.

Niemiecki uczony dokonuje rozróżnienia pomiędzy „pierwszą nowoczesnością”, w której cały świat obejmujący gospodarkę, społeczeństwo i politykę ujmowany z punktu widzenia państw narodowych oraz nie do końca jeszcze klarowną „drugą nowoczesnością”, którą definiują globalne kryzysy ekologiczne i ekonomiczne, zaostrzające się nierówności pomiędzy narodami, indywidualizacja, niepewność pracy zarobkowej i wyzwania kulturowej, politycznej i militarnej globalizacji155. Globalizacja oznacza, iż rozpoczyna się nowa gra o władzę, w której reguły i podstawowe pojęcia dawnej gry tracą znacznie, nawet jeżeli dalej będzie się do nich nawiązywać. Wraz z globalizacją kształtuje się nowa przestrzeń działań i nowe ramy aktywności: polityka odrywa się od granic i od państw, w efekcie czego pojawiają się dodatkowi gracze, nowe role, nowe zasoby, nieznane reguły, nowe sprzeczności i konflikty156. Beck zwraca uwagę, iż dotychczasowy porządek, czyli stare reguły gry wypracowane w okresie dominacji państw narodowych, tracą swoje znaczenie. Porządek, który powstał w warunkach oddziałujących na siebie państw narodowych, został zakwestionowany, a państwa nie mają już wyłączności na konstytuowanie areny kolektywnych poczynań. Nie są już w stanie narzucać przestrzeni i systemu reguł gry politycznej a tym samym następuje wielka transformacja samego zorientowanego na państwa porządku. Jak pisał Urlich Beck roszczący sobie pretensje do wyłączności scenariusz, w którym państwa narodowe oraz system stosunków międzynarodowych określają przestrzeń kolektywnych działań politycznych, zostaje rozsadzony jednoczenie od wewnątrz i od zewnątrz, a jego miejsce zajmuje bardziej złożona, przełamująca granice,

154 Ibidem, s. 12. 155 Ibidem, s. 17. 156 Ibidem, s. 23.

zmieniająca reguły władzy, pełna paradoksów, nieobliczalna, obejmująca politykę lokalną i światową metagra o niepewnym wyniku157.

W nowej globalnej rywalizacji główną rolę według Becka ogrywają trzy organizacje: państwa, aktorzy gospodarki światowej oraz aktorzy globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Aktorzy państwowi nie są już zatem nie tylko jedynymi ale także nie najważniejszymi aktorami na geopolitycznej mapie świata. Praca Becka jest o tyle ważna z punktu widzenia geopolityki, iż niemiecki uczony, ukazując strategie podejmowane przez aktorów międzynarodowych w nowej metagrze o władzę, pozwala także dostrzec jakie są ich wyobrażenia odnośnie globalnej przestrzeni, czyli jakie są ich geopolityczne wyobrażenia otaczającego ich świata. Zwraca m.in. uwagę, iż aktorzy gospodarki światowej dążą do odmiejscowienia swojej działalności, gdyż dzięki temu mogą wymykać się kontroli terytorialnie zakorzenionej władzy. Państwa zaś, aby utrzymać swoją dominację jako podstawowy podmiot polityki międzynarodowej, kontrolujący aktorów gospodarczych, starają się rozciągnąć działania państwa poza granice terytorialne poprzez daleko idącą kooperację między państwami (nowy regionalizm, powstanie potężnych organizacji międzyrządowych) 158 . Jest to więc dla ponowoczesnej geopolityki praca o dużym znaczeniu.

Uznanie, iż państwo nie stanowi już zasadniczego aktora geopolitycznego w polityce międzynarodowej oraz dostrzeżenie olbrzymiej różnorodności współczesnego środowiska międzynarodowego jest ważnym wyzwaniem stojącym przed ponowoczesną geopolityką, którą należy uwolnić od państwowcentrycznej perspektywy. Różnorodność podmiotów geopolitycznych zaangażowanych w tworzenie i realizowanie geopolityki wymaga nowego spojrzenia na mapę świata i poszukiwania nowych prawidłowości i struktur globalnego kontekstu geopolitycznego. Ponowoczesna geopolityka musi uwzględnić różnorodność środowiska międzynarodowego i podjąć próbę wskazania najważniejszych podmiotó 3) , których aktywność jest kluczowa dla ukształtowania się nowego ładu geopolitycznego.

We współczesnej geopolityce podkreśla się, iż różnorodność uczestników geopolitycznych procesów oraz fakt, iż w ostatnich dekadach gwałtownie wzrosła aktywność nowych aktorów geopolitycznych, z których większość ma charakter pozapaństwowy, tj. nie związany z żadnym konkretnym państwem, a tym samym oderwany od konkretnej lokalizacji przestrzennej w rozumieniu klasycznej myśli

157 Ibidem, s. 23. 158 Ibidem, s. 184, 230.

geopolitycznej. Wśród nowych aktorów geopolitycznych, którzy w coraz większym stopniu konkurują z państwami, największą wagę przypisuje się wielkim transnarodowym korporacjom (TNC’s – trans-national corporations), jako wielkim i sprawnie zarządzanym organizacjom gospodarczym o kapitale przewyższającym często rozmiar PKB średniej wielkości państwa. Są to organizacje zdolne do koordynowania działalności produkcyjno-handlowej różnych jednostek w różnych krajach z jednego ośrodka strategicznego. TNC’s działają w przestrzeni międzynarodowej, świadomie przekraczając w swoim rozwoju i działalności granice państwowe, które stanowią dla nich coraz mniejszą barierę.

Transnarodowe korporacje gospodarcze są współczesną wersją organizacji handlowo-gospodarczych, powstałych w Europie w okresie kształtowania się podstaw europejskiej nowoczesności (1500-1750). Na początku XVII w. powstały takie organizacje, jak brytyjska Kompania Wschodnioindyjska, holenderska Kompania Wschodnioindyjska, holenderska Kompania Zachodnioindyjska, Francuska Kompania Wschodnioindyjska. Wielkie europejskie przedsiębiorstwa gospodarcze w dużym stopniu przyczyniły się ukształtowania tego, co w literaturze przedmiotu określa się jako „kapitalistyczny system-świat”. Te wielkie przedsiębiorstwa handlowe nie mogłyby podjąć swojej ekspansji międzynarodowej, gdyby nie wsparcie ze strony rządów europejskich mocarstw kolonialnych – Hiszpanii, Portugalii, Niderlandów, Francji i Anglii, których władcy przeznaczali środki na wsparcie inicjatyw mających na celu eksploatację nowo odkrytych terenów oraz tworzenie interregionalnych rynków handlowych, o wiele wydajniejszych niż handel z egzotycznymi partnerami handlowymi. Wielkie organizacje handlowe, rosnąc w siłę ekonomiczną i polityczną, były w stanie zdominować światowy handel i narzucić reguły międzynarodowej wymiany towarowej, co więcej były one także w stanie zaszczepić poza Europą instytucje społeczne i praktyki kulturowe, umożliwiające państwom kolonialnym rozciągniecie swojego politycznego zwierzchnictwa na zagranicznych terenach159.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat znacznie zwiększyła się liczba transnarodowych korporacji gospodarczych (od ok. 7 000 w 1970 r. do ok. 50 000 w 2000 r.). Szybko postępujące na przełomie XX i XXI w. procesy otwierania gospodarek i rozszerzenie idei wolnego handlu zwiększyły możliwości międzynarodowego działania przedsiębiorstw , zapewniając im prawie nieograniczony dostęp do zasobów i czynników

159 M.B. Steger, Globalization. A very short introduction, Oxford 2003, s. 28-29.

produkcji. Takie przedsiębiorstwa, jak General Motors, Walmart, Exxon Mobil, Mitsubishi, czy też Siemens, należą do ok. 200 najpotężniejszych korporacji, które wytwarzają ponad połowę globalnej produkcji przemysłowej, stając się podstawowym elementem światowego systemu gospodarczego, zdolnym do narzucania reguł rządzących procesami gospodarczymi w skali całego globu. Zdecydowana większość najsilniejszych korporacji międzynarodowych ulokowana jest w Ameryce Południowej, Europie Zachodniej, Japonii i Korei Południowej. Ta geograficzna koncentracja ukazuje istniejącą we współczesnym świecie asymetrię potęgi pomiędzy Północą i Południem. Asymetria władzy i wpływów widoczna jest także wewnątrz krajów tzw. Północy, gdyż na początku XXI w. 142 wśród 200 największych korporacji międzynarodowych usytuowanych było w zaledwie trzech krajach: USA, Japonii i Niemczech160.

Korporacje międzynarodowe, rywalizując z państwami-narodowymi na obszarze władzy ekonomicznej, kontrolują znaczącą część światowego kapitału inwestycyjnego, technologii i dostępu do międzynarodowych rynków, co powoduje, iż zajmują one uprzywilejowaną pozycję na światowym rynku. Ich siła gospodarcza jest niejednokrotnie zdecydowanie większa niż poszczególnych państw narodowych a poziom obrotów handlowych i sprzedaży przewyższa poziom PKB wielu państw161. W 2005 r. wśród 120 największych gospodarek świata zaledwie 54 to państwa narodowe, aż 66 natomiast to wielkie korporacje międzynarodowe162 . Ze względu na swoją siłę ekonomiczną największe korporacje międzynarodowe stały się aktorem geopolitycznym o dużo większym znaczeniu niż wiele z państw-narodowych przejmując odpowiedzialność za organizację zatrudnienia, produkcji i wymiany towarowej w skali całego globu. TNC’s są w stanie w dużym stopniu oddziaływać na wewnętrzną politykę słabszych państw gdyż: 1) lokalny kapitał ma trudności w z konkurowaniem z korporacjami, które poprzez inwestycje bezpośrednie tworzą miejsca pracy i lepiej płacą zatrudnionym w nich pracownikom; 2) TNC,s posiadają nieproporcjonalnie dużą siłę „marketingową” służącą do promocji własnych marek, wypierających z rynku lokalne produkty; 3) lokalni politycy często godzą się na korupcyjne propozycje ze strony korporacji, w zmian oferując zgodę na plany inwestycyjne oraz ustanowienie specjalnych ulg podatkowych; 4) TNC’s dzięki globalnym

160 Ibidem, s. 48. 161 Por. W.E. Murray, Geographies of globalization, Londyn-Nowy Jork 2006, s. 131. 162 Por. R. Cohen, P. Kennedy, Global sociology, Nowy Jork 2007, s. 180-181.

kampaniom reklamowym są w stanie wpływać na wzory konsumpcyjne danego społeczeństwa163.

Wzrost siły korporacji międzynarodowych powoduje, iż wpływają one w dużym stopniu na strukturę i funkcjonowanie światowej gospodarki. W ramach TNC’s kształtuje się instytucjonalna forma globalnej ekonomiki i wielu autorów wskazuje, iż bez korporacji międzynarodowych nie do pomyślenia byłby proces globalizacji164 . Możliwość wpływania na procesy gospodarcze w skali całego świata i rosnące znaczenie TNC’s w polityce międzynarodowej, a w tym także ich roszczenia do organizowania globalnej przestrzeni w sposób umożliwiający swobodą wymianę towarową, przepływ kapitału i ludzi, powodują, iż stały się one do pewnego stopniu suwerennymi podmiotami międzynarodowymi. Globalna obecność, zdolność do integracji i koordynacji działań w skali międzynarodowej, a także mobilność i elastyczność (rozumiana jako zdolność do szybkiego przenoszenia działalności w dowolne miejsce) pozwoliły korporacjom na uniezależnienie się od państw i prowadzenie działalności o charakterze transnarodowym.

Wzrost znaczenia korporacji oznacza kształtowanie się nowych form globalnej polityki, odbiegających od starych form polityki międzynarodowej. Państwa muszą dziś w przestrzeni międzynarodowej konkurować z różnorodnymi organizacjami gospodarczymi, które niejednokrotnie przewyższają je mocą oddziaływania. Dla geopolityki to wielkie znaczenie korporacji międzynarodowych rodzi wiele problemów, gdyż działają one na rynku globalnym, świadomie przekraczając w swoim rozwoju i działalności granice państwowe, które nie stanowią dla nich poważnej bariery. Uważa się, że ich działalność ma charakter transnarodowy, oderwany od jakiejkolwiek konkretnej rywalizacji. Pojawiają się jednak głosy, iż korporacje nie mają charakteru globalnego w tym sensie, iż zarządy oraz główni udziałowcy skupieni są tylko w trzech regionach geograficznych: Europie Zachodniej, Ameryce Północnej, oraz Azji Wschodniej. Pojawia się pytanie, czy korporacje międzynarodowe są suwerennymi, lub quasi-suwerennymi aktorami, czy też są przedłużeniem państwa, w którym znajdują się władze danej korporacji, a zatem czy oddziaływanie i presja gospodarcza wywierana przez korporacje jest dopełnieniem presji politycznej. Wielu krytyków globalizacji postrzega globalizację jako kolejną fazę ekspansji zachodniego imperializmu, gdzie uzależnione od Zachodu lokalne rządy

163 Ibidem, s. 182. 164 Por. J. Jenson, D.S. Santos, Globalizing institutions, Aldershot 2000, s. 30.

stanowią agendy monopolistycznego kapitału. Globalizacja jest zatem procesem gwarantującym dominację Zachodu w środowisku międzynarodowym, na drodze włączenia biedniejszych i słabszych krajów do międzynarodowego podziału pracy i wymiany handlowej (za pomocą TNC’s), utrzymanie istniejących nierówności w świecie poprzez regulowanie wewnętrznych procesów gospodarczych oraz politycznych zgodnie z normami i technikami dostosowawczymi, zalecanymi przez system światowy, utrzymanie sprzyjającego klimatu dla inwestycji międzynarodowego kapitału, a także eliminację państw i ruchów opozycyjnych, które odrzucają system i walczą o alternatywny porządek społeczny165. Oznaczałoby to, iż korporacje, takie jak np. Gazprom, są instrumentem geopolitycznego oddziaływania i budowania dominacji w środowisku międzynarodowym. Ponowoczesna geopolityka powinna podjąć próbę odpowiedzi na pytanie o charakter korporacji międzynarodowych jako nowego i zarazem wpływowego aktora geopolitycznego w postwesfalskim środowisku międzynarodowym. Jaka jest rola TNC’s w kształtowaniu geopolitycznej sytuacji w świecie? Jaką wizją świata, dotyczącą organizacji globalnej przestrzeni, kierują się korporacje? Czy są one aktorami suwerennymi, czy są też jedynie przedłużeniem polityki wysokorozwiniętych państw Zachodu, dążących do narzucenia własnych reguł gry w środowisku międzynarodowym, czy są może i jednym i drugim?

Kolejnym ważnym elementem współczesnego środowiska międzynarodowego zdolnym do kreowania warunków funkcjonowania państw oraz pozostałych aktorów geopolitycznych, są międzynarodowe instytucje finansowe i gospodarcze, takie jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, czy też Światowa Organizacja Handlu. Te trzy instytucje posiadają obecnie uprzywilejowaną pozycję w kreowaniu i narzucaniu reguł światowego porządku gospodarczego a ich szczególne geopolityczne znaczenie wynika z faktu, iż poza sferą ekonomiczną są w stanie oddziaływać także na sferę społeczną, polityczną i kulturalną. MFW i Bank Światowy są organizacjami utworzonymi w wyniku porozumień zawartych po drugiej wojnie światowej w Bertton Woods i miały to być instytucje udzielające pomocy finansowej krajom zniszczonym przez wojnę oraz słabo rozwiniętym. Ich celem miało być także uregulowanie zasad funkcjonowania międzynarodowego rynku walutowego. Zarówno MFW, jak i BŚ miały być elementem systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, wspierając rozwój gospodarczy i

165 Por. G. Aseniero, Filozofia systemu światowego, (w:) U podłoża globalnych zagrożeń, pod red. J. Daneckiego i M. Daneckiej, Warszawa 2003, s. 26

dążąc do ograniczenia ubóstwa w krajach rozwijających się, ale instytucje te od początku swojego istnienia wypełniały rolę geopolityczną, pełniąc w okresie zimnej wojny, funkcję włączenia państw rozwijających się do systemu powiązań gospodarczo-politycznych z wysoko rozwiniętymi krajami Zachodu, które w największym zakresie finansowały i kontrolowały ich działalność.

Po rozpadzie ZSRR w latach dziewięćdziesiątych MFW i BŚ podjęły wspólne działania na rzecz propagowania neoliberalnej polityki gospodarczej, mającej na celu integrację i deregulację rynków na świecie. Na początku lat dziewięćdziesiątych pomoc finansową dla krajów rozwijających się uzależniono od realizacji liberalnej polityki gospodarczej, określanej jako „konsensus waszyngtoński”, która zakładała m.in. dyscyplinę fiskalna i ograniczenie deficytu budżetowego, redukcję wydatków publicznych, reformę fiskalną, liberalizację wymiany handlowej, prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, deregulację gospodarki, promowanie inwestycji zagranicznych oraz ochronę praw własności. Okazując swoją finansową pomoc instytucje te narzucały parametry rozwoju gospodarczego, często wpływając na politykę wewnętrzną i zagraniczną państw. Oznacza to, iż struktury instytucji finansowych są, zwłaszcza od początku lat dziewięćdziesiątych, istotnymi uczestnikami politycznych procesów zachodzących w środowisku międzynarodowym, kształtują polityczną przestrzeń nie tylko poszczególnych państw uzależnionych od pomocy ze strony MFW i BŚ, ale również całych regionów. Specyficzną organizacją międzynarodową jest powstała w 1948 r. Światowa Organizacja Handlu, której pierwotnym celem była liberalizacja handlu międzynarodowego oraz przyczynianie się do jego rozwoju przez obniżanie stawek celnych i znoszenie innych barier, a także ustabilizowanie zasad, na których odbywa się wymiana handlowa.

Te trzy instytucje ekonomiczne są szczególnie często wymieniane w kontekście globalizacji ekonomicznej, gdyż zajmują uprzywilejowaną rolę w kształtowaniu globalnej struktury gospodarczej oraz zasad ją regulujących. Ze względu na znaczenie i wpływ globalnej gospodarki na geopolityczną strukturę ładu globalnego MFW, WTO i BŚ są współcześnie istotnymi podmiotami geopolitycznymi, które są w stanie decydować o dominującej strukturze gospodarki światowej, obejmującej problemy podziału pracy, zasady handlu, przepływu finansów oraz surowców. Instytucje te w swoim działaniu kierują się specyficznymi wyobrażeniami, dotyczącymi charakteru przestrzeni międzynarodowej. Począwszy do lat siedemdziesiątych, a szczególnie zaś po upadku ZSRR, agenda ekonomiczna Międzynarodowego Funduszu

Walutowego oraz Banku Światowego, kierujących się zasadą leseferystycznej gospodarki, zdominowana została przez neoliberalną wizję integracji i deregulacji rynków na całym świecie. Instytucje te stały się symbolem liberalizacji i wolnorynkowej globalizacji a podejmowane przez nie działania miały na celu m.in. likwidację różnorodnych barier dzielących świat i państwa, jak np. bariery celne i handlowe, restrykcje handlowe i inwestycyjne, kontrola kapitału, restrykcje wizowe itp. Tym samym instytucje te, kierując się neoliberalną wizją rzeczywistości, zaangażowały się w proces znoszenia barier pomiędzy państwami i społecznościami, co prowadzi do budowy świata „otwartego” i „bez granic”. Działania te, mające swoje wymierne konsekwencje przestrzenno-terytorialne, są działaniami o charakterze geopolitycznym. Liberalizacja gospodarcza świata i postępująca wraz z nią liberalizacja polityczna, w specyficzny sposób kształtują charakter międzynarodowej przestrzeni gospodarczej oraz polityczno-społecznej. Neoliberalizm „otwiera” rynki i świat poprzez redukowanie lub znoszenie barier dla towarów i finansów ustanawianych przez państwa, a WTO jest kluczową agendą takiej polityki166.

Neoliberalna polityka makroekonomiczna, promowana przez instytucje takie jak MFW, BŚ, czy też WTO, zakłada deregulację globalnych rynków, otwarcie gospodarek narodowych na świat oraz swobodę przepływu towarów, kapitału, informacji oraz siły roboczej. Samoregulujący się wolny globalny rynek ma stanowić ramy przyszłego porządku globalnego. Przy czym zwolennicy takiej wizji globalnej rzeczywistości widzą w neoliberalnej globalizacji (liberalizacja oraz integracja rynków) gwarancję zapewnienia indywidualnej wolności oraz wzrostu gospodarczego i poziomu życia na całym świecie zakładając, iż beneficjentami wzrostu gospodarczego staną się wszystkie społeczeństwa, co przyczyni się do ograniczenia poziomu biedy, nierówności rozwojowych, a tym samym ograniczone zostanie pole konfliktów geopolitycznych. Pojawiają się jednak wątpliwości, czy globalna liberalizacja i deregulacja rynków przyniesie korzyści wszystkim, czy tylko wysoko rozwiniętym państwom Północy i czy organizacje międzynarodowe rzeczywiście mają charakter samodzielnych podmiotów geopolitycznych. Zwraca się niekiedy uwagę, iż świadectwem rosnącej dominacji USA w świecie jest także szybki wzrost znaczenia międzynarodowych agencji podejmujących problemy globalnego zarządzania, w których nieproporcjonalnie duży wpływy posiada rząd

166 C. Flint, P. Taylor, Political geography, world-economy, nation-state and locality, Edinburgh 2007, s. 110.

USA i jego bliscy sojusznicy167. Międzynarodowe instytucje takie jak WTO, czy też MFW realizują pewną wizję porządku globalnego związaną z bardzo charakterystyczną organizacją „otwartej” przestrzeni globalnej. Podejmując działania na rzec globalnej liberalizacji i deregulacji rynków instytucje te muszą działać także na rzecz ograniczenia politycznej roli i znaczenia scentralizowanej władzy państwowej i osłabienia takiej polityki społecznej i instytucji, które ograniczają swobodę działania rynku. Ma to zapewnić dominację rynków nad administracją, gdyż jak zwracał uwagę były amerykański podsekretarz stanu w administracji Billa Clintona, Joan Spiro „jedyną rolę rządu jest „zejść z drogi” – znosić bariery dla swobodnego przepływu towarów, usług i kapitału”168. Nawet w obliczu światowego kryzysu finansowego i konieczności dofinansowania instytucji, którym groziło bankructwo, przez rządy poszczególnych państw globalne organizacje finansowe wciąż opowiadają się za daleko posuniętą liberalizacją przestrzeni ekonomicznej, co ma być jedną skuteczną metodą podniesienia poziomu życia w skali całego globu i zniwelowania różnic rozwojowych posiadających konsekwencje polityczne.

Próba narzucenia neo-liberlanej wizji świata wywołuje także sprzeciw i reakcje obronne. W przestrzeni międzynarodowej coraz większą rolę odgrywają ruchy społeczne, które przeciwstawiają się jednowymiarowej logice neo-liberlanego projektu organizacji świata, dominacji logiki rynkowej i ponadprawnej dominacji gospodarki światowej, prywatyzacji zadań państwa, trnasnacjonalizację państwa w formie strategii współpracy międzynarodowej, kształtowania się ustroju transnarodowego (governance without goverment). Jak zwracał uwagę Manuel Castells, globalizacja i informacjonizacja przekształcają obecnie nasz świat, z jednej strony wzmacniając naszą zdolność produkcyjną, kreatywność kulturową i potencjał komunikacyjny ale z drugiej strony prowadzą do rozpadu istniejących mechanizmów kontroli społecznej i reprezentacji politycznej. Ludzie na całym świecie oburzają się z powodu utraty kontroli nad swoim życiem, nad swym środowiskiem naturalnym, nad swą pracą, nad swymi gospodarkami, nad swymi rządami, nad swymi krajami i – wreszcie – nad losem Ziemi. Tym samym zgodnie ze starymi prawami ewolucji społecznej, opór przeciwstawia się dominacji, wiara we własne siły buntuje się przeciwko bezsilności, a alternatywne projekty rzucają wyzwanie logice ucieleśnionej w nowym porządku globalnym169. 167 Por. G. Arrighi, B.J. Silver, Chaos and the governance in the modern world system, Mineapolis 1999, s. 8. 168 Por. M.B. Steger, Globalization, Oxford 2003, s. 98. 169 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 76.

Wśród grup, które stawiają opór logice nowego globalnego porządku, istotną role ogrywają, według określenia Ulricha Becka, aktorzy globalnego społeczeństwa obywatelskiego, którzy uczestniczą w globalnej grze władzy i przeciwwładzy w szczególności jeśli chodzi o ustanowienie globalnych wartości i norm. Ich rola wynika z faktu, iż w nowej geopolitycznej kondycji świata, odetrytorializowanie i transnacjonalizacji gospodarki oraz państwa, wynikające z logiki globalizacji, powodują niedostatek legitymizacji i demokracji, i to właśnie w tym kontekście ruchy protestu i obrony zyskują w sferze publicznej szanse rozwoju i władzy170. Urlich Beck za najważniejszych rzeczników społeczeństwa obywatelskiego uznaje pozarządowe organizacje międzynarodowe, które stają się ważnym geopolitycznym podmiotem współczesnego świata, będąc „rzecznikami i sędziami globalnych wartości norm”, tworząc i wyostrzając codzienną, lokalną i globalną świadomość wartości, gdy inscenizują i podburzają powszechne oburzenie na jaskrawe naruszanie norm171. Obywatelskie organizacje pozarządowe to główni aktorzy mobilizujący jednostki do działania na różnym szczeblu. Są to jednostki ogromnie zróżnicowane , poczynając od całkowicie lokalnych i najbardziej oddolnych, aż po te zorganizowane na szczeblu narodowym bądź transnarodowym, które starają się wpływać na działalność agend międzyrządowych na arenie międzynarodowej. Organizacje pozarządowe są już stałym elementem funkcjonującym w przestrzeni międzynarodowej, m.in. w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych. Tworzą one regionalne i globalne sieci, coraz częściej koordynując swoją działalność w przestrzeni międzynarodowej działając jako orędownicy konkretnych sposobów postępowania i oferując alternatywne metody uczestnictwa w polityce, często będąc jednym kanałem partycypacji i komunikacji pomiędzy „globalnym społeczeństwem obywatelskim”, a międzynarodowymi instytucjami, których działalność i decyzje mają istotną rolę dla organizacji przestrzeni międzynarodowej.

W nieco odmienny sposób niż Urlich Beck identyfikuje globalnych aktorów geopolitycznych, przeciwstawiających się logice globalnej liberalizacji, Manuel Castells, który koncentrował się w swoich badaniach nie tyle na typowych obywatelskich organizacjach pozarządowych, ile raczej na wpływowych ruchach społecznych, które ze względu na siłę i zasięg swojego oddziaływania stały się ważnym aktorem geopolitycznym. W drugim tomie swojej trylogii Wiek

170 U. Beck, op. cit., s. 28. 171 U. Beck, op. cit., s. 301.

Informacji poddał on analizie pięć ruchów, które według niego otwarcie przeciwstawiają się nowemu globalnemu porządkowi społecznemu i kulturowemu: ruch na rzecz ochrony środowiska, zapatystów w Chiapas w Meksyku, amerykańską milicję i ruch Patriotów, japońską sektę Aum Shinrikyo, Al-Kaidę – globalną sieć terrorystyczną oraz ruch na rzecz globalnej sprawiedliwości, popularnie zwany ruchem antyglobalistycznych, który dla wielu analityków współczesnego środowiska międzynarodowego (m.in. dla Immanuella Wallersteina) jest głównym reprezentantem globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Dla Manuela Castellsa wszystkie te ruchy społeczne, niezależnie od tego, iż wywodzą się z innych kontekstów i są napędzane przez przeciwstawne ideologie, łączy podobieństwo wynikające z faktu, iż otwarcie przeciwstawiają się one nowemu porządkowi globalnemu identyfikowanemu jako wróg w ich dyskursie i praktyce 172 . Ich aktywność ma charakter geopolityczny, gdyż każdy z nich przeciwstawia nowemu neoliberalnemu porządkowi globalnemu własną wizję świata i organizacji jego przestrzeni ekonomicznej, politycznej, czy też społecznej.

Wszystkie ruchy polityczne analizowane przez hiszpańskiego socjologa stanowią ważny element współczesnego ładu międzynarodowego, wpływając zarówno na własne społeczeństwa, jak i na świat w ogóle. Szczególnie zaś Al-Kaida, wraz z powiązanymi z nią organizacjami islamskimi z całego świata, zmieniła równowagę geopolityczną w świecie. Natomiast ruch na rzecz sprawiedliwości globalnej zakwestionował nieuniknioność sterowanej przez rynek globalizacji, wywołując w społeczeństwach i instytucjach większości krajów ważną debatę o alternatywnych formach gospodarki globalnej i organizacji społecznej173 . Analizy Castellsa są dla współczesnej geopolityki o tyle istotne, iż ukazuje on rosnące geopolityczne znaczenie różnorodnych ruchów społecznych. Ruchy społeczne występowały w całej historii ludzkości, jednakże nigdy w tak wielkim natężeniu jak w XX w., który był szczególnym okresem rozwoju wielkich ruchów społecznych, często o rewolucyjnym charakterze. Zgodnie z opinią badaczy, wiek XIX i XX, czyli stulecie rozwoju społeczeństw nowoczesnych, to czas rozwoju ruchów społecznych. Niektórzy twierdzą wręcz, że ruchy społeczne są zasadniczą cechą tego, co nosi miano nowoczesności, i są również cechą definicyjną nowoczesnej polityki i społeczeństwa. Współcześni badacze podkreślają, że XX w. był „wiekiem ruchów społecznych”, a współczesne wysoko rozwinięte

172 M. Castells, op. cit., s. 78, 151.. 173 Ibidem, s. 79.

społeczeństwa stają się „społeczeństwami ruchów społecznych”, które są typową dla współczesności formą bytu społeczeństwa i głównym mechanizmem zmiany społecznej. Ruchy społeczne należą dziś do najpotężniejszych form działalności zbiorowej, a dobrze zorganizowane i wytrwale prowadzone kampanie mogą przynosić spektakularne efekty. Współczesne ruchy społeczne wykorzystując nowe formy komunikacji stały się grupami funkcjonującymi w przestrzeni globalnej, która w coraz mniejszym stopniu podlega kontroli ze strony państwa-narodowego, które było dotychczas dominującym aktorem geopolitycznym. Współczesne państwa nie są jednak w stanie skutecznie kontrolować kształtującej się globalnej przestrzeni publicznej, a tym samym decydować, jakie działania zbiorowe są w niej dopuszczalne, co zwiększa autonomię i niezależność nowych aktorów geopolitycznych, takich m.in. jak ruchy społeczne.

Z uwagi na fakt, iż – jak pisał Manuel Castells – żyjemy w wieku informacji, w którym ludzie wykazują skłonność do kształtowania swoich opinii na podstawie obrazów i dźwięków przetwarzanych przez media uważa się, iż środki masowego przekazu przekształciły się w aktywnego aktora geopolitycznego. Specyfika globalnych mediów jako uczestników geopolitycznych procesów wynika z faktu, iż rzadko są one podmiotem niezależnym i większość z nich jest uzależniona od silniejszego aktora geopolitycznego – ekonomicznego (grupy finansowo-kapitałowe) lub politycznego (państwo, partie polityczne, grupy interesu, ruchy społeczne). W dużym stopniu stanowią one instrument głównych aktorów geopolitycznych. Jednakże należy pamiętać o względnej autonomii mass mediów, gdyż kontrola nad działalnością środków masowego przekazu i charakterem przekazywanych w globalnej sieci informacji jest mało efektywna. Rozwój rozmaitych środków masowego komunikowania powoduje, iż jednostka ma możliwość dostępu do różnorodnych informacji przekazywanych nie tylko za pomocą globalnych sieci telewizyjnych ale także za pomocą światowej sieci Internet, która jest praktycznie niemożliwa do kontrolowania174.

Telewizja oraz sieć Internet stanowią rewolucyjne medium wymiany informacji z powodu swojej zdolności do przekraczania przestrzennych oraz społecznych barier na całym świecie. Jest to o tyle istotne, iż sposób, w jaki wydarzenia polityczne zostaną skonstruowane a następnie zaprezentowane publiczności może pomagać w procesie „wytwarzania zgody” na partykularną politykę agend danego rządu175.

174 W.W. Żełtow, M.W. Żełtow, Geopolitika: istorija i teorija, Moskwa 2009, s. 371. 175 K. Dodds, Global geopolitics. A critical introduction, Londyn 2005, s. 85-86.

Geopolityczne znaczenie środków masowego przekazu wynika więc z faktu, iż są one obecnie jednym z głównych elementów, za pomocą którego kształtują się geopolityczne wyobrażenia danej społeczności. Mass media mogą podtrzymywać, ożywiać lub kształtować różnorodne wyobrażenia geopolityczne, rozpowszechniając je w szerokich warstwach społeczeństwa. Wykorzystywane jako instrument propagandowy lub do budowania obrazu świata, który będzie usprawiedliwiał przyjętą przez danego aktora geopolitycznego aktywność, stanowią ważny element więzi pomiędzy uczestnikami politycznych procesów a społeczeństwem. Globalne stacje telewizyjne, takie jak CNN czy Al-Jazeera stanowią jeden z głównych elementów wywierających wpływ na postrzeganie w masowej opinii publicznej aktywności wiodących globalnych aktorów geopolitycznych.

Współczesna przestrzeń międzynarodowa jest „otwarta” na przepływy nie tylko towarów i kapitału, ale także ludzi. Rozwój sieci komunikacyjnych a także stopniowe znoszenie barier i restrykcji wizowych znacznie ułatwiły przemieszczanie się ludności i jedną z cech charakterystycznych dla współczesnej polityki stał się wzrost migracji międzynarodowych. Wartościową analizą nowoczesnych procesów migracyjnych była wydana w 1993 r. praca Manuela Castellsa i Marka Millera The age of migration. International population movements in the modern world (Londyn 1993), w której zwrócono uwagę, iż co prawda migracje nie są zjawiskiem nowym, ale zdają się nasilać w miarę wzrostu globalnej integracji. Na początku lat dziewięćdziesiątych liczba migrantów przekroczyła 80 mln i jej wielkość stale rośnie, dlatego też można uznać, iż w pierwszych dekadach XXI w. liczebność migracji będzie większa niż kiedykolwiek przedtem, co powoduje, że XXI w. można określić jako „wiek migracji”. Szczególnie zaś wielkie miasta stały się magnesem przyciągającym międzynarodowe fale migracji, kształtując w nich znaczną różnorodność etniczną. Wskazuje się, iż ruchy migracyjne przyczyniają się do kulturowego i etnicznego wzbogacenia wielu społeczeństw oraz kształtują ich dynamikę demograficzną, gospodarczą i społeczną. Jednocześnie jednak wzrost migracji stał się wyzwaniem dla powszechnie przyjętego sposobu pojmowania tożsamości narodowej i wymusił weryfikację koncepcji obywatelstwa176.

Szczególne znaczenie, ze względu na swoje dalekosiężne skutki, ma transfer ludzi migrujących z przyczyn zarówno politycznych, jak i ekonomicznych z krajów Południa do krajów Północy. Migrację są następstwem nierówności w życiu gospodarczym oraz politycznym oraz

176 A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004, s. 282.

powodowane są brakiem równowagi demograficznej w różnych państwach świata. W przeszłości emigrantami byli przede wszystkim ludzie biedni, niewykształceni. Współcześnie na emigrację kierują się w istotnej części ludzie starannie wykształceni, specjaliści, którzy kierują się do ośrodków (państw) wysoko rozwiniętych pod względem gospodarczym oraz kulturowo-cywilizacyjnym. Ujawniające się na szeroką skalę ruchy migracyjne rodzą sytuacje konfliktowe. Niektóre państwa podejmują działania na rzecz określenia zasad (polityki) przyjmowania imigrantów. Stawiają przy tym bariery zaporowe ograniczające napływ imigrantów. Na tym tle ujawniają się różnego rodzaju uprzedzenia, odżywają mity i stereotypy, które w konsekwencji prowadzą do napięć narodowościowych i etnicznych oraz konfliktów o zasięgu lokalnym; a też rodzą się postawy nacjonalistyczne, nastroje separatystyczne. Nieustanny napływ legalnych i nielegalnych imigrantów z Ameryki Łacińskiej i Azji jest m.in. stałym problemem Stanów Zjednoczonych, podobnie jak liczna imigracja z Azji i Afryki do wielu krajów Europy Zachodniej. W krajach Północy, które stały się celem masowej migracji z Południa coraz większy niepokój wzbudza naruszenie równowagi demograficznej w świecie i związana z tym stopniowa rekonfiguracja przestrzeni geograficzno-politycznej świata. Nie brak ocen, iż nastąpiło naruszenie parytetu demograficznego między cywilizacjami Zachodu (Północy) i innymi cywilizacjami (Południe), a w ostatnim ćwierćwieczu XX w. społeczeństwa z kręgu islamu i innych cywilizacji Azji, Afryki, a także społeczeństwa latynoamerykańskie, nie tylko dokonują pokojowej inwazji Ameryki Północnej i Europy (a także Australii), ale jednocześnie ich wewnętrzny potencjał demograficzny dynamicznie rośnie 177 . Różnorodność etniczna może niebywale wzbogacać społeczeństwa, a państwa wieloetniczne to często kraje żywe i barwne, silne siłą każdej grupy swoich mieszkańców. Jednakże zderzenia różnych tradycji językowych, religijnych i kulturowych mogą przeradzać się w otwarty antagonizm grup etnicznych, stając się polem dla rozwoju nowego typu konfliktów społeczno-politycznych.

Z punktu widzenia geopolityki wzrost ruchów migracyjnych doprowadził do zwiększenia ilości i geopolitycznej roli różnorodnych diaspor. Diaspory stanowią fenomen transnarodowy, gdyż członkowie diaspor z definicji żyją poza krajem pochodzenia ale łączy ich wspólna historia, zbiorowa pamięć dawnej ojczyzny lub pielęgnowana i podtrzymywana wspólna tożsamość etniczna. Ponowoczesna myśl

177 M. Okólski, Cywilizacje przypływu, cywilizacja odpływu demograficznego, (w:) Wiek wielkich przemian, pod red. M. Dobroczyńskiego i A. Jasińskiej-Kani, Toruń 2001, s. 12.

społeczna często koncentruje się na zachodzących współcześnie zjawiskach rozpadu heterogeniczności dotychczasowych społeczeństw i bezprecedensowego namnażania się diaspor, jako efektu migracyjnych przepływów populacji, tracących swoje przestrzenne przypisania i zakotwiczenia178.

Wzrost intensywności ruchów migracyjnych spowodował wzrost liczebności różnorodnych diaspor, które coraz częściej stają się ważnym elementem stosunków międzynarodowych. Diaspory częściej występują jako społeczno-polityczny, czy też społeczno-ekonomiczny element stosunków międzynarodowych, ale też mogą odgrywać typowe role geopolityczne. W 1918 r. na przykład przedstawiciele diaspory czeskiej i słowackiej w USA zawarli porozumienie o utworzeniu wspólnego państwa (umowa pittsburska). Emigranci z krajów Europy Środkowo-Wschodniej oraz tworzone przez nich diaspory odegrały ważną rolę w procesach przemian zachodzących na przełomie lata osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w tych krajach, angażując się w procesy budowy nowej odrodzonej, państwowości. Gwałtowny wzrost liczby diaspor, łatwość komunikowania się a tym samym utrzymywania związków z krajem pochodzenia, powoduje, iż można się spodziewać, iż diaspory etniczne będą coraz częściej odgrywały (lub będą wykorzystywane) ważną rolę w procesach geopolitycznych. Fale migrantów zmieniające globalną przestrzeń społeczno-polityczną, a rosnąca ilość rozrzuconych po całym świecie diaspor stanowi nowy fenomen kształtujący postwestfalską przestrzeń geopolityczną. Kraje rozwinięte, pomimo dominacji ekonomicznej i politycznej, muszą już teraz uwzględniać niektóre z interesów krajów biedniejszych, a w przyszłości polityka Zachodu (Północy) może zostać przez nie zdeterminowana w jeszcze poważniejszym stopniu179 . Coraz więcej krajów w swojej polityce wewnętrznej i zagranicznej musi uwzględniać występowanie na swoim terytorium różnorodnych diaspor etnicznych i reagować na zwiększającą się liczbę migrantów.

Postwestfalskie środowisko międzynarodowe jest środowiskiem wielce zróżnicowanym i poliarchicznym. Stopniowa erozja siły państwa-narodowego podkopywanego przez procesy globalizacji i liberalizacji powoduje, iż „pustą” przestrzeń wypełniają nowi geopolityczni aktorzy. Poza „klasycznymi” podmiotami procesów geopolitycznych, takimi jak państwa, narody, kościoły i religie mamy do czynienia obecnie także z

178 Por. Z. Pucek, Arjun Appadurai I antropologia bez granic, (w:) Arjun Appadurai, Nowoczesność bez granic, Kraków 2005, s. XVIII. 179 Z. Cesarz, E. Stadmuller, op. cit., s. 170.

rosnącą rolą i znaczeniem organizacjami międzyrządowych i pozarządowych, różnorodnych ruchów społecznych, mass mediów, organizacji przestępczych, migrantów oraz diaspor etnicznych. Nastąpiła zatem daleko idąca zmiana składu, a zarazem i struktury systemu międzynarodowego. Jak pisał jeden ze współczesnych badaczy Peter Spiro, kształtowanie się postwestfalskiego środowiska międzynarodowego doprowadziło do sytuacji, jakby świat znalazł się w jakiejś formie nowego średniowiecza, w ramach którego instytucje i źródła władzy są różnorakie. Tak jak przewodzący zakonom templariuszy lub franciszkanów przewyższali rangą wszystkich książąt prócz najbardziej potężnych, tak sekretarz generalny Amnesty International lub dyrektor generalny Royal Dutch Shell rzucają znacznie większe cienie na scenie międzynarodowej niż przywódcy Mołdawii, Namibii czy Nauru180.

Wyzwaniem stojącym przed ponowoczesną geopolityką jest próba zrozumieni w jaki sposób nowi aktorzy geopolityczni postrzegają świat i jakie jest ich oddziaływanie na geopolityczną przestrzeń świata. To już nie państwa ale ruchy społeczne, takie jak chociażby Al-Kaida, są obecnie głównym źródłem przemian geopolitycznych w świecie. Powoduje to, iż geopolityka, analizując geopolityczny porządek postwestfalski, tj. nowy dominujący system władzy, hierarchie i antagonizmy w systemie międzynarodowym, musi podjąć problematykę geopolitycznej roli nowych aktorów życia międzynarodowego. Jest to ważne wzywanie dla tej nauki, która w swojej klasycznej, czy też neoklasycznej postaci koncentrowała się/koncentruje się przede wszystkim na roli państw-narodowych, a zwłaszcza tych najbardziej istotnych dla międzynarodowego układu sił, zawężając tym samym pole analiz geopolitycznych i budując uproszczony obraz świata. Współczesne relacje międzynarodowe nie mogą już być więcej sprowadzane do interakcji pomiędzy państwami za pośrednictwem dyplomacji. Wielość podmiotów i pluralizacja środowiska międzynarodowego wymusza nowe formy konceptualizacji i opisania geopolitycznej współczesnej struktury ponowoczesnego świata, którego specyfiką jest wielość podmiotów.

180 P.J. Spiro, New global communities, nongovermental organizations in international decision-making institutions, “The Washington Quarterly”, vol. 18, nr 1, 1995, s. 45-46.

ROZDZIAŁ V GLOBALNY KAPITALIZM – GEOEKONOMIA

W MIEJSCE GEOPOLITYKI

Działalność gospodarcza jest jednym z podstawowych przejawów aktywności człowieka i wpływa ona na całokształt życia ludzkiego. Stosunki ekonomiczne oddziałują w istotny sposób także na kształtowanie się stosunków politycznych zarówno wewnątrz państw, jak i w skali międzynarodowej, a czynniki ekonomiczne posiadają wiodące znaczenie wśród czynników sprawczych rozwoju i zmienności stosunków międzynarodowych. Struktura globalnego ładu geopolitycznego zawsze była powiązana z charakterystycznym dla danej epoki i dla danego obszaru geograficznego ładem gospodarczym, a rywalizacja militarna zawsze była nierozerwalnie związana z ekonomicznym wymiarem rywalizacji o międzynarodowy, czy też regionalny prymat. Gospodarka stanowi część dominującego ładu geopolitycznego ale jest to obszar specyficzny, posiadający własną dynamikę i tak wielkie znaczenie, iż należy strukturę ekonomiczną świata odróżnić od struktury politycznej i analizować ją osobno. Dlatego też w geopolityce zawsze wiele miejsca poświęcano zagadnieniom geoekonomicznym zwianym ze strukturą handlu międzynarodowego, czy też rywalizacją oraz kooperacją pomiędzy podmiotami gospodarczymi, będącymi często instrumentem oddziaływania państw. Już w latach czterdziestych XX w. amerykański geograf Isaiah Bowman pisał, iż dla utrzymania swojej pozycji w świecie coraz istotniejsze staje się zapewnienie sobie kontroli nad sferą światowej gospodarki, i że jakakolwiek ekspansja terytorialna musi iść w parze z ekspansją gospodarczą. Według Bowmana rozwój gospodarczy USA miał być najskuteczniejszym środkiem zapewnienia bezpieczeństwa i rozszerzania swojej kontroli w świecie181.

W pozimnowojennym świecie analizy geoekonomiczne uzyskały szczególe znaczenie, gdyż w realiach współczesnego świata coraz większą rolę odgrywają instrumenty ekonomiczne, zastępując dotychczasowe czynniki geopolityczne takie jak wielkość populacji, siłę armii, terytorium itp. Wynika to z faktu dominacji we współczesnym systemie społecznym podsystemu gospodarczego co jest pochodną jego „produktywności” i wydajności. W zasadzie wszystkie elementy systemu społecznego zostały podporządkowane potrzebom wzrostu

181 N. Smith, „Bowman’s New World and the Council of Foreign Relations, “Geographical Review”, 1986, vol. 76, nr 4, s. 439.

gospodarczego, gdyż we współczesnym świecie poziom życia, stan infrastruktury, oświaty i nauki, rozwoju technologicznego, a także legitymizacja władzy zależy od zapewnienia wzrostu gospodarczego. W epoce nowoczesnej życie społeczne zostało stopniowo zdominowane przez ekonomiczną aktywność, ekonomiczne cele i ekonomiczne kryteria osiągnięć. Nowoczesne społeczeństwo jest zainteresowane głównie towarami, ich produkcją, dystrybucją i konsumpcją oraz pieniędzmi, jako wspólną jednostką i środkiem wymiany182.

We współczesnym świecie wszelkie problemy społeczne uzyskują swój sens przede wszystkim przez odniesienie do sfery gospodarczej, a presja ze strony ekonomicznego podsystemu społecznego jest tak duża, że struktura społeczna kształtuje się przede wszystkim w oparciu o mechanizmy rynkowe (sytuacja własnościowa i pozycja na rynku stają się głównymi determinantami statusu społecznego) a rynek stał się najważniejszą instytucją współczesnych społeczeństwa. Gospodarka i jej potrzeby w dużej mierze określają dziś funkcje polityki. Nastąpiła ekonomizacja praktycznie wszystkich sfer życia społecznego, a w tym także sfery polityki. Ekonomizacja polityki oznacza osiąganie celów i rozwiązywanie zadań politycznych metodami ekonomicznymi; przesunięcie sposobów realizacji celów strategicznych od politycznych, ideologicznych i pozostałych metod ku ekonomicznym. W polityce zewnętrznej oznacza to priorytet interesów geoekonomicznych nad geopolitycznymi i geostrategicznymi, a także ekonomizację myślenia korpusu dyplomatycznego183.

Z uwagi na doniosłą rolę w życiu współczesnego człowieka zachowań ekonomicznych (większość życia upływa obecnie w kręgu ekonomii, na produkcji i konsumpcji), czynniki ekonomiczne oddziałują w istotny sposób na kształtowanie się stosunków politycznych zarówno wewnątrz państw, jak i w skali międzynarodowej. Uznaje się nawet, że czynniki ekonomiczno – techniczne mają wiodące znaczenie wśród czynników sprawczych rozwoju i zmienności stosunków międzynarodowych. We współczesnym świecie zauważa się, że życie gospodarcze ma coraz większy wpływ na stosunki międzynarodowe i na stosunki wewnętrzne poszczególnych krajów, czego dowodem jest prowadzona walka o rynki zbytu, o surowce, o transfer środków finansowych i technologii, o reguły konkurencji, o trwały rozwój oraz o zasady postępowania korporacji i koncernów międzynarodowych

182 P. Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005, s.82. 183 E. Koczetow, Globalistika, Moskwa 2002, s. 105.

stanowiących gospodarczą lokomotywę zglobalizowanego świata184 . Powoduje to, iż od początku lat dziewięćdziesiątych można dostrzec w badaniach geopolitycznych wyraźny „zwrot ekonomiczny”, który oznacza, iż coraz większą rolę w analizach geopolitycznych przypisuje się aspektom gospodarczym, uznając je za kluczowy element wszelkich badań. Nastąpiło odejście od koncentracji uwagi badawczej na czynnikach geograficznych i społecznych na rzecz czynników ekonomicznych – zamiast geopolityki mamy w coraz większym stopniu do czynienia z geoekonomią.

Niektóre teorie stosunków międzynarodowych podkreślają, że we współczesnym świecie raczej dobrobyt ekonomiczny, aniżeli wąsko rozumiane bezpieczeństwo narodowe jest celem zorganizowanych państwowo grup społecznych. Systemy społeczno-polityczne są zatem zorientowane raczej na osiąganie celów gospodarczych, a w mniejszym stopniu politycznych. Współczesny neoliberalizm akcentuje, że w systemie międzynarodowym obok rozkładu siły, państwa doświadczają zarówno ograniczeń, jak i korzyści na skutek zmian w światowej aktywności ekonomicznej, innowacji technologicznych, zmian wzorców międzynarodowych interakcji, norm i instytucji. Dowodzi się, że bezpieczeństwo narodowe we współczesnym świecie można osiągnąć raczej poprzez ekonomiczny rozwój i kooperację międzynarodową aniżeli rywalizację i wojnę. Logika tego procesu prowadzi do wzrastającej współzależności światowej ekonomii, a w konsekwencji do światowego społeczeństwa, w którym ekonomiczna kooperacja zastąpi tradycyjne mechanizmy stosunków międzynarodowych185 . Edward Luttwak, jeden z badaczy, który upowszechnił podejście geoekonomiczne, pisał, iż kiedy zakończyła się zimna wojna, rywalizacja w dziedzinie gospodarczej uległa widocznej intensyfikacji i sytuacja uległa zmianie. Amerykanie, Europejczycy i Japończycy, których nie zmuszał już do solidarności wspólny strach przed Związkiem Radzieckim, rozpoczęli mnóstwo nowych sporów dotyczących reguł handlu i przewodzenia w przeróżnych sektorach gospodarki. Mniejsze kraje nie brały udziału w tych bojach ale realizowały własne cele w rozwoju gospodarki chcąc poprawić swoje szanse w światowej rywalizacji – nadeszła era geoekonomii. Na centralnej arenie polityki światowej współpracują i rywalizują ze sobą najbardziej rozwinięte gospodarki światowe (reprezentanci państwa, korporacje transnarodowe, spółki giełdowe) ale wojna między nimi jest nie do pomyślenia. Siła militarna i tradycyjna

184 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 60. 185 A. Gałganek, Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym, Poznań 1992, s. 118.

dyplomacja straciły swoje wielowiekowe dominujące znaczenie dla wzajemnych stosunków i tylko czasem są używane żeby przeciwstawić się jakimś podżegaczom na peryferiach186.

Uwzględniając relatywizację czynnika militarnego, o randze państw i możliwościach ich działania na arenie międzynarodowej w dużym stopniu decyduje dzisiaj ich potęga ekonomiczna, która wraz z atrakcyjnością ekonomiczną stanowi podstawę znaczenia w świecie. Czynniki ekonomiczne oddziałują w istotny sposób na kształtowanie się stosunków politycznych zarówno wewnątrz państw, jak i w skali międzynarodowej, Współcześnie rozszerza się zakres czynnika ekonomicznego: od globalnego potencjału gospodarczego, przez zasoby surowcowe i finansowe, siłę waluty, udział w handlu międzynarodowym, aż po zaawansowanie technologiczne. Liczy się także udział w międzynarodowych ugrupowaniach gospodarczych oraz koniunktura w gospodarce światowej, która zmienia się pod wpływem problemów i polityki głównych mocarstw gospodarczych187.

Znaczenie czynnika ekonomicznego jako elementu kształtującego politykę zagraniczną państwa jest we współczesnym świecie bardzo duże, gdyż nastąpiła ekonomizacja polityki międzynarodowej a konflikty i rywalizacja odbywa się o kontrolę nad zasobami naturalnymi oraz dominację w handlu międzynarodowym. Podkreśla się, iż sytuacja geopolityczna zmieniła się w stosunku do przeszłości; siła wojskowa utraciła centralne znaczenie w ustalaniu hierarchii państw, o znaczeniu współczesnego państwa decyduje nie tyle wielkość armii ile poziom życia, dochód na głowę mieszkańca, bilans handlowy itp. Oznacza to, iż geoekonomia zastąpiła w dużej mierze geostrategię jako instrument geopolityki. Konkurencja między państwami uprzemysłowionymi ma obecnie głownie charakter ekonomiczny a nie wojskowy. W przeszłości myślenie o państwie znaczyło myślenie o wojnie, dzisiaj oznacza myślenie przede wszystkim o jego zdolności geoekonomicznej188 . Stopniowe ograniczanie, a następnie zakaz dopuszczalności użycia siły zbrojnej jako legalnego środka polityki zagranicznej i rozstrzygania sporów spowodowało, że państwa zwróciły się ku innej formie nacisku – przymusowi ekonomicznemu. Może on przybierać formę pomocy ekonomicznej lub sankcji gospodarczych. Środki te stosują rządy bezpośrednio lub za pośrednictwem organizacji międzynarodowych, np.

186 E. Luttwak, Turbokapitalizm. Wrocław 2000, s. 152. 187 R. Kuźniar, Stosunki międzynarodowe – istota, uwarunkowanie, badanie, (w:) Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, pod red. E. Haliżaka, R. Kuźniara, Warszawa 2004, s. 23. 188 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 25.

Międzynarodowego Funduszu Walutowego, Banku Światowego, Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju. Uznaje się, że istotą zastosowania środków ekonomicznych w polityce zagranicznej jest spowodowanie zmian w zachowaniu innych państw zarówno w ich polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej. Instrumenty wpływu ekonomicznego mogą przynieść pozytywne i negatywne skutki w gospodarce oraz polityce państwa, wobec którego są stosowane. Do pozytywnie motywowanych środków ekonomicznych zalicza się pomoc rozwojową, pomoc techniczną i edukacyjną, cła preferencyjne, ułatwienia kredytowe, umowy handlowe. Do instrumentów, które mają wywołać negatywne skutki zalicza się m.in. zakaz lub ograniczenie eksportu, bojkot lub zakaz sprzedaży czy kupowania towarów, stosowanie ograniczeń wobec firm prowadzących handel z państwami nieprzyjacielskimi, sprzedaż po cenach dumpingowych towarów na rynku światowym w celu obniżenia ich ceny i spowodowania zmniejszenia dochodów państw sprzedających te artykuły, stosowanie środków propagandowych i dezinformacji ekonomicznej189.

Współczesny świat w coraz większym stopniu kieruje się nie geopolitycznymi regułami, ale geoekonomicznymi. Globalność stosunków ekonomicznych i finansowych, mobilność produkcji i handlu, niezależna od granic państwowych oraz rosnąca rola przedsiębiorstw ponadnarodowych, a także innych transnarodowych sił ekonomicznych, stanowią rzeczywistość, z którą muszą się liczyć państwa, a zatem również i geopolityka190. Przy wszechogarniającej globalizacji zaciera się granica między wewnętrzną a zewnętrzną polityką, w coraz większym stopniu postępuje proces ekonomizacji polityki. Wraz z tymi procesami nastąpiły zmiany w hierarchii trzech sfer mających decydujący wpływ na funkcjonowanie środowiska międzynarodowego: geopolitycznej, geoekonomicznej i geostrategicznej (wojenno-militarnej). Na obecnym etapie rozwoju przestrzeń geoekonomiczna jest elementem dominującym nad wszystkimi pozostałymi. Potrzeby geoekonomiczne podporządkowują sobie geopolitykę i geostrategię. Władza ekonomiczna zaczyna odgrywać podstawową rolę, geopolityką ją legitymizuje, a geostrategia ochrania. Powstający nowy ład światowy jest przede wszystkim nowym porządkiem ekonomicznym – pax oecomicana, obejmującym swoim zasięgiem cały glob. Dzieje się tak między innymi dlatego, iż jednym z charakterystycznych megatrendów rozwoju

189 E. Haliżak, Gospodarka światowa, (w:) Stosunki międzynarodowe, pod red. E. Haliżaka i R Kuźniara, Warszawa 2004, s.194-195 190 Ibidem, s. 206.

współczesnej cywilizacji jest nie tylko ekonomizacja życia społecznego ale także proces przeorientowywania się gospodarek narodowych na gospodarkę globalną, proces związany z globalizacją ekonomiczną jako trwałą tendencją w skali całej kuli ziemskiej191. Na ten aspekt rozwoju stosunków międzynarodowych szczególny nacisk kładł amerykański socjolog Immanuel Wallerstein, który w latach siedemdziesiątych zajął się analizą systemu-światowego, podkreślając, iż logika manipulacji i konstelacji władzy w systemie światowym uzależniona jest od podziału pracy i produkcji rozwijających się w ramach gospodarki-świata. Uznał tym samym, iż analizując układ sił w ramach środowiska międzynarodowego należy przede wszystkim zwrócić uwagę jaką rolę dane państwo odgrywa w ramach globalnego systemu gospodarczego, przenosząc tym samym zainteresowanie geopolityków na aspekty ekonomiczne.192 Według amerykańskiego uczonego, około 1500 r. zaczęła się w Europie Zachodniej kształtować nowoczesna gospodarka kapitalistyczna, która początkowo ograniczona była do Europy Zachodniej (economie monde). Ze względu na swoją wewnętrzną strukturę, efektywność i tendencję do ekspansywnego rozwoju, kapitalistyczna gospodarka pokryła cały świat stopniowo wchłaniając pozostałe regiony i od XIX w. na świecie panuje już jeden globalny system gospodarczy – kapitalistyczna gospodarka-świat (economie mondiale). Kapitalistyczny rynek ekonomiczny z charakterystycznymi dla niego formami transakcji, organizacjami, instytucjami, etosem

191 Por. A. Chodubski, Założenia metodologiczne badania zjawisk i procesów globalnych (w:) Politologia w Polsce, pod red. T. Łoś-Nowak, Toruń 1998, s. 29. 192 Immanuel Wallerstein w swoim podejściu do analizy zagadnień geopolitycznej struktury świata wykorzystywał wcześniejsze dokonania francuskich historyków związanych z tzw. „szkołą Annales”. Szczególny wpływ na teorię Wallersteina wywarł francuski historyk Fernand Braudel, który upowszechnił w naukach społecznych analizy systemu gospodarczego jako czynnika organizującego świat społeczny człowieka. Wprowadził on do szerokiego obiegu pojęcie systemu gospodarki światowej (economie mondiale) w znaczeniu systemu globalnego oraz gospodarka-świat (economie monde) oznaczające gospodarkę części świata odznaczającą się, dzięki wewnętrznym powiązaniom, pewną organiczną jednością. Według francuskiego uczonego każda gospodarka-świat zbudowana jest z przylegających do siebie i zazębiających się powiązanych wzajemnie sfer, które znajdują się na różnych poziomach rozwoju. Występują trzy podstawowe obszary: niewielkie centrum, dość rozwinięte regiony drugorzędne i ogromne marginesy zewnętrzne. W zależności od sfery zmieniają się cechy charakterystyczne społeczeństwa, gospodarki, techniki, kultury i porządku politycznego. Centrum – „serce”, gromadzi wszystko co najbardziej zróżnicowane i zaawansowane. Pierścień następny rozporządza tylko częścią owych korzyści, choć ma w nich udział. Ogromne i słabo zaludnione peryferia są natomiast biedne, zacofane, zapóźnione i z łatwością poddające się wyzyskowi. Por. F. Braudel, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm, t.3, Warszawa 1992, s. 11-12, 27-28.

konkurencji i mentalnością konsumpcyjną zdominował cały świat, a intensywna globalizacja aktywności ekonomicznej, która nastąpiła w ostatnich dekadach dwudziestego wieku, spowodowała wzmocnienie pozycji kapitalizmu jako dominującego sposobu organizacji życia społecznego.

Powszechnie przyjmuje się obecnie pogląd, iż upadek komunizmu na początku lat dziewięćdziesiątych na całym świecie oznaczał definitywne zwycięstwo kapitalizmu jako jedynej formy gospodarowania w skali całego globu. Amerykański uczony Francis Fukyama na początku lat dziewięćdziesiątych pisał, iż państwo liberalne i gospodarka rynkowa udowodniły swoją wyższość nad wszelkimi ustrojami autorytarnymi i ostatecznie zapanowały w świecie, co stanowi swoistego rodzaju „koniec historii”. Dominacja obowiązującego w świecie zachodnim modelu liberalnego otworzyła także drogę do pogłębionej globalizacji gospodarczej świata oraz ukształtowania się post-kapitalistycznego globalnego ładu gospodarczego, określanego także niekiedy jako „hiperkapitalizm”, „superkapitalizm” lub też „turbokapitalizm”. Ten nowy, neoliberalny porządek ekonomiczny uzyskał swoją pełną legitymizację wraz z upadkiem ideologii komunistycznej oraz rozpadem bloku wschodniego, co wiązało się przyjęciem przez kraje go tworzące zasad i instytucji charakterystycznych dla gospodarki wolnorynkowej. Przyczyniło się to do ostatecznej dominacji kapitalistycznej gospodarki światowej i ukształtowania się nowego ładu gospodarczego obejmującego cały glob. Wraz z upadkiem ZSRR intensywności nabrały także procesy globalizacji światowej gospodarki, pod wpływem których zaczęło postępować scalanie różnych typów rynków, od rynku dóbr, przez najrozmaitsze rynki usług, informacji, aż po rynki finansowe. Pojawiła się zbieżność wzorów konsumpcyjnych (zwłaszcza w ośrodkach wielkomiejskich), upodobnieniu uległy systemy zarządzania w przedsiębiorstwach, w technice oraz nauce193 . Skutkiem procesów globalizacji gospodarczej stało się umiędzynarodowienie produkcji i usług oraz postępująca globalizacja produktów, firm i rynków. Wzrosło tempo i zakres przepływu towarów, usług, inwestycji bezpośrednich oraz międzynarodowych współzależności, co prowadzi do zmiany charakteru powiązań gospodarczych między krajami i regionami194.

193 J. Kleer, Globalizacja gospodarki a integracja regionalna, (w:) Globalizacja gospodarki światowej a integracja regionalna, Warszawa 1998, s. 18. 194 Ibidem, s. 38.

Współcześnie system gospodarki światowej tworzą powiązane ze sobą gospodarki poszczególnych państw charakteryzujących się odmiennością struktur gospodarczych i politycznych, rozpiętościami w poziomie rozwoju poszczególnych gospodarek, zróżnicowaniem kultur i historii, odmiennością motywów działalności gospodarczej ludzi i instytucji. Pomimo to procesy internacjonalizacji wszystkich dziedzin działalności ekonomicznej oraz istnienie pomiędzy nimi realnej jedności ekonomiczno-technologicznej (procesy produkcji materialnej w skali całego globu są takie same, podobnie jak i stosowane środki wytwarzania i technika) co pozwala traktować je jako jednolity system globalnej gospodarki195. Postępująca unifikacja gospodarki światowej powoduje, iż coraz częściej dostrzega się, że traci ona charakter narodowy a coraz bardziej przyjmuje formy jednolitego rynku. Unifikacja gospodarcza powoduje tworzenie się wielkich transnarodowych korporacji, globalny zasięg transportu i komunikacji, ujednolicenie sfery symboli życia ekonomicznego, m.in. w sferze obrotu kapitałem, rozwiązaniami bankowymi itp.

Współczesna gospodarka światowa stanowi odrębną jakość w porównaniu z przeszłością, a szczególne cechy rozwoju gospodarczej globalizacji to przede wszystkim internacjonalizacja światowego handlu i finansów, rosnące znaczenie i siła korporacji transnarodowych, a także zwiększenie roli międzynarodowych instytucji ekonomicznych, takich jak Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, czy też WTO196. Na początku dwudziestego pierwszego wieku handel światowy został zdominowany przez wielkie transnarodowe korporacje rywalizujące o dominację nad konkurentami przede wszystkim w takich kluczowych sektorach jak np. telekomunikacja. W nowej epoce post-kapitalistycznej gospodarki globalnej nastąpiło przejście od zorganizowanego, „państwowego” kapitalizmu, bazującego na narodowych przedsiębiorstwach i masowej produkcji, do kapitalizmu zdezorganizowanego, transnarodowego, zorientowanego w większym stopniu na dostarczanie różnorodnych usług niż na produkcji towarowej, w którym nacisk został położony na przepływy finansowe i rynek papierów wartościowych, specjalizację produkcji, strategie marketingowe oraz technologie informatyczno-komputerowe. Aktywność ekonomiczna przebiega głownie w przestrzeni transnarodowej co powoduje, iż „terytorialne” państwa-narodowe nie będąc w stanie kontrolować

195 E. Haliżak, Gospodarka światowa, (w:) Stosunki międzynarodowe. Geneza-struktura-dynamika, pod red. E. Haliżaka i R. Kuźniara, Warszawa 2004, s. 162. 196 M.B. Steger, Globalization. A very short introduction, Oxford 2003, s. 41.

procesów gospodarczych zachodzących w skali globu, przekazują swoje kompetencję kontrolne i regulacyjne w ręce różnorodnych transnarodowych organizacji, takich jak MFW, WTO czy też UE, które są w stanie skuteczniej wymuszać uczciwą konkurencję i obronę praw konsumenckich. Wątpliwości budzi kwestia legitymizacji instytucji międzynarodowych do narzucania globalnych reguł gry. W zglobalizowanym świecie wzrosła liczba i znaczenie pozarządowych organizacji międzynarodowych podejmujących problematykę m.in. zagrożenia środowiska naturalnego przez niekontrolowaną aktywność gospodarczą wielkich korporacji. Organizacje te pełnią funkcję monitorowania działalności komercyjnych oraz międzyrządowych podmiotów międzynarodowych197. Unifikacja gospodarcza w istotnym stopniu powoduje rozwój podobnych rozwiązań w sferze polityki. Ujawnia się konieczność tworzenia nowego systemu bezpieczeństwa ukierunkowanego na uwzględnienie interesów różnych podmiotów życia międzynarodowego oraz kształtowanie równowagi ich interesów.

Analizując charakter współczesnej światowej gospodarki wskazuje się, iż rozwój społeczeństwa postindustrialnego wywołało ogromne zmiany w systemie gospodarowania. Potężne siły ekonomiczne mają obecnie charakter transnarodowy i wymykają się kontroli państwa. Kierowanie gospodarką przenosi się na poziom regionalny, ponadpaństwowy lub światowy, gdyż poziom państwowy nie jest już w stanie zagwarantować skuteczności i wydajności licznym działaniom gospodarczym. Gospodarkę światową reguluje rozproszony system decyzyjny, składający się z różnorodnych aktorów geopolitycznych i geoekonomicznych198. Globalna ekonomia narzuca światu swoje reguły gry, tworzy się nowy typ powiązań międzynarodowych, tworzy się megakapitalizm z globalnym handlem, pieniądzem i gospodarką światową, które niejednokrotnie funkcjonują „ponad i poza głowami państw”. Dlatego też coraz częściej we współczesnych analizach geopolitycznych zwraca się uwagę na aspekty ekonomiczne międzynarodowej aktywności podmiotów geopolitycznych oraz na głównie ekonomiczny charakter struktury ładu międzynarodowego.

Podkreślając ekonomizację współczesnej polityki międzynarodowej zwraca się m.in. uwagę, iż rywalizacja międzynarodowa to obecnie przede wszystkim walka o dostęp do strategicznych surowców naturalnych. Zasoby naturalne w teorii

197 B. Axford, G.K. Browing, R. Huggins, B. Rosamond, Politics. An introduction, Londyn 2002, s. 557, 198 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 210.

stosunków międzynarodowych uznawane są za drugie (po przestrzeni) naturalne źródło siły państwa, które dysponując wartościowymi zasobami naturalnymi ma pewną władzę nad państwami, którym tych zasobów brakuje. Posiadanie poszukiwanych zasobów stanowi olbrzymi potencjał siły199. Surowce mogą zostać użyte jako środek do zwiększenia siły państwa i podniesienie znaczenia w hierarchii uczestników stosunków międzynarodowych, a także odgrywają istotną rolę w bezpieczeństwie i rozwoju państwa. Znaczenie zasobów naturalnych wynika z faktu, iż surowce naturalne są kluczowym elementem większości działań gospodarczych, a także ważnym towarem w handlu międzynarodowym. Wiele ze współczesnych publikacji o charakterze geopolitycznym zostało poświęconych właśnie problemom zasobów surowcowych, dostępu do nich, kontroli nad korytarzami transportowymi oraz regionom, w których występują strategiczne surowce. Problem zasobów surowcowych i konfliktów politycznych związanych z dostępem do nich jest to obecnie jeden z wiodących obszarów badań we współczesnej geopolityce. Przy czym szczególe znaczenie przypisuje się rywalizacji o tzw. surowce energetyczne, a współczesny stan rozwoju gospodarczego świata określany jest nawet jako „kapitalizm węglowy” (carboniferous capitalism), gdyż surowce energetyczne, takie jak węgiel, ropa naftowa i gaz ziemny stanowią motor produkcji przemysłowej i podstawę bytu masowych, konsumpcyjnych społeczeństw krajów wysokorozwiniętych. Wynika to z faktu, iż nowoczesna technika i technologia produkcyjna oraz wszelkie związane z tym procesy wytwórcze i przetwórcze wymagają coraz większych zasobów różnych rodzajów energii. Energii potrzebują też inne dziedziny gospodarki: rolnictwo, budownictwo, transport i komunikacja, łączność, systemy militarne, nowoczesne media oraz bezpośrednio ludność. Powoduje to, iż zapotrzebowanie i zużycie kopalin energetycznych systematycznie wzrasta ale jednocześnie ich stała eksploatacja doprowadziła do sytuacji wyczerpywania się zasobów w rozmiarach zagrażających stabilizacji gospodarczej i politycznej współczesnego świata.

Niektórzy ze współczesnych geopolityków zwracają uwagę, iż problem surowców energetycznych (zwłaszcza zaś ropy i gazu) stanowi dziś „serce” geopolitycznych dyskusji, gdyż rywalizacja o dostęp do nich jest głównym źródłem konfliktów geopolitycznych200. Należy przy tym

199 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 112. 200 Por. M. Klare, Rising powers/shrinking planet: the new geopolitics of energy, Nowy Jork, 2008, s. 1-8. Poza problemem rywalizacji o surowce energetyczne, takie jak ropa naftowa, czy tez gaz ziemny coraz cześciej podnosi się także problem dos™epu do tzw. metali ziem rzadkikch niezbędnych w w rozowju nowoczesnych technologii i produkcji

zwrócić uwagę, iż ilość prac i artykułów dotyczących problemu konfliktów wokół surowców naturalnych wynika zarówno z faktu znaczenia tego problemu dla współczesnego świata, ale jest także elementem swoistej „mody” intelektualnej na podejmowanie tematyki bezpieczeństwa energetycznego. Faktem jednak jest, iż większa część światowych zasobów ropy naftowej i gazu jest położona daleko od obszarów, w których jest przetwarzana i wykorzystywana – np. Bliski Wschód i Europa Zachodnia oraz USA. Regiony, takie jak Zatoka Perska, gdzie znajdują się największe rezerwy surowców energetycznych, są obszarem rywalizacji prowadzonej pomiędzy wiodącymi w świecie potęgami Zachodu, a miejscowymi reżimami wykorzystującymi do realizacji swoich celów geopolitycznych religię zamieszkujących tam społeczności - islam (np. Arabia Saudyjska, Irak, Iran), które chcą zachować zyski ze sprzedaży ropy naftowej. Geopolityczna rywalizacja o zasoby surowcowe Bliskiego Wschodu powoduje, iż jest to region niestabilny, zagrożony wieloma konfliktami, które są w stanie zdestabilizować cały ład światowy. We współczesnym świecie widoczne jest także, że państwa posiadające znaczące zasoby surowcowe, takie jak np. Federacja Rosyjska, czy też Wenezuela starają się utrzymać ścisłą kontrolę nad sektorem naftowym, traktując go jako instrument oddziaływania na środowisko międzynarodowe i wywierania presji na pozostałe podmioty geopolityczne.

Ponadto współczesną geopolityczną strukturę świata rozpatruje się często w kategoriach ekonomicznych. Jak pisał Immanuel Wallerstein logika funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki-świata kształtuje także strukturę przestrzenną świata, gdyż jednostki polityczne są uporządkowane hierarchicznie zgodnie ze swoim miejscem i rolą jakie odgrywają w podziale pracy i produkcji dokonującej się w ramach gospodarki świata. Wallerstein uczynił z różnić i podziałów występujących w strukturze ekonomicznej świata podstawowy sposób podziału globalnej przestrzeni, uznając dominującą rolę czynnika gospodarczego. Według niego globalna przestrzeń jest strukturyzowana nie przez obiekty i wydarzenia o charakterze politycznym (państwa), ale obiekty o charakterze ekonomicznym (podział pracy). Tradycyjna mapa świata z podziałem na państwa narodowe jest o tyle nieprawdziwa, że ukrywa głębszy i znacznie trwalszy podział przestrzenny na gospodarcze centrum, peryferie i półperyferie. Rdzeń systemu globalnego stanowią państwa bogate, które uzyskały pozycję monopolisty w sferze surowców,

tkaich dóbr,jak telefony komótkowe, ekranów LCD, baterii słonecznych, a także samochodów hybrydowych.

technologii lub organizacji procesów produkcyjnych. Peryferie natomiast to państwa biedne, które są eksploatowane, gdyż są to strefy, które w procesie dystrybucji bogactwa tracą wypracowane nadwyżki. Ważną rolę we współczesnym geoekonomicznym systemie świata odgrywają półperyferie, które mogą zarówno eksploatować, jak i być eksploatowane. Ich zadaniem jest stabilizowanie całego systemu światowego, gdyż system zbyt mocno spolaryzowany z niewielkim sektorem państw wysokiego statusu i z niskim sektorem państw niskiego statusu byłby niestabilny. System kapitalistycznej gospodarki-świata musiałby wówczas stawiać czoło nie tylko okresowym kryzysom ekonomicznym ale także kryzysom politycznym. Półperyferie, znajdując się pomiędzy centrum a peryferiami mają możliwość awansu lub degradacji. Państwa te wykorzystują swą energię i zasoby, intensywnie dążąc do tego aby przynajmniej utrzymać się na swoim pośrednim miejscu, jednocześnie mając nadzieję, że uda im się wspiąć na górę201. Konkurencja między państwami silnymi oraz wysiłki państw półperyferyjnych, mające na celu podniesienie ich prestiżu i siły, prowadzą do ciągłej rywalizacji, która na ogół przyjmuje formę równowagi sił, w której żadne pojedyncze państwo nie jest w stanie automatycznie osiągnąć swoich celów na arenie międzynarodowej.

Także często występujący przy opisie struktury pozimnowoejnnego porządku międzynarodowego podział na skonfliktowane ze sobą obszary Północy i Południa w dużym stopniu odwołuje się do problematyki gospodarczej. Przyjmuje się, iż w efekcie dramatycznych przemian gospodarczych, geopolitycznych i geostrategicznych wywołanych upadkiem bloku wschodniego dotychczasowe konflikty ideologiczne na linii Wschód-Zachód zostały zastąpione przez polaryzację świata wzdłuż linii gospodarczego rozwoju i konfliktu interesów ekonomicznych, co spowodowało, iż podział pomiędzy bogatymi społecznościami przynależnymi od dotychczasowego „pierwszego świata” i biednymi społeczeństwami przynależnymi do dotychczasowego „trzeciego świata” – podział Północ-Południe – stał się kluczowym sposobem opisu dynamiki podziałów i konfliktów społeczno-politycznych w pozimnowojennym świecie.

Podejmując próbę odpowiedzi na pytanie czym jest Północ i Południe, najczęściej zwraca się uwagę, iż Północ to państwa demokratyczne, rozwinięte gospodarczo, o wysokim poziomie życia i niskim tempie

201 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów, Warszawa 2007, s. 85, także, A. Aleksy, Teoria systemu światowego Immanuela Wallersteina, (w:) Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuźniara, Warszawa 2005, s. 594-595.

przyrostu naturalnego. Natomiast Południe to ogromny obszar niedorozwoju ekonomicznego, ubóstwa, państw o niedemokratycznych ustrojach, obszar wojen, anarchii i konfliktów wewnętrznych. Różnice w potencjałach ekonomicznych, technologicznych i dystrybucji bogactwa, wyznaczają oś nierównowagi oraz dysproporcji współczesnych stosunków międzynarodowych, która oznacza podział świata na bogatą Północ i biedne Południe, co jest źródłem sprzeczności i konfliktów, a tym samym jedną z ważnych cech struktury współczesnych stosunków międzynarodowych202 . Uważa się przy tym, iż siłą napędzającą polaryzację i stratyfikację ludności świata stały się procesy globalizacji, które wzmocniły podział na bogatych, którzy są wygranymi procesów globalizacji i biednych, będących przegranymi procesów globalizacji. Uogólniając i upraszczając złożoność współczesnego świata uznaje się, iż globalizacja powoduje marginalizację większości państw zaliczanych do Południa, które łączy przeszłość kolonialna i zacofanie gospodarcze. Asymetryczność procesów globalizacji i możliwości korzystania z nich ilustruje globalny obieg kapitału w postaci inwestycji bezpośrednich, gdyż zdecydowana większość z nich trafia do regionów najwyżej rozwiniętych, a nie tych najbardziej potrzebujących wsparcia, w celu podniesienia szans rozwojowych203. Nierównomierny rozwój społeczno-gospodarczy świata i związane z tym problemy, takie jak ubóstwo, bezrobocie, niesprawiedliwość społeczna, degradacja środowiska naturalnego, przeludnienie, epidemie i choroby cywilizacyjne a w tym zwłaszcza problem rozprzestrzeniania się AIDS, zorganizowana przestępczość i terroryzm, a także korupcja polityczna, brutalność policji i tortury, dotykają przede wszystkim krajów Południa, które ze względu na brak rozwoju gospodarczego i słabość instytucji państwowych nie są w stanie sprostać stojącym przed nimi wyzwaniom. Jak się uznaje, słabe lub niewywiązujące się ze swych funkcji państwa stanowią źródło wielu najbardziej dotkliwych problemów współczesnego świata – począwszy od biedy, przez AIDS i narkotyki, po terroryzm204.

Świat na przełomie tysiącleci wkroczył w nową fazę swojego rozwoju i realizuje się model, w którym geoekonomia i geofinanse odgrywają kluczową rolę jako najważniejszy element rozwoju świata i porządku międzynarodowego. Dlatego też według niektórych analityków środowiska międzynarodowego geoekonomia wysuwa się na pierwsze

202 A. Heywood, Politologia, Warszawa 2006, s.176, A. Giddens, Socjologia, Warszawa 2004., s. 59-64, 91-96. 203 M. Pietraś, Procesy globalizacji, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin, 2006, s. 589. 204 F. Fukuyama, Budowanie państwa, Poznań 2005, s. 9.

miejsce wśród wszystkich innych czynników zmienności środowiska międzynarodowego, a tym samym jest kluczem do zrozumienia współczesnego świata. Ze wyglądu na dominującą rolę gospodarki we współczesnym świecie istnieje konieczność przejścia na geoekonomiczny model opisania zróżnicowania przestrzennego współczesnego świata. Klasyczne, czy też neoklasyczne koncepcje geopolityczne zakładały, iż przestrzenny i czasowy opis zjawisk i procesów ekonomicznych, choć dostarcza wielu istotnych informacji, nie jest wystarczający dla potrzeb analizy geopolitycznej i geoekonomia, czy raczej geografia gospodarcza, była traktowana raczej jako dyscyplina pomocnicza, a nie odgrywająca centralną rolę w geopolityce205 . W postwestfalskim środowisku międzynarodowym czynniki gospodarcze uzyskały tak duże znaczenie, iż geoekonomia (nazywana także „nową geopolityką”) zaczyna zastępować geopolitykę w jej tradycyjnym rozumieniu. Podejście geoekonomiczne powinno zatem stać się priorytetem światowych i narodowych analiz dotyczących strategii rozwoju. Budując teorię badań geoekonomicznych będzie można opracować geoekonomiczny model współczesnego świata, a tym samym wskazać na mechanizmy jego funkcjonowania co umożliwi opracowanie najbardziej racjonalnej strategii działania w środowisku międzynarodowym.

Geoekonomia jest pojęciem złożonym, gdyż jest to koncepcja zgodnie, z którą polityka państwa jest uzależniona od czynników gospodarczych. Jest to także specyficzne podejście badawcze oznaczające interpretację systemu globalnego w kategoriach jego gospodarczych atrybutów. Uważa się, iż geoekonomia stanowi analizę przestrzennej lokalizacji typów gospodarczej działalności człowieka w kontekście globalnym. Oznacza analizę związków między ekonomią a polityką i budowanie związanych z tym strategii geopolitycznych w środowisku międzynarodowym206 . W polskiej literaturze przedmiotu wskazuje się, iż istotą geoekonomii jest analizą potencjału ekonomicznego w przekroju terytorialnym, według państw i regionów, z uwzględnieniem ich naturalnych (przyrodniczych) i demograficzno-społecznych zasobów oraz istniejącego zainwestowania (infrastruktura materialna i techniczna, uzbrojenie). Do najważniejszych zadań geoekonomii na poziomie makro należą: 1) klasyfikacja państw według stopnia rozwoju społeczno-ekonomicznego; 2) ocena integracji i dezintegracji ekonomicznej, 3) analiza problemów zróżnicowania i

205 Por. L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010, s. 198. 206 A. Neklessa, Postsowriemiennyj mir w nowoj systemie koordinat, (w:) Geopolitika, Chrestomatija, pod red. B.A. Isajewa, Sankt-Petersburg 2007, s. 471-472.

nierówności ekonomicznej między państwami207. Geoekonomia stara się: 1) analizować światowy system gospodarczy; 2) szukać związków i zależności pomiędzy gospodarczym poziomem globalnym i narodowym; 3) dostarczać wiedzy o technikach działania w globalnej gospodarce. Cześć badaczy zwraca także uwagę, iż zmiany która zaszły w sferze międzynarodowej wymagają nowej konceptualizacji globalnej przestrzeni. Za współczesną polityczną mapą świata (tradycyjnie wykorzystywaną w badaniach geopolitycznych) kryje się druga, znacznie ważniejsza gospodarcza (geoekonomiczna) mapa świata. Bariery i granice polityczne mają dziś drugorzędne znacznie wobec ekonomicznych. Dlatego też jednym z istotnych elementów geoekonomicznego podejścia do analizy problemów współczesnego świata powinno być opracowanie nowego, geoekonomicznego, atlasu świata. Taki geoekonomiczny atlas świata powinien mieć dwie wersje. Pierwsza z nich stanowiłaby ogólne spojrzenie na świat jako całość i ukazywałaby podział świata na obszaru narodowych i transnarodowych gospodarek. Druga z nich byłaby narodowym atlasem, w kotnym ukazywałoby geoekonomiczną przestrzeń świata z punktu widzenia interesów danego kraju i rozpisano w przestrzeni strategiczne kierunki oddziaływania oraz narodowe cele wyznaczające geoekonomiczny horyzont danego kraju208.

Nawiązując do prac Imannuela Wallersteina uznaje się także, iż podejście geoekonomiczne oznacza analizę przestrzennej lokalizacji typów gospodarczej działalności człowieka, w kontekście globalnym i związany z tym fenomen nowego podziału pracy w światowym systemie gospodarczym. Geoekonomia oznacza także analizę związków między ekonomią a polityką i budowaniem związanych z tym strategii geopolitycznych w środowisku międzynarodowym. Ponadto ważną rolą współczesnej geoekonomiki jest próba pokazania współczesnej mapy świata nie z punktu widzenia podziału przestrzeni politycznej na państwa narodowe ale z punktu widzenia podziału na rywalizujące ze sobą regionalne bieguny geoekonomiczne, czyli rywalizujące obszary wewnętrznej ekonomicznej integracji, takie jak np. UE, ASEAN, NAFTA, OPEC, MERCOSUR. Rosyjski geopolityk i ekonomista Ernst Koczetow pisał, iż geoekonomia może udzielić odpowiedzi na wiele pytań geoekonomia bowiem stara się ona: analizować światowy system gospodarczy, szukać związków i zależności pomiędzy poziomem

207 Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce, pod red. M. Baczwarowa i A. Suliborskiego, Warszawa 2002, s. 46-47. 208 E. Koczetow, Globalistika, Moskwa 2002, s. 199-200.

globalnym i narodowym, a także dostarczać wiedzy o technikach działania w globalnej gospodarce209.

Podejście geoekonomiczne, nie rezygnując z takich elementów, jak geografia, historia, politologia, socjologia, kulturoznawstwo, zwraca uwagę na dominującą rolę gospodarki we współczesnym świecie i związaną z tym konieczność przejścia na geoekonomiczny model opisania zróżnicowania przestrzennego współczesnego świata. Współczesna analiza gospodarki w kontekście geopolityki z jednej strony podejmuje tradycyjne, czy też „klasyczne” dla badań geopolitycznych problemy kontroli nad szlakami handlowymi i strategicznymi portami, trasami przesyłowymi, rurociągami i generalnie dostępem do światowych strategicznych surowców, takich jak: ropa naftowa, gaz ziemny, czy też rudy uranu. Z drugiej strony podnosi nowe problemy związane z niekontrolowanymi globalnymi przepływami finansowymi, rewolucją technologiczno – informatyczną, kształtowaniem się tzw. gospodarki opartej na wiedzy i problemach modernizacji210 . Paradygmat geoekonomiczny stara się wyjść poza tradycyjne dla geopolityki rozważania koncentrujące się na aspekcie geograficzno-fizycznym (położenie geograficzne i jego konsekwencje). Jego wartość i znaczenie są związane z faktem, iż powiązany jest on bardzo mocno z dokonującymi się przemianami w funkcjonowaniu środowiska międzynarodowego a tym samym w teorii stosunków międzynarodowych. Tabela nr 5. Różnice pomiędzy geopolityką a geoekonomią

Geopolityka Geoekonomia Ukształtowała się pod koniec XIX w.; Rozwój jej był związany z okresem rywalizacji imperialnej o dominacje w świecie ale jednocześnie z okresem zmierzchu dotychczasowych imperiów; Kształtowała się w czasie kiedy ekspansji kolonialnej i wzrostowi produkcji przemysłowej towarzyszyło odchodzenie od

Ukształtowała się pod koniec XX w.; Rozwój jej jest związany z końcem zimnej wojny i rozpadem dwubiegunowego układy ZSRR-USA; Kształtowała się w okresie globalizacji gospodarczej świata, liberalizacji handlu i odejścia od idei narodowej suwerenności na

209 Ibidem, s. 106. 210 Por. J. Agnew, S. Corbridge, The US trade and budget deficits in global perspective: an essay in geopolitical-economy, “Environment and Planning”, nr 9, 1991, s. 71-90.

zasad wolnego handlu w kierunku protekcjonizmu oraz rozwój ruchów nacjonalistycznych; Stanowiła odzwierciedlenie rywalizacji pomiędzy państwami o dominacje w świecie; Związana z rozwojem gospodarki industrialnej i fordowską ekonomią polityczną; Teoretycy geopolityki byli powiązani w różnorodny sposób z instytucjami politycznymi i militarnymi, np. Halford Mackinder, Karl Haushofer; W badaniach koncentrowała się na problemach dominacji, budowie strategicznych sojuszów w celu zapewnienia bezpieczeństwa narodowego; Wyobraźnia przestrzenna budowana wokół takich pojęć, jak bloki, sojusze, państwo-narodowe, oraz barier jak np. ‘żelazna kurtyna”

rzecz budowy więzi globalnych; Stanowiła odzwierciedlenie rywalizacji o budowę światowych więzi gospodarczych i globalnego systemu, w którym nie ma hegemona, a USA zachowują dominację ale nie w rozumieniu dziewiętnastowiecznej imperialnej kontroli nad koloniami; Związana z deterytorlializacją gospodarek narodowych i przejściem od postfordowskiej ekonomii; Teoretycy geoekonomi związani są instytucjami gospodarczymi i bussinesem, np. Edward Luttwak, Kenichi Ohmae; W badaniach koncentruje się na problemach współzawodnictwa i kooperacji dla podniesienia poziomu rozwoju gospodarczego; Wyobraźnia przestrzenna budowana wokół takich pojęć, jak region, deterytorializacja, globalizacja, czy też „sieć”

Źródło: M. Parke, V. Lawson, Entrepreneurial geographies of global local governance, (w:), A companion to political geography, ed. J. Agnew, K. Mitchell, G. Toal, Nowy Jork 2008, s. 319.

Największą rolę w upowszechnieniu w geopolityce paradygmatu

geoekonomicznego odegrał Immanuel Wallerstein, który zdobył sławę przede wszystkim jako twórca teorii systemu światowego, która stała się jedną z wiodących perspektyw służących do analizy środowiska międzynarodowego. Jego prace wywarły wielki wpływ na myślenie geopolityczne i zapoczątkowały przeniesienie zainteresowań badawczych od klasycznie rozumianej geopolityki ku geoekonomice. Wallerstein, dysponując „wyobraźnią geopolityczną” spojrzał na mapę świata z

zupełnie innej perspektywy i uczynił z różnic i podziałów występujących w strukturze ekonomicznej kapitalistycznej gospodarki-świata podstawowy sposób podziału globalnej przestrzeni, uznając dominującą rolę czynnika gospodarczego. Wallerstein zwrócił uwagę geopolityków, iż za współczesną polityczną mapą świata (tradycyjnie wykorzystywaną w badaniach geopolitycznych) kryje się druga, znacznie ważniejsza, gospodarcza (geoekonomiczna) mapa świata, a bariery i granice polityczne mają dziś drugorzędne znaczenie wobec ekonomicznych. Wprowadzenie przez Wallersteina do geopolityki rozważań ekonomicznych zbiegło się z coraz większą ekonomizacją życia społecznego, w którym sfera gospodarki staje się podstawą dla aktywności ludzkiej i strukturyzacji przestrzeni społecznej (w tym i politycznej) człowieka. Spowodowało to, iż analizy Wallersteina stały się ważnym punktem odniesienia (w tym także krytyki) przy analizach współczesnej rzeczywistości międzynarodowej.

Obok Wallersteina wielkie znaczenie dla upowszechnienia się podejścia geoekonomicznego miały prace innego amerykańskiego uczonego Edwarda Luttwaka, który na początku lat dziewięćdziesiątych jako jeden z pierwszych zaczął upowszechniać termin „geoekonomia” i zwracał uwagę na konieczność przejścia od tradycyjnej geopolityki do geoekonomiki, pisząc, iż równowaga miedzy państwami – niemożliwa już do tworzenia poprzez siłę wojskową – będzie powstawała poprzez stały i rozprzestrzeniony konflikt geoekonomiczny, który przyjmie logikę wojny, ale „gramatykę” zaczerpnie z ekonomii. Konflikt taki będzie się toczył na poziomie światowym pomiędzy tworzącymi się biegunami geoekonomicznymi oraz na poziomie regionalnym (wewnątrz każdego z geoekonomicznych biegunów), gdzie każde państwo będzie starało się zwiększyć swoją konkurencyjność dla uzyskania większego bogactwa i zwiększenia dobrobytu własnych obywateli211. Geoekonomia stanowi nowy sposób rywalizacji między państwami, w którym, jak zwracał uwagę Luttwak, odpowiednikiem siły jest kapitał inwestycyjny; odpowiednikiem udoskonaleń rodzajów broni jest rozwój nowych produktów, a penetracja rynków zastępuje bazy militarne i garnizony stacjonujące za granicą212.

Główną przyczyną zastąpienia pojęcia geopolityki kategorią geoekonomia, byłą zmiana realiów geopolitycznych. Luttwak w swojej pracy zauważał, że podczas zimnej wojny elementem łączącym zarówno 211 E.N. Luttwak, From geopolitics to geo-economics. Logic of conflict, grammar of commerce, “The National Interest”, 1990, s. 17-23. 212 E. Luttwak, Turbokapitalizm. Zwycięzcy i przegrani światowej gospodarki, Wrocław 2000, s. 154.

wewnętrznie, czyli społeczeństwa, jak i zewnętrznie, tj. państwa sojuszników był wspólny wróg niosący zagrożenie militarne. Po rozpadzie bloku wschodniego, gdy zagrożenie wojskowe wygasło, obawy przeniosły się na grunt gospodarczy. Luttwak podkreślał, iż współczesna geoekonomia ma wyjątkowy charakter i nie należy jej porównywać do merkantylizmu XVIII i XIX w, który był zjawiskiem ekonomicznym, ale jego cele były ściśle polityczne, a nawet strategiczne, połączone z działaniami militarnymi. Celem współczesnej geoekonomii, jako nowej formy rywalizacji międzynarodowej, jest nie tyle pogoń za bogactwem jako takim ale przede wszystkim maksymalizacja liczby miejsc pracy wymagających wysokich kwalifikacji w nowoczesnych gałęziach przemysłu i specjalistycznych usługach, a tym samym zdobycie przewagi technologicznej i rynkowej. Z uwagi na wielostronny charakter gospodarczych powiązań w skali całego globu współczesna geoekonomia jest grą, w której uczestnicy wykluczyli działania zbrojne między sobą. Siły zbrojne straciły swoją dominująca pozycję jako zajmowały za czasów merkantylizmu, gdy były dopuszczalnym, a nawet rutynowym pomocnikiem w światowej rywalizacji. W nowej geoekonomicznej grze nie tylko przyczyny, ale i instrumenty rywalizacji muszą mieć charakter ściśle gospodarczy213.

Luttwak podejmując problemy geoekonomii pisał, iż współcześnie następuje przejście od polityki siły (geopolityka) do geoekonomii. Tradycyjna polityka siły wykorzystywała takie środki, jak: siła militarna, dyplomacja, propaganda, nowe rodzaje broni. Celem polityki siły były bezpieczeństwo terytorialne, ekspansja, wpływ na inne państwa, prestiż. Polityka siły była główną metodą działania w środowisku międzynarodowym, obecnie natomiast ogranicza się do zacofanych obszarów, pozostających na peryferiach systemu światowego. Na głównej arenie podstawową metodą działania jest geoekonomia, wykorzystująca dwa rodzaje środków: 1) ze strony prywatnych podmiotów wspieranych lub kierowanych przez państwo: badania i rozwój w dziedzinach obarczonych dużym ryzykiem, inwestycje służące penetracji rynku, nadmierne inwestycje produkcyjne w celu zdobycia rynku; 2) ze strony państwa: cła i kontyngenty będące odpowiednikiem dawnych granic obronnych, regulacyjne i ukryte bariery importu, dofinansowywania eksportu, krajowe programy rozwoju technologii, wywiad ekonomiczny i technologiczny. Celem geoekonomii jest zdobycie (lub obrona) ważnej pozycji w „strategicznych” gałęziach przemysłu o dużej wartości dodanej (telekomunikacja, informatyka,

213 Ibidem, s. 168.

biotechnologia, lotnictwo i wyprawy kosmiczne, nowoczesne komponenty dla przemysłu motoryzacyjnego). Zwycięzcy pełnią funkcje finansowe, kreatywne i zarządcze wysokiego szczebla oraz kontrolne. Przegrani mogą się zadowolić linią montażową214

Geoekonomia bardzo szybko stała się dominującym sposobem opisywania i analizy globalnej przestrzeni w geopolitycznym dyskursie. Powszechnie przyjęto, iż strategiczny krajobraz środowiska międzynarodowego w XXI w. będzie konstruowany przez ekonomiczną i polityczną siłę państwa. Podejście ekonomiczne (geo-economics, political economy approach) zaczęło w coraz większym stopniu zastępować tradycyjną geopolitykę. Zwrócono uwagę na zmiany, które zaszły w pozimnowojennym środowisku międzynarodowym, które powodują, iż mamy do czynienia z przejściem do klasycznych badań geopolitycznych do analiz geoekonomicznych. Geoekonomię uznano za najważniejszy element budowy strategii międzynarodowych aktorów, a zwolennicy tego podejścia wskazują, iż najskuteczniejszym środkiem realizacji interesów w środowisku międzynarodowym są środki ekonomiczne.

Poszukując pewnego ładu środowiska międzynarodowego można stosować różne podejścia teoretyczne ale coraz popularniejsze jest wykorzystanie podejścia geoekonomicznego, które zakłada, iż w postwestfalskim środowisku międzynarodowym nastąpiła ekonomizacja życia społecznego i politycznego. W wielobiegunowym/policentrycznym świecie nasiliła się regionalna rywalizacja pomiędzy Europą, Azją i Afryką, przy czym o dominację w świecie konkurują już nie państwa, ale regionalne ugrupowania gospodarczo-polityczne i kształtuje się świat rywalizujących bloków handlowych215. Przyjmuje się niekiedy, iż we współczesnym świecie występują trzy centra ekonomicznej integracji regionalnej: Europa z główną rolą Unii Europejskiej, Ameryka z główną rolą USA i struktur NAFTA, oraz region Azji i Pacyfiku z dominującą rolą Japonii lub Chin ze strukturami APEC. Dynamika stosunków międzynarodowych będzie wyznaczana przez gospodarcze relacje pomiędzy „triadą” EU, NAFTA i azjatycki „Jen-blok”216. Niezależnie do 214 Ibidem, s. 160-161. 215 E. Luttwak, op. cit., s. 171-180. 216 Por. Sum N., Rethinking globalization: rearticulating the spatial scale and temporal horizons of trans-border spaces, (w:) Globalisation and the Asia-Pacific: Contested Territories, ed. K. Olds, Nowy Jork 1999, s. 129-145, Jesop B., The governance of complexity and the complexity of governance preliminary remarks on some problems and limits of economic guidance, (w:) N. Jewson, S. Macgregor, ed. Transformating cities: contested governance and new spatial divisions, Nowy Jork 1997, s. 28-41, E. Luttwak, Turbokapitalizm…, s. 178.

faktu, iż taki obraz stanowi duże uproszczenie, dostrzec można, iż u podstaw współczesnego policentryzmu środowiska międzynarodowego leży przede wszystkim nowy podział świata na rywalizujące obszary wewnętrznej ekonomicznej integracji. Zachodzi proces „nowej regionalizacji” świata i postępuje proces formowania się makroregionalnych przestrzeni geoekonomicznych, a impulsem do pogłębionej współpracy politycznej i integracji są przede wszystkim potrzeby gospodarcze. Regiony geoekonomiczne są wielkimi obszarami obejmującymi państwa mające wspólne interesy i cele ekonomiczne, które przekładają się na ukształtowanie się wspólnych interesów wojskowo-politycznych. O ile świat zimnowojenny składał się z bloków militarno-politycznych o tyle współczesna przestrzeń globalna zdominowana jest przez sojusze kulturowo – gospodarcze. Z uwagi na rolę ekonomii we współczesnym świecie wewnątrz rywalizujących ze sobą biegunów ekonomiczno – politycznej integracji, takich jak np. UE, ASEAN, NAFTA, OPEC, MERCOSUR, pojawia się swoisty „ekonomiczny nacjonalizm”, napędzający rywalizację międzynarodową. Interesy ekonomiczne i konieczność utrzymania tempa rozwoju nie tylko prowadzą do konfliktów ale wymuszają także współdziałanie, podejmowanie rozmów, ustępstwa a także mniej lub bardziej szeroką współpracę.

Na obecnym etapie rozwoju przestrzeń geoekonomiczna jest elementem dominującym nad wszystkimi pozostałymi. Potrzeby geoekonomiczne podporządkowują sobie geopolitykę i geostrategię. Logika funkcjonowania społeczeństwa ponowoczesnego z jego ekonomizacją aktywności ludzkiej i mentalnością konsumpcyjną powodują, iż geoekonomia coraz częściej zastępuje geopolitykę i przyjmuje się, iż budując teorię badań geopolitycznych, należy zbudować geoekonomiczny model współczesnego świata a tym samym wskazać na mechanizmy jego funkcjonowania, których zrozumienie pozwoli politykom opracować najbardziej racjonalną strategię działania w środowisku międzynarodowym. Ekonomizacja życia społeczno-politycznego, gospodarcza globalizacja świata oraz kształtowanie się obszarów ekonomicznej integracji stanowią wyzwania dla współczesnej geopolityki. Aby mogła ona być współcześnie użytecznym narzędziem analiz międzynarodowych należy ją zmodernizować i dostosować do realiów współczesnego środowiska międzynarodowego. W budowaniu ponowoczesnej, czy też „nowej geopolityki” należy przede wszystkim zwrócić uwagę na czynniki ekonomiczne i dominację we współczesnym świecie konfliktów o charakterze ekonomicznym oraz uwzględnić fakt, iż zderzenie interesów pomiędzy aktorami geopolitycznymi ma obecnie

podłoże przede wszystkim ekonomiczne. W szczególności we współczesnych analizach geopolitycznych baczną uwagę należy zwrócić na ekonomizację sfery polityki i jej kluczowe atrybuty: 1) gospodarka nie może już rozwijać się w zamkniętych narodowych granicach; 2) na całym świecie narodowe procesy gospodarcze są uzależnione od światowych cykli ekonomicznego rozwoju i gospodarka nie funkcjonuje w ramach politycznych i ekonomicznych granic ale w systemie transnarodowych powiązań; 3) w obliczu procesów globalizacji ekonomicznej, w której wyjątkowy status osiągnęły ponadnarodowe geoekonomiczne procesy i przepływy finansowo-kredytowe musi ulec transformacji rola państwa, które powinno przekazać cześć swoich uprawnień transnarodowym podmiotom i instytucjom gospodarczym; 4) nastąpiło przeorientowanie narodowego systemu zewnętrznych związków gospodarczych z uwzględnieniem nowej instytucjonalnej formy międzynarodowych stosunków gospodarczych; 5) aktywność polityczno-ekonomiczna przebiega nie na światowym rynku ale na nowym geoekonomicznych atlasie świata217.

Kształtowanie się charakterystycznej dla globalizacji transnarodowej gospodarki zmienia charakter aktywności międzynarodowej. W „geoekonomicznym” świecie wszystkie podmioty geopolityczne są częścią światowej gospodarczej wspólnoty i podlegają jej wpływom. Podstawowym podmiotem relacji międzynarodowych i geopolitycznych stają się korporacje międzynarodowe, a także międzynarodowe instytucje finansowe, takie jak MFW, czy też Bank Światowy, które są ważnym elementem oddziaływania międzynarodowego i umożliwiają osiąganie celów geoekonomicznych, a pośrednio także i geopolitycznych. Dlatego też wszelkie długoterminowe strategie działania powinny brać pod uwagę centralny aspekt stosunków międzynarodowych – geoekonomię. W XXI w. wszystkie pozostałe sfery życia międzynarodowego (sfera polityczna, społeczna, militarno-strategiczna, etniczno-narodowa, kulturowa, ekologiczna, informacyjna itp.) podlegające globalizacji są w dużym stopniu określone przez geoekonomię i charakterystyczne trendy rozwojowe wpływające na jakość współczesnego ładu geoekonomicznego. Trendy te to: 1) wyraźny wzrost znaczenia kapitału finansowego przy jednoczesnym ograniczeniu znaczenia produkcji przemysłowej – nieprzerwane przepływy kapitału finansowego w skali całego globu integrują gospodarki narodowe, a wartość transakcji w sferze walutowo-pieniężnej przewyższa kilkanaście razy wartość realnych obrotów gospodarczych; 2) wiedza staje się

217 E. Koczetow, op. cit., s. 95-96.

głównym zasobem i towarem w postindustrialnej gospodarce – dostęp do wiedzy i umiejętności (know-how) oraz produkcja wykwalifikowanej siły roboczej stały się priorytetem w polityce ekonomicznej; 3) technologia i jej rozprzestrzenianie się uległy transnacjonalizacji – zarządzanie technologią stało się głównym elementem rozwoju gospodarczego; 4) wzrost wartości i znaczenie globalnych oligopoli – wydajne i przynoszące zyski transnarodowe korporacje zdominowały produkcję i marketing we wszystkich sferach gospodarki; 5) wzrastająca rola globalnych instytucji, które odgrywają kluczową rolę w regulowaniu światowej gospodarki, m.in., G-8, G-20, UE, MFW, WTO218.

Większość współczesnych geopolityków i geostrategów docenia ten aspekt relacji międzynarodowych i poświęca znaczną uwagę problemom ekonomicznego rozwoju kraju, czy też określonego regionu integracji polityczno-ekonomicznej. Ku myśleniu geoekonomicznemu skłania się duża część elit politycznych i działaczy państwowych. Ponowoczesna geopolityka stała się zatem w dużym stopniu geoekonomiązmieniając swoje priorytety badawcze zgodnie z kierunkiem współczesnych przemian cywilizacyjnych. W klasycznie rozumianej geopolityce geoekonomia, czy też raczej geografia gospodarcza, stanowiła dyscyplinę pomocniczą ale wraz z przekształceniami środowiska międzynarodowego zaczęła stopniowo przekształcać się w dużo bardziej złożoną i różnorodną formę analizy, jaką stanowi geoekonomia, stając się centralnym elementem analiz geopolitycznych. Większość geopolityków jest dziś zgodna, iż państwo nie jest już jedynym wpływowym podmiotem geopolitycznym. Szczególnie zaś rosnąca aktywność podmiotów gospodarczych – korporacji międzynarodowych, wpływa na charakter relacji międzynarodowych. W wyniku polityki deregulacji gospodarek, zapoczątkowanej w latach osiemdziesiątych przez administrację amerykańskiego prezydenta Rolanda Reagana i brytyjską premier Margaret Thatcher, oraz w rezultacie procesów globalizacji współczesne państwo musi operować w systemie gospodarki światowej gdzie nie tylko przepływy kapitału, towarów i finansów nie respektują granic państwowych ale także korporacje gospodarcze operują w wielu krajach i regionach, koordynując swoją politykę w skali całego globu. Analizy geopolityczne muszą podjąć problematykę relacji pomiędzy światową gospodarką a systemem państw narodowych.

Duża cześć współczesnych badaczy przyjmuje, że ze względu na charakter współczesnych stosunków międzynarodowych

218 W.E. Murray, Geographies of globalization, Londyn-Nowy Jork 2006, s. 105.

najużyteczniejszym podejściem do badania geopolitycznych problemów współczesnego świata staje się podejście geoekonomiczne. Zwraca się uwagę, iż coraz większe znaczenie problemów ekonomicznych dla sfery stosunków międzynarodowych powoduje, że mamy do czynienie z nadejściem ery realizmu gospodarczego na wzór realizmu politycznego. Rosyjski geopolityk Konstanty Sorokin pisał, że procesy ekonomiczne zawsze stanowiły ważny element światowej polityki ale we wcześniejszych okresach można było od nich abstrahować przyznając prywat tematyce wojenno-strategicznej czy też ideologicznej. Natomiast współcześnie nie można dokonać analizy przestrzeni międzynarodowej bez uwzględnienia aspektów gospodarczych. Polityka gospodarcza stanowi dzisiaj główny środek stabilizacji systemów politycznych, zapewnienia im suwerenności oraz bezpieczeństwa, a to powoduje, iż tematyka geoekonomiczna stanowi dziś sedno geopolityki219 .

219 K. Sorokin, Geopolitika sowriemiennosti i geostrategija Rossii, Moskwa 1996, s. 17-18.

ROZDZIAŁ VI SOFT-POWER I INFOSFERA

Zmiany, które zaszły we współczesnym środowisku

międzynarodowym związane z odejściem od zimnowojennej konfrontacji, wzrostem współzależności w skali całego globu i rozwojem technik informatycznych spowodowały, iż coraz większą rolę i znaczenie w rywalizacji międzynarodowej, pozyskiwaniu sojuszników i urzeczywistnianiu celów polityki zagranicznej przypisuje się zasobom intelektualnym, informacji, możliwości komunikowania się, poziomowi życia i wykształcenia społeczeństwa, zasobom naukowo-technologicznym, a także koncentracji kapitału finansowego. Uważa się, iż siła militarna traci stopniowo na znaczeniu i nie odgrywa już dominującej roli w zapewnieniu bezpieczeństwa państwa ustępując stopniowo na rzecz czynników ekonomicznych, naukowo-technicznych i kulturowych.

Szczególne znacznie przypisuję się zwłaszcza czynnikowi kulturowemu. Uznaje się coraz powszechniej, iż na obecnym etapie rozwoju stosunków międzynarodowych pozycję państwa w strukturze powiązań globalnych coraz częściej wyznacza nie siła militarna (hard-power) ale atrakcyjność kulturowa i ideologiczna (soft-power). Czynniki kulturowe we współczesnym świecie stanowią niezwykle silny element oddziaływania na środowisko zewnętrzne, często decydując o atrakcyjności i sile danego państwa. Atrakcyjność kulturowa, stanowiąc swoiste soft-power, oznacza zdolność danego kraju do pozyskiwania sojuszników i legitymizowania swojej polityki zagranicznej dzięki atrakcyjności kultury, ideałów politycznych i polityki220 . Jak się podkreśla, status danego mocarstwa w określonym regionie świata jest związany z wartością systemu kulturowego, który ono uosabia i propaguje w swoim otoczeniu221. Soft-power wyznacza więc w sensie obiektywnym siłę danego podmiotu geopolitycznego niezależnie od jego charakteru (państwa, ruchu-społecznego, organizacji międzynarodowej itp.), gdyż w dużym stopniu wpływa na oddziaływanie danego podmiotu w sferze międzynarodowej. Coraz częściej współcześni autorzy analizujący strukturę międzynarodową zwracają uwagę, iż amerykańska

220 J.S. Nye, Soft-power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 25, 77-88. 221 A.S. Panarin, Położenie geopolityczne Rosji: alternatywne scenariusze u progu XXI w., (w:) Historia i geopolityka. Rosja na progu XXI stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 49.

pozimnowojenna hegemonia utrzymuje się bardziej dzięki kulturowym formom autorytetu niż siłowej władzy państwa. Zbigniew Brzeziński analizując pozycję USA w świcie i źródła jej dominacji zwracał uwagę, że tak jak Rzym eksportował praw, Anglia demokrację parlamentarną, Francja kulturę i republikański nacjonalizm, tak dziś przyszedł czas na Stany Zjednoczone, które są centrum, z którego płynie techno-naukowa innowacja i kultura masowa, produkt modelu wysokiej konsumpcji. Stany Zjednoczone zaoferowały światu nie tylko model działania zaprojektowany dla biznesmenów i kręgów naukowych, lecz także po prostu, sposób życia. Rewolucja techno-naukowa w USA stała się wzorem do naśladowania. W sposób nieunikniony, mniej zaawansowane kraje łączyły się z centrum innowacji i myślały, jak je naśladować przez zapożyczanie jego technik, metod i praktyk organizacyjnych 222 . Brzeziński zwracał jednocześnie uwagę na fundamentalne zmiany zachodzące w przestrzeni międzynarodowej a związane z rozwojem technik telekomunikacyjnych. Jak pisał w latach siedemdziesiątych późniejszy doradca prezydenta Cartera USA będąc głównym propagatorem technoelektronicznej poszło dalej niż ktokolwiek inny w budowaniu „tkanki światowej informacji”. Spowodowało to pojawienie się nowych możliwości oddziaływania międzynarodowego. Funkcjonowanie „technoelektronicznej reki” zmusza do ponownego zdefiniowania stosunków między USA a resztą świata, gdyż jak zwracał uwagę Brzeziński terminy takie jak „imperializm” i pax americana nie mogły już stanowić wyjaśnienia dla nowych, złożonych, „intymnych i porowatych” stosunków i wpływu, który był „prawie niewidzialny”. Granice ekonomiczne i kulturalne społeczeństwa amerykańskiego stały się coraz trudniejsze do sprecyzowania, a USA stały się „pierwszym globalnym społeczeństwem” w historii.

Nawiązując do rozważań Brzezińskiego amerykański uczony Joseph Nye rozpropagował pod koniec lat osiemdziesiątych koncepcję soft-power. W pracy Bound to lead: the changing nature of American power analizował on tezę o stopniowej erozji siły oddziaływania USA w świecie zwracając uwagę na konieczność odejścia od konwencjonalnych sposobów pojmowania amerykańskiej potęgi i nowego spojrzenia na możliwości aktywności USA w świecie. Analizując amerykańską potęgę militarną i gospodarczą zwrócił uwagę, iż w tradycyjnych analizach amerykańskiej potęgi pomijano zdolność USA do przyciągania innych podmiotów stosunków międzynarodowych, i tym samym zwiększania

222 Z. Brzeziński, Beetwen two ages: America’s role in the Technetronic Era, Westport 1970, s. 31-32.

prawdopodobieństwa, iż będą one działały zgodnie z amerykańskimi oczekiwaniami i interesami. Tę zdolność Nye określił jako soft-power i definiował ją jako zdolność do otrzymania tego, co się chce, raczej dzięki atrakcyjności kultury danego kraju i jego ideałów politycznych, ,niż za pomocą przymusu lub zapłaty223.

Nye pisząc o amerykańskiej soft-power przyjął definicję władzy jako możliwość wpływania na zachowania innych. Wśród trzech sposobów wpływania na inne podmioty: przymus, perswazja i przyciąganie-urok-atrakcyjność, używał on pojęcia soft-power w tym trzecim rozumieniu. Zwracał uwagę, iż soft-power danego kraju budowane jest na trzech podstawowych elementach: na jego kulturze (jej atrakcyjności dla innych), na politycznych wartościach (pod warunkiem, iż są one respektowane zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i zewnętrznych) oraz na jego polityce zagranicznej (wtedy kiedy jest ona postrzegana jako uprawniona i posiadające moralne podstawy)224 . Kombinacja tych trzech elementów decyduje o zdolności państwa do narzucania swojej woli innym podmiotom nie w drodze przymusu i perswazji ale przyciągania. Zgodnie z tezą Josepha Nye, najważniejszą drogą i najlepszym sposobem uzyskania wsparcia międzynarodowego dla swojej aktywności jest posiadanie politycznych oraz kulturowych wartości powszechnie uznawanych za atrakcyjne i pożądane, a także prowadzenie polityki zagranicznej, która będzie postrzegana jako słuszna i co więcej, posiadającą legitymizację moralną. Nye w swoich pracach podkreślał, iż w wieku informacji zdolność państwa do pozyskania „serc i umysłów” zarówno swoich obywateli, jak i międzynarodowej opinii publicznej stanowi kluczowy zasób wykorzystywany w celu urzeczywistnienia swojej dominacji w środowisku międzynarodowym225. To właśnie prace Josepha Nye zwróciły uwagę współczesnych badaczy stosunków międzynawowych na znaczenie „potęgi kulturowej” jako alternatywnego wobec siły wojskowej i ekonomicznej środka urzeczywistniania swojej dominacji w świecie i osiągania założonych celów polityki zagranicznej. Od czasu kiedy Nye opublikował w 2004 r. książkę Soft Power: the means to sukces in world politics (wyd. pol. Soft-power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej) nastąpił ogromny

223 Por. J.S. Nye, Soft-power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007, s. 25. 224 Por. J.S. Nye, Foreword, (w:) Soft-power superpowers: cultural and national assets of Japan ant the United States, ed. Y. Watanabe, D. McConnell, Nowy Jork, 2008, s. IX-XIV. 225 J.S. Nye, The changing nature of world power, „Political Science Quarterly”, vol. 105, nr 2, 1990, s. 177-192.

wzrost liczby rozmaitych publikacji poświęconych zagadnieniu „miękkiej siły” i jej rosnącemu znaczeniu w relacjach międzynarodowych. Wskazuje się, iż w postzimnowojennym świecie, zdominowanym przez środki masowego przekazu, kulturowa i ideologiczna dominacja w coraz większym stopniu zastępuje czynnik militarny jako podstawowy element dominacji w środowisku międzynarodowym przynoszący lepsze efekty i dalej sięgające wpływy.

Jak wskazywał sam Nye koncepcja soft-power nie jest ideą nową, gdyż już w chińskiej starożytnej filozofii dostrzegano, iż najlepiej jest wygrywać unikając walki. Sam twórca koncepcji soft-power pisał, iż stworzył , ją na podstawie tego, co dwaj amerykańscy politolodzy Peter Bachrach i Morton Baratz nazywali „drugim wymiarem władzy”. Wskazywali oni na fakt, iż władza jest sprawowana nie tylko w sytuacji otwartego konfliktu, ale także wówczas, gdy podejmuje się działania, aby nie dopuścić do artykulacji alternatywnych postaw i pojawienia się otwartego konfliktu. Pisali oni, iż stosunek władzy zachodzi wtedy, gdy A bierze udział w podejmowaniu decyzji dotyczących B. Zachodzi on jednak również wtedy, gdy A podejmuje starania, by stworzyć lub wzmocnić wartości społeczne i polityczne oraz procedury instytucjonalne, ograniczające prowadzoną w procesie politycznym debatę publiczną tylko do tych kwestii, które są względnie nieszkodliwe dla A226. Jednakże koncepcja soft-power bliższa jest temu, co inny badacz Steven Lukes nazywał „trzecim wymiarem władzy” i określał jako możliwość niedopuszczenia do uświadomienia, a tym samym otwartego wyrażenia obiektywnych interesów. Istotą soft-power jest zdolność do kształtowania preferencji innych uczestników gry międzynarodowej. Jest to zatem władza „ideologiczna”, która pozwala wpływać na to, jak ludzie myślą i czego żądają. Steven Lukes, który w swoich analizach fenomenu władzy zwrócił szczególną uwagę na ten aspekt, uważając go za najbardziej znaczący, był zdania, że władza może działać poprzez zapobieganie pojawieniu się samych różnic i sprzeczności interesów, a czyni to utrzymując poddanych w fałszywym przekonaniu o tym, gdzie leżą ich prawdziwe interesy. Pisał, iż „A może sprawować władzę nad B, zmuszając go do tego, by zrobił to co, czego nie chce, ale może

226 Por. P. Bachrach, M. Baratz, Two faces of power, „The American Political Science Review”, vol. 56, nr 4, 1962, s. 947-952. P. Bachrach, M. Baratz, Decisions and nondecisions: an analytical framework, „The American Political Science Review”, vol. 57, nr 3, 1963, s. 632-642.

sprawować nad nim władzę, wpływając na jego pragnienia, przez ich kształtowanie lub określanie”227.

Idea soft-power jest także nawiązaniem do idei „hegemonii ideologicznej” autorstwa włoskiego myśliciela politycznego Antonio Gramsciego oraz do koncepcji „przemocy symbolicznej” francuskiego socjologa Pierra Bourdieu. Antonio Gramsci, analizując wzajemne związki pomiędzy siłą i autorytetem, kładł nacisk na „miękkie” formy panowania i szczególną rolę ideologii w procesie stabilizacji ustroju politycznego i uzyskiwania dla niego legitymizacji. Uważał, iż ani ograniczenia ekonomiczne, ani siła polityczna oraz autorytatywne kierowanie nie są kluczowe dla władzy klasy panującej, gdyż panowanie to gwarantowane jest w sposób najpewniejszy wówczas, gdy reprezentacje kulturowe ograniczają zakres możliwości, które ludzie mogą wziąć pod uwagę i wiodą ich ku przyzwoleniu na własne podporządkowanie228. Uważał, iż stosunek między elementem siły i autorytetu jest określony w tym sensie, że państwo w tym większym stopniu stosować musi siłę, im słabszy jest jego autorytet. Idealna hegemonia polityczna – pełna aprobata państwa – powodowałaby możliwość zupełnej rezygnacji ze stosowania siły. I odwrotnie: całkowity rozpad autorytetu państwa, a więc upadek hegemonii politycznej, musiałby prowadzić do tego, że państwo funkcjonowałoby jedynie jako nagi aparat przemocy229 . Zwraca się uwagę przy analizach prac Gramsciego na to iż włoski uczony uważał, że podstawą hegemonii politycznej jest zdominowanie sfery ideologicznej, gdyż to właśnie ideologie dostarczają ludziom praktycznych reguł zachowania i postępowania moralnego. Stanowią one systematyczny zbiór idei, których rolą jest organizowanie i zjednoczenie zróżnicowanych elementów pochodzących ze sfery społecznej w pojedynczy blok, co jest podstawą ukształtowania się powszechnej wizji świata. Zjawisko polegające na tym, iż pewne konkretne sposoby rozumienia świata stają się oczywiste, czy też naturalne, a inne, alternatywne, zaczyna się postrzegać jako bezsensowne lub absurdalne, określa się mianem hegemonii ideologicznej230 . Natomiast Pierre Bourdieu, który spopularyzował pojęcie przemocy symbolicznej, odnosił ten termin do wszelkich procesów wpajania norm i wzorów zachowań kulturowych. Przemoc symboliczna polega na narzuceniu odpowiedniej wizji świata i

227 S. Lukes, Władza w ujęciu radykalnym, (w:) Współczesne teorie socjologiczne, wybór. A. Jasińska – Kania, L.M. Nijakowski, J. Szacki, M. Ziółkowski, Warszawa 2006, s.507. 228 J. Scott, Władza, Warszawa 2006, s. 113. 229 J.J.. Wiatr, Marksizm i polityka, Warszawa 1987, s. 146-147. 230 Ch. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków 2005, s. 472.

opiera się ona na fakcie akceptowania przez ludzi zespołu podstawowych przedrefleksyjnych założeń. Podmioty społeczne przyjmują świat jako zrozumiały sam przez się, to znaczy biorą go takim, jaki on jest, uznając go za naturalny, ponieważ przykładają do niego mapy poznawcze, które same pochodzą ze struktur tego świata231 . Wykorzystując pojęcie przemocy symbolicznej, Bourdieu ujmował ją jako stosunek pomiędzy dwoma biegunami struktury społecznej: grupami dominującymi i zdominowanymi. Jest to stosunek społeczny, w którym przemoc symboliczna polega na narzuceniu własnej wizji świata przez grupę dominującą grupie zdominowanej. Pisał, iż każda władza, której uda się narzucić znaczenia, i to narzucić jako uprawnione, ukrywając układy sił leżące u podstaw jej mocy, to władza o przemocy symbolicznej232.

We współczesnych analizach geopolitycznych problematyka urzeczywistniania globalnej hegemonii za pomocą soft-power jest uznawana za niezwykle wartościową, gdyż współcześnie analizując problem supremacji jednego państwa, bądź niewielkiej grupy państw nad innymi, formalnie niepodległymi, coraz częściej zwraca się uwagę na fakt, że hegemonia opiera się nie na stosowaniu brutalnej siły i przymusu, ale na edukacji i zdobywaniu zgody. W rozważaniach związanych ze środowiskiem międzynarodowym kulturę, wartości i ideologię traktuje się najczęściej jako element niezbędny dla legitymizacji istniejącego porządku międzynarodowego. Nawiązując do tradycji Antonio Gramsciego zwraca się uwagę, iż hegemonia w środowisku międzynarodowym opiera się nie tylko na wykorzystywaniu zasobów materialnych i siły ale także na wytworzonym dominującym kolektywnym obrazie porządku światowego (włączając to system wartości, na którym opiera się istniejący porządek)233 . Dominujące wartości stanowią „duchową podporę” istniejącego porządku, gdyż ład polityczny budowany jest przede wszystkim dzięki konsensusowi co do dominujących wartości. Dwaj uczeni John Agnew i Stuart Corbridge podejmując w pracy Mastering space: hegemony, terytoriality and international political economy, (Londyn 1995) problem określenia na nowo pól badawczych dla geopolityki w epoce pozimnowojennej uznali, iż dla analizy środowiska międzynarodowego i problemów relacji między podmiotami stosunków międzynarodowych konieczne jest wykorzystanie koncepcji hegemonii w ujęciu Gramsciego, gdyż dzięki temu można

231 Por. P. Bourdieu, L. Wacquant, Zaproszenie do socjologii refleksyjnej, Warszawa 2001, s. 162. 232 P. Bourdieu, C. Padderon, Reprodukcja, Warszawa 2006, s. 73. 233 Por. Cox R.W., Social forces, states and world orders: beyond international relations theory, “Millenium Journal of International Studies”, t. 10, nr 2, 1981, s. 139.

uwypuklić rolę praktyk kulturowych i ideologii w kształtowaniu się relacji międzynarodowych. Definiowali oni hegemonię jako kompleks praktyk kulturowych i reprezentacji związanych z partykularnym porządkiem geopolitycznym. Zwracali także uwagę, iż w środowisku międzynarodowym zawsze istnieje hegemonia (rozumiana jako praktyka kulturowa), chociaż nie zawsze musi istnieć hegemon (rozumiany jako konkretne państwo)234. Według nich problem geopolitycznej hegemonii międzynarodowej dotyczy przede wszystkim zagadnień związanych ze sposobem narzucania reguł i zasad obowiązujących w środowisku międzynarodowym, zdobywania dla nich legitymizacji, a także pytania o procesy zachodzące w środowisku międzynarodowym w wyniku kryzysu legitymizacji dotychczasowych reguł. Dotyczy także zagadnienia sposobów uzyskiwania przez dominujące mocarstwa legitymizacji dla swoich budzących sprzeciw działań w środowisku międzynarodowym.

Istotną rolę w dyskusjach wokół soft-power i hegemonii ideologicznej odgrywa pytanie o sposoby urzeczywistnienia swojej dominacji w świecie za pomocą „miękkiej siły”, czyli zrozumienie, w jaki sposób i za pomocą jakich instrumentów odbywa się współczesna rywalizacja o dominację międzynarodową. Uważa się, iż we współczesnym świecie najistotniejszym elementem służącym urzeczywistnieniu władzy, czyli podporządkowaniu innych swoim decyzjom, jest opanowanie sfery symbolicznej, dzięki czemu można wpływać na to, jak ludzie myślą i czego żądają. Poprzez zdominowanie sfery symbolicznej można narzucić własny, partykularny sposób widzenia świata a tym samym sprawować władzę poprzez kształtowanie naszej wiedzy o otaczającym nas świecie zgodnie ze swoimi intencjami i wyobrażeniami, wpływając tym samym na podejmowane działania. Jak zwracał uwagę Roman Kuźniar we wstępie do opublikowanej w Polsce pracy Josepha Nye, Soft-power. Jak odnieść sukces w polityce światowej, w epoce informacji polityka będzie ostatecznie polegać na tym czyja narracja zwycięży, czyja opowieść, interpretacja, wizja zdobędzie dominującą pozycję235.

We współczesnych analizach środowiska międzynarodowego podkreśla się rosnące znaczenie „siły symbolicznej” i „władzy symbolicznej”, uznając, iż rywalizacja w XXI w. to przede wszystkim ideologiczna konkurencja miedzy państwami, a konflikty we współczesnym świecie mają przede wszystkim podłoże „informacyjne”, 234 J. Agnew, S. Corbridge, Mastering space: hegemony, consciousness and the revolutionary process, Londyn 1995, s. 17 235 R. Kuźniar, Soft power i wielkość Ameryki, (w:) J.S. Nye, Soft-power. Jak osiągnąć…, s. 19.

ich celem zaś jest opanowanie sfery symbolicznej. Zwraca się uwagę, iż jednym z najważniejszych fenomenów współczesności stał się niezwykle szybki rozwój technologii informatyczno-komunikacyjnych. Rozwój sieci telewizyjnych, Internetu i World Wide Web wyprodukował nową ponadnarodową przestrzeń, nazywaną cyberprzestrzenią, czy też infosferą, w której następuje obieg informacji i przekazywanie obrazów, a sposobem na uzyskanie dominacji w świecie jest kontrola nad obiegiem informacji i obrazów poprzez sieci telekomunikacyjne. Analizując strukturę współczesnego ładu międzynarodowego zwraca się uwagę, iż rewolucja informatyczna jest siłą napędową procesów globalizacji zwianych z erozją dotychczasowych granic i barier przestrzennych. Dzięki zastosowaniu technik informacyjnych doszło do zagęszczenia intensyfikacji relacji w skali ponadloklanej. Globalizacja jest związana z procesem ciągłych interakcji kulturowych i wzajemnych penetracji. W rzeczywistości tej charakterystyczne jest istnienie podziału na „centra” i „peryferie”. W relacjach tych ujawnia się jednokierunkowość: centra są ogniskami generacji nowych wartości, postaw i zachowań; peryferie są zwykle odbiorcami wzorów i wartości płynących z centrów; zachowania odwrotne są zjawiskami marginalnymi, ujawniającymi się przede wszystkim w sferze rozrywki i obyczajowści. Powoduje to, iż współczesna homogenizacja kulturowo-cywilizacyjna postrzegana jest jako proces dominacji kultury zachodniej, a zwłaszcza amerykańskiej, w całokształcie życia społeczno-politycznego i gospodarczego. W krajach peryferyjnych powszechna dominacja i narzucanie wzorów kultury krajów cywilizacji zachodniej, jest często postrzegane bardzo negatywnie jako dążenie Zachodu, a w szczególności USA, do upodobnienia do siebie innych krajów i przekształcenia ich struktury, sfery socjalnej, systemu władzy, ideologii i mentalności. Aby przetrwać społeczności niezachodnie muszą przede wszystkim bronić swoich tradycji i wartości przed zewnętrznymi wpływami, a walka o suwerenności i hegemonię odbywa się dziś między centrum a peryferiami w sferze informacji i idei236.

236 Takie podejście do analiz rzeczywistości międzynarodowej szczególnie silnie widoczne jest w publikacjach współczesnych rosyjskich geopolityków, takich jak np. Irina Wasilienko, Igor Panarin, czy też Aleksander Panarin, dla których walka o światową hegemonie odbywa się współcześnie w sferze wartości kulturowych. Według nich walka świata zachodniego z Rosją odbywa się już nie środkami militarnymi ale właśnie kulturowymi. Dlatego też walka o przyszłość Rosji nie odbywa się na zewnątrz (gdyż wrogowie Rosji zdają sobie sprawę, że nie da się jej podporządkować sobie siłą) , ale wewnątrz kraju. Rosjanie aby bronić swojej niezależności i pozycji w świecie muszą przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie o własną tożsamość oraz bronić rosyjskich wartości przed zewnętrznymi wpływami odrzucając założenie o uniwersalności wzorów

W analizach geopolitycznych coraz powszechniej dostrzega się fundamentalne znaczenie warunków technologicznych związanych z rewolucją teleinformatyczną, które wyznaczają nowe możliwości oddziaływania. W kształtującym się ładzie informatycznym głębokim przeobrażeniom ulega życie polityczne. Istotną rolę w dla współczesnych analiz geopolitycznych odegrała także zaproponowana przez Manuela Castellsa charakterystyka społeczeństwa Wieku Informacji. Castells pisał, iż rewolucja technologiczna, skoncentrowana wokół technik informacyjnych, przeobraziła cywilizację ludzką. Przejście „od galaktyki Gutenberga do galaktyki McLuhana” spowodowało, iż ukształtowała się kultura mediów masowych i w rezultacie tego polityka zaczyna być coraz częściej rozgrywana w przestrzeni mediów. Żyjemy w wieku informacji, w którym ludzie wykazują skłonność od kształtowania swoich opinii na podstawie obrazów i dźwięków przetwarzanych przez media, tworzenie obrazów jest zatem zarazem tworzeniem polityki. Kimkolwiek są aktorzy polityczni i jakąkolwiek mają orientację, funkcjonują w grze o władzę dzięki i przez media237. Mimo, że oddziaływanie mass mediów na wybory polityczne jest wysoce zróżnicowane, polityka i politycy, których nie ma w telewizji, w społeczeństwach zaawansowanych nie mają szans na uzyskanie poparcia, ponieważ umysły ludzi są zasadniczo informowane przez media. „Symboliczna władza” mediów oznacza, iż mają one możliwość konstruowania rzeczywistości poprzez przekazywanie informacji i obrazów. Jak pisał Neil Postman, nie postrzegamy rzeczywistości taką jako ona jest, ale przez to, jakimi są nasze języki, a naszymi językami są nasze media. Nasze media są naszymi metaforami, nasze metafory tworzą treść kultury i codziennych doświadczeń238.

Wraz ze zmianami cywilizacyjnymi i kształtowaniem się Wieku Informacji informacja i kulturowe soft-power zaczęły być coraz powszechniej uznawane za zasób, którego rola w rywalizacji pomiędzy państwami o opanowanie geopolitycznej przestrzeni świata coraz bardziej rośnie. Według Alvina Tofflera najpotężniejszymi filarami władzy są: siła, bogactwo oraz wiedza (informacja). Przemoc, ze względu na swoje ograniczone zastosowanie i małą elastyczność, stanowi władzę o niskiej jakości, bogactwo daje władzę średniej jakości, natomiast władza najwyższej jakości pochodzi z wykorzystania i zastosowania wiedzy oraz

Zachodu, które jest jedynie wyrazem „nowego imperializmu” kulturowego., którego celem jest podporządkowanie sobie wszystkich społeczności globu. 237 M. Castells, Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007, s. 473, idem, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 148. 238 N. Postman, Zabawić się na śmierć, Warszawa 2002, s. 34-35.

informacji. Służą one jako czynnik zwielokrotniający siłę i można je wykorzystywać do powiększania dostępnej siły czy bogactwa albo, alternatywnie, do ograniczenia środków potrzebnych do osiągnięcia dowolnego celu. Można się nią posługiwać karząc, nagradzając, przekonując a nawet przekształcając, gdyż wiedza potrafi przekształcić wroga w sojusznika239. Dlatego też we współczesnym świecie, zamiast środków oraz instytucji represji i przemocy, w rywalizacji o prymat w środowisku międzynarodowym wykorzystuje się przede wszystkim informację, wiedzę, instytucje public relations, reklamę, mass media itp.

Informacja zaczęła być postrzegana jako zasób, którego rola w rywalizacji pomiędzy państwami o opanowanie geopolitycznej przestrzeni świata coraz bardziej rośnie, gdyż informacja stała się podstawowym źródłem siły politycznej240. We współczesnym świecie wiedza i informacja należą do podstawowych źródeł kontroli społecznej, można się nimi posługiwać karząc, nagradzając, przekonując i przekształcając a kontrola nad wiedzą jest istotą walki o władzę, jaka w przyszłości będzie rozgrywała się we wszelkich instytucjach, będących dziełem człowieka241 . Ci, którzy zdobywają kontrolę nad zasobami informacyjnymi zyskują przewagę w walce o władzę. Sukces zależy bowiem od dostępu i zdolności do interpretowania informacji w taki sposób, by mobilizować zbiorową energię uczestników. Istotna jest również umiejętność odpowiedniego i wielokierunkowego modelowania przekazu. Biegłe posługiwanie się jawną zawartością komunikatu (fakty, dane, język) pozwala na przesyłanie ukrytych (mniej lub bardziej) implikacji normatywnych. Bez dostępu do informacji aktorzy społeczni tracą możliwość wpływu na poglądy i przekonania innych ludzi i organizacji, bez czego nie jest możliwa akceptacja struktur politycznych242 . W kontekście strukturalnym zwraca się uwagę, iż społeczeństwo w coraz większym stopniu zorganizowane jest w sieci dynamicznej przestrzeni przepływu wiedzy i informacji. Przepływ informacji zorganizowany jest wokół centrów kontroli, potrafiących koordynować i zarządzać nowymi powiązaniami włączającymi się do struktury. Sieć stanowi już nie tylko formę organizacyjną ale także swoisty kapitał społeczny, czy też nową tkankę społeczną, gdyż

239 A. Toffler, Zmiana władzy, Poznań 2003, s. 40. 240 Por. A. Chong, Foreign Policy in global information space: actualizing soft-power, Gordonsville 2007, s. 11-17. 241 A. Toffler, Zmiana władzy, Poznań 2003, s. 39-40, 46. 242 A. Rothert, op. cit., s. 12.

paradygmat technologii informatycznych stanowi materialną podstawę rozprzestrzeniania się sieci na całą strukturę społeczną243.

Zdobywający sobie coraz większą popularność paradygmat informacyjny uznając, iż we współczesnym wysoko stechnicyzowanym społeczeństwie informacyjnym wojna o przestrzeń rozgrywa się w przestrzeni informacyjnej, koncentruje swoją uwagę przede wszystkim na roli mass mediów jako głównego zasobu, który poprzez manipulowanie informacją i kreowanie rzeczywistości zgodnej ze swoimi interesami pozwala na skuteczną realizację swoich celów geopolitycznych. Pojawiło się we współczesnej geopolityce pojęcie information power, które zwraca szczególną uwagę na rolę informacji i technologii informatycznych w budowaniu efektywnych strategii geopolitycznych, co wynika z coraz powszechniejszego przekonania, iż siła militarna i ekonomiczna muszą być we współczesnym świecie uzupełnione przez podjecie próby opanowania sfery symbolicznej, która pozwala na efektywniejsze operowanie tradycyjnymi środkami potęgi geopolitycznej.

Podejmując problem information power zwraca się uwagę na to, iż operuje ona w przestrzeni medialnej odmiennej niż przestrzeń fizyczna. Przyjęto, że należy uzupełnić dotychczasowe wymiary analizy geopolitycznej przez uwzględnienie istnienia infosfery (jako specyficznej formy strategicznej potęgi - strategic power), stanowiącej piąty wymiar analiz geopolitycznych, obok takich tradycyjnych przestrzeni rywalizacji i konfliktów geopolitycznych, jak ląd, morze, powietrze, kosmos. Opisując cechy charakterystyczne dla infosfery podkreśla się, iż ma ona ma charakter eteryczny, ulotny, a to powoduje, iż wymyka się jednoznacznej definicji. Opisuje się ją jako polimorficzną rzeczywistość, w której egzystują i przepływają informacje. Niezależnie od faktu, iż infosfera nie ma charakteru materialnego w takim znaczeniu jak pozostałe cztery wymiary potęgi geopolitycznej, to wymiar informatyczny może zostać zidentyfikowany, gdyż „wojny informacyjne” mimo, iż nie mają charakteru materialnego, przynoszą skutki obiektywizujące się w przestrzeni fizycznej człowieka, np. broń w postaci „złośliwego softwaru” przepływa przez światowe sieci komunikacyjne, wywołując określone skutki, np. zniszczenie baz danych, czy też systemów obronnych, ponadto przekazywane informacje i obrazy wpływają na sposób postrzegania świata (wyobrażenia geopolityczne), a

243 Ibidem, s. 12-13.

tym samym na podejmowane decyzje i w tym sensie infosfera, jako „piąty wymiar” staje się medium strategicznej potęgi244.

Uznaje się obecnie wagę infosfery, która wśród wszystkich obszarów konfliktowych, na których rozgrywa się geopolityczna rywalizacja, zajmuje coraz silniejszą pozycję i posiada coraz większe znaczenie. Współczesne konflikty geopolityczne rozgrywają się również, a może i przede wszystkim, o kontrolę nad infosferą. Kontrolę nad infosferą definiuje się najczęściej jako „możliwość użycia infosfery dla wsparcia celów strategicznych i możliwość niedopuszczenia, aby przeciwnik mógł użyć infosfery w ten sam sposób”, natomiast poprzez pojęcie information power rozumie się po prostu pewną formę potęgi strategicznej, która operuje w lub poprzez infosferę245. Geopolityczne analizy związane z infosferą mają dwojakiego rodzaju charakter. W pierwszym wypadku aspekt informacyjny został zaadaptowany przez geostrategów, którzy zaczęli dostrzegać znaczenie informacji podczas prowadzenia działań zbrojnych. W tym przypadku information power jest traktowane raczej jako uzupełnienie konwencjonalnych sił strategicznych. Wskazuje się przy tym, iż znaczenie i wartość, jaką posiada kontrola nad „piątym wymiarem”, zostały dostrzeżone przez geostrategów przede wszystkim w wyniku pierwszej wojny w Zatoce Perskiej w latach 1990-1991, kiedy to wojska koalicji antyirackiej (głównie była to armia USA, która dowodziła operacją Pustynna Burza) uzyskały globalną dominację nad sferą informacji i były w stanie prowadzić przeciwko Irakowi Saddama Husajna i co więcej wygrać wojnę polityczną i psychologiczną, która była bardzo ważnym elementem działań zbrojnych przeciwko Irakowi. Ponadto wojska amerykańskie doceniając wagę informacji na polu zbrojnym dokonały selektywnych zniszczeń irackiej sieci komunikacyjnej, czyniąc tym samym armię iracką niezdolną do stawienia skutecznego oporu wojskom koalicji. Dobrze uzbrojona armia iracka, która miała za sobą także doświadczenia bojowe wyniesione z wojny w Iranie, okazała się bezbronna w wyniku zniszczenia jej sieci komunikacyjnej246.

Doświadczenia pierwszej wojny w Zatoce Perskiej zwróciły uwagę na wielką wagę „piątego wymiaru” w podejmowanych działaniach strategicznych, służących realizacji własnych interesów geopolitycznych. W związku z tym do języka geostrategii zostały wprowadzone takie

244 D.J. Lonsdale, Information power: strategy, geopolitics and the fifth dimension, (w:) Geopolitics. Geography and strategy, de. C.S. Gray, G. Sloan, Londyn 1999, s. 139. 245 D.J. Lonsdale, Information power: strategy, geopolitics and the fifth dimension, (w:) Geopolitics. Geography and strategy, de. C.S. Gray, G. Sloan, Londyn 1999, s. 143, 144. 246 Ibidem, s. 144.

pojęcia jak, cyberwar, netwar i softwar. M.in. włoski geopolityk generał Carlo Jean pisał, iż cyberwar to taka wojna, w której atak elektroniczny paraliżujący centra nerwowe przeciwnika poprzedza jego pełne zniszczenie. Wróg zostaje unieruchomiony i sparaliżowany. Wówczas może zostać zniszczony systematycznym i głębokim uderzeniem ogniowym. Pojęcie netwar ma dwojakie znaczenie. Po pierwsze odnosi się do zastąpienie struktury hierarchicznej przez organizacje sieciowe oraz do potrzeby zachowania przez nie spójności i jedności, niezależnie od rozśrodkowania i rozproszenia ośrodka decyzyjnego. Z drugiej zaś odnosi się do operacji przeciw nieprzyjacielowi, który nie posiada organizacji wertykalnej, lecz sieciową, takiemu jak na przykład międzynarodowe organizacje terrorystyczne lub przestępcze. Natomiast softwar jest nowoczesną formą wojny psychologicznej, propagandy, informacji i dezinformacji. Posługuje się tworzeniem faktów, skłonnością społeczeństwa do taniej sensacji w poszukiwaniu rzekomych ukrytych motywacji, teorią spiskową oraz współczesnymi technikami rzeczywistości wirtualnej. Softwar może w ten sposób spowodować nie tylko upadek morale przeciwnika, ale podkopać jego system wartości i wpłynąć tak na jego postępowanie, aby zmienić je na korzyść naszych interesów i zamierzeń247.

Drugi rodzaj współczesnych analiz geopolitycznych, poświęconych rosnącej roli informacji i infosfery dla stosunków międzynarodowych, koncentruje się przede wszystkim na „kulturowym” oddziaływaniu informacji i zdolności przekazów teleinformacyjnych do kreowania partykularnego obrazu świata i jest zdecydowanie bliższy idei soft-power. Ten aspekt badań zwraca uwagę na rosnącą rolę masowego przekazywania informacji dla kształtowania się naszych wyobrażeń i sposobu interpretacji otoczenia zewnętrznego. Masowy odbiór przekazów medialnych i uczestniczenie w kulturze popularnej kształtuje nasze wyobrażenia o świecie i o naszym miejscu w nim. Nie bez przyczyny w regionach takich, jak Ameryka Północna czy też Europa, telewizyjne reportaże odgrywają często kluczową rolę w zwiększeniu zainteresowania opinii publicznej wydarzeniami międzynarodowymi. Telewizja, gazety, a także Internet pomagają wyobrazić sobie omawiane miejsca i lokacje geograficzne. Nowoczesne technologie informacyjne, błyskawicznie przenoszące obrazy z miejsca na miejsce pozwalają przetransportować poprzez telewizyjne wiadomości obraz świata do naszych domów. Pozwalają one budować prywatną mapę świata i wyobrażenie o nim, stanowiąc sposób, w jaki definiujemy państwo, naród

247 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 196-197.

i świat. Stanowią element kształtowania naszej wiedzy o otaczającym nas świecie, dostarczając nam swoistej „mapy świata” i tym samym silnie wpływają na podejmowane przez nas działania. Zwraca się uwagę, iż media mają obecnie większy wpływ na politykę niż miało to miejsce w przeszłości, a zatem rośnie ich znaczenie geopolityczne. Wcześniej dostęp do informacji był spowolniony, a tym samym media nie mogły wpływać bezpośrednio na decyzje polityczne i strategiczne. Poza tym dostęp do mediów był wybiórczy, gdyż docierały one do bardziej wykształconej części społeczeństwa. Obecnie w procesie przekazywania informacji dominują sieci telewizyjne, które docierają do ogółu ludności. Nowoczesne mass media odwołują się bardziej do emocji niż rozumu, a nowoczesne techniki tworzenia scenariuszy, efektów i rzeczywistości wirtualnej sprawiają, że propaganda stała się bardziej wiarygodna aniżeli racjonalna prawda, która może zostać ukryta napływem informacji uniemożliwiającym jej syntezę interpretacyjną. Kontrola mediów nabiera obecnie coraz bardziej znaczącej roli dla jakiejkolwiek inicjatywy geopolitycznej, która musi uzyskać stosowny poziom akceptacji, zwłaszcza w państwach demokratycznych, by zostać zrealizowaną248.

Znaczenie wiedzy o roli mass mediów w kształtowaniu wyobrażeń geopolitycznych wynika z faktu, iż transmisja, cyrkulacja i recepcja informacji oraz obrazów nigdy nie są procesem „neutralnym”, co powoduje, iż wielu teoretyków mediów zwraca uwagę, że telewizyjne reportaże (oraz wielkie medialne korporacje, które zdominowały globalny przekaz wiadomości) są częstokroć wykorzystywane do wspomagania agendy polityki zagranicznej wielkich i wpływowych mocarstw, takich jak USA, Francja, Rosja, czy też Wielka Brytania249. Jednym z prekursorów uwzględniania roli mediów i opinii publicznej w ramach geografii politycznej był francuski geograf Yves Lacoste, który uważał, iż wytwarzanie „geopolitycznych wyobrażeń” jest nie tylko funkcją geografii i akademickich monografii ale przede wszystkim środków masowego przekazu, które generują „geograficzne szablony i obrazy”. Geografia jest nie tylko nauczana w szkolnych ławach ale także przekazywana obywatelom za pośrednictwem filmów, gazet, reklam, pocztówek, broszur turystycznych. Przekazy te mogą być różnorodne, nie mniej jednak są uzależnione od tego, co istniejący porządek społeczny chce uznać jako „geograficzne przedstawienia”. Dlatego też Lacoste uważał, iż dla przebiegu współczesnych procesów geopolitycznych duże znaczenie posiadają środki masowej informacji. Społeczeństwo w swojej

248 C. Jean, op. cit., s.159-160. 249 Por. K. Dodds, Global geopolitics. A critical introduction, Londyn 2005, s. 73.

masie nie jest zorientowane na racjonalne, indywidualistyczne podejście do rzeczywistości ale raczej na przyjęcie wytworzonych przez mass media obrazów świata, dlatego też mass media są jednym z najważniejszych czynników geopolitycznych. Nie bez przyczyny inny z francuskich uczonych, filozof Jean Baudrillard, pisał, iż światowa popularność amerykańskiego filmu Czas Apokalipsy pokazuje, iż Amerykanie tylko pozornie przegrali wojnę w Wietnamie, gdyż sukces tego filmu jest zwycięstwem w skali globalnej, a będąc częścią działań zbrojnych w Wietnamie pokazuje, iż sfera symboliczna ma moc równą, a nawet większą, niż potęga samego Pentagonu i wszystkich światowych rządów250. Wskazuje się, iż jednym z ważnych elementów oddziaływania na środowisko międzynarodowe, wykorzystywanym przez rząd USA był przemysł filmowy, za pośrednictwem którego rozpowszechniano obraz świata odpowiadający intencjom administracji rządowej, a mający na celu mobilizację opinii publicznej (zarówno w stosunkach wewnętrznych, jak i zewnętrznych) oraz uzyskanie legitymizacji dla prowadzonej polityki.

Geopolitycy podejmujący problem związków pomiędzy kulturą popularną a sytuacją międzynarodową wskazują, iż w okresie drugiej wojny światowej Hollywood został „wysłany na wojnę” i wyprodukowano wiele filmów, takich jak Days of Glory (1943), North Star (1943) czy też Mission to Moscow (1943), które miały ukazać, iż ZSRR jest wartościowym aliantem nie tak różnym od pozostałych krajów antyhitlerowskiej koalicji. W zmienionej sytuacji geopolitycznej, a w szczególności w pierwszym okresie zimnej wojny, wytwórnie Hollywoodu wyprodukowały filmy, mające wytworzyć poczucie zagrożenie i przestrzegać przed możliwą infiltracją ze strony komunistycznych szpiegów. Były to m.in. Behind the Iron Curtain (1948), I Married a Communist (1949), The Red Menace (1949), Big Jim McClain (1952), czy też My Son John (1953)251. Wskazuje się, iż „geopolityczna” rola Hollywoodu nie tylko nie uległa zmianie, ale wręcz wzrosła wraz z powszechnym dostępem do filmów. Dlatego też w reakcji na ataki terrorystyczne we wrześniu 2001 r. i ogłoszoną przez administrację prezydenta Georgea Busha jr. „wojnę z terroryzmem”, oficjalni przedstawiciele Pentagonu spotykali się z hollywoodzkimi reżyserami i scenarzystami, aby uzyskać wsparcie dla wojny z terroryzmem. Doradcy Białego Domu spotkali się również z władzami

250 J. Baudrillard, Symulakry i symulacja, Warszawa 2005, s. 76-77. 251 M. Power, A. Crampton, Reel geopolitics: cinemato-graphing political space, (w:) Cinema and popular geo-politics, ed.. M. Power, A. Crampton, Londyn 2007, s. 2.

hollywodzkich wytwórni, aby omówić rolę Hollywoodu w przygotowaniu i opracowaniu odpowiedniego ideologicznego przekazu nie tylko dla publiczności amerykańskiej ale dla odbiorców filmowych produkcji na całym świecie. Filmy takie jak Helikopter w ogniu (2001), czy też Za linią wroga (2001), pełne patosu i obrazów patriotyzmu amerykańskich żołnierzy, stanowią sposób na gloryfikowanie amerykańskich operacji wojskowych prowadzonych w imię „wojny z terrorem” czy też „interwencji humanitarnych” i są jednocześnie sposobem na kształtowanie wyobrażeń odnośnie zaangażowania amerykańskich wojsk poza granicami kraju252.

W kształtującym się wieku informacji oddziaływanie poprzez mass media jest bardziej skuteczne niż przymus, przynosi lepsze efekty i dalej sięgające wpływy253, co oznacza, że oddziaływanie za pomocą soft-power przynosi lepsze efekty niż używanie hard-power. Alvin i Heidi Toffler w wydanej w 1993 r. pracy War and Anti-War (wyd. pol. Wojna i antywojna Warszawa 1997), pisali, iż propaganda i wiedza będą odgrywały w XXI wieku rolę niezwykle ważnego czynnika politycznego. Tak więc polityka w dziedzinie mediów pospołu z polityką w sferze komunikacji i kształcenia stanowić będą główne dystrybucyjne komponenty ogólnej strategii opartej na wiedzy, a przewaga w dziedzinie informacji albo przewaga w dziedzinie wiedzy mogą przesądzić o losach wojny254. Zwracali oni uwagę, iż niektóre spośród najpoważniejszych walk przyszłości rozegrają się w dziedzinie mediów, a geoinformacja stanie się instrumentem geopolityki bardziej skutecznym niż geostrategia, czy też geoekonomia, gdyż precyzyjna informacja jest równie ważna jak precyzyjnie wycelowana broń, a nowe media udoskonalają tą precyzję w niespotykanym dotąd stopniu255.

Współczesna geopolityka dużą wagę przywiązuje do roli mediów dla analizy sposobów, w jaki są konstruowane i reprezentowane dominujące wyobrażenia geopolityczne (dominująca „wiedza” geopolityczna). Uznaje się, iż mass media, takie jak telewizja, radio, sieć Internet, filmy, komiksy, a także muzyka, „produkują” geografię światowej polityki i relacji międzynarodowych, przeznaczoną dla publicznej „konsumpcji”. Jeden z twórców geopolityki krytycznej, Gerard Toal, pisał, iż współcześnie geopolityka stała się w dużym stopniu fenomenem „telewizyjnym” a kontrola nad telewizyjnymi przedstawieniami świata pełni kluczową rolę dla sprawowania i 252 Ibidem, s. 1. 253 J.S. Nye, Soft-power. Jak osiągnąć sukces…, s. 25. 254 A. i H. Toffler, Wojna i antywojna, Warszawa 1997, s. 215. 255 Por. Ibidem, s. 241-257.

wykonywania władzy we współczesnym świecie256. Znaczenie mediów polega na tym, iż dostarczają globalnej mapy poznawczej, która pozwala połączyć różnorodne informacje w całościowy obraz światowej polityki i ukazać powiązania oraz związki pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami. Oddziaływanie mediów ma więc charakter „polityczny”, gdyż ukształtowane w ramach opinii publicznej wyobrażenia geopolityczne posiadają istotny wpływ na prowadzoną przez państwo politykę zagraniczną. Siła mediów polega na ich dostępności a ponadto w wielu przyypadkach media dostarczają obrazowej formy wyjaśniania zjawisk międzynarodowych, która jest dużo łatwiejsza w odbiorze niż tradycyjne formy wyjaśniania zjawisk międzynarodowych praktykowanych przez teoretyków stosunków międzynarodowych257.

Podejmując się rozważań dotyczących infosfery, rosnącej roli mass mediów i roli, jaką technologie informacyjne odgrywają we współczesnej geopolityce, zwraca uwagę, iż w nowej rzeczywistości rewolucji informatycznej we współczesnym świecie dzięki międzynarodowym przepływom informacji mamy do czynienia z „krążeniem idei” i rosnącą rywalizacją „symboliczną” o dominację nad „sercami i umysłami”. W ponowoczesnym świecie, wysoko ztechnicyzowanym i zorganizowanym wokół mass mediów, rywalizacja to przede wszystkim ideologiczna konkurencja między państwami, a konflikty we współczesnym świecie mają podłoże przede wszystkim informacyjno-kulturowe. Ich celem jest opanowanie sfery symbolicznej i dlatego podmioty przystępujące do rywalizacji międzynarodowej muszą stać się „atrakcyjne” kulturowo i ideologicznie, jeżeli chcą odgrywać istotną rolę w środowisku międzynarodowym. Można spotkać się ze stwierdzeniem, iż rewolucja informatyczna umożliwiła wykorzystanie elektrotechnicznych technik łączności, teledetekcji i teletransmisji do szybkiego przekazywania idei i danych. Dlatego też we współczesnym świecie mamy do czynienia ze swoistą wojną „pan-idei” o opanowanie przestrzeni informacyjnej. Pan-Ameryka, pan-Europa, pan-Eurazja, pan-Chiny, pan-islamizm to niektóre z najważniejszych pan-idei współczesnego świata, wokół których koncentrują się działania polityczne, i które stanowią próbę uporządkowania przestrzeni współczesnego świata wokół jego najważniejszych regionów. Wszystkie te idee są zakorzenione w tradycji i historii poszczególnych regionów-współczesnych „centrów siły”, gdyż ukształtowane zostały na podłożu

256 G. Toal, Critical geopolitics, Londyn 1996, s. 250. 257 J.P. Sharp, Reel geographies of the new world order, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G. Toal, S. Dalby, Londyn 1998, s. 153.

etyki wielkich światowych religii i kultur. Współzawodnictwo pan-idei w XXI w. zachodzi w przestrzeni komunikowania masowego i kanałami komunikacyjnymi całego świata stanowi pole ”wirtualnej” wojny, która mimo, iż wydaje się być niewidoczną i bezkrwawą, to jednak jest okrutna i bezwzględna. Przykładem efektów takiej wojny jest choćby pojawienie się na mapie świata całych państw i narodów wykluczonych ze wspólnoty międzynarodowej w wyniku napiętnowania za pośrednictwem mass mediów określeniem „oś zła”258.

Główną role w wojnie pan-idei odrywają Stany Zjednoczone Ameryki, które wytwarzają dzisiaj prawie 75% światowej informacji, co daje im zdecydowaną przewagę w tej rywalizacji. Pan-amerykańska idea we współczesnym świecie występuje jako symbol globalizacji utożsamianej z Ameryką i „nowego porządku światowego”. Geopolityczny scenariusz amerykańskiej pan-idei globalizacji zakłada, iż polityka światowa będzie obracała się wokół globalnej ekonomiki, a linie podziału w świecie będą przebiegać nie między cywilizacjami, a tymi, którzy uczestniczą w światowej gospodarce, oraz tymi, którzy z różnych przyczyn znaleźli się na jej marginesie. Amerykański scenariusz geopolityczny globalizacji dzieli świat na dwie strefy: cywilizacja – barbarzyństwo259 , przy czym „cywilizowane” kraje są to te, które otwierając się na świat i liberalizując swoją politykę włączają w globalne sieci handlu i finansów. Konkurującym z pan-amerykańską ideą globalizacji jest przede wszystkim geopolityczny scenariusz pan-idei islamskiego terroryzmu, który jest skierowany przeciwko dominacji w świecie USA i jego wzorców kulturowych. A ponadto w światowej rywalizacji idei ważną rolę odgrywa pan-idea i projekt zjednoczonej Europy, rosyjska pan-idea bloku kontynentalnego Rosja-Chiny-Indie, skierowana przeciwko dominacji Anglosasów w pozimnowojennym świecie, oraz chińska pan-idea, która zakłada przywrócenie Chinom roli hegemona w Azji, stworzenie z Pekinu centrum kulturowego i politycznego dla wszystkich chińskich społeczności rozsianych po całym

258 I. Wasilienko, Geopolitika, Moskwa 2003, s. 181-185. 259 Taki sposób opisywania globalnej przestrzeni można dostrzec w pracach Francisa Fukuyamy, który uważał, iż po zimnej wojnie świat będzie dzielił się na obszar świata „pohistorycznego”, w którym nastapi dominacja ideologii liberalno-demokratycznej i kres konfliktów ideologicznych i świat „historyczny” kierujący się jeszcze dotychczasową logiką rozwoju i trawiony rozmaitymi konfliktami religijnymi, narodowymi i ideologicznymi stanowiąc źródło zagrożeń dla świata „pohistorycznego” W najnowszej wersji tej teorii zaproponowanej przez amerykańskiego geostratega Thomasa Barnetta źródłem zagrożeń dla porządku międzynarodowego są kraje w niedostateczny sposób włączone w procesy globalizacji a tym samym słabo powiązane z zasadami i normami globalnego współżycia.

świecie oraz urzeczywistnienie idei Wielkich Chin i włączenie do nich Tajwanu260. Dewizą XXI w. jest konkurencja intelektualna, a „wojna idei” jest obecnie podstawowym środkiem światowej polityki i dominującym sposobem osiągnięcia duchowej, politycznej i ekonomicznej władzy. Wojna idei (softwar) jest to sposób sterowania potokami informacji w celu organizacji infosfery i światowej informacyjno-psychologicznej przestrzeni zgodnie ze swoimi interesami. Dlatego też państwa, które chcą odgrywać znaczącą rolę w środowisku międzynarodowym, powinny aktywnie włączyć się w rywalizację o przestrzeń informacyjną broniąc swoich narodowych interesów. Jest to podstawowe strategiczne zadanie elit politycznych w XXI w. 261 . Ideologie bowiem stanowią zbiór idei, poglądów i przekonań opisujących rzeczywistość oraz zawierających jej ocenę i zasady postępowania. Każda polityka zakłada istnienie ideologii jako podbudowy zbiorowego działania politycznego, dostarczającego mu ogólnych wartości i dyrektyw działania. Idee i ideologie dostarczają perspektywy, dzięki której świat jest rozumiany i wyjaśniany. Ludzie nie postrzegają świata takim jakim on jest, ale jakim oczekują, że będzie. Widzą go przez pryzmat wrodzonych przekonań, opinii i założeń. Świadomie, czy też nieświadomie, każdy posiada zestaw przekonań politycznych i wartości, który kieruje i wpływa na zachowanie. Idee i ideologie polityczne ustalają więc cele, które inspirują działalność polityczną262.

Analiza ideologii i „wojen ideologicznych” (rywalizacja pan-idei) jako elementu współkształtującego stosunki międzynarodowe jest o tyle istotna, iż czynniki ideologiczne we współczesnym świecie stanowią niezwykle silny element oddziaływania na środowisko zewnętrzne, stanowiąc o atrakcyjności i o sile danego państwa. Poprzez zdominowanie sfery symbolicznej można sprawować władzę wpływając na ludzkie pragnienia przez ich kształtowanie i określanie. Sprawujący władzę dzięki opanowaniu sfery symbolicznej może narzucać swoją wizję świata, zgodną ze swoimi partykularnymi interesami, w tym także interesami geopolitycznymi. Kreowanie odpowiedniej wizji rzeczywistości ułatwia narzucanie działań i rozwiązań zgodnych z własnym interesem. Jak pisał Joseph Nye, rewolucja informacyjna i eksplozja informacji spowodowała, iż ludzie toną w ogromie informacji do nich spływających i mają trudności z określeniem, na czym warto się skoncentrować. Coraz bardziej poszukiwane są osoby potrafiące

260 I. Wasilienko, op. cit., s. 185-192. 261 I. Panarin, Informacionnaja wojna i geopolityka, Moskwa 2006, s. 6. 262 A. Heywood, Ideologie polityczne, Warszawa 2007, s. 17.

selekcjonować informacje i dawać właściwe sygnały. I właśnie ta umiejętność określania, na czym należy skoncentrować uwagę, staje się źródłem potęgi. Marka oraz umiejętność zdobycia międzynarodowego godła „dobrej gosposi” będzie w przyszłości zyskiwała na ważności. Współcześnie wiarygodność staje się zasobem rzadkim a równocześnie ważnym źródłem „miękkiej potęgi”. Polityczne bitwy toczą się wokół budowy lub niszczenia wiarygodności. Rządy rywalizują o wiarygodność nie tylko z innymi rządami, ale też z wieloma alternatywnymi źródłami informacji i opinii, pochodzącymi z mediów, przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych i międzyrządowych oraz sieci społeczności naukowych. Polityka nabrała charakteru zawodów o konkurencyjność wiarygodności. Świat tradycyjnej polityki siły to przede wszystkim walka o to, czyj potencjał wojskowy i gospodarczy zwycięży. Polityka ery informacji może ostatecznie walczyć o to czyja opinia zwycięża263.

W kontekście rozważań dotyczących zdobywającego sobie coraz większą popularność paradygmatu geoideologicznego pojawia się pytanie o sposób wytwarzania ideologii i środki jej narzucania. Dlatego też obok aspektu ideologicznego zaczęto coraz większą uwagę zwracać na rolę technik teleinformacyjnych i mass mediów we współczesnym świecie uznając, iż informacja bardzo silnie wpływa na percepcję świata a tym samym na podejmowane decyzje. Zaczęto poruszać problemy tzw. „nowego imperializmu”, będącego wynikiem dominacji kulturowej i narzuconych za pomocą mass mediów dominujących wartości, sposobu bycia, a także postrzegania świata. W wyniku rewolucji technologiczno – informatycznej i dominacji środków masowego przekazu zwycięstwo w rywalizacji o kontrolę nad światową przestrzenią geopolityczną przynoszą nie jak dotychczas środki wojskowe, ale technologie kulturowo – informacyjne, a w epoce globalizacji informacyjna wojna w przestrzeni medialnej staje się głównym sposobem kontrolowania przestrzeni w jej aspekcie fizycznym264. Współczesny człowiek swoją wiedzę o świecie w dużym stopniu czerpie z przekazów medialnych, telewizji, filmów, sieci Internet, czasopism. Większość ludzi w regionach takich jak Ameryka Północna, Europa i Japonia poznaje świat i kształtuje 263 J.S. Nye, Konflikty międzynarodowe, Warszawa 2009, s. 350. 264 Por. S. Blank, Web War I: is Europe’s first information war a new kind of war, “Comparative Strategy”, vol. 27, nr 3, 2008, s. 227-247, D.J. Betz, The more you know the less you understand: the problem with information warfare, “The Journal of Strategic Studies”, vol. 29, nr 3, 2006, s. 505-533, M. Vlahos, Entering the infosphere, , “The Journal of Strategic Studies”, vol. 29, nr 3, 1998, s. 498-525, M.C. Libicki, Information wars, information peace, “Journal of International Affairs”, vol. 51, nr 2, 1998, s. 411-428, The battle for hearts and minds: using soft-power to undermine terrorist network, ed. A.T.J. Lennon, Boston 2003, ss. 392.

swoje wyobrażenia o nim oglądając telewizję, słuchając radia, czy też „surfując” po Internecie. Uznaje się zatem, iż w epoce globalizacji informacyjna wojna w przestrzeni medialnej staje się głównym sposobem kontrolowania przestrzeni także w jej aspekcie fizycznym. W wyniku rewolucji technologiczno – informatycznej i dominacji środków masowego przekazu zwycięstwo w rywalizacji o kontrolę nad światową przestrzenią geopolityczną przynoszą nie jak dotychczas środki wojskowe ale technologie kulturowo – informacyjne. Główna geopolityczna zasada w epoce rewolucji informatycznej brzmi, iż ten kto kontroluje źródła informacji na danym terytorium, ten kontroluje i samo to terytorium. Dlatego też we współczesnej geopolityce symboliczny kapitał kultury zajmuje miejsce podstawowego oręża: kto włada i kontroluje symbolicznym kapitałem kultury ten kontroluje przestrzeń informacyjną, a tym samym jest w stanie kontrolować geopolityczną przestrzeń świata i realizować swoje cele265 . Jak pisał Manuel Castells nowa władza tkwi w kodach informacji i obrazach reprezentacji, wokół których społeczeństwa organizują swoje instytucje, a ludzie budują swoje życie i decydują o swoim zachowaniu. Umiejscowieniem tej władzy są ludzkie umysły. (…) władza jest funkcją niekończącej się bitwy wokół kulturowych kodów społeczeństwa. Panował będzie ten lub to, kto lub co wgra bitwę o ludzkie umysły266.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt związany z rosnącą rolą informacji i soft-power jako czynnika kształtującego postawy innych zgodnie z naszymi oczekiwaniami i będącego podstawą hegemonii politycznej. Antonio Gramsci uważał, iż hegemonia ideologiczna jest ze swej natury nietrwała, a fakt, iż musi być stale budowana i zdobywana na nowo, stwarza możliwość jej podważenia na drodze powstania kontrhegemonicznego bloku klas i grup podporządkowanych. Przeciwdziałanie i bunt wobec władzy hegemonicznej wymagają stworzenia czegoś, co Gramsci nazywał „przeciwhegemonią” wobec dominujących dyskursów i ich scenariuszy. Obszarem walki i konfliktu staje się wówczas kultura, a budowanie, utrzymanie lub obalenie wspólnej koncepcji świata stanowi jeden z aspektów walki ideologicznej, obejmującej przekształcenie dennego sposobu pojmowania świata na drodze krytyki istniejących, powszechnych ideologii. Idąc tropem rozważań Gramsciego można stwierdzić, iż środowisko międzynarodowe, w którym decydującą rolę odgrywa informacja i soft-power, będzie bardziej niestabilne i bardziej narażone na próby podważenia istniejącej

265 R.T. Muchajew, Geopolitika, Moskwa 2007, s. 365-367. 266 M. Castells, op. cit., s. 384.

hegemonii niż w sytuacji, gdy podstawę dominacji stanowiła siła ekonomiczna oraz militarna. W ponowoczesnym świecie układy geopolityczne oraz hegemonia międzynarodowa są zatem bardziej płynne i niestabilne niż w epoce nowoczesnej. Rywalizacja o to „czyja narracja zwycięży” zmusza cały czas do aktywności i propagandowego legitymizowania swoich działań i ten aspekt aktywności międzynarodowej odgrywa coraz większą rolę w działaniach każdego podmiotu geopolitycznego. Jeszcze raz można odwołać się do słów Manuela Catsellsa, który zastanawiając się nad istotą władzy w społeczeństwie sieci pisał, iż zwycięstwa mogą być efemeryczne, ponieważ turbulencje przepływów informacji będą utrzymywać kody kulturowe w nieustannym wirowaniu267.

Współczesna geopolityka, która stara się stworzyć wielowymiarową analizę świata, nie ogranicza się do powielania tradycyjnych koncepcji badawczych i w coraz większym stopniu wychodzi poza tradycyjne geograficzno-przestrzenne wymiary analiz geopolitycznych (morze, ląd, powietrze, kosmos). Technologie informacyjne zmieniają polityczne strategiczne i ekonomiczne znaczenie czynników fizycznych, dlatego też obok czynników klasycznej geografii – ziemi, morza, powietrza – we współczesnej geopolityce trzeba brać pod uwagę informacyjny charakter nowoczesnego społeczeństwa, gdyż rewolucja informacyjna oddziałuje na politykę i strategię, określając realne możliwości użycia siły. Zwraca się przy tym uwagę, iż z powodu tego, że castellsowski Wiek Informacji jest jeszcze relatywnie młody, to wszelkie analizy dotyczące funkcjonowania infosfery i jej wpływu na geopolityczną hegemonię mają w dużym stopniu charakter spekulatywny. Faktem jest jednak, iż w okresie przejścia od społeczeństwa nowoczesnego (cywilizacji przemysłowej) do społeczeństwa ponowoczesnego (cywilizacji informacyjnej) tracą na znaczeniu dotychczasowe atrybuty potęgi państwowej, zwłaszcza zaś siła militarna, wielkość terytorium, czy też prężność demograficzna, a na pierwszy plan wysuwają się takie elementy jak charakter narodowy, atrakcyjność kulturowa, wartości moralne i religijne. Dlatego należy postawić pytanie o rolę symbolicznego kapitału kulturowego w przestrzeni informacyjnej, która obecnie ma nie tylko abstrakcyjno – teoretyczne znacznie, lecz także i strategiczne268.

Rosnące zainteresowanie problemami kultury oraz masowego przekazywania informacji w ramach analiz geopolitycznych jest

267 M. Castells, op. cit., s. 384. 268 I. Wasilienko, op. cit., s. 8.

świadectwem rozwoju dyscypliny i przełamywania dotychczasowych ograniczeń i barier związanych z postrzeganiem geopolityki jako nauki o „państwie rozumianych jako organizm przestrzenny”, czy też stosowanej dziedziny wiedzy z pogranicza politologii i geografii, której tradycyjnym przedmiotem zainteresowania był wpływ cech środowiska przyrodniczego i położenia państw na ich rozwój i znaczenie polityczne. Jest to związane z dominującymi w nauce końca XX w. tendencjami (obecnymi także w pracach o charakterze geopolitycznym) do odwrotu od tzw. tematyki „twardej” na rzecz tematyki „miękkiej”: systemów wartości, znaczeń, norm i reguł, form dyskursu publicznego, mentalności zbiorowej itp. Humanizacja geopolityki, tak jak humanizacja dyscyplin ekonomicznych i socjologicznych, urzeczywistnia się wraz z uświadomieniem sobie znaczenia kulturowych determinantów życia społecznego269 . Dlatego też geopolityka dokonując analizy współczesnego środowiska międzynarodowego musi wyjść poza klasyczne obszary badań i skoncentrować się na innych czynnikach, pojawiających się w przestrzeni międzynarodowej.

Adaptując się do zmian zachodzących we współczesnej humanistyce coraz częściej zaczęto zwracać uwagę na czynniki kulturowe i w analizach geopolitycznych coraz większą rolę zaczął odgrywać paradygmat „geoinformacyjny”, kształtujący się pod wpływem prac takich uczonych jak Alvin Toffler, Manuel Castells, czy też Joseph Nye, podkreślający szczególną rolę masowego przekazywania informacji oraz atrakcyjności kulturowej, jako swoistego zasobu politycznego, którego rola we współczesnym świecie zdecydowanie wzrosła. Podstawą paradygmatu geoinformacyjnego jest szukanie związków pomiędzy geopolityką a kulturą oraz masowym przekazywaniem informacji i analiza procesów ich wzajemnego przenikania się. Współistnienie państw w geopolitycznej przestrzeni w ciągu całej historii ludzkości było warunkowane nie tylko poprzez czynniki obiektywne (np. geograficzne) ale i subiektywne, takie jak ideologia i kultura. Działań politycznych podejmowanych przez wielkie społeczności nie można zrozumieć, rozpatrując je wyłącznie w kategoriach pragmatycznych i dlatego ważnym elementem analiz politycznych, a w tym także geopolitycznych, jest zwrócenie uwagi na rolę, jaką odgrywają mass media w kształtowaniu partykularnego, często silnie zideologizowanego obrazu świata, wyjaśniając zachodzące w nim zjawiska i dostarczając ludziom 269 A.S. Panarin, Położenie geopolityczne Rosji: alternatywne scenariusze u progu XXI w., (w:) Historia i geopolityka. Rosja na progu XXI stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000, s. 49.

intelektualnej podbudowy do podejmowania własnej aktywności politycznej.

Włączenie do analiz geopolitycznych takich elementów jak problemy kształtowania „wyobrażeń geopolitycznych” poprzez masowe przekazywanie informacji i wytwory kultury popularnej powoduje, iż geopolityka stanowi obecnie interdyscyplinarne i wielowymiarowe narzędzie analiz, starające się łączyć różne perspektywy badawcze i sposoby myślenia o związkach pomiędzy geografią a polityką. Ta wielowymiarowość geopolityki została wymuszona przez fakt, iż koncentracja na klasycznych w tradycji geografii elementach analizy, takich jak terytorium, położenie geograficzne, klimat, surowce naturalne, ludność (jego liczebność i struktura), specyfika granic, nie pozwoliłaby na budowę wartościowych analiz politycznych. Dlatego też większą wagę przypisuje się czynnikowi ludzkiemu oraz takim zjawiskom jak religia, ideologia, opinia publiczna, mass media, kultura, język, komunikacja, handel, gospodarka, psychologia, struktura społeczna, moralność itp., a do dyskursu geopolitycznego wprowadzono nowe pojęcia: soft-power, infosfera, czy też cyberprzestrzeń, które w coraz większym stopniu zastępują klasyczne pojęcia i analizy. Świadectwem zmian zachodzących w ramach współczesnej geopolityki jest rosnące znaczenia tzw. geopolityki popularnej, która koncentruje się na problemie jak gazety oraz inne formy przekazów medialnych mają wpływ na kształtowanie przedstawień i obrazów świata zewnętrznego. Oddziaływanie mass mediów ma charakter „polityczny” gdyż ukształtowane w ramach opinii publicznej wyobrażenia geopolityczne posiadają istotny wpływ na prowadzoną przez państwo aktywność międzynarodową. Geopolityka popularna stanowi obecnie jeden z najszybciej rozwijających się nurtów w Ramach krytycznego podejścia w analizach geopolitycznych, będąc jednym z najważniejszych elementów odrodzenia tej dyscypliny badań.

We współczesnych analizach podkreśla się, że rewolucja informacyjna wniosła w sferę geopolityki zupełnie nową jakość i przewartościowała wszelkie prawidłowości i normy konfliktów geopolitycznych. Dostęp do struktur informacyjnych i komunikacyjnych – nierówno rozdzielony zarówno w przestrzeni, jak i w społeczeństwie – staje się w dzisiejszym świecie coraz istotniejszym czynnikiem warunkującym społeczne nierówności klasowe, rasowe, płciowe ale także i geopolityczne. Rosyjska geopolityk Irina Wsilienko wskazywała, że we w kształtującym się globalnym społeczeństwie informacyjnym rywalizacja o przestrzeń będzie odbywała się głownie w infosferze. Powoduje to, iż daleko idącym przekształceniom ulegają wszelkie prawidłowości i normy geopolitycznej rywalizacji. Zmiana

reguł gry w środowisku międzynarodowym oznacza, iż świata wszedł w epokę postnowoczesnej geopolityki, w której największą rolę przypisuje się duchowym i kulturowo-cywilizacyjnym elementom. Podstawowym problemem ponowoczesnej rywalizacji geopolitycznej jest jak narzucić przeciwnikowi swoją dominację kulturową oraz określony obraz świata. Według rosyjskiej uczonej jeszcze do niedawna geopolityków interesowała kartografia przestrzeni fizyczno-geograficznej, dziś głównym przedmiotem badań jest „kartografia ludzkiej duszy”, symboliczny kapitał kultury, wirtualny świat symboli. Głównym środkiem urzeczywistnienia swoich celów geopolitycznych staje się kontrola nad jednostką, jej wyobrażeniami, a także kształtowanie „mapy świata” całych narodów270. Obecnie rywalizacja polityczna toczy się o społeczne tworzenie rzeczywistości i jak pisał Henry Kissinger wiedza o tym w jaki sposób przeciwnik postrzega świat jest znacznie ważniejsza od obiektywnej rzeczywistości – w ten sposób wyrażając credo geopolityki informacyjnego społeczeństwa.

We współczesnym rozwoju geopolityki elementy będące podstawą rozwoju „nowej geopolityki” powiązano z tradycyjnymi obszarami badań geopolitycznych, uzyskując dzięki temu bogatszy obraz świata, a zarazem przełamując dotychczasowe mity i stereotypy, które narosły wokół tej dyscypliny badań. Rosnące zainteresowanie kulturowymi aspektami rywalizacji geopolitycznej, znaczeniem masowego przekazywania informacji oraz rywalizacji w przestrzeni medialnej stanowi ważny element rozwoju ponowoczesnej geopolityki i stanowi nawiązanie do głównych trendów rozwoju współczesnych nauk politycznych, w których kulturę (np. język, symbole, media, ideologię) postrzega się jako podstawowy wymiar analizy zjawiska władzy we współczesnych społeczeństwach.

270 Por. I.A. Wasilienko, Geopolityka sowriemiennowo mira, Moskwa 2006, s. 5-8.

ROZDZIAŁ VII IMPERIUM , CZYLI HEGEMONIA W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM

Historia świata jest historią wielkich potęg (supermocarstw), które decydowały o globalnym, czy też regionalnym porządku politycznym. Wskazuje się, iż pod wieloma względami badania nad początkami, dynamiką, ewolucją i schyłkiem wielkich mocarstw/imperiów stanowią najprostszy sposób, by zdefiniować i zrozumieć zarówno trwałe struktury hierarchiczne, jak i potężne prądy przemian w ramach społeczeństw ludzkich271. Dlatego też jednym z kluczowych obszarów badawczych dla stosunków międzynarodowych i geopolityki był problem zdefiniowania globalnej struktury geopolitycznej, w której można interpretować działania państw i innych aktorów geopolitycznych, a także problem przywództwa, dominacji, wyłaniania się globalnego mocarstwa oraz atrybuty i determinanty statusu i pozycji państwa. Państwa stanowią trzeci, obok interakcji i struktury, element systemu międzynarodowego. W strukturze systemu międzynarodowego państwa różnią się potencjałem oraz skalą oddziaływań wynikającą z ich miejsca zajmowanego w strukturze systemu oraz odgrywanej w nim roli. Wielu badaczy środowiska międzynarodowego uważa, iż centralną pozycję w globalnym systemie międzynarodowym zajmują globalne mocarstwa. Oznacza to, iż systemem międzynarodowym rządzi państwo, które ma nadwyżkę siły niezbędną do sprawowania takich rządów. W każdym systemie międzynarodowym, mocarstwa dominujące w międzynarodowej hierarchii siły organizują i kontrolują procesy istotnych interakcji pomiędzy głównymi elementami systemu. Uważa się zatem, iż struktura systemów międzynarodowych jest zawsze oligopolistyczna, a w każdej epoce główni aktorzy w większym stopniu wpływają na system, aniżeli on wpływa na nich. Globalne mocarstwa organizują i utrzymują koalicje, zaznaczają swoją obecność we wszystkich częściach świata, dysponując w sposób ciągły siłami o globalnym zasięgu272. Problematyka globalnych mocarstw i hegemonii jest jednym z tradycyjnych elementów rozważań o środowisku międzynarodowym. Hegemonia jest terminem wywodzącym się ze starożytnej greki, używanym na określenie struktury władzy, w ramach której jedno ze 271 A. Colas, Imperium, Warszawa 2008, s. 10. 272 A. Gałganek, Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym. Supercykle i wojna hegemoniczna, Poznań 1992, s. 13.

starożytnych greckich polis było w stanie objąć przewodnictwo nad innymi, z którymi współistniało i współpracowało. Uznaje się, iż pojęcie to Grecy odnosili do przywództwa sprawowanego przez jednego z członków konfederacji lub stowarzyszenia: państwo hegemoniczne jest najbardziej wpływowym członkiem grupy albo systemu państw. Pojęcie hegemonii odnosi się zatem do supremacji jednego, bądź niewielkiej grupy państw nad innymi, formalnie niepodległymi273.

Część badaczy środowiska międzynarodowego uznaje, iż globalny system polityczny jest sposobem rządzenia określonym przede wszystkim przez stosunki między hegemonem i pretendentami do hegemonii w stosunkach międzynarodowych274, a jeśli istotą polityki międzynarodowej jest potęga/siła, to istotą potęgi jest jej względność275. Badacze stosunków międzynarodowych, w tym także i geopolitycy, starali się zrozumieć w czym tkwi istota mocarstwowości, wyliczając elementy siły. Między innymi Alfred Mahan, który istoty mocarstwowości doszukiwał się w panowaniu nad szlakami oceanicznymi, uważał, iż istotą mocarstwowości są: geograficzne położenie państwa (location), cechy fizyczno – geograficzne terytorium państwa (physical confirmation), rozmiar terytorium i długość linii wybrzeży (extent of territory), wielkość populacji (number of population), charakter narodowy (character of people), oraz struktura polityczna (character of government)276. Nicholas Spykman wymieniał natomiast takie czynniki, jak siła militarna, wielkość terytorium, natura granic, liczba ludności, brak lub występowanie ważnych surowców, rozwój ekonomiczny i technologiczny, siła finansowa, homogeniczność etniczna, stopień integracji społecznej, stabilność polityczna oraz charakter narodowy277. Przy czym zwraca się uwagę, iż analiza potencjału państwa musi być analizą kontekstową. Badania możliwości danego państwa powinny być prowadzone z uwzględnieniem realnej struktury politycznych zdarzeń i uwzględniać „moment historyczny”278.

Określenie międzynarodowej pozycji państwa jest zabiegiem złożonym pod względem teoretycznym i praktycznym i nie istnieją uniwersalne metody pomiaru, ale przyjmuje się, iż pozycję czy też status 273 J. Scott, Władza, Warszawa 2006, s. 105. 274 G. Modelski, Long cycles in world politics, Seattle-Londyn 1987, s. 7-8. 275 Ch. F. Doran, Systems in crisis. New imperatives of high politics at century’s end, Cambridge 1991, s. 53. 276 A. Mahan, The influence of sea Power upon history 1660-1783, Nowy Jork 1987, s. 29-59. 277 N.J. Spykman, America’s strategy in world politics, New Brunswick, 2008, s. 19. 278 Por. H. i M. Sprout, Toward a politics of the planet Earth, Nowy Jork 1971, s. 177-178.

państwa wyznaczają jego potencjał i siła, głównie natury ekonomicznej, a także potencjał militarny, gdyż bez tych elementów mocarstwowość w skali globalnej jest nieosiągalna279. W najprostszej postaci hegemonia opiera się na przewadze w dystrybucji zasobów materialnych – surowców, kapitału oraz technologii gospodarczej i wojskowej. Owa przewaga ekonomiczna i wojskowa, jako podstawa funkcjonowania przymusu i zachęty, leży u podstaw międzynarodowych ograniczeń280. Problematyka światowego przywództwa i hegemonii uzyskała szczególną popularność w latach siedemdziesiątych, kiedy to pojawiły się prace takich uczonych jak Charles F. Doran, Georg Modelski, Immmanuel Wallerstein, czy też Paul Kennedy. Szczególną popularność uzyskały zwłaszcza publikacje Modelskiego i Wallersteina. Georg Modelski podjął rozważania dotyczące problemów władzy, dominacji i hegemonii w globalnym systemie międzynarodowym. Dla Modelskiego władza (hegemonia) to zdolność wpływania na wydarzenia rozgrywające się na świecie. Uważał on, iż centralną pozycję w globalnym systemie międzynarodowym zajmuje globalne mocarstwo, czyli państwo lub państwa posiadające nadwyżkę siły niezbędną do sprawowania takich rządów. W każdym systemie międzynarodowym mocarstwa dominujące w międzynarodowej hierarchii siły organizują i kontrolują procesy istotnych interakcji między głównymi elementami systemu (globalny system polityczny, globalna ekonomia, globalne środowisko społeczne i globalna sieć informacji i komunikacji). Globalny system polityczny jest sposobem rządzenia określonym przez stosunki pomiędzy hegemonem i pretendentami do hegemonii w stosunkach międzynarodowych281. Według Modelskiego światowe przywództwo ma charakter dynamiczny i cykliczny. Siła światowego przywództwa wznosi się i opada, a na przestrzeni wieków władza przechodziła od jednego kraju do drugiego, w sekwencji cyklów światowego przywództwa282. Cykliczny wymiar światowej hegemonii wynika z faktu, iż stopień koncentracji możliwości działania w systemie oscyluje stopniowo, od relatywnie wysokiego do relatywnie niskiego a następnie powraca do relatywnie wysokiego w historycznym modelu następujących po sobie państw w około stuletnim przedziale czasowym. Podstawą tej cyklicznej oscylacji są powstanie i upadek kierowniczego państwa w systemie, światowego mocarstwa i rywalizacja między państwami aspirującymi do roli przywódcy. Modelski, wykorzystując podejście historyczno- 279 T. Łoś-Nowak, op. cit., s.148. 280 J. Scott, op. cit., s.105-106. 281 G. Modelski, Long cycles in world politics, Seattle-Londyn 1987, s. 7-8. 282 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 52.

strukturalne identyfikuje w ciągu ostatnich 500 lat pięć długich cykli hegemonicznych: cykl portugalski (hegemon Portugalia), cykl holenderski (Niderlandy), pierwszy cykl brytyjski (Anglia), drugi cykl brytyjski (Anglia), oraz cykl amerykański (USA). Przewidywał on jednocześnie, iż po zakończeniu cyklu amerykańskiego wyłoni się nowy hegemon, którym może być albo zjednoczona Europa, albo mocarstwo azjatyckie – Japonia lub Chiny283.

Model światowej hegemonii Modelskiego zakłada, iż środowisko międzynarodowe jest areną konfliktów między wielkimi potęgami, tym samym mniejsze kraje i pozapaństwowi aktorzy geopolityczni nie są w nim uwzględnieni. Jednakże model ten można stosować, aby interpretować działania państw i innych aktorów geopolitycznych. Teoria Modelskiego nawiązuje do charakterystycznego dla „klasycznej” geopolityki przekonania, iż w strukturze geopolitycznej świata dominuje rywalizacja o prymat w świecie pomiędzy mocarstwami. Jego model jest państwowocentryczny, a ponadto koncentruje się na krajach bogatych i potężnych, ignorując kraje słabsze i biedniejsze. Jak zwraca się uwagę, geografia światowej geopolityki jest ograniczona w dwóch znaczeniach: postrzega on państwa terytorialnie jako jedyną przestrzeń geopolityki i koncentruje się tylko na części globu284.

Poza ograniczenia związane z koncepcją Modelskiego wyszedł Immanuel Wallerstein, który zdobył sławę przede wszystkim jako twórca teorii systemu światowego, głównie za sprawą trzytomowego dzieła zatytułowanego The Modern World-System (1974, 1980, 1989). Zaproponował on zasadniczą zmianę w podejściu do analiz społecznych, zwracając uwagę, iż społeczeństwo nie powinno być utożsamiane z konkretnym krajem. Dowodził, że podstawowym przedmiotem analizy systemu międzynarodowego powinien być raczej system społeczny niż pojedyncze państwo lub społeczeństwo. Jak się wskazuje Wallerstein rzucił wyzwanie współczesnym naukom społecznym argumentując, iż społeczeństwo nie powinno być utożsamiane z konkretnym krajem, ale powinno być umieszczone w większej systemu światowego285.

Według amerykańskiego socjologa od ok. 1450 r. dominującym globalnym systemem społecznym jest kapitalistyczna gospodarka światowa. Ze względu na swoją wewnętrzną strukturę i tendencję do ekspansywnego rozwoju kapitalistyczna gospodarka-świat pokryła cały glob, stopniowo wchłaniając istniejące jeszcze minisystemy i światowe

283 G. Modelski, op. cit., s.40. 284 C. Flint, op. cit., s. 66. 285 Ibidem, s. 50.

imperia. Mniej więcej od XIX w. na świecie panuje już tylko jeden system nowoczesna, kapitalistyczna gospodarka-świat 286 . Cechą gospodarki-świata jest to, iż nie jest ona ograniczona przez jednolitą strukturę polityczną. Wewnątrz gospodarki-świata istnieje wiele jednostek politycznych, luźno powiązanych w ramach systemu międzypaństwowego. Oznacza to, iż nie należy doszukiwać się politycznej lub kulturowej homogeniczności w gospodarce świecie287.

Nowożytna kapitalistyczna gospodarka-świat jest rozumiana przez Wallersteina jako system, w którym wszystkie elementy struktury pozostają w funkcjonalnych relacjach. Polityczną superstrukturą tego systemu jest zbiór tak zwanych suwerennych państw, określonych i ograniczonych ich członkostwem w systemie międzynarodowym288 . Logika funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki-świata kształtuje także strukturę przestrzenną świata. Jednostki polityczne są uporządkowane hierarchicznie zgodnie ze swoim miejscem i rolą, jaką odgrywają w podziale pracy i produkcji dokonującej się w ramach gospodarki-świata. Podstawową cechą logiki gospodarki światowej była akumulacja nadwyżek ekonomicznych, następnie nierówno rozdzielanej, ze szczególnym uprzywilejowaniem tych, którym udało się osiągnąć jakikolwiek monopol na rynku. Podział pracy w kapitalistycznej gospodarce-świecie dzieli produkcję na produkty o charakterze centralnym i produkty peryferyjne. Hegemonię w systemie międzynarodowym Immanuel Wallerstein definiuje jako sytuację, gdy jedno silne państwo posiada jednocześnie gospodarczą, polityczną i finansową przewagę nad pozostałymi, dzięki czemu osiąga równolegle przywództwo militarne i kulturowe, co powoduje, że może narzucić swoje cele i reguły pozostałym aktorom systemu międzynarodowego. Hegemonia oznacza tak znaczącą przewagę, że sprzymierzone mocarstwa są de facto państwami klienckimi, a mocarstwa znajdujące się w opozycji do hegemona są w sytuacji wyraźnej defensywności289.

Model Wallersteina zakłada, iż logika ponadnarodowego systemu ekonomicznego decyduje o charakterze hegemonii w nowoczesnym świecie. W wallersteinowskiej analizie systemów-światów hegemonia odnosi się do takiej sytuacji, w której jedno państwo posiada

286 P. Śpiewak, A. Jelonek, Immanuel Wallerstein i jego paradygmat, (w:) I. Wallerstain, Koniec świata jaki znamy, Warszawa 2004, s. 14. 287 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów, Warszawa 2007, s. 47. 288 A. Gałganek, op. cit., s. 18. 289 I. Wallerstein, The three instance of hegemony in the history of the capitalist world-economy, (w:) I. Wallerstain, The politics of the world-economy, Cambridge 1984, s. 38-39.

jednocześnie przywództwo militarne i kulturowe. Mocarstwa hegemoniczne określają reguły gry. Utrzymanie gospodarki światowej w formie, która jest korzystna dla mocarstwa hegemonicznego, wymaga czasem zastosowania siły militarnej przez państwo pełniące rolę globalnego hegemona. Według Wallersteina w XX w. mocarstwem hegemonicznym stały się Stany Zjednoczone, które przyjmując na siebie „odpowiedzialność” za światowy porządek realizują samolubne cele dążąc do utrzymaniu dominacji w światowym handlu i finansach.

Geopolityczna teoria Wallersteina mimo, iż wychodzi poza ograniczenia związane z postrzeganiem geopolitycznej mapy świata jako układu suwerennych państw-narodowych, wciąż przypisuje pojęcie hegemona do konkretnego suwerennego państwa, zajmującego określone terytorium. W rzeczywistości świata ponowoczesnego, w którym większość procesów gospodarczych i politycznych uległo odterytorialnieniu, także zjawiska hegemonii nie można dłużej analizować w kategoriach osadzonych w rzeczywistości świata składającego się z suwerennych państw-narodowych. Dlatego też charakterystycznym elementem dla ponowoczesnej geopolityki stało się poszukiwanie nowej formuły rozumienia i analizy fenomenu globalnej hegemonii.

Jeden ze współczesnych ekspertów w dziedzinie środowiska międzynarodowego, Thomas L. Friedman, w swojej książce poświeconej problemom globalizacji Lexus i drzewo oliwne pisał, iż w epoce globalizacji świat nie jest już dłużej szachownicą podzieloną na białe i czarne pola. Po upadku ZSRR nie ma czarnych, toteż nie białych. Nie ma „ich facetów”, toteż nie ma „naszych facetów”. A zatem wbudowany w zimną wojnę mechanizm eskalacji konfliktów regionalnych i nadawania im globalnego wymiaru zniknął. Podobnie jak i środki finansowania290. Friedman zastanawiając się nad źródłami finansowania i podstawami władzy we współczesnym środowisku międzynarodowym pisał, iż tym kto w epoce globalizacji trzyma książeczkę czekową, tj. władzę, jest „elektroniczne stado”. Państwo potrzebujące pieniędzy koniecznych do prowadzena wojen czy też modernizację i rozwój musi zwrócić się do elektronicznego stada, a ono nie gra w szachy tylko w monopol. To gdzie Intel, Cisco czy Microsoft postanowią zbudować swoje następne fabryki lub gdzie globalny fundusz powierniczy Fidelity zainwestuje swoje pieniądze, zdecyduje o tym, które miejsca dostaną pieniądze, a które nie. Byki z elektronicznego stada nie wypisują czeków In blanco po to, by zyskać miłość czy lojalność państw, lecz czeki inwestycyjne. Ani

290 T.L. Friedman, Lexus i drzewo Oliwne, Poznań 2001, s. 317.

superrynków, ani elektronicznego stada naprawdę nie obchodzi, jakiego koloru jest wasz kraj. Obchodzi je tylko, jak jest okablowany, którą wersję systemu operacyjnego i software’u można w nim uruchomić i czy wasz rząd potrafi chronić własność prywatną 291. Według Friedmana oznacza to, że żaden kraj nie otrzyma dziś pomocy finansowej z zewnątrz tylko po to, aby zyskać jego lojalność. We współczesnym świecie trzeba dostosować się do narzuconych przez elektroniczne stado reguł, gdyż w przeciwnym przypadku zostanie takiemu krajowi zamknięty dostęp do jedynego liczącego się dziś źródła kapitału na rozwój. Współczesne państwa nie mają zatem wyboru i muszą tak postępować, żeby przypodobać się stadu, bo jeśli je zignorują, będą musiały zapłacić za to odrzuceniem przez nie i marginalizacją w świecie globalnych przepływów finansów i inwestycji292.

Język publikacji Friedmana jest nieprecyzyjny i metaforyczny ale starał się on w sposób obrazowy zwrócić uwagę, iż nie istnieje dzisiaj alternatywa dla globalnego wolnorynkowego kapitalizmu. Gdy państwo zda sobie z tego sprawę, gdy dostrzeże reguły rządzące globalną gospodarką i zdecyduje się im podporządkować, wkłada na siebie „złoty kaftan bezpieczeństwa”, który jest strojem właściwym epoce globalnej. Każdy kraj, który jeszcze go nie włożył, wkrótce to zrobi293. Aby włożyć kaftan bezpieczeństwa, kraj musi zaakceptować – albo przynajmniej pokazać, że zamierza zaakceptować „złote reguły” rządzące światem. W zamian za to uzyskuje bezpieczeństwo, gdyż jak twierdzi Friedman nie zdarzyło się by dwa państwa silnie zintegrowane w światowym systemie (według Friedmana, te które mają u siebie bary McDonaldsa będącego symbolem globalizacji) prowadziły ze sobą wojnę. Friedman określił to jako teorię „złotych łuków”, według której kraj o odpowiednio wysokim poziomie rozwoju gospodarczego, z klasą średnią na tyle dużą, by firmie McDonalds opłacało się w nim otwierać sieć swoich barów, staje się „krajem McDonaldsa”, co oznacza, że jest on silnie zintegrowany z systemem światowej gospodarki, podporządkowując się jej regułom294. Pojawia się pytanie czym jest to „stado”, które według Friedmana sprawuje hegemonię, tzn. posiada możliwość tworzenia i umacniania ponadnarodowych reguł;, czym jest „złoty kaftan bezpieczeństwa” i jaka jest logika hegemonii w zglobalizowanym świecie ponowoczesnym. Friedman pisze, iż elektroniczne stado składa się z tysięcy bezimiennych, rozsianych po całym świecie inwestorów, handlujących akcjami, 291 Ibidem, s. 317. 292 Ibidem, s. 318. 293 Ibidem, s. 141. 294 Ibidem, s. 308.

obligacjami i walutami, przenoszącymi swoje pieniądze z jednego miejsca świata w drugie oraz z wielkich międzynarodowych korporacji, które budują swoje fabryki na całym świecie i nieustannie szukają miejsc, gdzie mogą produkować najwydatniej i najtaniej. Dzięki liberalizacji przepływów finansów, technologii i informacji stado to rośnie i jest dziś ważniejszym źródłem kapitału dla przedsiębiorstw i krajów niż rządy. Chcąc się pomyślnie rozwijać w dzisiejszym systemie globalizacji, kraj musi włożyć nie tylko złoty kaftan bezpieczeństwa, ale także uczepić się elektronicznego stada. Te, które tego nie zrobiły, są karane: stado albo ich unika, albo wycofuje z nich swoje pieniądze295. Oznacza to, iż mamy do czynienia z zupełnie nowym rodzajem hegemonii, która nie ma już nic wspólnego z dominacją państwa-mocarstwa w globalnym systemie światowym, jak to opisywał m.in. geopolityczny model światowego przywództwa Georgea Modelskiego. Mamy do czynienia z władzą rozproszoną i zdecentralizowaną. Umieszczane na politycznej mapie świata państwa mają charakter tylko formalny, dekoracyjny charakter i to nie one rządzą w społeczeństwach a ich prawny status ukrywa faktyczne stosunki panowania i hegemonii międzynarodowej. Globalna hegemonie urzeczywistnia dzisiaj logika globalnego rynku, która tworzy elektroniczne stado złożone z anonimowych, międzynarodowych inwestorów, którzy obracają akcjami, obligacjami i walutami, posługując się komputerami i sieciami. W podobny sposób o logice współczesnej, ponowoczesnej, hegemonii międzynarodowej wypowiadał się Zygmunt Bauman, który w pracy Globalizacja (1998) pisał, iż z powodu nieograniczonego i niepowstrzymanego rozprzestrzeniania się zasady wolnego rynku, a nade wszystko dzięki swobodzie przepływu kapitału i środków finansowych, ekonomia coraz bardziej wymyka się kontroli politycznej. Państwo nie ma już prawa wtrącać się w sprawy związane z własną ekonomią, gdyż każde usiłowanie czy próba spotkałyby się z natychmiastową reakcją rynków światowych i podjęciem działań represyjnych, a żadne państwo nie może dłużej niż kilka dni opierać się naciskom „rynków”296. Państwa muszą akceptować transnarodową logikę funkcjonowania globalnego kapitału, gdyż wykluczenie poza obręb obiegu kapitału oznacza brak zysków i możliwości rozwoju, co delegitymizuję władzę elit politycznych, które podejmą próbę oporu wobec globalnej logiki rynków. Bauman zwracał także uwagę, iż żyjemy w epoce porządku postpanoptycznego, a istota postpanoptycznych relacji władzy polega na tym, że ludzie

295 Ibidem, s. 147. 296 Z. Bauman, Globalizacja, Warszawa 2000, s. 80.

dysponujący narzędziami władzy, które determinują los mniej mobilnych partnerów relacji, mogą w każdej chwili „rozpłynąć się w powietrzu” – stać się niedostępni i nieosiągalni. Koniec Panopitconu jest zapowiedzią końca ery obustronnego zaangażowania: kontrolujących i kontrolowanych, kapitału i siły roboczej, przywódców i ich zwolenników, a także armii uczestniczących w działaniach wojennych i podbitej ludności. Główną strategią działania mocy jest dzisiaj ucieczka, wykręt, wymknięcie się i unik, skuteczne odrzucenie wszelkich terytorialnych ograniczeń i ich kłopotliwych następstw, polegających na braniu odpowiedzialności za zaprowadzenie i utrzymanie porządku, a także na konieczności ponoszenia kosztów działań porządkowych297 .

Teoria „elektronicznego stada”, „złotego kaftana bezpieczeństwa”, „złotych łuków” Friedmna, czy też koncepcja porządku postpanoptycznego Baumana rodzi pytanie o charakter hegemonii w ponowoczesnym środowisku międzynarodowym. Koncepcje, takie jak Friedmana, czy Baumana, są o tyle specyficzne, iż nie operują już w typowych dla dotychczasowych koncepcji geopolitycznych kategoriach państwowcentrycznych, ale zwracają uwagę na zupełnie nowy rodzaj światowej hegemonii uosabianej przez „elektroniczne stado” i „złoty kaftan bezpieczeństwa”. Pojawia się także pytanie, czy rosnąca liczba wzajemnych powiązań społeczno-gospodarczych doby globalizacji powoduje przekroczenie etapu wojen i „koniec historii” tak, jak go opisywał Francis Fukuyama, czy też mamy do czynienia z narzucaniem pewnej logiki rozwoju, wymuszającej podporządkowanie się, a „złote łuki” macdonalds są symbolem nowej dominacji, hegemonii, i tam gdzie się pojawiają są świadectwem, iż dany kraj został włączony do międzynarodowego opresyjnego i hegemonicznego systemu władzy. Zygmunt Bauman wskazywał, iż stawką nowego typu wojen toczonych w epoce płynnej nowoczesności nie jest już podbój nowego terytorium, ale zburzenie murów powstrzymujących swobodny przepływ nowej, płynnej globalnej mocy, wybicie wrogowi z głowy chęci wprowadzenia własnych zasad rządzenia, a co za tym idzie, otwarcie zabarykadowanej dotąd i szczelnie zagrodzonej, niedostępnej przestrzeni na działanie innych, „nieuzbrojonych” ramion władzy298.

Nowa hegemonia, jeżeli jest urzeczywistniania we współczesnym świecie, ma inny charakter niż miało to miejsce w epoce nowoczesnej. Ważnym elementem badań nad geopolitycznymi warunkami współczesnego środowiska międzynarodowego jest próba zrozumienia i

297 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, Kraków 2006, s. 20. 298 Z. Bauman, Płynna nowoczesność, s. 21.

opisania charakteru ponowoczesnej globalnej hegemonii. Jedną z najciekawszych odpowiedzi na pytania o charakter ponowoczesnego hegemonicznego systemu władzy udzielili. uczeni Michael Hardt oraz Antonio Negri, którzy w książce Imperium podjęli próbę analizy istoty ponowoczesnej globalnej hegemonii. Wbrew temu, co twierdził jedne ze współczesnych geografów politycznych i geopolityków, Colin Flint, praca ta nie jest jedynie jedną z licznych książek i artykułów, które identyfikowały Stany Zjednoczone po 11 września jako imperialną potęgę, kontrolującą terytorium przez swą ekonomiczną i militarną siłę, dla własnej materialnej korzyści 299. Takie ujęcie jest nieprawdziwe i krzywdzące dla Hardt’a i Negriego, którzy podjęli przede wszystkim interesującą próbę zrozumienia mechanizmów rządzących środowiskiem międzynarodowym po zimnej wojnie, a ich praca stanowi obecnie jedną z najciekawszych prób zrozumienia charakteru ponowoczesnej kondycji geopolitycznej i wyjścia poza dotychczasowe modele geopolitycznej hegemonii osadzone głównie w kontekście państw narodowych.

W myśl ich hipotezy we współczesnym świecie następuje zmierzch suwerenności państw narodowych. Oznacza to także zmianę geopolitycznej kondycji świata pozimnowojennego. Dotychczasowy, nowoczesny ład geopolityczny był wytworem dominacji w środowisku międzynarodowym suwerennych państw narodowych. Suwerenność państwa narodowego była kamieniem węgielnym budowanego przez europejskie mocarstwa nowoczesnego imperializmu, w którym granice terytoriów państw narodowych wyznaczały centrum władzy, sprawujące rządy nad terytoriami zamorskimi. Imperializm polegał na rozciągnięciu suwerenności europejskich państw narodowych poza ich granice. Cały świat został „rozparcelowany”, a jego mapa oznakowana barwami mocarstw europejskich300. Większość teorii geopolitycznych powstało właśnie odnosząc się do rzeczywistości świata europejskiego imperializmu i rywalizacji pomiędzy światowymi mocarstwami. Zmierzch państw narodowych oznacza jednak kres epoki imperializmu. Nie oznacza jednak, jak pisali Hardt i Negri, zmierzchu władzy jako takiej, gdyż suwerenna władza przybrała zupełnie nową postać stając się układem narodowych i ponadnarodowych organizmów, złączonych wspólną logiką rządzenia. Ten twór uczeni ci nazwali właśnie Imperium301.

299 Por. C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 60. 300 M. Hardt, A. Negri, Imperium, Warszawa 2005, s. 8. 301 Ibidem, s. 8.

Uznali oni, iż ostatnie dekady lat XX, będące latami kryzysów i wstrząsów na całym świecie, są okresem przejścia od nowoczesnego świata imperializmu do ponowoczesnego świata Imperium. Hardt i Negri uważają, iż ukształtowany po upadku ZSRR i gospodarki planowanej swoisty konsensus w sferze ekonomicznej, polegający na zwycięstwie zasad liberalnej, demokratycznej i wolnorynkowej gospodarki w skali globalnej, wpływający także na kształtowanie się globalnego konsensusu społecznego i politycznego, opartego na wartościach liberalno-demokratycznych, ma charakter opresyjny i jest wyrazem nowego rodzaju hegemonii międzynarodowej i świadectwem narodzin Imperium, nowego podmiotu politycznego, który skutecznie kontroluje globalną wymianę i sprawuje suwerenne rządy nad światem302. Ponowoczesna globalizacja wytworzyła Imperium regulowane przez ponadnarodową „konstytucję” (idea uniwersalnych praw i interwencji w imię ich obrony) i reprodukowane poprzez sieci kapitału.

Hardt i Negri podejmując rozważania dotyczące Imperium podkreślają, iż „Imperium” nie jest żadną metaforą ale jest pojęciem, za pomocą którego można opisać i zrozumieć istotę tworzącego się dziś światowego porządku. Pod koniec XX w., w dekadzie kryzysu i wstrząsów związanych z upadkiem świata dwubiegunowego, nastąpiło przejście od nowoczesnego świata imperializmu do ponowoczesnego świata Imperium. Ukonstytuował się nowy porządek światowy, zbudowany na ponadnarodowych, post-imperilaistycznych „figurach władzy” wpisanych w „imperialne pojęcie prawa”. Nastąpiło przejście od rządów narodowych do rządów ponadnarodowych, przejawiające się w logice funkcjonowania takich instytucji jak ONZ, WTO, MFW, w zastąpienie praw narodowych przez prawo powszechne, w powstaniu permanentnego globalnego stanu wyjątkowego oraz w równoległym przejściu od powojennej normy absolutnej suwerenności do pozimnowojenneego prawa do interwencji. Ta nowa konstytucja globalnego porządku wspiera się na ponawianych za porozumieniem interwencjach w imię uniwersalnych praw. Nie wypływa ona jednak z żadnego specyficznego miejsca, ani nawet nie służy jakimkolwiek partykularnym interesom narodowym303.

W książce Imperium dwaj uczeni starają się dokonać analizy nowej politycznej konstrukcji świata i ukazać ponowoczesne mechanizmy dominacji. Wychodząc z tradycji myśli marksistowskiej ich analiza jest analizą krytyczną i radykalną, tj. ma służyć emancypacji

302 M. Hardt, A. Negri, Imperium, Warszawa 2005, s. 7. 303 A. Colas, Imperium, Warszawa 2008, s. 214.

człowieka i pozwalać na ukazywanie mechanizmów władzy, tak aby móc się jej przeciwstawić i budować lepsze społeczeństwo (kontr-imperium). Celem poznania/analizy jest zatem nie tylko odpowiedź na pytanie jak jest, wiedza ma ukazywać ukryte mechanizmy władzy i zniewolenia, aby można było się im skutecznie przeciwdziałać. Krytyczna i radykalna postawa autorów Imperium wynika z faktu, że o ile dla wielu zwolenników globalizacji jest ona źródłem dobrobytu i postępu społecznego, o tyle dla Hardta i Negriego odpowiedź nie jest taka oczywista. Thomas Friedman mógł twierdzić, iż nie istnieje alternatywa wobec kapitalizmu wolnorynkowego (TINA), gdyż żaden system nie potrafi skuteczniej prowadzić do podwyższenia poziomu życia ludzi i jeżeli chce się osiągnąć wyższy poziom życia w świecie bez granic jedyną ideologiczną alternatywą pozostaje wolny rynek304. Lewicowi krytycy wolnorynkowego kapitalizmu zwracają jednak uwagę, iż jest to rozumowanie błędne, że inny świat jest możliwy i świat nie jest skazany na globalną hegemonię Imperium. Przejście do fazy Imperium i towarzyszące temu procesowi procesy globalizacji otwierają siłom wolnościowym nowe możliwości i szansę na zakwestionowanie i obalenie Imperium oraz stworzenie jego realnej alternatywy 305 . Geopolityczna koncepcja Imperium Michaela Hardt’a i Antonio Negriego ma zatem specyficzny charakter, gdyż służy walce z nieakceptowaną globalną rzeczywistością społeczno-polityczną. Nawiązuje ona nie do tradycji Ratzla, Mackindera, czy też Haushofera ale raczej do tradycji Elisee Recluse’a oraz Yves’a Lacoste’a, których ideałem była wiedza geograficzna, służąca emancypacji człowieka. W swojej koncepcji Imperium Hardt i Negri zwracają uwagę, iż nastąpiła fundamentalna zmiana w logice funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Wraz z procesami globalizacji maleje suwerenna władza państwa narodowego. Pieniądze, technologia, ludzie i towary coraz swobodniej i łatwiej przepływają ponad granicami politycznymi wobec czego państwa tracą stopniowo zdolność do kontrolowania tych przepływów i egzekwowania władzy nad gospodarką. Dlatego też trudno jest dziś uznać nawet najpotężniejsze organizmy państwowe za źródło najwyższej, suwerennej władzy, zarówno zewnątrz, jak wewnątrz ich granic. Ale zmierzch suwerenności państw narodowych nie oznacza zmierzchu władzy jako takiej306. Celem pracy jest próba zdefiniowania nowych mechanizmów kształtowania się globalnej władzy i stworzenie

304 Por. T. Friedman, op. cit., s.141. 305 M. Hardt, A. Negri, op. cit., s. 11. 306 Ibidem, s. 8.

pojęć, które pozwolą na analizę dokonującej się transformacji władzy. Jest to zatem książka poświęcona nowym/ponowoczesnym warunkom geopolitycznym, w których funkcjonują ludzie i społeczeństwa w epoce globalizacji.

Analitykom politycznym, elitom, obywatelom przyzwyczajonym do funkcjonowania w środowisku zdominowanym przez państwa narodowe i przyzwyczajonym do posługiwania się terminami i kategoriami związanymi z suwerenną władzą państwa narodowego, trudno jest zrozumieć logikę dzisiejszego ładu międzynarodowego i dostrzec źródła współczesnej hegemonii i dominacji. Negri i Hardt wyszli z założenie, iż konieczność podjęcia przez nich problematyki „imperium” wynika z faktu, iż niezależnie od tego, że wielu uważa, iż globalizacja kapitalistycznej produkcji i wymiany oznacza uniezależnienie się stosunków ekonomicznych od sterowania politycznego, a więc ograniczenie władzy politycznej, to faktem jest to, iż istnieje określona logika procesów globalnych, a tym samym istnieje określony porządek światowy ze swoimi hierarchiami307 . Władza w świecie globalnym zmieniła swój charakter: stała się rozproszona, zdecentralizowana, trudniej dostrzec jej źródła. Jest to władza wszechobecna przenikająca całe życie społeczne, a jednocześnie niewidoczna, ukrywająca się zasłoną „logiki rynkowej”, zdrowego rozsądku czy też dotychczasowych instytucji politycznych. Hardt i Negri, nawiązując do koncepcji władzy nowoczesnej francuskiego filozofa i historyka Michala Foucault’a, pisali, iż w Imperium nie ma miejsca władzy – jest ono wszędzie i nigdzie. Imperium jest to ou-topia, czyli w istocie nie-miejsce308. Ponadnarodowa, postimperilaistyczna władza nie wypływa z żadnego specyficznego miejsca, ani nawet nie służy jakimkolwiek partykularnym interesom narodowym.

Ponowoczesna władza suwerenna przybrała nową postać, stając się układem narodowych i ponadnarodowych organizmów złączonych wspólną logiką rządzenia. Tę nową, globalną formę suwerenności Negri i Hardt określają mianem Imperium, zwracając uwagę, iż jego nadejście łączy się ze zmierzchem nowoczesnej suwerenności, a samo Imperium jest zdecentralizowanym i aterytorilanym aparatem rządzenia, obejmującym stopniowo swymi otwartymi, rozszerzającymi się granicami całą globalną domenę309. W odróżnieniu od dotychczasowego systemu światowego w epoce globalnej nie istnieje hegemon pod postacią 307 Ibidem, s. 8, także por. M. Coward, The globalisation of enclosure: interrogating the geopolitics of empire, “Third World Quarterly”, vol. 26, nr 6, 2005, s. 858. 308 A. Negri, M. Hardt, op. cit., s. 207-208. 309 Ibidem, s. 9.

konkretnego państwa, funkcjonują natomiast pewne ponadnarodowe mechanizmy „dyscyplinujące” i kontrolne, dzięki którym dotychczasowa rywalizacja wielu imperialnych mocarstw została zastąpiona ideą jednego centrum, które decyduje za wszystkie państwa, włącza je w jednolitą strukturę, poddaje działaniu jednego, wspólnego prawa, mającego charakter ponadnarodowy, czy też postimperialistyczny310.

Jak wskazywali Hardt i Negri, Imperium posiada kilka cech charakterystycznych. Podstawową cechą Imperium jest brak limesu: jego władza nie zna granic. Jest to system rządów ogarniający de facto całą wyobrażalną przestrzeń i panujący nad całym cywilizowanym światem. Żadne terytorialne granice nie stawiają tamy jego władztwu. Imperium implikuje nie tyle reżim o określonej historii, powstały na drodze podboju, ile porządek w istocie zawieszający historię, a więc utrwalający po wsze czasy istniejący stan rzeczy. Rządy Imperium nie są przejściowym etapem historii ale chcą ukazać się jako reżim nie mający granic czasowych, umiejscowiony poza historią lub u jej kresu (koniec historii). Władza Imperium obejmuje wszystkie poziomy porządku społecznego, sięgając aż do głębin świata społecznego. Imperium kontroluje nie tylko terytorium i populacje – kreuje również cały zamieszkiwany przez nie świat. Reguluje międzyludzkie interakcje i pragnie sprawować bezpośrednie rządy nad naturą ludzką. Mimo, iż Imperium włada potężnymi siłami przymusu oraz destrukcji i jest wiecznie „skąpane we krwi” (opiera się na przemocy), to jawi się ono jako idea niezmiennie nastawiona na pokój – wieczny pokój poza historią311.

Ważnym elementem idei Imperium jest podkreślanie jego ekonomicznego wymiaru i postępującego podporządkowania ludności świata kapitalistycznemu rynkowi światowemu. Imperium jest konstruowane i reprodukowane przez globalne sieci niekontrolowanego kapitału, działające w poprzek dotychczasowych podziałów politycznych, społecznych i ekonomicznych. Przemieszaniu uległ podział przestrzennych trzech światów – Pierwszego, Drugiego i Trzeciego – tak, że odnajdujemy nieustannie elementy Pierwszego w Trzecim Świecie, Trzeciego w Pierwszym, a Drugiego nie ma już niemal nigdzie. Globalne przepływy kapitału wytyczają nowe ścieki, nowe granice i bariery312. Aby zapewnić rozwój i szanse życiowe trzeba zaakceptować logikę Imperium i jego zasady. W tym kontekście zwraca się uwagę na dominującą we współczesnym świecie logikę funkcjonowania środowiska

310 Ibidem, s. 23. 311 M. Hardt, A. Negri, op. cit, s. 10-11. 312 Ibidem, s. 9.

międzynarodowego. Narzucona współczesnym państwom ideologia modernizacji i wzrostu gospodarczego jest ciągłą penetracją kapitału we wszystkie sfery życia społecznego; jest postępującym poddawaniem się niekapitalistycznych formacji społecznych i samowystarczalnych gospodarek dyktatowi kapitału; jest proletaryzacją siły roboczej, utowarowieniem wszystkich sfer produkcji i wymiany po to, żeby żadna aktywność gospodarcza, którą można eksploatować, nie ostała się jako autonomiczna wobec działania kapitalistycznego prawa wartości; jest destrukcją oraz wypieraniem rodzimych kultur i podporządkowaniem ich kapitalistycznemu stylowi życia, przyjętemu przez lokalne elity. Współczesne procesy społeczne i polityczne podporządkowane są dyktatowi przepływów kapitałowych , z ich sprzecznymi skutkami dla społeczeństwa. Stąd też fenomen „wzrostu bez rozwoju”, wzrostu gospodarczego połączonego z rosnącą nierównością społeczną i masowym zubożeniem313.

Państwa, które nie chcą podporządkować się logice globalnego Imperium, są traktowane jako obszary niestabilności i zagrożenia dla ładu globalnego. Jak pisał w opublikowanym w 2003 r. artykule pt. Pentagon new map amerykański geostrateg i pracownik Departamentu Obrony Thomas Burnett, państwa określane przez Pentagon i amerykańską administrację jako „państwa bandyckie” (rogue regime) są w niedostateczny sposób włączone w procesy globalizacji a tym samym są słabo powiązane z zasadami i normami globalnego współżycia łączącymi kraje i kultury uczestniczące w globalizacji. Barnett pisał, iż tam gdzie globalizacja powoduje włączenie danych obszarów do sieci światowych powiązań, transakcji finansowych, wpływów liberalnych mediów i zbiorowego bezpieczeństwa tam są regiony, w których istnieje stabilny rząd, występuje stale rosnący poziom życia, a większa liczba zgonów jest przyczyną samobójstw niż morderstw. Ten obszar świata Barnett określił jako „functioning core” lub „core” (rdzeń). Natomiast tam gdzie wpływy globalizacji są słabe lub w ogóle nieobecne, tam mamy do czynienia z regionami, których plagą są autorytarne reżimy, polityczne represje, masowe morderstwa, a co najważniejsze chroniczne konflikty, będące inkubatorem dla kolejnych generacji globalnych terrorystów. Ten obszar świata Barnett określił jako „non-integrating gap” , „gap” (wyłom, dziura), lub jak też pisał amerykanski badacz globalizacyjna „dziura ozonowa”. Barnett zwraca uwagę, iż militarne akcje USA, mające na celu utrzymanie porządku w świecie, będą w najbliższej przyszłości musiały

313 G. Aseniero, Filozofia systemu światowego, (w:) U podłoża globalnych zagrożeń, pod red. J. Daneckiego i M. Daneckiej, Warszawa 2003, s. 26.

się koncentrować na obszarach „non-integrating gap”. Strategicznym zadaniem USA powinno być włączenie tych obszarów w procesy globalizacji, tak aby zostały wśród nich zaadaptowane globalne zasady demokracji, przejrzystości działania i wolnego handlu314.

Co istotne, Hardt i Negri nie uważają, iż Stany Zjednoczone stanowią współcześnie mocarstwo, które posiada najwyższą władzą, rządzącą procesami globalizacji i nowym światowym porządkiem. Zwracają uwagę, iż przeobrażenia zachodzące we współczesnym świecie, związane z kształtowaniem się globalnej gospodarki przepływów i rosnącą współzależnością świata powodują, iż żadne państwo narodowe nie jest dziś w stanie stworzyć centrum imperialistycznego projektu315. Nie istnieje zatem żaden światowy hegemon, którego dałoby się wskazać posługując się kategoriami charakterystycznym dla świata nowoczesnego. Dlatego błędne są wszelkie rozważania wskazujące na hegemoniczną rolę USA w ponowoczesnym świecie. Iluzją jest także przekonanie o tym, iż USA urzeczywistniają dzisiaj swoją globalną hegemonię wyrażoną w idei pax americana, w rzeczywistości bowiem USA są narzędziem w rękach ponadpaństwowych sił Imperium. W literaturze poświęconej współczesnym stosunkom międzynarodowym wskazuje się, iż po zakończeniu zimnej wojny jedynym mocarstwem posiadającym możliwość oddziaływania w skali globalnej stały się Stany Zjednoczone i pojawił się układ hegemoniczny, w którym USA zdolne były odpowiadać za organizację porządku międzynarodowego316. Dla Hardt’a i Negri’ego pozimnowojenna supremacja USA nie jest jednak argumentem na to, iż w stosunkach międzynarodowych mamy do czynienia – używając terminologii Modelskiego – z drugim cyklem amerykańskim, agdyż USA odgrywają jedynie rolę gwaranta przydającego skuteczności złożonemu procesowi stanowienia ponadnarodowego Imperium. Oddając rolę USA w globalnym porządku Imperium pisali oni obrazowo, iż tak jak w pierwszym stuleciu ery chrześcijańskiej senatorowie rzymscy prosili Augusta, by dla dobra publicznego przyjął władzę cesarską, tak też dzisiaj organizacje międzynarodowe (ONZ, międzynarodowe organizacje finansowe, a nawet organizacje humanitarne) proszą Stany Zjednoczone, by przewodziły w nowym porządku światowym. (…) Armia amerykańska nawet gdyby była temu niechętna, musiała odpowiedzieć na wezwanie do interwencji w imię pokoju i porządku. (…) Stany Zjednoczone są policją

314 T. Barnett, The Pentagon new map, “Esquire”, Marzec 2003, s. 2-5. 315 M. Hardt, A. Negri, op. cit., s. 10. 316 Por. Z. Cesarz. E. Stadmuller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2000, s. 36-37, E. Cziomer, L.W. Zyblikiewciz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2005, s. 178-179.

pokoju, ale tylko w ostatniej instancji, gdy ponadnarodowe organizacje pokoju wzywają ją do aktywności organizacyjnej i do zdecydowanych inicjatyw prawnych i organizacyjnych317.

USA zajmują w ramach Imperium pozycję uprzywilejowaną, gdyż po upadku Związku Radzieckiego odpowiedzialność w zakresie sprawowania międzynarodowej władzy policyjnej spadła na barki Stanów Zjednoczonych, które okazały się jedyną siłą zdolną egzekwować międzynarodową sprawiedliwość. Ale, jak twierdzą Hardt i Negri, pax americana był realizowany przez kolejne rządy USA nie jako funkcja własnych interesów narodowych lecz w imię globalnej praworządności. Światowa amerykańska policja działa nie w interesie USA ale w interesie Imperium 318 . Tak więc amerykańskie interwencje w regionach niewłączonych jeszcze w logikę funkcjonowania imperium, tzw. „non-integrating gap”, nie są wyrazem amerykańskiego imperializmu i działania na rzecz własnej korzyści ale działaniami w imię interesów ponadnarodowego Imperium, w którym co prawda USA zajmują uprzywilejowaną rolę, ale nie rolę tradycyjnego hegemona.

Co interesujące, ta diagnoza Hardt’a i Negri’ego jest podobna do oceny amerykańskiej polityki zagranicznej po zimnej wojnie jakiej dokonał konserwatywny polityk amerykański Patrick Buchanan, który twierdzi, że neokonserwatyści, którzy zawłaszczyli politykę zagraniczną USA opowiadają się za neoimperilaną polityką zagraniczną mającą na celu urzeczywistnienie koncepcji światowego imperium319. Buchanan pisał, iż obecnie, na mocy podpisanych traktatów, dajemy gwarancje bezpieczeństwa ponad pięćdziesięciu krajom na pięciu kontynentach, a w ponad stu stacjonują nasze oddziały320 oraz wskazuje na konsekwencje tej polityki deficyt budżetowy przekroczył cztery procenty produktu krajowego brutto. Deficyt w obrotach handlowych wynosi sześć procent PKB, dolar na przestrzeni ostatnich trzech lat utracił jedną trzecią swojej wartości w stosunku do euro321

Buchanan w swojej publicystyce konsekwentnie zwraca się przeciwko neoimperialnej geopolitycznej strategii USA „ustanowienia i ochrony nowego porządku”, zaproponowanej przez republikańską administrację George’a Busha (zarówno seniora, jak juniora) i neokonserwatystów z jego otoczenia. Opowiada się jednoznacznie za powrotem Stanów Zjednoczonych do nacjonalistycznej koncepcji

317 M. Hardt, A Negri, op. cit., s. 198. 318 Ibidem, s. 196. 319 P.J. Buchanan, Prawica na manowcach, Wrocław 2005, s. 16. 320 Ibidem, s. 13. 321 Ibidem, s. 15.

polityki izolacjonistycznej, opartej na koncepcji nieinterwencji, która jest zakorzeniona w amerykańskiej historii, tradycji i mądrości ojców założycieli, czyli do tradycyjnej polityki zagranicznej, której źródłem jest realizowanie amerykańskich celów narodowych, a nie promowanie pod egidą USA globalnego „nowego uniwersalizmu”. Zwracał uwagę, iż aby mógł się narodzić „Nowy Porządek Świata” „Stara Republika” musi zginąć oraz pisał o polityce Georgea Busha jr., że on jest globalistą, a my jesteśmy nacjonalistami. On wierzy w jakiś Pax Universalis; my zaś wierzymy w Starą Republikę. On oddałby bogactwo i potęgę Ameryki w służbie bliżej nieokreślonego Nowego Światowego porządku; my na pierwszym miejscu stawiamy Amerykę322. Hardt i Negri w swojej publikacji podjęli także próbę analizy nowej geopolitycznej struktury porządku międzynarodowego i zaproponowali interesującą wizję globalnej struktury geopolitycznej. Jest to opis odmienny od tych, które oferowały tradycyjne koncepcje geopolityczne. Przede wszystkim mało jest odniesień do lokalizacji przestrzennej – Hardt i Negri nie tworzą map świata, co wynika z charakteru ponowoczesnej kondycji geopolitycznej, w której władza i hegemonia ma charakter zdecentralizowany i aterytorialny. Analiza, której dokonują autorzy koncepcji Imperium, pozwala za to dostrzec, jak zmieniły się warunki geopolityczne w postwestfalskim środowisku międzynarodowym. Badacze ci zwracają uwagę na różnorodność (pluralizm) imperialnego środowiska międzynarodowego, w którym globalne elementy, takie jak państwa narodowe, organizacje państw narodowych i wszelkiego rodzaju organizacje międzynarodowe, dzielą się według funkcji i treści na struktury polityczne, monetarne, zdrowotne i edukacyjne), a między nimi wędruje różnego rodzaju produktywna działalność 323 . Najwyższa kondygnacja piramidy imperialnej władzy składa się z trzech poziomów. Na szczycie piramidy znajduje się jedyne supermocarstwo, kontrolujące globalne użycie siły. Na niższym poziomie piramida poszerza się nieco, obejmując grupę państw kontrolujących podstawowe globalne instrumenty monetarne, a więc mogących regulować globalną wymianę. Państwa te wchodzą w skład różnorodnych światowych organizacji międzyrządowych, takich jak G-8, Klub Paryski, Klub Londyński, Davos, itp. Na trzecim poziomie istnieje szereg różnorodnych stowarzyszeń rozlokowujących władzę kulturową i biopolityczną na szczeblu globalnym. Najwyższa kondygnacja tworzona jest przez siły i podmioty, które osiągają hegemonię na poziomie

322 Ibidem, s. 22. 323 M. Hardt, A. Negri, op. cit., s. 329.

militarnym, gospodarczym i kulturowym. Poniżej pierwszej kondygnacji, którą tworzą podmioty dominujące w światowym ładzie, znajduje się druga, której zadaniem jest rozprowadzanie po świecie poleceń i zapewnienie łączności globalnej struktury władzy. Strukturę tej kondygnacji tworzą przede wszystkim sieci przepływów (kapitału, towarów, technologii, ludności itp.) rozpostarte na rynku światowym przez ponadnarodowe kapitalistyczne korporacje. Na tym poziomie sytuują się również, często podporządkowane władzy ponadnarodowych korporacji, suwerenne państwa narodowe, składające się głównie z lokalnych, sterytorializowanych organizacji. Państwa narodowe przejmują i dystrybuują przepływy bogactw do i od władzy globalnej oraz dyscyplinują, o ile jest to możliwe, ludność na swoim terytorium. Ostatnią, najszerszą kondygnację piramidy władzy, według Hardt’a i Negri’ego tworzą grupy reprezentujące w globalnym układzie interesy ogółu. Są to zarówno państwa narodowe, które reprezentują swoich obywateli na forum międzynarodowym, a także względnie niezależne od państw i kapitału organizacje postrzegane często jako struktury globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Hardt i Negri twierdzą, że niezależnie organizacje pozarządowe, tzw. NGO’s, takie jak Amnesty International, czy też Americas Watchs, są ostatnimi odgałęzieniami współczesnych sieci władzy, stanowiąc szeroką podstawę trójkąta globalnej władzy. Prace Hardta i Negriego poświęcone strukturze władzy, hegemonii i geopolitycznym warunkom współczesnego świata stanowią jedną z kluczowych teorii, które powinny znaleźć się w centrum dyskursu geopolitycznego, gdyż jak twierdzą autorzy koncepcji Imperium, następuje rekonstrukcja politycznej przestrzeni świata. Dla zrozumienia ponowoczesnej kondycji geopolitycznej świata prace Hardt’a i Negir’ego mają zdecydowanie większe znaczenie, niż ciągle będące w obiegu prace Halforda Mckindera. Teoria heartlandu, która uosabia „nowoczesną” geopolitykę nie może stanowić adekwatnego opisu świata ery globalizacji, taki opis może natomiast stanowić, przy wszelkich zastrzeżeniach, koncepcja Imperium. Hardt i Negri zaproponowali jedną z najbardziej inspirujących geopolitycznych koncepcji świata ponowoczesnego. Wizja Imperium daleko odbiega od tradycyjnych teorii geopolitycznych nie mniej jednak jest ona obecnie jedną z najciekawszych prób opisania geopolitycznej kondycji świata ery globalizacji. Zamiast mackinderowskiego hertlandu podstawą dla dyskusji poświęconych geopolitycznej strukturze postwesfalskiego środowiska międzynarodowego powinna zatem stać koncepcja Imperium, której sposób rozumienia charakteru władzy i hegemonii czyni ją szczególnie

przydatną dla konstruowania geopolitycznych teorii w odniesieniu do postwestfalskiego/ponowoczesnego środowiska międzynarodowego. Żyjemy w świecie, którego podstawowa struktura przestrzenno-polityczna została ukształtowana przez wielkie kolonialne imperia z przeszłości, ale także w świecie budowanym na podstawach globalnej logiki gospodarczej, świecie nowego systemu imperialnego świata ponowoczesnego.

Geopolityczne koncepcje hegemonii międzynarodowej, takie jak teoria „imperium” Michaela Hartd’a i Antonio Negri’ego nawiązują do foucaultowskiej analizy fenomenu władzy, która we współczesnym społeczeństwie, jak twierdził francuski filozof, stała się zdecentralizowana, zmienna i rozproszona. Pochodzi z każdego miejsca struktury społecznej, bo wszystkie instytucje, normy, reguły społecznego współżycia służą kontroli i tzw. „dyscyplinowaniu” i „normalizacji” zachowań i myślenia. Taka władza stała się raczej oddolna niż odgórna. W społeczeństwie nowoczesnym/ponowoczesnym władza staje się coraz bardziej rozproszona, niewidoczna, ale zarazem wszechobecna. Nie można już dociec gdzie jest jej źródło, albowiem jest ona wszędzie i nigdzie w sposób szczególny czy skoncentrowany324 . Ma to swoje znaczące konsekwencje dla geopolityki jako dyscypliny badawczej, analizującej związki zachodzące pomiędzy przestrzenią a polityką międzynarodową.

Koncepcja Imperium jest szczególnie użyteczna dla współczesnej geopolityki przede wszystkim dlatego, iż zmusza do tego, aby na nowo ująć pojęciowo problemy hegemonii i dominacji międzynawowej, które zawsze stanowiły ważny obszar zainteresowania geopolityków. Epoka postfestwalska i jej cechy charakterystyczne globalizacja i deterytorializacja wymuszają odejście od dotychczasowych koncepcji geopolitycznych, które w centrum swoich analiz stawiały państwo, gdyż jak wskazują w swojej książce Hardt i Negri obecnie żadne państwo, nawet tak potężne jak USA, nie jest w stanie ustanowić światowej dominacji. Logika władzy w świecie ponowoczesnym wykracza poza granice państwa. Dlatego też należy wypracować nowe sposoby konceptualizacji globalnej przestrzeni politycznej. Mapa świata zaproponowana przez Hardt’a i Negriego różni się zdecydowanie od dotychczasowych przedstawień. Jest to nowy sposób konceptualizacji przestrzeni międzynarodowej, za pomocą którego próbuje się ukazać nową topografię władzy, która stałą się zdecentralizowana i operuje w przestrzeni ponadpaństwowej.

324 A. Szahaj, M.N. Jakubowski, Filozofie polityki, Warszawa 2005, s.152.

Perspektywa zaproponowana przez Hardt’a i Negri’ego oferuje radykalną zmianę postrzegania geopolitycznej przestrzeni świata, w której po zakończeniu zimnej wojny zaczął się kształtować uniwersalny model władzy imperialnej (hegemonii). System jako całość zyskuje dominującą pozycję w globalnym porządku i prowadzi do integracji aktorów geopolitycznych. Następuje rozwój systemu globalnego i rozbudowa nowego pożarku światowego, o którym Hardt i Negri pisali, iż ukonstytuowała się władza Imperium, stanowcza w stosunku do suwerennych państw i względnie od nich niezależna, zdolna funkcjonować jako ośrodek nowego ładu światowego, sprawując nad nim skuteczną kontrolę i w razie potrzeby odwołując się do przymusu. Imperium operuje jako globalny system powiązań pomiędzy rządami, korporacjami, bankami, organizacjami międzyrządowymi oraz pozarządowymi, tworząc nową strukturę i hierarchię globalnego ładu podporządkowanego logice światowego rynku. Debata poświęcona teorii Imperium stanowi ważną część dyskusji wokół współczesnej kondycji geopolitycznej świata. Pozwala zrozumieć logikę władzy międzynarodowej w świecie ponowoczesnym i ukazać jej mechanizmy na poziomie zarówno globalnym, jak i regionalnym, gdyż jak pisał Zygmunt Bauman: W takim świecie [ponowoczesnym – przyp. autora] opanowanie jakiegoś terytorium (przeciwnie niż w imperializmie w stałym okresie nowoczesności) nie wiąże się z terytorialną inwazją, wysyłaniem oddziałów okupujących i pilnujących podbitego terytorium, zakładaniem stałych garnizonów i instalowaniem urzędów administracji. Dzisiaj wszelkie tego rodzaju strategie wydawałyby się, w porównaniu z nowymi dostępnymi środkami, nieznośnie niewydolne, nieporęczne, kłopotliwe i nade wszystko kosztowne (…) Nieszczęściem, którego szczególnie powinni unikać i z daleka obchodzić możni i bogaci, jest konieczność „zaangażowania na terytorium” i wzięcia odpowiedzialności za codzienne zarządzanie zgodnie z miejscowym prawem oraz troska o codzienny byt mieszkańców. Przecież współcześnie znacznie mniejszym kosztem można podbić i podporządkować sobie jakiś kraj. „Niepodległość” państwowa przyznawana o wiele mniejszym i słabszym jednostkom terytorialnym i populacjom jest właśnie takim tańszym, a tym samym „bardziej racjonalnym” sposobem rozprzestrzenienia i umacniania reguły globalności. Wzmocnienie wolnego handlu i zniesienie ceł i akcyz chyba dzisiaj wystarczy do tego, by osiągnąć przewagę, jaka kiedyś wymagała militarnego podboju, przejmowania i zawłaszczania terytoriów325 . Te słowa napisane przez Zygmunta

325 Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006, s. 97-98.

Baumana chyba najlepiej oddają zmieniającą się logikę globalnej hegemonii i kształtowania się ponowoczesnego Imperium, na którą zwracali uwagę Hardt i Negri.

ROZDZIAŁ VIII KONFLIKTY W ŚWIECIE PONOWOCZESNYM

W teorii stosunków międzynarodowych wskazuje się, iż

działalność w sferze relacji międzynarodowych państw i pozostałych niepaństwowych podmiotów prowadzi niejednokrotnie do występowania między nimi sprzeczności interesów, czyli do sporów i konfliktów międzynarodowych. Stanowią one nieodłączną część rozwoju cywilizacji ludzkiej oraz jeden z najstarszych i najbardziej powszechnych elementów międzynarodowych stosunków politycznych. Rywalizacja pomiędzy różnorodnymi organizacjami społeczno-politycznymi, sięgająca często do przemocy, występuje w ciągu całej historii ludzkości. W dziejach świata doszło do około 14,5 tys. konfliktów zbrojnych, w wyniku których zginęło około 3,5 mld ludzi. W czasach współczesnych (od 1816 r.), w zależności od sposobu definiowania wojen, zdarzyło się od 224 do 559 wojen międzynarodowych, domowych i kolonialnych326. Z uwagi na wagę problematyki istnieje ogromna literatura poświęcona ekonomicznym, narodowym, religijnym, ideologicznym, czy też terytorialnym przyczynom i źródłom konfliktów międzynarodowych

W literaturze poświęconej problematyce geopolitycznej zwraca się uwagę, iż struktura geopolityczna świata składa się z cząstek, które określa się jako ośrodki siły lub jako elementy podstawowe. Każda struktura zbudowana jest z takich elementów podstawowych . W samej naturze struktury tkwią sprzeczności pomiędzy jej cząstkami, a między elementami podstawowymi dochodzi do konfliktów, ponieważ istnieją i rozwijają się – a więc mają odmienne potrzeby i interesy – z których część musi być przeciwstawna a więc rodzi sprzeczność, spór i konflikt. Konflikty pomiędzy ośrodkami siły (elementami podstawowymi) są charakterystyczne dla wszystkich układów geopolitycznych327. Jak się wskazuje, konflikty geopolityczne wynikają z dysproporcji pomiędzy strukturą geopolityczną a polityczną

Badania geopolityczne wymagają zatem koncentracji na problemach terytorium, siły i konfliktów pomiędzy narodami i państwami, czy też innymi podmiotami geopolitycznymi. W historii ludzkości wiele konfliktów zbrojnych było wywołanych przez rywalizację o określone terytorium, a na politykę zagraniczną wielu państw i narodów duży wpływ miała chęć zdobycia kontroli nad określonym terytorium, wywołana przyczynami ekonomicznymi, militarnymi, czy też

326 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 206. 327 L. Moczulski, Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010, s. 453.

politycznymi. Problematyka konfliktów terytorialnych oraz relacji pomiędzy potęgą, przestrzenią i polityką jest jednym z najstarszych pól badawczych geopolityki. Dlatego też, jak się niekiedy wskazuje, geopolityka rozumiana jako rywalizacjo o kontrolę nad przestrzenią, koncentruje się na analizach potęgi aktorów geopolitycznych w kontekście ich możliwości sprawowania lub też rozszerzenia kontroli nad określonym terytorium328. W literaturze poświęconej geopolityce zwraca się uwagę, iż państwa, jako podstawowy podmiot procesów geopolitycznych, działają w ramach realnie istniejącej struktury przestrzennej, określonej przez fizyczne ukształtowanie ziemi oraz długotrwałą, wielowiekową działalnością wielkich populacji ludzkich. Konflikty geopolityczne spowodowane być mogą albo przez wyraźną niezgodność pomiędzy geopolityczną strukturą przestrzeni a istniejącą na niej strukturą polityczną, albo przez dążenie do stworzenia tej dysproporcji. Istnieją dwa rodzaje konfliktów geopolitycznych. Pierwszy, o charakterze pierwotnym, wynika z powodów przestrzennych, drugi – charakterze wtórnym – spowodowany jest różnicą potencjałów, powodującą ekspansję329. Typowym rodzajem konfliktu geopolitycznego jest zetknięcie się dwóch ośrodków siły w tym samym naturalnym obszarze geopolitycznym. Drugim źródłem konfliktów geopolitycznych jest nierównomierność rozwoju ośrodków geopolitycznych, która prowadzi do powstania różnicy potencjałów i ekspansji ośrodka o większym potencjale na ośrodek o mniejszym potencjale330 . Takie rozumienie geopolityki i konfliktów geopolitycznych jest jednak związane ze światem przednowoczesnym i nowoczesnym, w którym dominowały państwa- narodowe i konflikty terytorialne między nimi, a co więcej, jest związane z podejściem realistycznym, przyjmującym uproszczoną wizję świata, w którym zakłada się, iż u podstaw stosunków międzynarodowych leży natura ludzka, ludzie zaś dbają o własny interes, dążą do władzy, co łatwo prowadzi do konfliktów i agresji. Natura ludzka narzuca państwom system wartości, normy postępowania i kryteria, decydujące o podejmowanych przez nich działaniach Zgodnie z myśleniem realistycznym, ludzie – w swych opartych na rywalizacji stosunkach z innymi – są zainteresowani przede wszystkim własną pomyślnością i konsekwentnie walczą o to, aby mieć przewagę w stosunkach z innymi ludźmi, w tym również z innymi państwami.

328 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 28. 329 L. Moczulski, op. cit., s. 457. 330 Ibidem, s. 457-458.

Tradycyjnie w relacjach międzynarodowych zakładano, iż zdobycie kontroli nad określonym terytorium i jego zasobami zwiększa potęgę i możliwości działania, a większa potęga pozwalała rozszerzyć kontrolę nad przestrzenią331. W historii stosunków międzynarodowych państwa silniejsze starały się, bezpośrednio lub pośrednio, przejmować kontrolę nad obszarami państw. W wielu przypadkach siła pozwalała na uzyskanie bezpośredniej, formalnej politycznej suwerenności nad wybranym obszarem. Z uwagi jednak na stopniową relatywizację czynnika przestrzennego, rozumianego jako podstawowe źródło siły, nastąpiło ograniczenie konfliktów, których głównym źródłem była chęć opanowania określonego obszaru. Jak się wskazuje, w pozimnowojennym świecie nastąpił kres konfliktów i wojen terytorialnych. Dzieje się tak dlatego, że opanowanie jakiegokolwiek terytorium nie jest dzisiaj równoznaczne ani ze zwycięstwem, ani nie zapewnienia bezpiecznego jutra, gdyż „płynna” ponowoczesność doprowadziła do relatywizacji czynnika przestrzenno-geograficznego332. Jeden z klasyków myślenia geopolitycznego, Nicolas Spykman, pisał, iż „ministrowie przychodzą i odchodzą, nawet dyktatorzy umierają, a góry pozostają na swoim miejscu”333. Było to świadectwo charakterystycznego dla geopolityków przekonania, iż czynnik geograficzny jest jednym z najbardziej stałych i niezależnych elementów ludzkiej działalności. Powodowało to absolutyzowanie wpływu elementów geograficznych na procesy politycznej aktywności człowieka. Tradycyjnie ukierunkowani myśliciele geopolityczni podkreślają niekiedy, iż konflikty geopolityczne wynikają z dysproporcji pomiędzy strukturą geopolityczną a polityczną, nie mogą ich więc rozwiązać żadne doraźne działania polityczne a jedynie przywrócenie stabilizacji geopolitycznej – czyli zgodność między strukturą geopolityczną a polityczną. Wielkie przeobrażenia polityczno-społeczne nie są w stanie likwidować konfliktów geopolitycznych, gdyż nie przesuwają granic naturalnych tylko granice polityczne. Leszek Moczulski zwracał uwagę, że jeżeli granice polityczne będą oparte na granicy naturalnej to zwiększa to szanse jej przetrwania – jeśli nie będzie to stały powód konfliktu334. Jednakże rozwój nowoczesnych technologii 331 Pierwsi myśliciele geopolityczni, tacy jak Fryderyk Ratzel i Rudolff Kjellen wprost uważali, że państwo dla swojego rozwoju potrzebuje dużego terytorium. Ratzel, będący zwolennikiem determinizmu geograficznego i darwinizmu społecznego, uważał, że występuje „życiowa” konieczność rozwoju państwa od mało-do wieloprzestrzennych form. 332 Z. Bauman, Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006, s. 107. 333 N. Spykman, Geography and foreign policy, „The American Political Science Review”, vol. 32, nr 1, 1938, s. 29. 334 L. Moczulski, op. cit., s.457.

komunikacyjnych spowodował, iż bariery fizyczne nie odgrywają już praktycznie żadnej roli i nie stanowią przeszkody dla przepływu osób, towarów, idei, czy też informacji. Ponowoczesność unieważnia dotychczasowe granice i bariery geograficzno-przestrzenne, co powoduje, iż linie podziałów i konfliktów występujących w postwestwalskim środowisku międzynarodowym nie respektują żadnych granic naturalnych, czy też państwowych i nie mają z nimi wielkiego związku. Są to konflikty o zupełnie innym charakterze niż te rozpatrywane przez klasyczną, czy też neoklasyczną myśl geopolityczną, nawiązującą do realistycznego podejścia do analiz środowiska międzynarodowego. Współczesne konflikty geopolityczne są związane przede wszystkim ze zderzeniem określonych „wyobrażeń geograficznych” jakie każda społeczność wytwarza w toku swojego rozwoju historycznego. Są to konflikty w większym stopniu dotyczące kwestii kulturowych a nie terytorialno-geograficznych. W analizach ponowoczesnego środowiska międzynarodowego często zwraca się uwagę na relatywizację/utratę znaczenia czynnika terytorialnego, a także na zasadniczą zmianę charakteru toczonych konfliktów międzynarodowych. Jako jeden z pierwszych uczonych zwrócił uwagę na ten fakt Samuel Huntington w pracy Zderzenie cywilizacji. Amerykański uczony wysunął tezę, iż po zakończeniu zimnej wojny nie nastąpi ograniczenie konfliktów geopolitycznych ale przyjmą one inne formy: w miejsce rywalizacji Wschód-Zachód pojawi się konflikt pomiędzy cywilizacjami. Huntington, zwracał uwagę, iż głównym i najniebezpieczniejszym wymiarem kształtującej się postzimnowojennej polityki globalnej będzie konflikt między grupami należącymi do różnych cywilizacji. Huntington zastanawiając się nad naturą nowej geopolitycznej struktury świata pisał, iż pierwsze lata po zakończeniu zimnej wojny stały pod znakiem dramatycznych przemian tożsamości różnych ludów oraz symboli tych tożsamości, a politykę globalną zaczęto reorganizować według linii podziałów kulturowych335.

Główną tezą pracy stało się twierdzenie, iż to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtują wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świecie, jaki nastał po zimnej wojnie. Najostrzejsze i najgroźniejsze konflikty będą się toczyły między ludami należącymi do różnych kręgów kulturowych. Walka między państwami i grupami należącymi do różnych cywilizacji grozi potencjalną eskalacją bo inne państwa i grupy śpieszą na pomoc „krajom

335 S. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003, s. 13.

pokrewnym”336. Oznacza to, iż tworzący się nowy ład międzynarodowy determinowany będzie przez sprzeczności cywilizacyjne, czyli, że dawny konflikt ideologiczny (komunizm-liberalizm) zastąpią konflikty nowego typu, których podstawowym źródłem staną się różnice kulturowe337. Huntington pisał, iż w okresie zimnej wojny kraje określały się w stosunku do supermocarstw jako sojusznicy, satelici, klienci, kraje neutralne i niezaangażowane. W świecie, jaki nastał po zimnej wojnie, takim punktem odniesienia staną się cywilizacje, a nowa geopolityczna struktura świata będzie wyznaczana przez interakcje pomiędzy dziewięcioma światowymi cywilizacjami: zachodnią, prawosławną, muzułmańską, konfucjańską (chińską), japońską, buddyjską, hinduistyczną, południowoamerykańską i afrykańską. Polityka globalna staje się zatem polityką wielobiegunową i wielocywilizacyjną oraz wyłania się ład światowy oparty na cywilizacjach: kraje o zbliżonych cechach kulturowych współpracują ze sobą i grupują się wokół państw będących ośrodkami ich cywilizacji.

Huntington uważał, iż przyszły ład międzynarodowy ukształtuje się przez stosunki rozwijające się na styku cywilizacji, gdyż tu ujawniać się będą główne sprzeczności i konflikty. Zdaniem amerykańskiego uczonego szczególnie intensywne konflikty mogą wynikać z arogancji Zachodu, nietolerancji islamu i chińskiej pewności siebie. Za szczególnie groźne uznał pogranicze cywilizacji zachodniej i islamskiej, co ma wynikać z wyjątkowej ekspansywności tej ostatniej, jej poczucia niezrealizowanych aspiracji, dyskomfortu z powodu upowszechnienia wartości demokracji zachodniej, gotowości rywalizowania z nimi poprzez własną ofertę ideową i kulturową. Huntington wiele wysiłku poświęcił aby opisać mapę świata pozimnowojennego, w którym tracą na znaczeniu dotychczasowe podziały i granice, a także zmienia się charakter konfliktów geopolitycznych. Zwrócił uwagę, iż rozpad dwubiegunowego układu świata, w którym większość konfliktów była rozpatrywana w kategoriach rywalizacji Wschód – Zachód i dwóch ideologii komunistycznej i liberalno – demokratycznej, spowodował, iż większe znaczenie uzyskały tłumione do tej pory kwestie tożsamościowe i kulturowe. Różnice ideologiczne zostaną zastąpione przez różnice kulturowe, które staną się głównym źródłem podziałów i konfliktów międzynarodowych.

336 Ibidem, s. 15, 20 337 G. Michałowska, Porządek międzynarodowy w perspektywie paradygmatu cywilizacyjnego, (w:) Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuźniara, Warszawa 2005, s. 174.

Huntington zwrócił uwagę na fakt, iż w epoce pozimnowojennej konflikty geopolityczne będą przebiegały wzdłuż zupełnie innych linii podziałów, niż miało to miejsce w epoce nowoczesnej, w której mapa świata była zdominowana przez państwa-narodowe. Huntigtonowska mapa cywilizacyjnego podziału świata miała jednak charakter typowo geopolityczny338 , nawiązujący do paradygmatu geocywilizacyjnego, będącego elementem klasycznych teorii geopolitycznych. Wielce interesujący schemat konfliktów w ponowoczesnym środowisku społeczno-politycznym, i co więcej schemat odbiegający od klasycznych koncepcji geopolitycznych, zaproponowali natomiast amerykańscy badacze Heidi i Alfred Tofflerowie. Formułując swoją wizję ładu światowego i ewentualnych głównych osi konfliktów uznali oni, iż dominującym konfliktem będzie rywalizacja między społecznościami industrialnymi (tzw. cywilizacji „drugiej fali”) oraz cywilizacjami postindustrialnymi (tzw. cywilizacja „trzeciej fali”). Wskazując, iż świat stoi na progu budowy nowej cywilizacji, uznali oni, iż wielkie transformacje społeczne nigdy nie mogą się obyć bez konfliktów a ujęcie dziejów jako fali przemian jest dynamiczne i pozwala lepiej zrozumieć zachodzące procesy. Fale są w nieustannym ruchy, a kiedy się zderzają powstaje w efekcie wiele potężnych, a zarazem niezgodnych prądów. Kolizja fal historycznych oznacza konflikt cywilizacji, a wiedza o tym pozwala ze zrozumieniem spojrzeć na wiele współczesnych zdarzeń, które często wydają się bezsensowne i chaotyczne339. Niekiedy zwraca się uwagę, że pod koniec dwudziestego wieku ludzkość stanęła w obliczu głębokiego przewrotu społecznego i uczestniczymy obecnie w budowie od podstaw nowej cywilizacji. Do czasów obecnych ludzkość przeżyła dwie wielkie fale przemian, z których każda unicestwiła dawne kultury i cywilizacje, a na ich miejsce wprowadziła nowy sposób bycia. Pierwsza fala – rewolucja rolnicza, druga fala – cywilizacja przemysłowa, natomiast współcześnie mamy do czynienia z trzecią falą przemian cywilizacyjnych, związaną z kształtującą się cywilizacją postindustrialną340. Najgłębsze znaczenie ekonomiczne i strategiczne ma zbliżający się podział świata na trzy wyraźnie odmienne i potencjalnie wrogie sobie cywilizacje, których granic nie można określić, odwołując się do tradycyjnych definicji341.

338 Cywilizacyjna struktura geopolitycznej przestrzeni świata jest tylko odmiennym spojrzeniem na mapę świata, na której zamiast państw-narodowych i wielkich mocarstw pojawiają się cywilizacje wraz ze swoimi wiodącymi ośrodkami-państwami. 339 A. i H. Toffler, Budowa nowej cywilizacji, Poznań 1996, s. 27 340 Ibidem, s. 17. 341 Ibidem, s. 28

Uznaje się niekiedy, iż tofflerowskie „zderzenie cywilizacji” postrzegać można jako konflikt podstawowych wartości, ale nie wytworzonych na gruncie tzw. cywilizacji partykularnych (kręgi kulturowe), jak ma to miejsce w koncepcji Huntingtona, lecz przez cywilizacje rozumiane jako określony poziom rozwoju (ekonomicznego, politycznego, kulturowego) ludzkości, przy czym lokalne kręgi kulturowe mogą być przestrzenią konserwującą dany typ wartości, najczęściej o proweniencji preindustrialnej342. Konflikty związane z „trzecią falą” mogą przyjąć zarówno charakter konfliktu lokalnego, np. między grupami społecznymi (zawodowymi) w jednym państwie, jak i globalnego, kiedy to konfrontacji staną państwa, czy regiony świata, znajdujące się na różnym poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Główną oś konfliktu tworzy rywalizacja między ładem industrialnym a rzeczywistością postindustrialną, chociaż nie wyklucza się także udziału trzeciego podmiotu konfrontacji, tj cywilizacji agrarnej, która mimo tego, iż nie stanowi już opcji dominującej w skali globalnej, to wciąż jest obecna w życiu wielu społeczności świata, głównie w Afryce, Azji, Oceanii i Ameryce Łacińskiej 343 . Jest to konflikt, który występuję „wewnątrz” państw i społeczności i nie ma on charakteru terytorialnego (chociaż może wywoływać skutki o charakterze terytorialnym) i nie da się go „zwizualizować” w postaci typowej mapy politycznej. Nakładanie się tofllerowskich fal cywilizacyjnych generuje konflikty nowego typu, na których nadejście, jak się wydaje, neoklasyczna geopolityka nie jest przygotowana, operując kategoriami związanymi z nowoczesnością i ładem państwowo-centrycznym. Opisanie tych konfliktów w dotychczasowych kategoriach jest utrudnione także przez to, że kolizja „fal cywilizacyjnych” rodzi chaos, w którym ścierają się różne prądy, powstają wiry i lokalne obszaru bezruchu, przesłaniają głębsze i istotniejsze nurty dziejowe. Zderzenie drugiej i trzeciej fali przynoszą napięcia, konflikty społeczne i nowe postawy polityczne, które burzą dotychczasowe podziały klasowe, rasowe, partyjne, a także polityczne. Jak pisali Tofflerowie Dzisiaj owe linie podziału układają się odmiennie. Szybko zmierzamy w kierunku zupełnie nowego układu zależności, w ramach którego świat podzielony będzie nie na dwie, lecz trzy rywalizujące cywilizacje: jedną, ciągle symbolizowaną przez motykę; drugą której symbolem jest taśma produkcyjna; trzecią której uosobieniem jest komputer. W owym trójdzielnym świecie sektor 342 A. Modrzejewski, Tofflerowski paradygmat „zderzenia cywilizacji” a konflikty społeczne współczesnej Polski, (w:) Polska wobec współczesnych wyzwań globalnych i regionalnych, pod red. E. Polak i M. Malinowskiego, Gdańsk 2007, s. 243-244. 343 Ibidem, s. 242.

pierwszej fali dostarcza produktów rolniczych i surowców, sektor drugiej fali jest źródłem taniej siły roboczej oraz produkcji masowej, natomiast intensywnie rozwijający się sektor trzeciej fali dominację swą zawdzięcza nowym sposobom pozyskiwania i wykorzystywania wiedzy344. Jednym z przejawów nowego rodzaju konfliktów charakteryzujących współczesne nakładanie się fal cywilizacyjnych, jest konflikt pomiędzy trybalizmem (nacjonalizm, fundamentalizm, mentalnością plemienną) a kosmopolityzmem (globalizmem, uniwersalizmem), który przebiega w poprzek dotychczasowych linii podziału terytorialnego i może występować zarówno pomiędzy państwami, jak i wewnątrz państwa pomiędzy grupami społecznymi. Jego pojawienie się i eskalacja są skutkiem przemian cywilizacyjnych, związanych z nadejściem społeczeństwa ponowoczesnego, czy też używając terminu tofflerowskiego – cywilizacji trzeciej fali. Pod koniec XX w. nasileniu uległo oddziaływanie czynników sprzyjających integrowaniu się świata i społeczności go zamieszkujących. Integracja powoduje dopełnianie się, zespalanie, zharmonizowanie poszczególnych dziedzin życia i działalności człowieka. Jest to proces, w trakcie którego zmienia się struktura integrujących się elementów (ulegają one często wymuszonemu przekształceniu i dostosowaniu się do siebie), i ewolucji ulega spoiwo je łączące. Jest to proces dynamiczny, tworzący nową jakość 345 . Procesom integracyjnym towarzyszyć muszą pewne rozwiązania uznawane za uniwersalne w zakresie nauki i techniki, gospodarki, polityki, kultury i spraw społecznych. Ponadto elementem niezbędnym dla efektywnego współdziałania jest powszechna akceptacja wspólnego mianownika najbardziej podstawowych norm i wartości346.

Z uwagi na szybkie tempo dokonywanych zmian społecznych ujawniają się także reakcje obronne i aktywna kontestacja, zmierzająca do zasadniczej zmiany warunków. Unifikacja kulturowa rodzi niemały opór społeczny. Szerokie kręgi społeczeństwa nie są w stanie przyswoić narzucanych odgórnie modeli, wzorów, paradygmatów życia kulturowego. Nie są w stanie przyswoić znaków standaryzacji i homogenizacji kulturowo-cywilizacyjnej. Unifikacja kulturowa rodzi napięcia narodowościowe i etniczne dlatego też drugi ze znaczących procesów współczesnego świata stanowi odżywanie lokalizmów i regionalizmów, związanych z nasileniem się nastrojów i ruchów separatystycznych oraz dążeń do zachowana własnej tożsamości i obrony 344 A. i H. Toffler, op. cit., s. 31. 345 E. Polak, Integracja i dezintegracja jako współzależne procesy współczesnych przemian, Gdańsk 2001, s. 14. 346 E. Polak, op. cit., s. 14.

dotychczasowej tożsamości oraz stylu życia w obliczu tendencji do homogenizacji świata. We współczesnym świecie, wbrew nadziejom liberałów i zapowiedziom o „końcu historii” i „końcu ideologii”, mamy do czynienia z gwałtownym wzrostem znaczenia emocji, stereotypów, religii, nacjonalizmów, różnorodnych separatyzmów, generujących nowe, niekiedy bardzo gwałtowne konflikty społeczne. Próby światowej unifikacji zrodziły rekcje przeciwstawne nakierowane na ochronę tego co lokalne347.

Ludzie zagubieni we współczesnym anonimowym świecie szukają jakiegoś punktu odniesienia, oparcia, wspólnoty, z którą mogliby się identyfikować. Jak pisał Michael Maffesoli w swojej pracy Czas plemion (wyd. pol. 2008), we współczesnym świecie pojawia się „mentalność plemienna”, a cechą charakterystyczną życia społeczno-politycznego współczesnego człowieka stała się tzw. trybalizacja. Pojawieniu się na poziomie makrospołecznym masowego społeczeństwa konsumpcyjnego towarzyszy jednocześnie rozwój mikro-grup społecznych, określanych metaforycznie przez Maffesoliego jako „plemiona” (tribes), których powstanie świadczy o procesie deindywidualizacji życia społecznego348 . Pojęcie trybalizm upowszechniło się w naukach społecznych i uznaje się, iż oznacza ono tendencję do utrzymywania się podziałów i odrębności grup przednarodowych, plemiennych, etnicznych, opierających się na zasadach „genetycznej” lojalności, która ułatwia „przetrwanie plemienne”. Trybalizm ujawnia się m.in. w zachowaniach grup etnicznych, odczuwających izolację lub znajdujących się we wrogim otoczeniu. Zagrożenie tworzy reakcje obronne, a ponadto dla trybalizmu charakterystyczne są postawy, w których korzyści plemienne, kastowe i wspólnota uznawane są za wartości ważniejsze niż interesy narodowe i osobiste. Trybalizm implikuje również „poszukiwanie tożsamości” poprzez przyłączenie się określonych grup (np. gangów, sekt czy też innych zamkniętych zbiorowości) i odrzucenie innych społeczności349.

Coraz powszechniej dostrzega się, iż we współczesnym świecie obok sił uniwersalizacji występują tendencje przeciwstawne: reakcje obronne dowartościowujące to, co lokalne, unikalne i świadczące o odrębności grup społecznych, etnicznych i narodowych. Mamy do

347 M. Pietraś, Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej, (w:) Oblicza procesów globalizacji, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2002, s. 9. 348 M. Maffesoli, Jeux de masques. Postmodern tribalism, “Design Issues”, vol. 4, nr 1-2. 1988, s. 141. 349 Kompendium wiedzy o geografii polityczne i geopolityce, pod red. M. Baczwarowa, i A. Suliborskiego, Warszawa 2002, s. 177.

czynienia z jednej strony z kosmopolityzmem i pełną akceptacją globalizmu jako tendencji do przekształcenia świata w „jeden świat”, a z drugiej strony z trybalizmem charakteryzującym się obawą przed roztopieniem się tradycyjnych narodowych państw i kultur w kosmopolitycznym tyglu, gdzie nadmiar równouprawnionych wartości i idei wywoła rozkład wiary w wartości kultur poszczególnych. Zwolennicy postaw kosmopolitycznych uznają proces globalizacji za jakościowo nowy, za nieunikniony etap rozwoju cywilizacyjnego, polegający na przejściu od trybalizmu i państw narodowych do społeczności świata, który będzie „globalną wioską”. Trybalizm jest to natomiast współczesna konserwatywna reakcja na wyzwania i problemy nowoczesności. Powrót do takich wartości, jak tradycja, rodzina, patriarchalizm, naród, nacjonalizm, które pełnią ważną rolę w siatce pojęciowej myśli konserwatywnej, jest świadectwem odwrotu od wartości liberalnych ku wartościom konserwatywnym, od otwartości i kosmopolityzmu do izolacjonizmu i trybalizmu. Postawy kosmopolityczne są w potocznym odbiorze krytykowane jako charakterystyczne a zarazem funkcjonalne jedynie dla uprzywilejowanych jednostek lub też uprzywilejowanych grup, w których interesie dokonuje się globalizacja świata350.

Globalność/integracja oraz dezintegracja/lokalność są jednymi z najważniejszych współczesnych procesów społecznych i czynników kształtujących gwałtowne przemiany i konflikty występujące w świecie. Zwraca się coraz częściej uwagę, iż starcie tych dwóch przeciwstawnych tendencji – z jednej strony rozszerzenia horyzontu myślowego i wyobraźni poza wioskę, miasto, kraj, region, kontynent na cały glob, a z drugiej mocniejszej identyfikacji z lokalnymi kulturami – stanowi fakt świadomościowy, który może mieć najbardziej rewolucyjne implikacje dla przyszłości społeczeństwa ludzkiego351 . Nasilające się we współczesnym świecie zjawiska i procesy o charakterze integracyjnym i dezintegracyjnym wywołują wstrząsy społeczne, konflikty międzynarodowe oraz ujawniają sprzeczności interesów różnych podmiotów politycznych i społecznych. Jedną z konsekwencji pojawienia się w doświadczeniu społecznym współczesnego człowieka dychotomii globalność/lokalność jest kształtowanie się nowego pola podziałów i konfliktów socjopolitycznych, a także geopolitycznych (wymiar globalność/lokalność ma charakter geopolityczny, gdyż bezpośrednio

350 Por. P.A. Furia, Global citizenship anyone? Cosmopolitanism, privilege and public opinion, “Global Society”, vol. 19, nr 4, 2005, s. 333-335. 351 P. Sztompka, Socjologia, Kraków 2002, s. 585.

dotyczy sposobu organizacji politycznej przestrzeni świata). Współczesne podziały socjopolityczne w dużym stopniu mają swoje źródła w tych dwóch procesach, a polaryzacja polityczna jest odbiciem konfliktów wokół globalności i lokalności, kosmopolityzmu i trybalizmu. Wydaje się, iż różnice światopoglądowe, ideologiczne, a także różnicę interesów ekonomicznych między państwami, narodami, grupami występującymi w ramach społeczeństwa, przebiegają dziś wzdłuż linii wyznaczonej przez dychotomię trybalizm versus kosmopolityzm i są one konsekwencją postępującej globalizacji świata, związanej z rewolucją teleinformatyczną i kształtującym się „wiekiem informacji”.

Podział trybalizm-kosmopolityzm ma wiele wymiarów i można go analizować i opisywać na różne sposoby. Jest to konflikt pomiędzy dwoma indywidualnymi i grupowymi postawami wobec świata: zamknięciem się i otwartością wobec niego, pomiędzy tożsamością uniwersalną a partykularną. Jest to podział (i zarazem konflikt) między dwoma typami społeczeństwa, które, nawiązując do Karla Popper’a, można nazwać otwartym-demokratycznym i zamkniętym-trybalnym. Jest to podział pomiędzy Dżihadem a McŚwiatem. Jest to wreszcie podział pomiędzy kosmopolitycznymi (kompradorskimi) elitami, posiadającymi kapitał społeczny umożliwiający im czerpanie zysków z włączenia się w procesy globalizacji świata, a lokalnymi społecznościami wykluczonymi z podziału profitów wynikających z postępującej integracji świata, a często ponoszącymi koszty tejże globalizacji w postaci utraty pracy w wyniku przenoszenia zakładów przemysłowych w rejony o tańszych kosztach, czy też napływu imigrantów, oskarżanych o odbieranie pracy miejscowym pracownikom oraz niszczenie miejscowej kultury przez wnoszenie „obcych” obyczajów i zwyczajów.

Globalizacja świata i nadejście społeczeństwa postindustrialnego stały się źródłem kształtowania się nowych politycznie doniosłych podziałów społecznych, które w dużym stopniu strukturyzują współczesną scenę polityczną i decydują o charakterze podziałów i konfliktów geopolitycznych. O ile w okresie kształtowania się społeczeństwa industrialnego ukształtowanie się zhierarchizowanego systemu podziałów społecznych doniosłych było konsekwencją dwóch rewolucji: narodowej oraz przemysłowej, o tyle wydaje się, iż w okresie kształtowania się społeczeństwa postindustrialnego największy wpływ na podziały społeczno-polityczne wywarły globalizacja i rewolucja technologiczna, związana przede wszystkim z rozwojem nowych technologii komunikacyjnych i telekomunikacyjnych. Konflikty związane z kształtowaniem się społeczeństwa globalnego mają wymiar zarówno globalny, jak i lokalny.

We współczesnym szybko globalizującym się świecie pojawiają się całe grupy zawodowe oderwane od konkretnej lokalizacji i przynależności, żyjące w przestrzeni globalnej i osiągające zyski i profity z procesów globalizacji. Jednocześnie istnieje wiele grup wykluczonych, skazanych na lokalność, peryferyzację, a tym samym na brak dostępu do źródeł sukcesu i bogactwa, które może zapewnić tylko uczestniczenie w przestrzeni globalnej. Pojawia się zatem coraz silniejszy konflikt polityczno społeczny pomiędzy zwolennikami ekonomicznej, politycznej i kulturowej globalizacji a zwolennikami zatrzymania tego procesu lub też nadania mu bardziej „obywatelskiego”, czy też egalitarnego oblicza. Pojawia się rywalizacja pomiędzy narodami ubogimi a bogatymi, pomiędzy Południem a Północą, pomiędzy „duchem Davos”, a „duchem Porto Alegre”, między globalizacją ekonomiczną, kierującą się logiką rynkową, maksymalną racjonalizacją, efektywnością działania i zyskownością oraz wymuszonym pod presją globalizacji powrotem do darwinizmu społecznego, a globalizacją ukierunkowaną na zrównoważony rozwój, przynoszący ukształtowanie się globalnego społeczeństwa obywatelskiego.

Głównym problemem, i głównym źródłem, związanym z konfliktem pomiędzy trybalizmem a kosmopolityzmem, jest przede wszystkim fakt, iż procesy homogenizacji świata nie dokonują się w imię liberalnych wartości, takich jak prawa człowieka, wolność, równość, ale są wspierane przez oparty na zysku i konsumpcji światowy rynek, prowadzący do „makdonaldyzacji” praktycznie wszystkich sfer życia: społeczeństwa, kultury, edukacji, mediów, rozrywki, co prowadzi do standaryzacji, uniformizacji a pośrednio do prymitywizacji i idiotyzacji, infantylizacji i barbaryzacji życia społecznego. Reakcją na procesy westernizacji, w jej ograniczonym do konsumpcji i rozrywki wydaniu, jest odradzenie się lokalnych nacjonalizmów i fundamentalizmów, obliczonych na ochronę lokalnych tradycji i kultur zagrożonych przez ekspansję prymitywnej „globalnej kultury”. Jak zwracał uwagę amerykański uczony Benjamin Barber, analizując naturę stosunków międzynarodowych i konfliktów w świecie pozimnowojennym, ogłaszany „koniec historii” nie nastąpił, a nowy kształtujący się porządek międzynarodowy został zdominowany przez specyficzne konflikty polityczno-kulturowe, oderwane od konkretnej przestrzeni geograficznej, nie respektujące żadnych granic ani tradycyjnych podziałów geopolitycznych, a tym samym nie dające się opisać w dotychczasowych kategoriach analitycznych. Współczesny świat został zdominowany przez konfrontacje pomiędzy globalnymi tendencjami homogenizacyjnymi, związanymi z ekspansją światowego rynku opartego na konsumpcji i

zysku (Mc Świat) oraz przeciwstawiającymi się nim tendencji separatystycznymi, nacjonalistycznymi i fundamentalistycznymi (Dżihad). Reakcją na procesy westernizacji (w negatywnym sensie, polegającym na upowszechnianiu wzorców prymitywnych podlegających stosunkowo łatwej recepcji) niezachodnich społeczeństw jest wzrost znaczenia ruchów fundamentalistycznych i prowincjonalnych fanatyzmów. Obydwie siły, fundamentalizm i makdonaldyzacja świata, podkopują demokratyczny charakter współczesnego społeczeństwa globalnego. Fundamentalizm wytwarza społeczności oparte na więzach krwi, wykluczeniu obcych i nienawiści, mające za nic demokrację przedkładając nad nią despotyczny paternalizm. McŚwiat tworzy światowe rynki oparte na konsumpcji zysku, a kwestie dobra publicznego, o które niegdyś troszczyły się demokratyczne społeczności i ich rządy, pozostawia mało odpowiedzialnej, jeśli wręcz nie fikcyjnej „ręce rynku” 352. W rzeczywistości ponowoczesnej, gdy znajdujemy się w chaosie konfrontacji między globalnym handlem a prowincjonalną lojalnością etniczną, zmierzamy ku odrodzeniu świata, w którym będziemy mogli wybierać tylko między świeckim uniwersalizmem kosmopolitycznego rynku a powszednim partykularyzmem plemienia (nowe średniowiecze)353.

Wśród uczonych, którzy wnieśli znaczący wkład do rozumienia współczesnych układów geopolitycznych i charakteru dominujących w ponowoczesnym świecie konfliktów,jest także Immanuel Wallerstein, znany głównie jako jeden z prekursorów i zwolenników teorii systemów-światów. Uważał on, iż nowoczesny system światowy, podobnie jak i wszystkie systemy, ma ograniczone trwanie, a jego koniec nastąpi wówczas, gdy jego powtarzające się trendy (cykliczne rytmy) osiągną punkt taki, że fluktuacje systemu staną się dostatecznie szerokie i gwałtowne i nie będą już mogły zapewniać odnawiania żywotności instytucji systemu. Gdy ten punkt zostanie osiągnięty, system znajdzie się na rozdrożu i poprzez okres (chaotycznego) przejścia zostanie zastąpiony przez jeden lub kilka innych systemów354. Wallerstein zwracał uwagę, iż świat współczesny znajduje się w okresie fundamentalnych przekształceń i pierwsze dekady XXI w. mogą być decydujące dla przyszłego kształtu globalnego porządku międzynarodowego. Zgodnie z wallerstainowską teorią systemów-światów nowoczesny system-świat nie może dłużej poprawnie funkcjonować w ramach określonych dla niego parametrów.

352 B. Barber, Dżihad vs. McŚwiat, Warszawa 1997, s. 9-10. 353 Ibidem, s. 11. 354 I. Wallerstein, Koniec świata jaki znamy, Warszawa 2004, 62-63.

System napotyka problemy, których nie jest w stanie rozwiązać co oznacza, iż świat wszedł w okres przejściowy o niepewnym wyniku.

Obserwując zmiany zachodzące na międzynarodowej scenie politycznej na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych Wallerstein pisał, iż pierwsza połowa XXI w, będzie epoką transformacji i niepokojów, gdyż nowoczesny system światowy, jako system historyczny wchodzi w końcowy kryzys i jest nieprawdopodobne, aby istniał za pięćdziesiąt lat 355 . Wszystko to sprawia, że nasze czasy zasługują na miano epoki przejściowej, w której z jednej strony dotychczasowy system wytracił swoje możliwości dalszego funkcjonowania a jednocześnie nie wyłoniła się alternatywa dla panującego porządku. Skoro obecny system nie może dłużej funkcjonować, nieuchronne jest dokonanie wyboru sposobu wyjścia, czyli wyboru przyszłego systemu (lub systemów), który miałby zostać utworzony. W efekcie ludzie żyjący w danym systemie stają przez zbiorowym wyzwaniem dokonania historycznego wyboru jednej z alternatywnych ścieżek, czyli podjęcia decyzji jakiego rodzaju nowy system należy utworzyć356. Jednakże to, jakiego wyboru dokonamy jako uczestnicy systemu, jest z natury nieprzewidywalne. Procesy transformacji cechuje chaos, co oznacza prawdopodobieństwo, iż nawet niewielkie działanie w tym okresie może mieć znaczące konsekwencje. Kryzys nowoczesnego systemu światowego może potrwać ok. 25-50 lat, a ponieważ cechą okresu przejściowego są intensywne oscylacje wszystkich struktur i procesów, które znamy jako zasadniczą część istniejącego systemu-świata, nasze krótkoterminowe oczekiwania są z konieczności niestabilne. Niestabilność ta może prowadzić do znacznych niepokojów i tym samym do przemocy, kiedy ludzie próbują zachować zdobyte przywileje i pozycje w hierarchii w bardzo niestabilnej sytuacji. Oznacza to według Wallersteina kilka dekad gwałtowanych zmian, konfliktów i chaosu357.

Wallerstain podjął się próby odpowiedzi na pytanie, jakie w najbliższym czasie będą dominujące podziały geopolityczne, wyznaczające strukturę porządku międzynarodowego. Pisał, iż pierwsze dekady XXI w. zostaną zdominowane przez trzy główne podziały geopolityczne: 1) rywalizacja wewnątrz triady USA-UE-Japonia, o to w którym z tych regionów skoncentruję się w najbliższych dekadach akumulacja kapitału; 2) rywalizacja pomiędzy Północą a Południem, lub

355 Ibidem, s. 27. 356 I. Wallerstein, Analiza systemów-światów. Wprowadzenie, Warszawa 2007, s. 111. 357 Ibidem, s. 112

inaczej mówiąc pomiędzy centrum a peryferiami systemu światowego będąca rezultatem gwałtownej polaryzacji społecznej, ekonomicznej i demograficznej świata; 3) rywalizacja pomiędzy „duchem Davos” a „duchem Porto Alegre”358. Pierwsze dwa konflikty można zlokalizować geograficznie i są one elementem relacji miedzy państwami, trzeci zaś nie ma charakteru międzypaństwowego ale zachodzi pomiędzy grupami/ruchami ulokowanymi w różnych częściach świata. Konflikt pomiędzy „duchem Davos” a „duchem Porto Alegre” jest najważniejszym z podziałów geopolitycznych współczesnego świata, gdyż ma fundamentalne znaczenie dla przyszłości świata, ale znaczenie to jest ukryte za bardziej spektakularnymi konfliktami w obrębie triady oraz Północą a Południem359. Dla amerykańskiego uczonego, będącego zwolennikiem „ducha Porto Alegre”, jest to rywalizacja pomiędzy nowym systemem-światem równie hierarchicznym i antyegalitarnym jak nowoczesna kapitalistyczna gospodarka światowa, a światem demokratycznym, egalitarnym i bardziej sprawiedliwym360.

Szwajcarski kurort Davos jest od 1971 r. miejscem spotkań liderów politycznych (pochodzących w zdecydowanej większości z wysokorozwiniętych państw UE, USA i Japonii), przedstawicieli międzynarodowego biznesu oraz intelektualistów i dziennikarzy, którzy w ramach Światowego Forum Gospodarczego (World Economic Forum – WEF) podejmują rozmowy dotyczące głównych społecznych i ekonomicznych problemów planety. Uczestnicy WEF uznają jednocześnie, iż WEF jest najlepszym forum dla rozmów o kształcie porządku globalnego gdyż to właśnie tu spotykają się liderzy najbardziej rozwiniętych państw oraz przedstawiciele najbardziej wpływowych międzynarodowych organizacji gospodarczych, będących „lokomotywami” światowej gospodarki. Uczestnicy WEF uznawani są za zwolenników neoliberalnego modelu rozwoju świata, a także za zwolenników pogłębionej globalizacji świata, gdyż twierdzą że globalizacja jest największym w historii programem podniesienia globalnego dobrobytu, ma być „dobra na wszystko” tj. ma zapewniać stabilizację rynków, wzrost gospodarczy, ograniczać bezrobocie,

358 I. Wallerstein, The decline of American power, Nowy Jork 2003, s. 273. “Duch Davos” jest to termin używany przez Wallersteina na określenie ideologii i sił symbolizujących neoliberalne i elitarne status quo. „Duch Porto Alegre” symbolizuje ideologię i siły poszukujące systemowych alternatyw oraz dążących do stworzenia struktur względnie demokratycznych i egalitarnych. 359 Ibidem, s. 274, 290. 360 I. Wallerstein, Alternatives. The United States confronts the world, Londyn 2004, s. 161.

likwidować ubóstwo, zmniejszać dysproporcje dochodowe, przywracać równowagę ekonomiczną w skali światowej. Hasłem wykorzystywanym przez uczestników spotkań w Davos jest „There Is No Alternative” (TINA). Polityka WEF sprowadza się do propagowania otwarcia granic dla swobodnego przepływu towarów i kapitału (ale nie dla siły roboczej), co określano mianem „konsensusu waszyngtońskiego”. Davos było miejscem promowania teorii neoliberalnej globalizacji, a narzędziami wprowadzającymi „konsensus waszyngtoński” w życie stały się Międzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Światowa Organizacja Handlu361.

Przeciwnicy „konsensusu waszyngtońskiego” i koncepcji TINA zwracają uwagę, iż głównym uczestnikiem WEF i głównym beneficjentem promowanej tam polityki są przede wszystkim wysoko uprzemysłowione społeczeństwa Północy. Polityka ta prowadzi do powstania i pogłębiania się przepaści rozwojowej pomiędzy krajami bogatymi a biednymi, co oznacza, że zyski z procesów globalizacji zostały zawłaszczone tylko przez nieliczne kraje. Reakcją na dysfunkcję neoliberalnego projektu gospodarki stało się powołanie do życia pozarządowej organizacji Światowe Forum Społeczne (World Social Forum – WSF), którego ideą przewodnią stało się hasło „Another World Is Possibile”. WSF nie można sprowadzić do roli ruchu antyglobalistycznego, gdyż ideą jego powołania było przede wszystkim przeciwstawienie WEF odmiennej wizji globalizacji, bardziej zrównoważonej, gdzie profity będą sprawiedliwie rozdzielane a nie zawłaszczane przez nieliczne elity polityczne i gospodarcze krajów wysokorozwiniętych. Pierwsze spotkanie w ramach WSF miało miejsce w 2001 r. w brazylijskim mieście Porto Alegre, stąd też miasto to stało się symbolem spotkań ruchów społecznych sprzeciwiających się idei neoliberalnej globalizacji i wizji świata zdominowanego przez kapitał, a promujących idee budowy społeczeństwa globalnego, w którego centrum zostanie postawiony człowiek i jego potrzeby. Jak podkreślają uczestnicy WSF, nie sprzeciwiają się oni globalizacji jako takiej, ale promują opozycyjny wobec „ducha Davos” model people-to- people globalization, gdyż „model Davos” jest antyhumanitarny przedkładając zysk i pieniądz ponad wartości duchowe i potrzeby ludzkie co prowadzi zarówno do społecznej, jak i ekonomicznej katastrofy362.

WSF ma swoje korzenie w wcześniejszych działaniach i spotkaniach, takich jak Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 r. ale

361 Ibidem, s. 123. 362 M. Becker, World Social Forum, “Peace & Change”, vol. 32, nr 2, 2007, s. 205-206.

uważa się, że przełomowym momentem w ostatecznym ukształtowaniu się globalnej świadomości społeczeństwa obywatelskiego była międzynarodowa konferencja w Seattle grudniu 1999 r., kiedy to podczas trwania tak zwanej milenijnej tury rozmów handlowych WTO, ponad pięćdziesiąt tysięcy ludzi z całego świata wyszło na ulice Seattle aby wyrazić swój protest wobec polityki WTO. Związki zawodowe, obrońcy środowiska, działacze na rzecz praw człowieka, aktywiści kampanii antynuklearnych, rolnicy i reprezentanci setek lokalnych i międzynarodowych organizacji pozarządowych wspólnie protestowali przeciwko działalności WTO, która w ich oczach przedkłada cele ekonomiczne ponad wszelkie inne sprawy, w tym prawa człowieka, prawo pracy, środowisko naturalne i rzeczywisty rozwój. Wszystkie te ruchy, dotychczas rozproszone, prawie spontanicznie, ponad partiami politycznymi, państwami, za sprawą stowarzyszeń i organizacji pozarządowych oraz poczynań lokalnych podjęły wspólną międzynarodową aktywność363. Dwa miesiące później część uczestników protestów w Seattle przeniosła się do Davos, gdzie postanowiono zorganizować alternatywną wobec WEF konferencję anty-Davos. To wówczas pojawiła się idea zorganizowania WSF, które miało stać się symbolem sprzeciwu wobec WEF.

Z uwagi na znaczenie i rolę procesów globalizacji dla przyszłości świata nie bez przyczyny coraz częściej zwraca się uwagę na konflikt pomiędzy różnymi wizjami globalnego świata. Dla Immanuela Wallersteina głównym wyzwaniem i konfliktem, który będzie miał decydujący wpływ na przyszłość świata, stanie się przede wszystkim rywalizacja pomiędzy „duchem Davos”, a „duchem Porto Alegre”, która stanowić będzie decydującą batalię determinującą wspólną przyszłość całego globu. Dla amerykańskiego uczonego, będącego zwolennikiem „ducha Porto Alegre”, jest to rywalizacja pomiędzy nowym systemem-światem, równie hierarchicznym i antyegalitarnym jak nowoczesna kapitalistyczna gospodarka światowa, a światem demokratycznym, egalitarnym i bardziej sprawiedliwym364 . Jest to zatem walka o przyszłość świata i kształt przyszłego porządku międzynarodowego: czy zwycięży w nim „globalizacja szkodliwa” (pernicious globalization), w której nastąpi dalszy wzrost napięć i konfliktów oraz rozwarstwienia społecznego w skali światowej na bogate elity i ubogą większość, nastąpi akumulacja negatywnych efektów dotychczasowej polityki WTO i MFW

363 E. Morin, Wiek XXI zaczął się w Seatlle, (w:) U podłoża globalnych zagrożeń, Warszawa 2003, s. 93. 364 I. Wallerstein, Alternatives. The United States…, s. 161.

wobec krajów Południa, co będzie skutkować wzrostem bezrobocia, nielegalnych migracji, zagrożeń terroryzmem, zorganizowaną przestępczością itp., czy też zwycięży wspólnotowy duch Porto Alegre, co pozwoli na realizację scenariusza globalizacji integrującej (inclusive globalization), zakładającej coraz powszechniejsze korzystanie z pozytywnych efektów tego procesu oraz pogłębienie współpracy międzynarodowej.

W rozważaniach dotyczących przyszłości świata coraz częściej zwraca się uwagę na rolę ruchów obywatelskich, których symbolem jest WSF. Niemiecki uczony Ulrich Beck w swojej pracy Władza i przeciwwaga w epoce globalnej (wyd. pol. 2005) pisał, że współcześnie dokonuje się rozpad dotychczasowego ładu światowego, w którym dominowały państwa narodowe, a w nowym kształcie ładu międzynarodowego najważniejszą rolę odgrywają biurokratyczne elity państwowe, które starają się bronić swojej pozycji i przywilejów; aktorzy gospodarki światowej, którzy starają się ukształtować świat zgodny z własnymi interesami ekonomicznymi oraz aktorzy globalnego społeczeństwa obywatelskiego, mający na celu budowę świata, w którym nie tylko elity polityczne i gospodarcze czerpałyby zyski z procesów globalizacji ale służyłyby one także dla budowy globalnego, demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego. Niemiecki uczony zwracał uwagę, iż nowej rzeczywistości świata polityki rzecznicy i aktorzy globalnego społeczeństwa obywatelskiego są nieodzowni, gdyż we współczesnym świecie zachodzi zmiana władzy i kształtuje się nowy globalny porządek polityczny. Jeżeli dokonujące się zmiany mają mieć charakter demokratyczny (posiadać legitymizację) i służyć interesom całej ludzkości, to aktorzy społeczeństwa obywatelskiego muszą być obecni w nowej metagrze polityki światowej po to, aby egoizmowi poszczególnych państw i aktorów gospodarki światowej przeciwstawić ideę globalnego społeczeństwa obywatelskiego, będącego czymś więcej niż jedynie przypadkowym zbiorowiskiem konsumentów, będącego rzeczywistym globalnym suwerenem.

W nieco odmienny sposób charakter współczesnych konfliktów definiuje hiszpański socjolog Manuell Castells, który w odróżnieniu od Wallersteina i Becka nie utożsamia ruchów sprzeciwiających się logice globalizacji z globalnym społeczeństwem obywatelskim, ale wskazuje na to, iż zarówno ruchy antyglobalistyczne, będące do Wallesteina symbolem „ducha Porto Alegre”, jak i globalne sieci terrorystyczne stanowią nowe podmioty geopolityczne sprzeciwiające się dominującej logice globalnego rozwoju. W drugim tomie trylogii Wiek informacji, zatytułowanym Siła tożsamości pisał on, iż globalizacja i

informacjonizacja, wprowadzane w życie przez sieci bogactwa, technologii i władzy, przekształcają obecnie nasz świat. Wzmacniają one zdolność produkcyjną, kreatywność kulturową i potencjał komunikacyjny, jednocześnie jednak prowadzą do rozpadu istniejących dotychczas mechanizmów kontroli społecznej i reprezentacji politycznej. Ludzie na całym świecie doświadczają problemów związanych z utratą kontroli nad własnym życiem, nad swym środowiskiem naturalnym, nad swoją pracą, nad swoimi gospodarkami, nad swoim dotychczasowym stylem życia. Tym samym pojawia się opór przeciwko dominacji

Według Castellsa wyzwanie dla ponowoczesnego ładu społeczno-politycznego stanowi przede wszystkim działalność ruchów społecznych, które wywodząc się ze skrajnie różnych kontekstów kulturowych, gospodarczych i instytucjonalnych otwarcie przeciwstawiają się nowemu globalnemu porządkowi społecznemu i kulturowemu. Ruchy społeczne, takie jak zapatyści z Chiapas w Meksyku, skrajnie prawicowy amerykański ruch Patriotów, japońska sekta Aum Shinrikyo, globalna sieć terrorystyczna Al – Kaida oraz ruch na rzecz globalnej sprawiedliwości (ruch antyglobalistyczny) stanowią w ponowoczesnej rzeczywistości społeczno-politycznej nowe „elementy podstawowe”, tworzące strukturę geopolityczną świata. Są one głównym źródłem oporu przed narzuconą logiką rozwoju współczesnego świata i ukształtowaniem się nowego porządku globalnego, identyfikowanego jako wróg w ich dyskursie i praktyce. Jak pisał Manuel Castells Ruchy, o których byłą mowa, są zgodne co do identyfikacji swego przeciwnika: jest nim nowy porządek globalny, określany przez zapatystów jako połączenie amerykańskiego imperializmu i skorumpowanych, bezprawnych rządów PRI w NAFTA; w opinii amerykańskich milicji jego wcieleniem są instytucje międzynarodowe, a w szczególności ONZ i amerykański rząd federalny; dla Aum globalne zagrożenie pochodzi od zjednoczonego rządu światowego, reprezentującego interesy międzynarodowych korporacji, amerykańskiego imperializmu i japońskiej policji; dla Al-Kaidy globalny porządek zdominowany jest przez krzyżowców, przymierze chrześcijan z Żydami, które narzuca swoje wartości i interesy przy użyciu przemocy i któremu militarnie przewodzą Stany Zjednoczone; dla ruchy antyglobalistycznego przeciwnikiem jest globalny kapitalizm korporacyjny i niedemokratyczne instytucje globalnego rządzenia, które wspierają interesy tych korporacji. Tych pięć ruchów jest więc zorganizowanych przede wszystkim wokół opozycji wobec przeciwnika, który na ogół jest identyczny: są nimi agenci i instytucje nowego globalnego porządku kapitalistycznego, dążący do ustanowienia

światowej władzy, która podporządkuje suwerenność wszystkich krajów i wszystkich ludzi365.

Opór, który stawiają nowe ruchy społeczne aktywne w przestrzeni międzynarodowej, jest chyba najbardziej spektakularnym przejawem ponowoczesnych konfliktów geopolitycznych. Ruchy te, będąc nowymi aktorami geopolitycznymi, czy tez inaczej mówiąc, nowymi elementami podstawowymi struktury geopolitycznej, nie są związane z żadną konkretną lokalizacją terytorialną i mają charakter transnarodowy. Te nowe ruchy społeczne i ich aktywność, zwłaszcza zaś aktywność terrorystów islamskich, zmieniają równowagę geopolityczną na świecie. Ich działalność wywołuje globalną dyskusję o alternatywnych formach organizacji przestrzeni społeczno-politycznej we współczesnym świecie. Prezentując alternatywne „wyobrażenia przestrzenne” stają się one głównym podmiotem konfliktów geopolitycznych, prowadzonych pomiędzy eksterytorialnymi ruchami społecznymi, funkcjonującymi w poprzek dotychczasowych granic i barier, a rządami państw zakorzenionych na określonym terytorium, co decyduje o specyfice rywalizacji geopolitycznej we współczesnym świecie, mającej raczej charakter rywalizacji nie tyle o samo terytorium ale raczej o sposób jego organizacji.

Zmieniający się charakter konfliktów zmusza do redefinicji koncepcji bezpieczeństwa narodowego, gdyż ukazuje nowe źródła niebezpieczeństw, które niekoniecznie muszą być związane z określonym państwem i określonym, rzeczywistym terytorium geograficznym. Dlatego też współczesne rządy muszą dostosować się do nowych realiów cywilizacji ponowoczesnej i wypracować nowe sposoby walki z zagrożeniami. Dotychczasowe teorie geopolityczne i geostrategiczne kształtowały się w świecie, w którym głównymi podmiotami geopolitycznymi były państwa, a głównym źródłem konfliktów była rywalizacja pomiędzy europejskimi mocarstwami kolonialnymi (Rudolf Kjellen, Halford Mackinder, Alfred Mahan, Karl Haushofer) lub też pomiędzy supermocarstwami (Nicolas Spykeman, Saul Cohen, Zbigniew Brzeziński). Zmiany cywilizacyjne, które nastąpiły po zimnej wojnie zmieniły charakter dominujących konfliktów i dotychczasowe linie podziałów. Wiedza o charakterze ponowoczesnych konfliktów jest podstawą do wypracowania teorii geopolitycznych i geostrategicznych, które uwzględniałyby zachodzące przemiany. Większość współczesnych konfliktów-społeczno politycznych determinowana jest przez problemy związane z nadchodzącą cywilizacją postindustrialną (cywilizacją trzeciej

365 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 151.

fali, czy też cywilizacją wieku informacji) i gwałtowanym oporem wobec nadchodzących zmian wywołanych, używając określania amerykańskich badaczy Heidi i Alvina Tofflerów, „szokiem przyszłości”.

Konflikty ponowoczesne, związane z kształtowaniem się społeczeństwa postindustrialnego mającego zasięg globalny, takie jak problemy wynikające z nakładania się fal cywilizacyjnych, trybalizm vs. kosmopolityzm, „duch Davos vs. „duch Porto Alegre”, nie mają charakteru terytorialnego (tzn. nie są związane z żadną konkretną lokalizacją geograficzną), ale także mają charakter „geopolityczny”, gdyż ich źródłem jest m.in. odmienny sposób postrzegania sposobu organizacji przestrzeni społecznej człowieka i dotyczą sposobu w jaki będzie organizowana globalna przestrzeń świata, w tym także w jego warstwie politycznej. Konflikty ponowoczesne są raczej konfliktami dotyczącymi charakteru przestrzeni społecznej a nie fizycznej, którą zajmowała się klasyczna myśl geopolityczna. Najistotniejszą właściwością koncepcji przestrzeni społecznej jest traktowanie jej jak czegoś wytworzonego przez społeczeństwo, a nie pozostającego poza społeczeństwem. Pozwala to na odejście od statycznego pojmowania przestrzeni do analiz procesów społecznego wytwarzania przestrzeni i sposobu jej użytkowania przez ludzi. W koncepcji przestrzeni społecznej zasadniczym składnikiem są ludzie tworzący zorganizowaną zbiorowość, a nie obszar tej działalności. Uporządkowanie elementów przestrzeni fizycznej jest wytworem działań człowieka, a nie przyczyną jego zachowań. Wyzwaniem, przed którym stoi współczesna geopolityka, jest próba zrozumienia charakteru ponowoczesnych konfliktów społeczno-politycznych i ich wpływu na organizację przestrzeni politycznej, w której przebiega aktywność aktorów geopolitycznych. Z uwagi na relatywizację czynnika przestrzennego i odmienny charakter konfliktów ponowoczesnych nie można tego dokonać w ramach dotychczasowych paradygmatów i podejść badawczych, posługując się teoriami pochodzącymi ze świata nowoczesnego. Charakterystyczne dla przednowoczesnego i nowoczesnego środowiska międzynarodowego konflikty o terytorium uległy ograniczeniu zarówno pod względem ich ilości, zakresu, jak i intensywności. Zastąpione zostały przez konflikty innego rodzaju, które są raczej konfliktem nie o terytorium ale o sposób organizacji przestrzeni społecznej, w której przebiegają procesy polityczne, ekonomiczne i kulturowe. Są to konflikty o to, w jaki sposób będzie ta przestrzeń wykorzystywana i kto będzie decydował o jej charakterze. Natomiast „klasycznym” konfliktem geopolitycznym w epoce postwestfalskiej pozostały konflikty o dostęp do zasobów naturalnych, ale one też w coraz mniejszym stopniu związane są z walką o opanowanie określonego

terytorium, a raczej o „otwarcie” przestrzeni danego kraju dla kapitału, firm i inwestycji pochodzących z dominującego podmiotu geopolitycznego. Znaczenie zasobów naturalnych wynika z faktu, iż surowce są kluczowym elementem większości działań gospodarczych, są też ważnym towarem w handlu międzynarodowym. Coraz większym problemem współczesnego świata staje się zwłaszcza wyczerpywanie surowców energetycznych, które stanowią motor produkcji przemysłowej i podstawę bytu masowych, konsumpcyjnych społeczeństw krajów wysokorozwiniętych. Kluczowa rola tych surowców w ekonomii rozwiniętych państw powoduje, iż przyciągają one zainteresowanie wszystkich potęg światowych, a rywalizacja o kontrolę nad nimi jest jednym z głównych źródeł współczesnych konfliktów politycznych366. Z uwagi na znaczenie surowców naturalnych twierdzi się niekiedy, że XXI w. zostanie zdominowany przez rywalizację pomiędzy mocarstwami o dostęp do strategicznych zasobów. Dlatego też wiele współczesnych publikacji o charakterze geopolitycznym zostało poświęcone właśnie problemom zasobów surowcowych, dostępu do nich, kontroli nad korytarzami transportowymi oraz region, w których występują strategiczne surowce.

Jednocześnie jednak zwraca się uwagę, iż fundamentalny konflikt społeczno-polityczny współczesnego świata dotyczy nie „klasycznych” obszarów sporu, jak np. terytorium, czy też kontrola nad zasobami surowcowymi, ale sfery kultury i wartości, o sposób organizacji przestrzeni, w której przebiegają procesy polityczne. Jest to konflikt pomiędzy kosmopolityzmem (globalnością) a fundamentalizmem (lokalnością), pomiędzy „duchem Porto Alegre” i „duchem Davos”, pomiędzy dominującym systemem wartości a alternatywnymi sposobami postrzegania świata, pomiędzy centrum a peryferiami. Mamy zatem do czynienia z zupełnie nową epoką, w której przewartościowaniu powinny ulec podstawowe podejścia wykorzystywane przez geopolityków i geostrategów do analizy konfliktów i bezpieczeństwa narodowego. Obok „starych” konfliktów, mamy do czynienia z „nowymi” konfliktami geopolitycznymi. Zarówno „stare” jak i „nowe” konflikty współistnieją ze sobą we współczesnej przestrzeni społecznej, jednakże „nowe” są bardziej widoczne (może jedynie poza problemem surowców) gdyż głośniej i jaskrawiej zaznaczają swoją obecność.

366 Por. J. Selby, Oil and water: the contrasting anatomies of resource conflict, “Government and Opposition” 2005, vol. 40, nr 2, s. 203-224.

ROZDZIŁA IX WOJNA Z TEROREM – GEOPOLITYCZNY

KOD PONOWOCZESNOŚCI Jednym z najważniejszych wydarzeń symbolizujących początek XXI w. stały się ataki terrorystyczne na World Trade Center w Nowym Jorku 11 września 2001 r. Wyzwanie dla bezpieczeństwa globalnego ze strony terroryzmu nigdy nie było bardziej widoczne niż 11 września 2001 r., kiedy to do największego w historii ataku terrorystycznego zamachowcy wykorzystali komercyjne samoloty służące do przewozu cywilnych pasażerów. O godzinie 8:35 Being 767 należący do linii American Airlines kierowany przez pilota-samobójcę uderzył w Wieżę Północną World Trade Center. O godz. 9:05 drugi uprowadzony samolot linii United Airlines uderzył w Południową Wieżę World Trade Center. O godz. 9:39 samolot linii American Arlines uderzył w zachodnią ścianę Pentagonu, będącego siedzibą Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych. O godz. 10:03 ostatni z porwanych samolotów należący do linii United Airlines rozbił się na polach w Pensylwanii, 15 min. lotu od stolicy USA. W wyniku zamachów zginęło 2 889 osób w WTC oraz 189 w Waszyngtonie. Wśród ofiar byli nie tylko Amerykanie ale także setki obcokrajowców z 60 krajów świata. Zamachy te były bezprecedensowe w swojej skali, koordynacji i wyborze celu. Miały miejsce w jednym z najważniejszych miast świata, w jego finansowym centrum. Wydarzenie te były za pośrednictwem sieci telewizyjnych pokazywane na całym świecie i diametralnie zmieniły sposób funkcjonowania środowiska międzynarodowego i jego postrzegania co zapoczątkowało nową geopolitykę i nową świadomość publiczną. Terroryzm zdominował język i praktykę geopolityki. Dyskurs wokół bezpieczeństwa narodowego, rozprzestrzeniania się broni masowego rażenia, konfliktu izraelsko-palestyńskiego oraz aktywność międzynarodowa największych mocarstw na czele z USA są dziś kształtowane przez identyfikację terroryzmu jako największego zagrożenia, do którego odnoszą się kody geopolityczne największych potęg światowych367. W czym wyraża się geopolityczne znaczenie ataków 9/11? Przede wszystkim następstwem ataków stała się zmiana kodu geopolitycznego największej światowej potęgi – USA. Kod geopolityczny to sposób, w jaki dany kraj sytuuje się wobec świata i

367 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 169.

według brytyjskiego geopolityka Colina Flinta składa się z pięciu głównych założeń: 1) kim są aktualni i potencjalni sojusznicy; 2) kim są aktualni i potencjalni wrogowie; 3) jak można utrzymać sojuszników i postarać się o potencjalnych sojuszników; 4) jak przeciwstawić się wrogom i pojawiającym się zagrożeniom; 5) jak umotywować cztery powyższe założenia wobec wewnętrznej opinii publicznej oraz społeczności globalnej 368 . Zamachy 11/9 spowodowały zmiany jakościowe w definiowaniu przeciwnika oraz sojuszników, a tym samym w całej polityce zagranicznej USA. Biorąc pod uwagę znaczenie i wpływy USA w systemie międzynarodowym jako największego mocarstwa aspirującego do roli światowego przywódcy, jego nowy kurs polityki zagranicznej i wewnętrznej zmienił polityczne zarządzenie światem jako całością. Atak na amerykańskie terytorium spowodował, iż USA poczuły się bezpośrednio zagrożone. Jak pisał Manuel Castells, nowa postać wroga była bardziej podstępna i trudniejsza do odparcia niż Związek Radziecki albo jakakolwiek inna siła narodowa, która mogłaby zrównywać się, a ostatecznie zostać pokonana przez amerykańskie zasoby technologiczne i gospodarcze. Amerykanie poczuli się osobiście zagrożeni przez niewidzialną groźbę, a z tego zagrożenia wyrosło polityczne wsparcie dla polityki bezpieczeństwa, bezpieczeństwo narodowe zaś stało się głównym przedmiotem zainteresowania w kraju i nadrzędną zasadą dla rządu, zarówno w sprawach wewnętrznych, jak i zagranicznych369 . Absolutny priorytet nadano bezpieczeństwu narodowemu. Nowa strategia amerykańskiej polityki zagranicznej zakładała, iż należy: 1) chronić USA przed pociskami balistycznymi, przy użyciu technologii, i przed indywidualnym terroryzmem poprzez wszechstronny system bezpieczeństwa obejmujący monitorowanie cudzoziemców i przyznanie agendom rządowym rozległych uprawnień do inwigilowania obywateli; 2) zdecydowanie działać przeciwko jakiejkolwiek bazie ataków terrorystycznych, zarówno aby stłumić niebezpieczeństwo, jak i zastraszyć kraje, które mogłyby w przyszłości udzielić schronienia terrorystom; 3) podejmować działania prewencyjne przeciwko każdemu potencjalnemu źródłu rozwoju broni masowego rażenia, które nie może zostać poskromione przez wywieranie bezpośredniego wpływu; 4) angażować się bezwzględnie w globalną wojnę przeciw globalnym sieciom terrorystycznym; 5) utwierdzać interesy amerykańskie i interesy globalnego kapitalizmu w kluczowych strategicznych obszarach świata (Bliski Wschód, Kaukaz, Azja Środkowa,

368 Ibidem, s. 72. 369 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 314.

Azja Południowa); 6) wspierać państwo Izrael, niezależnie od izraelskiej polityki, za wszelką cenę, zarówno z powodów wewnętrznych, jak i geopolitycznych; 7) wykorzystywać, kiedy to konieczne, protekcjonizm gospodarczy i środowiskowy uniteralizm, by zabezpieczyć amerykańskie interesy gospodarcze; 8) utrzymać w warunkach postępującej globalizacji suwerenność amerykańskiego państwa narodowego370. Strategia ta została uzasadniona ogłoszonym przez urzędującego prezydenta Georga W. Busha hasło światowej „wojny z terroryzmem” Za główne zagrożenie i głównego wroga uznano międzynarodowy terroryzm – który jak uzasadniano – zagraża bezpieczeństwu i stabilności całego świata. W amerykańskiej polityce zagranicznej wykorzystano hasło globalnej wojny z terroryzmem do osiągnięcia celów geopolitycznych. Zdefiniowane zostało zagrożenie: terroryzm, państwa finansujące terroryzm oraz proliferacja broni masowego rażenia. Zdefiniowana została „oś zła”, obejmująca Iran, Irak i Koreę Północną. Zagrożenie ze strony tych państw polegać miało na domniemanych powiązaniach z terroryzmem, a także na identyfikacji programów budowy nuklearnej, chemicznej i biologicznej broni masowego rażenia371. We wrześniu 2001 r. pod naciskiem USA Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję zobowiązującą wszystkie państwa członkowskie do odmowy udzielenia schronienia terrorystom. Opublikowana w 2002 r. Narodowa Strategia Bezpieczeństwa USA, będąca wyrazem geopolitycznej „doktryny Busha”, wskazywała, iż wojna z terroryzmem jest inna niż jakakolwiek inna wojna w historii, gdyż ma zasięg globalny („globalne przedsięwzięcie o niepewnym czasie trwania”) a identyfikując terroryzm jako główne geopolityczne zagrożenie wprowadzono pojęcie „atak wyprzedzający”, jako uprawniony środek przeciwdziałania zagrożeniu372. USA wraz ze swoimi najbliższymi sojusznikami, takimi jak Wielka Brytania, Pakistan, czy też Australia, podjęły ofensywę zarówno militarną, jak i dyplomatyczną w takich krajach, jak Afganistan, Irak, Iran, Jemen, Filipiny, Indonezja, Syria, Sudan, Liban, w celu neutralizacji sieci terrorystycznych odpowiedzialnych za udział w zamachach na Nowy Jork.

Retoryka administracji USA w trakcie budowy koalicji antyterrorystycznej pod światowym przywództwem USA była prosta – „jesteście z nami albo przeciw nam” i pobrzmiewało w niej echo zimnowojennej doktryny Trumana, kiedy to administracja USA ogłosiła

370 Ibidem, s. 315. 371 C. Flint, op. cit., s. 89-90. 372 Ibidem, s. 88.

wspieranie narodów zmagających się z próbami zdominowania przez uzbrojone mniejszości lub siły zewnętrzne (ZSRR). Prezydent Truman udowadniał społeczeństwu amerykańskiemu i międzynarodowej opinii publicznej, że tylko USA są w stanie powstrzymać ekspansję ZSRR. Intencją administracji Georgea W. Busha, która ogłosiłą globalną wojnę z terrorem była nie tylko walka z grupami terrorystów, zagrażających bezpieczeństwu USA ale także wykorzystanie wojny z terrorem do zabezpieczenie kontynuacji światowego przywództwa USA oraz legitymizacja praktyk, które pozwoliłyby utrzymać supremację w świecie. Uzasadniając nową strategię administracja amerykańska zapewniła, iż jej celem ma być zapewnienie międzynarodowego bezpieczeństwa, zabezpieczenie wolności i praw człowieka na całym świecie i podniesie poziomu życia.

Ten ostatni element był związany z faktem, iż po zamachach 11/9 nie brak było opinii, że stopniowo rosnące w latach dziewięćdziesiątych zagrożenie międzynarodowym terroryzmem było rezultatem nierównomiernego rozwoju świata i pogłębiania się przepaści między krajami rozwiniętymi i rozwijającymi się, w konsekwencji narzuconej światu przez USA logiki globalizacji ekonomicznej, a utrzymujące się w świecie obszary biedy stanowią naturalne źródło dla ekstremizmu, przejawiającego się w postaci terroryzmu międzynarodowego. W ujęciu tym podkreślano, iż międzynarodowy terroryzm jest reakcją na specyfikę współczesnych procesów globalizacji, w ramach których USA i inne państwa Północy narzucają krajom biedniejszym – za pomocą idei pax americana – swoją dominację i własną wizję świata. W odpowiedzi na te zarzuty amerykańska administracja w przesłaniu skierowanym zarówno do krajowej, jak i światowej opinii publicznej zapewniał, iż „silna gospodarka światowa poprawia nasze bezpieczeństwo narodowe przez rozszerzanie dobrobytu i wolności na pozostałą część świata”. Wolny handel i neoliberalną politykę likwidacji barier dla gospodarczej globalizacji świata przedstawiano jako przynoszącą korzyści wszystkim na całym świecie373. Zgodnie z nową wizją świata przyjętą w Pentagonie, dokonano ponownego „opisania” (mapping) świata i wyróżniono te obszary, które stanowią źródło kształtowania się grup terrorystycznych. W procesie wyznaczania nowych światowych „obszarów zagrożenia” wskazano, iż większość z nich pokrywa się z brakiem wolności gospodarczej w rozumieniu USA. Brak integracji ze światowym rynkiem

373 Ibidem, s. 89.

krajów „osi zła” i krajów bandyckich uznano za element generujący zagrożenia i wymagający korekty374.

Przekonanie, że promocja gospodarki wolnorynkowej i gospodarcza globalizacja świata powinny stać się immanentnym składnikiem światowej wojny z terroryzmem, było odzwierciedleniem przekonania amerykańskich geostrategów, iż pogłębianie się dysproporcji rozwoju społeczno-gospodarczego między poszczególnymi regionami i krajami świata, tworzące ogromną asymetrię między uprzemysłowioną Północą a słabo rozwiniętym Południem, a także rosnące poczucie globalnej niesprawiedliwości spowodowało, iż kraje Południa stały się źródłem jednego z największych współczesnych zagrożeń dla środowiska międzynarodowego: terroryzmu. Szczególną uwagę zwrócono zaś na fakt, iż zjawisko terroryzmu w Kajach tzw. Południa jest związane ze słabością państwa w tym regionie świata. Państwa te cechują się także specyficznym sposobem funkcjonowania instytucji politycznych, który określa się niekiedy jako „miękkie państwo”, co oznacza, że charakteryzują się one różnymi formami braku społecznej dyscypliny, słabością ustawodawstwa, uchybieniami w przestrzeganiu i egzekwowaniu prawa, niedbalstwem, samowolą urzędników i korupcją. Wśród analityków środowiska międzynarodowego oraz badaczy pojawiło się przekonanie, iż „terroryści są silni tam, gdzie państwo jest słabe”, a zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego nie jest już generowane przez rywalizujące ze sobą mocarstwa, które w coraz bardziej współzależnym świcie są zmuszone do daleko idącej współpracy, ale pochodzą ze słabych, lub tzw. upadłych państw, takich jak Sudan, Afganistan, czy też Somalia375. Jednym z głównych zwolenników takiego podejścia do problemów bezpieczeństwa międzynarodowego był amerykański uczony Francis Fukuyama, który pisał, iż budowanie państwa stanowi jedno z najważniejszych zadań wspólnoty międzynarodowej, a to dlatego, że słabe lub nie wywiązujące się ze swych funkcji państwa stanowią źródło wielu najbardziej dotkliwych problemów współczesnego świata – począwszy od biedy, przez AIDS i narkotyki, po terroryzm376. Fukuyama zwracał uwagę, iż uwiąd funkcji państwa w krajach biednych w coraz większym stopniu zaczyna dotykać świat rozwinięty. Po zimnej wojnie pozostał pas dysfunkcjonalnych i

374 S. Dalby, Regions, strategies and empire in the Global War on Terror, “Geopolitics”, vol. 12, nr 4, 2007. s. 589. 375 E. Newman, Weak state, state failure, and terrorism, “Terrorism and Political Violence”, vol. 19, nr 4, 2007, s. 463. 376 F. Fukuyama, Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005, s. 9.

słabych państw, ciągnących się od Bałkanów przez Kaukaz i Bliski Wschód, po Azję Środkową oraz Południową. Przez pewien czas USA i inne kraje mogły udawać, iż problemy te mają charakter wyłącznie lokalny, jednak 11 września dowiódł, iż słabość państwa stanowi poważane wyzwanie strategiczne. Terroryzm islamskich radykałów w połączeniu z łatwym dostępem do broni masowego rażenia nadał nowy wymiar bezpieczeństwa i tak już skomplikowanemu zespołowi problemów stwarzanych przez słabą władzę377. Amerykańscy analitycy po atakach 11/9 uznali, iż istnieją podstawy, aby problem słabych lub dysfunkcjonalnych państw uznać za najistotniejsze zagrożenia dla ładu międzynarodowego w epoce po zakończeniu zimnej wojny. Słabe, dysfunkcjonalne państwa naruszają prawa człowieka, napędzają potężne fale migracji i napadają swoich sąsiadów, a także udzielają schronienia światowym terrorystom, mogącym wyrządzić szkody USA i innym rozwiniętym krajom. Francis Fukuyama pisząc o amerykańskiej geostrategii po atakach 11/9 zwracał przy tym uwagę, iż tradycyjne zasady strategiczne „odstraszania” czy „powstrzymywania” w starciu z niepaństwowym podmiotem okazałyby się nieskuteczne, dlatego też względy bezpieczeństwa wymagają ingerencji w wewnętrzne sprawy państw, włącznie ze zmianą panującego tam ustroju, gdyż tylko w ten sposób można zlikwidować w zalążku ewentualne zagrożenie. Problem, przed jakim stoją Stany Zjednoczone, sprowadza się do tego, że tam gdzie zanikają funkcje rządzenia, tam natychmiast rodzi się zagrożenie dla bezpieczeństwa, którego tolerować nie sposób – terrorysta wymachujący bronią masowego rażenia378. Fukuyama odwołując się do idei interwencji humanitarnych, które w latach dziewięćdziesiątych służyły usprawiedliwieniu amerykańskiego zaangażowania militarnego w Somalii, czy też Jugosławii, zwraca uwagę, iż problem dysfunkcjonalnego państwa, wcześniej uważany głównie za kwestię humanitarną, nagle urósł do rangi podstawowego warunku bezpieczeństwa. Nie należy zatem rozdzielać interwencji w imię obrony praw człowieka od interwencji mających na celu zapobieżenie zagrożeniu bezpieczeństwa, mówiąc, iż tylko te pierwsze dają podstawę do naruszenia suwerenności innego państwa. Jak pisał Fukuyama, trzeba dokonać inwazji, a potem przejąć funkcję rządu, ponieważ nie ma innego sposobu na wyeliminowanie zagrożenia i zapobieżenie jego odradzaniu się w przyszłości. Fukuyama w swoich publikacjach po 11/9 podważając zasadę suwerenności państwa będące ważną częścią

377 Ibidem, s. 11. 378 Ibidem, s. 115.

porządku westfalskiego, pisał, iż system westfalski nie stanowi już adekwatnych ram dla stosunków międzynarodowych. U jego podstaw spoczywało bowiem rozmyślne desinteressement wobec kwestii prawomocności. Natomiast koniec zimnej wojny zaowocował znacznie szerszym konsensusem międzynarodowym co do prawomocności politycznej i praw człowieka. Suwerenność, a zatem i prawomocność nie przysługują już automatycznie władzy de facto rządzącej w danym kraju. Dyktatorzy i gwałciciele praw człowieka nie mają prawa kryć się za zasadą suwerenności i chronić w ten sposób swoje osoby, zwłaszcza gdy w grę wchodzą zbrodnie przeciwko ludzkości. W tych okolicznościach mocarstwa zewnętrzne, działające w imię obrony praw człowieka i demokratycznej prawomocności, mają nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek interweniować 379 . Zmiana geopolitycznego kodu USA i ogłoszona światowa „woja z terrorem” wprowadziły zatem zasadnicze zmiany w geopolitycznych relacjach pomiędzy państwowymi podmiotami, będącymi elementem systemu międzynarodowego. USA w swojej nowej strategii podważyły geopolityczne zasady lezące u podstaw ładu westfalskiego (suwerenność państwa), w znaczący sposób przyczyniając się do jego ostatecznej erozji.

Mniej radykalny niż Fukuyama pogląd na rolę USA w świecie i sposób likwidacji zagrożenia międzynarodowym terroryzmem zaproponował Thomas Burnett, amerykański geostrateg, pracownik US Naval War College i Departamentu obrony US. Przedstawił on w 2003 r. interesującą koncepcję świata pozimnowojennego odzwierciedlającą sposób postrzegania świata (wyobraźnię geopolityczną) amerykańskich elit politycznych. Nawiązywał w swojej koncepcji do wizji Fukuyamy i podziału świata na świat „pohistoryczny” i „historyczny”, będący głównym źródłem zagrożeń globalnych. Thomas Barnett zasłynął głównie jako autor artykułu opublikowanego w 2003 r. w magazynie Esquire, The Pentagon new map, który stał się podstawą książki The Pentagon new map: war and the peace in the twenty-first century opublikowanej w 2004 r. W swoim artykule Barnett zwracał uwagę, iż od zakończenia zimnej wojny elity Stanów Zjednoczonych starają się zbudować funkcjonalną teorię porządku międzynarodowego i odpowiadającą jej strategię działania. Wyzwanie to stało się szczególnie istotne w obliczu ataków terrorystycznych z 11 września 2001 r. w Nowym Jorku. Główną rolę w teorii Barnett’a ogrywa pojęcie „disconnectedness” (braku powiązań). Amerykański geostrateg zwrócił uwagę przede wszystkim na fakt, iż państwa określane przez Pentagon

379 Ibidem, s. 114.

jako „państwa bandyckie” (rogue regime) są w niedostateczny sposób włączone w procesy globalizacji a tym samym są słabo powiązane z zasadami i normami globalnego współżycia łączącymi kraje i kultury uczestniczące w globalizacji. Dlatego też uznał, iż nowy paradygmat bezpieczeństwa USA można streścić w formule dissconnectedness defines danger380. Barnett pisał, iż tam, gdzie globalizacja powoduje włączenie danych obszarów do sieci światowych powiązań, transakcji finansowych, wpływów liberalnych mediów i zbiorowego bezpieczeństwa są regiony, w których istnieje stabilny rząd, rośnie poziom standardu życia, a przyczyną większej liczby zgonów są samobójstwa niż morderstwa. Ten obszar świata Barnett określił jako „functionig core” lub „core” (rdzeń). Natomiast tam, gdzie wpływy globalizacji są słabe lub w ogóle nieobecne, mamy do czynienia z regionami, których plagą są autorytarne reżimy, polityczne represje, masowe morderstwa, a co najważniejsze chroniczne konflikty, które są inkubatorem dla kolejnych generacji globalnych terrorystów. Ten obszar świata Barnett określił jako „non-integrating gap” , „gap” (wyłom, dziura), lub „globalizacyjna dziura ozonowa”. Dla amerykańskiego analityka „core” obejmuje te obszary, które są zintegrowane z globalną gospodarką, takie jak: Północna Ameryka, Unia Europejska, Nowa Zelandia, Australia, Japonia, Afryka Południowa, ale także duża część Ameryki Łacińskiej, Rosja oraz wschodzące gospodarki azjatyckie Chiny i Indie a także kraje południowo-zachodniej Azji. Barnett zauważa, iż rozwój ekonomiczny Chin, Indii, a także Rosji powoduje, że pomimo istniejących tam problemów stanowią one obecnie znaczącą część obszaru określanego jako „core”, przy czym Barnett pisze o nich jako o nowozintegrowanych członkach obszaru „core”, co powoduje, iż ich integracja nie jest pełna i mogą one, przy nasileniu się negatywnych zjawisk wewnątrzpolitycznych, znaleźć się poza zintegrowanym obszarem „core”. Z kolei obszary określane jako „non-integration gap” to Karaiby, Afryka, Bałkany, Azja Środkowa, Kaukaz, Bliski Wschód oraz południowo-wschodnia Azja. Oznacza to, ze duża część ludności świata wciąż pozostaje poza wpływem wartości i praktyki globalizacji. Te rozbicie świata na dwa funkcjonujące w innych warunkach obszary uwidoczniło się i powiększyło w wyniku ataków terrorystycznych w 2001 r. na Nowy Jork. Wyposażony w tą prostą, binarną wizję świata Barnett zwraca uwagę, iż militarne akcje USA, mające na celu utrzymanie porządku w świecie, będą w najbliższej przyszłości musiały się koncentrować na obszarach „non-integrating gap”, tam, gdzie m.in.

380 T. Barnett, The Pentagon new map, “Esquire”, Marzec 2003, s. 2

tworzą się i znajdują wsparcie terrorystyczne siatki Al-Kaidy. Strategicznym zadaniem USA powinno być włączenie tych obszarów w procesy globalizacji, tak aby zostały wśród nich zaadoptowane globalne zasady demokracji, przejrzystości działania i wolnego handlu. W Narodowej Strategii Bezpieczeństwa USA z 2006 r. wyraźnie zwrócono uwagę na to, iż ekonomiczna globalizacja powodując włączenie „państw bandyckich” w sieć światowych powiązań może przyczynić się do „pacyfikacji” obszarów stwarzających zagrożenie dla bezpieczeństwa świata381.

Ataki na World Trade Center spowodowały zmianę geopolitycznego kodu światowego mocarstwa jakim są USA ,co wpłynęły na charakter relacji międzynarodowych. Kondycja geopolityczna świata i stosunki międzynarodowe na początku XXI w. zostały określone przez amerykańską światową „wojnę z terrorem”. Zamachy w Nowym Jorku miały jednak także inne, daleko donioślejsze dla geopolityki, znaczenie. Saul B. Cohen, jeden z nestorów amerykańskiej geopolityki, dowodził w opublikowanym w 2002 r. artykule Some afterthoughts: a Cohen perspective from mid-october 2001 zamieszczonym w czasopiśmie „Political Geography”, że zamachy 9/11 nie zmieniły geopolitycznej struktury świata a jedynie zmieniły sposób postrzegania świata przez USA382. Wydaje się jednak, iż pisane przez Cohena bezpośrednio po zamachu refleksje, dotyczące charakteru środowiska międzynarodowego, nie oddawały rzeczywistości. Zamachy te ukazały bowiem, iż całkowicie zmienia się charakter współczesnego środowiska międzynarodowego i zagrożeń w nim występujących. Świat nie jest już zagrożony przez wybuch wielkiej wojny, będącej efektem rywalizacji między mocarstwami, ale przez akty terroru dokonywane przez niewielkie zakonspirowane grupy, których działalność może być większym zagrożeniem niż użycie klasycznych sił zbrojnych. Geopolityka okresu zimnej wojny była zdominowana przez państwa oraz międzypaństwowe sojusze militarne, takie jak NATO, czy też Układ Warszawski. Sytuacja to uległa daleko idącej zmianie a epoka pozimnowojenna okazała się bardziej złożona zaś zagrożenie trudniejsze do zdefiniowania. Z perspektywy USA w okresie zimnej wojny wróg był łatwy do zdefiniowania i przestrzennej lokalizacji. Był nim Związek Radziecki i państwa znajdujące się pod jego wpływem lub dominacją. Zagrożenie dla bezpieczeństwa było symbolizowane przez ZSRR, a

381 S. Dalby, op. cit., s. 589. 382 Por. S. Cohen, Some afterthoughts: a Cohen perspective from mid-october 2001, “Political Geography”, nr 21, 2002, s. 569-572.

planiści i geostratedzy byli w stanie wskazać na miejsca, w których następuje kumulacja siły militarnej, mogącej zagrozić interesom amerykańskim w świecie. W tym sensie zagrożenie ze strony pozapaństwowych sieci terrorystycznych stało się trudniejsze do zdefiniowania i lokalizacji.

Po atakach terrorystycznych 11 września 2001 r. w USA oraz innych aktach terroru dokonanych w stolicach krajów europejskich (Madryt, Londyn) przez ekstremistów islamskich, zjawisko terroryzmu przyciąga coraz większą uwagę i jest traktowane jako jedno z największych zagrożeń dla bezpieczeństwa współczesnego świata. Międzynarodowa walka z terroryzmem stałą się jednym z kluczowych elementów w stosunkach międzynarodowych, a organizacje terrorystyczne – jednym z aktorów stosunków międzynarodowych, który stawia sobie cele geopolityczne oraz dysponuje realną siłą. Terroryzm stał się zjawiskiem globalnym, które skupia na sobie uwagę rządów wielu państw, organizacji międzynarodowych oraz opinii publicznej.

Historyczny charakter zjawiska terroryzmu, jego ewolucja i skomplikowany charakter powodują, iż istnieje wiele definicji terroryzmu. Wskazuje się także, iż jednoznaczne zdefiniowanie terroryzmu jest niemożliwe, gdyż po pierwsze terroryzm zmieniał się na przestrzeni dziejów i w zależności od otoczenia geograficznego. W ramach jednolitej definicji niemożliwe jest opisanie całej różnorodności przyczyn i form tego zjawiska. Po drugie zaś definiowanie terroryzmu stanowi samo w sobie akt polityczny. To co dla jednych jest terroryzmem, inni mogą uznawać za usprawiedliwioną metodę walki narodowowyzwoleńczej lub obronę tożsamości i uczuć religijnych. Zdefiniowanie pewnych działań jako terrorystycznych czyni pewne formy przemocy, cele polityczne i działania geopolityczne nielegalnymi i – przeciwnie – legitymizuje inne formy przemocy, polityki i działania383 . Nie istnieje powszechnie akceptowana definicja terroryzmu i uważa się, iż nie jest możliwe stworzenie zadowalającej definicji terroryzmu, ponieważ stanowi on syntetyczne określenie różnych form stosowania motywowanej politycznie przemocy384. Zwraca się m.in. uwagę na fakt, iż mimo powszechnie deklarowanej woli likwidacji międzynarodowego terroryzmu Organizacji Narodów Zjednoczonych nie udało się jak dotąd uzgodnić definicji terroryzmu. Rządy państw arabskich, takich jak np. Egipt i Syria, blokowały każdą propozycję, która nie wyłączałaby z 383 C. Flint, Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008, s. 173-174, K. Dodds, Global geopolitics. A critical introduction, Londyn-Nowy Jork 2005, s. 200. 384 M. Nizioł-Celewicz, Terroryzm, (w:) Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2006, s. 531.

definicji terroryzmu takich grup, jak organizacje palestyńskie np. Hamas. Z punktu widzenia tych państw opór Palestyńczyków wobec izraelskiej okupacji Zachodniego Brzegu jest formę legalnej walki narodowowyzwoleńczej, a działania podejmowane przez Izraele w odwecie za akcje palestyńskie prowadzą do ofiar wśród ludności cywilnej Palestyny385.

Podejmując się próby zdefiniowania zjawiska terroryzmu zwraca się uwagę, iż najogólniej mówiąc terroryzm to stosowanie siły lub jej groźby przez jednostki lub grupy osób w celu wywarcia wpływu na władzę i opinię publiczną, jak i grupy osób czy też poszczególne osoby. Wśród wielu istniejących definicji terroryzmu w większości w nich wskazuje się na trzy podstawowe konstytutywne elementy terroryzmu: przemoc, polityczny charakter i skutki psychologiczne. Po pierwsze, terroryzm jest jednym ze sposobów osiągania celów politycznych przy użyciu przemocy. Kategoria przemocy, w tym potencjalnej, jest niezbędnym elementem, by można było mówić o akcie terrorystycznym. Terroryści uderzają głownie w cywilów, aby wywołać w społeczeństwie stan zastraszenia i w ten sposób wymusić ustępstwa ze strony rządów, unikając otwartej walki z uzbrojonymi oddziałami. Po drugie, immanentną cechą terroryzmu są polityczne motywacje i cele działania. Sprowadzają się one do postulatów szeroko rozumianej zmiany politycznej(zmiany ustroju, elit politycznych, polityki rządu w jakiejś kwestii) lub do obrony status quo. Po trzecie terroryzm wywołuje długoterminowe skutki psychologiczne. Terroryzm jest pojęciem szerszym iż sam akt, czy też groźba użycia przemocy. Obejmuje on także długofalowe skutki psychologiczne. Im większy wstrząs zostanie wywołany w świadomości społecznej przez akt terrorystyczny tym większy rozgłos i szansę realizacji celów zyskują terroryści. Zamach na konkretną osobę, czy obiekt nie jest celem samym w sobie, ale ma charakter symboliczny – jest polityczną manifestacją determinacji jego sprawców. Terroryści nie dążą do militarnego pokonania przeciwnika, tylko do zastraszenia społeczeństwa i wywarcia presji na władze. Rolę pośrednika między organizacjami terrorystycznymi a opinią publiczną spełniają – szczególnie jest to widoczne od czasów rewolucji informacyjnej – środki masowego przekazu386.

Definiując charakter współczesnego terroryzmu podkreśla się ponadto jego transnarodowy charakter. Departament Stanu USA przyjął,

385 J.S. Nye, Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 344. 386 Ibidem, s. 533-534.

iż terroryzm to umotywowana politycznie przemoc skierowana wobec grup i celów nieuczestniczących w walce, stosowana przez transnarodowe grupy lub tajnych agentów, zazwyczaj mająca na celu oddziaływanie na opinię publiczną. Podobną definicję zjawiska terroryzmu zaproponowali dwaj badacze zjawiska terroryzmu międzynarodowego Albert J. Bergesen i Omar Lizardo, którzy definiowali terroryzm jako użycie z premedytacją przemocy przez pozapaństwowe grupy, aby osiągnąć polityczne, religijne lub społeczne cele poprzez wywołanie strachu i zastraszenie opinii publicznej387 . Terroryzm miał i ma podłoże psychospołeczne. Uznaje się, iż powstaje jako efekt nie rozwiązanych trudnych problemów społecznych, gdy zawodzi mechanizm państwa działającego na rzecz rozładowania napięć i konfliktów narosłych w wyniku sprzeczności w ramach społeczeństw (w tym także w ramach społeczeństwa globalnego)388. Pewne grupy ludzi czują się zmarginalizowane do tego stopnia, iż decydują się sięgać po przemoc, aby zainteresować swoimi problemami resztę świata. Aby ich głos był słyszalny konieczna jest zmiana poziomu, na którym te problemy są dyskutowane. Przez akty terroryzmu takie zmarginalizowane grupy mogą zmienić poziom debaty politycznej, czyniąc z niej kwestię regionalną, czy też nawet globalną. W wielu przypadkach terroryści starają się uzasadnić akty przemocy przekonaniem, że służą właśnie grupom marginalizowanym lub uciskanym, potrzebującym ich pomocy, lub przynajmniej przekonaniem, że mówią w ich imieniu. W przypadku analiz geopolitycznych uznaje się, iż motywacją do działań terrorystycznych jest zwykle poczucie niesprawiedliwości politycznej, którego nie da się oddzielić od konkretnego geograficznego rozkładu sił politycznych w danym regionie. Zrozumienie motywacji stojących za działaniami terrorystycznymi możliwe jest tylko w kategoriach geograficznej analizy bieżącej polityki389.

Wśród licznych prac poświęconych zjawisku terroryzmu na wyróżnienie zasługuje znane opracowanie David’a Rapoport’a The Four Waves of Modern Terrorism, które zawiera analizę historii tegoż zjawiska. David Rapoport zwracał uwagę, iż terroryzm nie jest zjawiskiem nowym, ale mocno osadzonym w historii stosunków międzynarodowych. Rapoport wskazuje na występowanie w najnowszej historii czterech wielkich fal terroryzmu: fala „anarchistyczna” od lat osiemdziesiątych

387 A. Bergson, O. Lizardo, International terrorism and the world-system theory, “Sociological Theory”, vol. 22, nr 1, 2004, s. 38. 388 Z. Cesarz, E. Stadmuller, Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2000, s. 350. 389 C. Flint, op. cit., s. 177.

XIX w. do wybuchu I wojny światowej, fala „antykolonialna”, związana z końcem epoki imperializmu, okresem dekolonizacji i powstawaniem samodzielnych państw w miejsce kolonii, fala „lewicowego” terroryzmu lat siedemdziesiątych w Europie Zachodniej i USA; i wreszcie obecna, czwarta fala terroryzmu, która rozpoczęła się w latach dziewięćdziesiątych i ma przede wszystkim podłoże religijne 390 . Współczesny terroryzm jest związany przede wszystkim z fundamentalizmem religijnym. We wszystkich religiach istnieją niewielkie grupy fundamentalistów wykorzystujących wiarę jako usprawiedliwienie aktów terroru. Terroryzm o podłożu religijnym jest zjawiskiem powszechnym, nieograniczającym się tylko do świata islamu. Terroryzm religijny uważa się za szczególnie niebezpieczny, gdyż terroryści postrzegają się za wykonawców woli Boga, a ich ostatecznym celem nie są konkretne cele polityczne ale raczej jest to bitwa o „ludzkie dusze”. Ich celem jest służba Bogu i walka ze „złem”391. Niektórzy badacze zjawiska terroryzmu odwołując się do koncepcji Dawida Rapoporta sprawdzili do publicystyki poświęconej zjawisku terroryzmu pojecie „piątej fali terroryzmu”, która ma charakter nie globalny ale lokalny i stanowi świadectwo kształtowania się „nowego trybalizmu” nastawionego na ochronę tego co lokalne. Grupy identyfikowane jako „piąta fala terroryzmu” są skierowane raczej do „wewnątrz” niż „na zewnątrz”, są raczej lokalne, a nie globalne, odwołując się do narodowej, plemiennej, czy też rasowej mistyki. Ich celem jest budowa nowego społeczeństwa bazująca na przekształceniu współczesnego człowieka. Są to ruchy millenarystyczne, chiliastyczne odwołujące się do religijnego mistycyzmu. Przykładem takich ruchów mogą być Czerwoni Khmerze w Kambodży, czy też Armia Bożego Oporu w Ugandzie392.

Zagadnienia terroryzmu we współczesnym świecie są związane także z przestrzennym charakterem działania grup terrorystycznych. Tzw. „czwarta fala” terroryzmu wykracza poza granice państw narodowych jako przestrzeni działalności politycznej, a więc zmienił się charakter przestrzenny działalności terrorystów. Zmieniły się także formy organizacji działalności terrorystycznej i obecnie aby oddać charakter organizacji terrorystycznych używa się pojęcia „globalna sieć”, co sugeruje jej amorficzny charakter, elastyczność i brak przywiązania do

390 Por. D. Rapoport, The four waves of modern terrorism, (w:) Attacking terrorism: elements of a grand strategy, ed. A. Cronin, J. Ludes, Georgetown 2004, s. 46-73. 391 C. Flint, op. cit., s. 182. 392 Por. J. Kaplan, The Five Wave: The New Trybalism, „Terrorism and Political Violence”, vol. 19, nr 4, 2007, s. 545-570.

określonego terytorium państwowego. Organizacje terrorystyczne stanowią dziś specyficzny typ organizacji międzynarodowej, zdecentralizowanej, rozproszonej, składającej się z autonomicznych jednostek będących w stanie podejmować autonomiczne działania. Logika funkcjonowania sieci wymaga istnienia dwóch elementów: węzłów i połączeń między nimi. Różne węzły sieci mają odmienne funkcje: szkolenie, zdobywanie informacji, planowanie, finanse, czy wreszcie dokonywanie aktów terroru. Aby sieć sprawnie funkcjonowała konieczny jest swobodny przepływ pieniędzy, ludzi, broni, materiałów wybuchowych i innego rodzaju sprzętu pomiędzy poszczególnymi węzłami. Węzły są porozrzucane w przestrzeni międzynarodowej w taki sposób, aby zminimalizować liczbę kontaktów między węzłami, po to, aby w razie likwidacji jednej komórki sieć mogła dalej funkcjonować393. Ze względu na swą organizacyjną „elastyczność” globalne sieci terrorystyczne polegają na dwóch taktykach działania. Po pierwsze terror, który należy stosować gdziekolwiek i kiedykolwiek, tak aby ludzie i instytucje, które są uznawana przez terrorystów za wroga, żyli w strachu. Po drugie – polityka medialna, gdyż działania terrorystów są w dużej mierze nastawione na przekształcenie świadomości. Działanie zorientowane na media musi być spektakularne i tak zorganizowane, żeby cały świat mógł je zobaczyć394.

Symbolem współczesnego terroryzmu „czwartej fali” stała się przede wszystkim Al-Kaida – sieć islamskich fundamentalistów z różnych krajów, kierowana przez Saudyjczyka Osamę Bin Ladena, zjednoczona wokół pragnienia utworzenia na bliskim wschodzie państw islamskich, wspierania islamskich powstań w południowo-wschodniej Azji i ukarania Stanów Zjednoczonych za ich pomoc Izraelowi i bliskie powiązania ze skorumpowanymi rządami państw bliskowschodnich395. Zorganizowane przez Osamę Bin Lagena sieci terroru stały się jednym z najbardziej intrygujących i politycznie znaczących przedsięwzięć w nowej geopolityce XXI w. Ten ruch to ewoluująca sieć, której początki sięgają finansowanych przez CIA obozów treningowych dla antyradzieckich mudżahedinów w Pakistanie, i której odgałęzienia na początku XXI w. obejmowały co najmniej 65 krajów i licznych autonomicznych grup i frakcji islamskich ruchów politycznych396. W przypadku Al-Kaidy główna motywacją podejmowanych działań jest przeciwdziałanie marginalizowaniu wpływów arabskich w świecie – 393 Ibidem, s. 185. 394 M. Castells, op. cit., s. 132. 395 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 225. 396 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2008, s. 109.

zwłaszcza w kwestii przemocy Izraela wobec Palestyńczyków, eksploatacji złóż ropy naftowej przez zachodnie firmy i obecności sił zbrojnych USA w świecie arabskim. Działalność Al-Kaidy wspierana jest przez łączące fundamentalistów islamskich przekonanie, iż współczesny świat jest stworzony i rządzony przez nie-muzułmanów. Dlatego muzułmanie stają przed wyborem: albo podporządkują się temu co, co będzie oznacza śmierć islamu, albo zniszczą obecny świat, aby ustanowić taki porządek, jakiego potrzebuje świat muzułmański, kierujący się nakazami religijnymi. Cel, który proklamują ekstremiści islamscy, to obalenie zachodnich demokracji i budowa na tej podstawie państwa islamskiego – kalifatu, czyli światowego państwa islamistów, które spowoduje rozprzestrzenienie się wartości islamu. Tworzą oni globalną sieć terrorystyczną, prowadzącą globalny dżihad przeciwko każdej władzy, która uciska muzułmanów, czy będzie to w Rosji, Indiach, czy też w każdym innym zakątku świata. Niezależnie od faktu, iż sieć Al-Kaidy kształtowała się jeszcze w okresie zimnej wojny, w trakcie wojny z interwencją wojsk radzieckich w Afganistanie, to Al-Kaida stanowi specyficzny podmiot geopolityczny świata ponowoczesnego, będąc pierwszą międzynarodową siecią terrorystyczną dwudziestego pierwszego wieku. Jeden ze współczesnych geopolityków Klaus Dodds, odwołując się do poetyki filmów o Jamesie Bondzie, napisał, iż Al-Kaida stanowi współczesną wersję fikcyjnej opisywanej przez pisarza Iana Fleminga globalnej organizacji terrorystycznej SPECTRE, nie związanej z żadnym państwem, ani z żadną ideologią polityczną. Klaus Dodds zwracał uwagę, iż Al-Kaida organizacyjnie bazuje na luźnej międzynarodowej sieci powiązań, na finansowaniu raczej prywatnym niż sponsorowanym przez jakiekolwiek konkretne państwo, a lokalizacja jej jest utrudniona, gdyż bazy i obozy szkoleniowe zakładane są takich w krajach, takich jak Afganistan, Sudan, Somalia, czy też Irak w których władza publiczna jest słaba i skorumpowana a większość terytoriów pozostaje poza jakąkolwiek kontrolą. Powoduje to, iż nawet ataki na konkretny kraj oskarżony o wspieranie terroryzmu nie oznacza likwidacji zagrożenia ze strony grup terrorystycznych397. Specyfiką Al-Kaidy, jako symbolu współczesnego terroryzmu, jest przede wszystkim jej sieciowa organizacja i brak formalnego i zorganizowanego centrum terytorialnego. Jedną z najciekawszych analiz Al-Kaidy jako organizacji terrorystycznej charakterystycznej dla „czwartej fali” terroryzmu są publikacje hiszpańskiego socjologa

397 K. Dodds, Global geopolitics. A critical introduction, Londyn-Nowy Jork 2005, s. 198.

Manuela Castellsa, który napisał, iż to, że ruch społeczny bez znaczącego wsparcia ze strony jakiegokolwiek państwa ośmielił się przeciwstawić największemu supermocarstwu w historii, i to na obszarze całej planety, włączając w to ziemię amerykańską, czyni z niego bardzo szczególny rodzaj ruchu społecznego398. Analizy hiszpańskiego uczonego są o tyle wartościowe gdyż wskazują nie tylko na charakter ruchu jakim jest Al-Kaida ale także na fundamentalne zmiany, które zaszły w środowisku międzynarodowym, takie jak deterytorializacja zagrożeń, denacjonalizacja i transnarodowy charakter nowych globalnych ruchów społecznych, a także zupełnie nowy charakter ich organizacji i struktury.

Castells wskazuje na denacjonalizację współczesnych międzynarodowych organizacji terrorystycznych, pisząc, iż najważniejszą cechą członków Al-Kaidy jest to, że pochodzą z różnorodnych grup etnicznych i narodowych. Obejmuje ona Arabów (Saudyjczyków, Egipcjan, Jemeńczyków, Jordańczyków, Palestyńczyków, Sudańczyków, Algierczyków, Marokańczyków, Tunezyjczyków, Libijczyków i Libańczyków) oraz Pakistańczyków, obywateli Bangladeszu, Czeczenów, Tadżyków, Uzbeków, Kirgizów, Kazachów, Filipińczyków, Malajów, Indonezyjczyków, Chińczyków, a nawet Amerykanów. Ponadto ważną rolę w tworzeniu infrastruktury Al-Kaidy odegrali muzułmanie europejscy i wychowani w Europie, w Niemczech, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii i Francji. Al-Kaida nie jest to ani klasa, ani grupa etniczna lub narodowa, ani grupa regionalna, ani też wreszcie wyraz buntu przeciwko wyzyskowi ekonomicznemu. Jest to wieloetniczna i wielonarodowa sieć, oparta na tożsamości religijnej i zjednoczona wokół idei obrony świętych miejsc islamu, ziemi muzułmańskiej i każdego kraju, w którym żyją muzułmanie, przed okupacją i agresją ze strony koalicji „Żydów i krzyżowców”399.

Castells wskazuje, iż najważniejszym elementem charakteryzującym zupełnie nowy charakter Al-Kaidy jest fakt, iż jej przywódcy stworzyli nową formę organizacji oraz rozwinęli taktykę i ogólną strategię dostosowaną do warunków tzw. asymetrycznej konfrontacji (poleganie na zaskoczeniu, nieprzewidywalności i globalnym usieciowieniu). Asymetryczny jest przeciwnik dysponujący mniejszym potencjałem, a więc taki sam charakter mają obierane przez niego strategie, taktyki, metody i środki odmienne od zwyczajowych sposobów działania silniejszego oponenta. W przypadku konfliktów asymetrycznych, ze względu na różnicę celów, zaangażowania stron i

398 M. Castells, op. cit., s. 108. 399 Ibidem, s. 116-118.

zróżnicowanie ich potencjałów, rywalizacja odbywa się głównie na płaszczyźnie psychologicznej, zwłaszcza przeciwnik relatywnie słabszy , niezdolny do zniszczenia materialnych zasobów wojskowych swego oponenta, stara się oddziaływać na jego wolę kontynuowania walki, niejako zniechęcić go do dalszego prowadzenia konfliktu. To zaś oznacza, iż obrane przez niego strategie oraz stosowane metody i techniki działania są nakierowane nie tyle na pokonanie sił zbrojnych przeciwnika, co raczej na wywołanie jak największego efektu psychologicznego w jego społeczeństwie, a tym samym ich oddziaływanie odbywa się w dużej mierze w ramach pozamilitarnych sfer życia społeczeństwa400. Castells zwracał uwagę, iż głównym elementem charakteryzującym Al-Kaidę jest usieciowienie. Oznacza to, iż Al-Kaida ma rdzeń w postaci grupy przywódców, ale nie ma struktury dowodzenia i kontroli. Tym, którzy odpowiedzą na wezwanie do walki i przejdą proces selekcji, Al-Kaida zapewnia szkolenie ale jej zwolennicy angażują się w działania we własnych krajach, działając na własną rękę, improwizując, pozyskując zasoby i podejmując własne inicjatywy. Lokalne komórki Al-Kaidy są autonomiczne w swoich zamierzeniach, zaopatrywane są jedynie w ogólne instrukcje i pozostawia im się swobodę działania. Jak zwracał uwagę Castells, jest to tradycyjna taktyka organizacji złożonych z komórek, stosowana przez wszystkie ruchy rewolucyjne w historii, ale w przypadku Al-Kaidy autonomia jest zdecydowanie większa a dzięki zaawansowanej infrastrukturze technologii komunikacyjnych porozumiewanie się między poszczególnymi odgałęzieniami ruchu jest dużo łatwiejsze, niż miało to miejsce w przeszłości 401 . Współczesne transnarodowe ruchy terrorystyczne powszechnie wykorzystują w swojej działalności nowoczesne sieci komunikacyjne, a zwłaszcza technologie informacyjne. Z perspektywy terrorystów jednym z najtrudniejszych zadań było i jest stworzenie na całym świecie sieci godnych zaufania komórek organizacji, które nie zostałyby odkryte przez państwowe służby wywiadowcze. Ale w dobie Internetu kryjówki w świecie realnym można zastąpić schronieniami wirtualnymi, dzięki czemu terroryści zmniejszają grożące im ryzyko. Rekrutacja nowych członków nie odbywa się już wyłącznie w realnie istniejących miejscach, takich jak meczety, szkoły koraniczne czy więzienia. Zamiast tego wyalienowane jednostki z izolowanych,

400 M.Madej, Terroryzm i inne zagrożenia asymetryczne w świetle współczesnego pojmowania bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego – próba teoretycznej konceptualizacji, (w:) Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuźniara, Warszawa 2005, s.496. 401 M. Castells, op. cit., s.131.

zamkniętych grup mogą dziś kontaktować się ze swoimi rodakami, czy też współwyznawcami z całego świata, tworząc wspólnoty wirtualne. Tworzone są w dużej ilości strony internetowe, poprzez które Al-Kaida nawołuje swych zwolenników do walki przeciwko wrogom islamu. Takie strony służą rekrutacji i szkoleniu nowych członków. Zawierają szczegółowe instrukcje na temat budowy bomb i uruchamiania ładunków wybuchowych. Poprzez sieć Internetu przesyłane są zaszyfrowane plany i instrukcje dla rozsianych po całym świecie grup współpracujących z Al-Kaidą402.

Sieciowa organizacja współczesnych grup terrorystycznych przynależących do „czwartej fali” terroryzmu powoduje, iż wielkie mocarstwa, stanowiące główny i najsilniejszy podmiot stosunków międzynarodowych, mają olbrzymie trudności ze zwalczeniem zagrażających im grup terrorystycznych. Specyficzna geografia międzynarodowych organizacji terrorystycznych i wykroczenie poza geopolityczne ramy państwa powoduje istotne trudności w walce z terrorem międzynarodowym. Niezależnie od faktu iż bazy terrorystyczne muszą być ulokowane na jakimś terytorium państwowym (w jakiejś przestrzeni geopolitycznej) i grupy terrorystyczne wykorzystują często wsparcie ze strony niektórych państw, to logika działania sieci terrorystycznych sprawia, iż atak na państwo wspierające organizacje terrorystyczne nie powoduje ich likwidacji. Podkreśla się, iż państwo może udzielać schronienia terrorystom i wspierać ich, ale eliminacja państwa nie może wyeliminować terrorystów. Otrzymując pomoc, nie są oni zależni ani od niej, ani od tego, kto jej udziela. Porównuje się ich do ruchomych pasożytów, bytujących wewnątrz organizmów, ale mogących przenosić się na innych gospodarzy, gdy zainfekują i zniszczą systemy, z których żyją. Państw-żywicieli nie brakuje, gdyż należą do nich dziesiątki skorumpowanych, niedemokratycznych reżimów, sporo słabych i niestabilnych, a także niejedno społeczeństwo zmarginalizowane przez globalizacje i wrogie USA403. Kolejną trudność w walce z terroryzmem sprawia fakt, iż większość sprawców ataków często wspieranych jest przez siatki zwolenników działające w społeczeństwach będących ich celem. Migracje i przepływy ludności z Południa na Północ powodują, iż w społeczeństwach Północy pojawiają się grupy migrantów, które z trudem się asymilują i starają się chronić swoją dotychczasową tożsamość, często wrogą krajowi nowego

402 J.S. Nye jr., Konflikty międzynarodowe. Wprowadzenie do teorii i historii, Warszawa 2009, s. 342-343. 403 B.R. Barber, Imperium strachu, Warszawa 2005, s. 129-130.

osiedlenia. Ochrona ludności przed aktami przemocy jest utrudniona ze względu na dużą dostępność broni i bomb na rynku międzynarodowym oraz ze względu na konieczność zachowania, przynajmniej w państwach Zachodu, równowagi między przestrzeganiem praw obywatelskich i praw człowieka, a przepisami antyterrorystycznymi404.

Jak pisał Castells w swojej analizie społeczeństwa sieci, nie sposób zbombardować sieci, można tylko zniszczyć jej węzły w bardzo długiej, kosztownej i ogólnoświatowej kampanii, przy czym trzeba liczyć się ze zdolnością sieci do reprodukcji i rekonfiguracji. Konflikt między mobilnymi sieciami globalnymi a zbiurokratyzowanym państwem narodowym to konflikt asymetryczny, ale to sieci mają w nim zdecydowaną przewagę. Próbuje się tworzyć globalne sieci państw aby przeciwdziałać zagrożeniu ze strony terrorystów. Jednak nie zwiększa to ich skuteczności, gdyż węzły wciąż mnożą się w wielu różnych punktach, mieszając z miejscową ludnością, uderzając tam i wtedy, gdzie i kiedy im to odpowiada, w niekończącej się spirali przemocy405. W realiach współczesnego środowiska międzynarodowego, zorganizowanego wokół zagrożenia działalnością międzynarodowych grup terrorystycznych i światową wojną z terroryzmem, większość polityków oraz publicystów koncentruje się przede wszystkim na zagrożeniu generowanym przez islamskie ruchy fundamentalistyczne, odwołujące się do tożsamości religijnej. Wydaje się jednak, iż w najbliższych dekadach należy spodziewać się rozprzestrzenienia się aktywności różnorodnych grup terrorystycznych, odwołujących się do różnych wartości, celów i ideologii. Presja zmiany społecznej wywołana przez gwałtowane przemiany technologiczne, społeczne i inne stwarza dogodne warunki dla rozwoju różnorodnych radykalnych ruchów społecznych. Ponadto pojawia się pokusa i groźba, iż organizacje terrorystyczne w coraz większym stopniu będą wykorzystywane przez konkurujące ze sobą państwa w celu wywarcia presji na przeciwnika. Może to stanowić jedno z głównych zagrożeń dla stabilności geopolitycznej i bezpieczeństwa środowiska międzynarodowego. Nawet jeżeli tylko jedno z wielkich mocarstw nierozważnie zdecyduje się na wykorzystanie organizacji terrorystycznych może to skutkować gwałtowanym wzrostem napięcia i konfliktem między światowymi mocarstwami 406 . Zamachy w Bombaju w 2009 r. ukazały niebezpieczeństwo, jakie może grozić światu, jeżeli dwa mocarstwa, takie 404 K. Mingst, Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006, s. 226. 405 M. Castells, op. cit., s. 132. 406 C.D. Walton, Not only Islamism: great power politics and the future of terrorism, “Comparative Strategy”, vol. 26, nr 1, 2007, s. 21.

jak Indie i Pakistan, dysponujące bronią jądrową, nie chcąc bezpośrednio i otwarcie angażować się w konfrontację zbrojną, będą wykorzystywać organizacje terrorystyczne w celu wywarcia presji na przeciwnika. Może to sprowokować konflikt jądrowy, którego skala i skutki wykroczą poza lokalną rywalizację. Zwraca się niekiedy uwagę, iż w pierwszych dekadach XXI w. będziemy mieli do czynienia z proliferacją radykalnych ruchów społecznych, wykorzystujących terror jako element swojej strategii i taktyki. Pojawiające się grupy terrorystyczne w większości przypadków będą stwarzały stosunkowo niewielkie zagrożenie, zarówno w skali lokalnej, jak i globalnej ale mogą pojawić się organizacje, które stworzą zagrożenie równie wielkie jak Al-Kaida, ale nie będą one odwoływały się do fundamentalizmu islamskiego jako podstawy swojej tożsamości, mogą odwoływać się natomiast do takich postaw jak antyglobalizm. Nikt nie jest w stanie przewidzieć, z jakimi organizacjami będziemy mieli do czynienia w przyszłości i jakie nowe ideologie zostaną wykreowane w odpowiedzi na społeczne i technologiczne przekształcenia, zachodzące w społeczeństwie postindustrialnym/trzeciej fali. Prawdopodobne jest, iż efektem „szoku przyszłości” i reakcją na inżynierię genetyczną, sztuczną inteligencję itp. może być rozwój ruchów neo-ludystycznych, występujących przeciwko zmianom społecznym, wywoływanym przez użytkowanie nowoczesnych technologii i związanych z tym przemianami natury człowieka407. Te nowe organizacje terrorystyczne w swoim charakterze i cechach będą podobne do grup islamskich fundamentalistów, takich jak Al-Kaida. Ponowoczesne organizacje terrorystyczne charakteryzują się sześcioma podstawowymi elementami: 1) Współczesne organizacje terrorystyczne przyjęły sieciową formę organizacyjną. Pomimo istnienia hierarchii komórek organizacyjnych z pojedynczą strukturą dowodzenia, organizacje te stały się bardziej rozproszone z wieloma centrami. 2) Identyfikacji organizacji odpowiedzialnej za organizację aktów przemocy stała się coraz trudniejsza. Częstym zjawiskiem jest to, iż odpowiedzialność za atak bierze na siebie wiele organizacji albo żadna. Utrudnia to dokładną identyfikację a tym samym walkę. 3) Żądania terrorystów stają się coraz bardziej niejasne, nieokreślone, a nawet nie istnieją konkretne żądania, jak miało to miejsce np. w przypadku ataków 11/9. 4) Współczesne ruchy terrorystyczne „czwartej fali” kierują się w swoich działaniach motywami religijnymi. Poprzednie fale były zdominowane raczej przez konflikty społeczne i odwoływały się np. do

407 Ibidem, s. 32.

problemu klasowej struktury społeczeństwa, jak miało to miejsce w przypadku terroryzmu lewicowego lat siedemdziesiątych w Europie Zachodniej. 5) Ataki terrorystyczne nie są już skoncentrowane w jednym państwie lub regionie ale są rozproszone po całym świecie. W ostatnich latach transnarodowe organizacje terrorystyczne dokonały zamachów m.in. w Indonezji, Hiszpanii, Filipinach, Wielkiej Brytanii, Federacji Rosyjskiej, Kenii, Maroku, Egipcie, Tanzanii, a także w USA. 6) Ataki terrorystów w coraz większym stopniu dotykają ludność cywilną: pasażerów samolotów, metra, turystów408. W postwestfalskim środowisku międzynarodowym terroryzm uległ globalizacji, stając się trudniejszy do kontrolowania i zrozumienia. Rozwój różnorodnych grup odwołujących się w swoich działaniach do terroru stał się jednym z najbardziej spektakularnych przejawów zmiany geopolitycznej kondycji świata. Terroryzm najprawdopodobniej stanie się jednym z kluczowych elementów, wpływających na politykę wielkich światowych potęg w XXI w. Uważa się, iż charakter kształtującego się ponowoczesnego ładu geopolitycznego może w dużym stopniu być wyznaczony przez charakter interakcji pomiędzy państwami a niepaństwowymi podmiotami geopolitycznymi, takimi jak organizacje terrorystyczne. Światowa wojna z terrorem i wielka geopolityczna rola, którą zaczęły odgrywać międzynarodowe sieci terrorystyczne ukazują zmiany jakościowe, które nastąpiły środowisku międzynarodowym, takich jak pojawienie się nowych, a zarazem potężnych niepaństwowych podmiotów geopolitycznych, które zagroziły dominującej pozycji państw narodowych; transnarodowy charakter procesów i zjawisk społecznych, ekonomicznych a także politycznych; postępującą deterytorializację aktywności podmiotów geopolitycznych; usieciowienie struktury organizacyjnej; oraz rosnąca rola mass mediów w osiąganiu celów geopolitycznych. Reperkusje ataków z 9/11 ukazują jak zmienia się charakter i znaczenie państwa-narodowego, granic, terytorium i tożsamości. Analiza globalnej wojny z terrorem jest podstawowym elementem służącym do ukazania zmian jakie nastąpiły w ponowoczesnej geopolityczne i kluczem do jej zrozumienia.

408 R. Cohen, P. Kennedy, Global sociology, Nowy Jork 2007, s. 236.

ROZDZIAŁ X EKOPOLITYKA, CZYLI GEOPOLITYKA

ŚRODOWISKA NATURALNEGO Na początku XXI w. coraz większą wagę przywiązuje się do problemów niszczenia środowiska naturalnego. Wraz z ujawnieniem się destrukcyjnych skutków żywiołowej industrializacji, urbanizacji i rozwoju techniki pojawiła się także świadomość ekologiczna. Problemy ochrony środowiska naturalnego stały się stałym elementem dyskursu politycznego i w coraz większym zaczęły kształtować wyobraźnię obywateli w krajach wysokorozwiniętych, w których odwoływanie się do kwestii ochrony środowiska pomaga w mobilizacji opinii publicznej. Dyskurs poświęcony niszczeniu przyrody jest dziś dyskursem politycznym a także geopolitycznym gdyż odnosi się on do problemów organizacji i zagospodarowania przestrzeni globalnej. Ekolodzy twierdzą, iż nie da się zignorować faktu, iż wszyscy ludzie zamieszkujący planetę Ziemi, gdziekolwiek by na niej mieszkali, są ze sobą w nierozerwalny sposób związani poprzez powietrze, którym oddychają, poprzez klimat i wysokość temperatury, od której są zależni, jedzenie, które spożywają, wodę, którą piją. Współzależność ta wynika z korzystania tego samego planetarnego ekosystemu, którego dewastacja stanowi jedno z najpoważniejszych zagrożeń egzystencjalnych dla współczesnego człowieka. Zniszczenie środowiska naturalnego było wyzwaniem, z którym musiały sobie radzić nawet starożytne cywilizacje. Jednakże do czasu rewolucji przemysłowej dewastacja środowiska naturalnego była problemem lokalnym. Dopiero w ostatnich dekadach rozmiar, szybkość i zasięg zniszczeń w środowisku naturalnym spowodowały, iż degradacja środowiska naturalnego stała się bezprecedensowym wyzwaniem w skali całego globu. Niezależnie od faktu, iż opinie te mogą wydawać się dyskusyjne to silnie wpływają na wyobraźnie i na aktywność polityczną obywateli, a dzięki temu stają się ważnym elementem opisu współczesnego świata. Nasze wyobrażenia o globalnej przestrzeni są w dużym stopniu kształtowane przez dyskurs związany z problemami zagrożeń i ochrony środowiska naturalnego, np. kwestia globalnego ocieplenia, wycinania lasów deszczowych itp.

Coraz częściej, pod wpływem organizacji ekologicznych, przyjmuje się, iż zagrożenie wywołane przez kryzys ekologiczny i zmiany klimatyczne wymagają innego spojrzenia na problemy suwerenności państw oraz globalnego zarządzania zasobami bioprzyrodniczymi. Zakłada się, iż zagrożenia ekologiczne stało się

globalne, dotyczy bowiem wszystkich państw i narodów. Stąd konieczność powstrzymania go wspólnymi siłami i środkami i przywrócenia środowisku naturalnemu człowieka właściwych mu walorów biologicznych. Problemy rozwoju demograficznego i zapewnienia ludzkości warunków do przeżycia, kwestie rozwoju gospodarczego, zagęszczania się infrastruktury, wyczerpywania zasobów i zachowania środowiska naturalnego traktowane łącznie stanowią przedmiot dyscypliny określanej jako ekopolityka. Rozpatruje ona świat jako zbiór zasobów naturalnych, pozwalających istnieć ludzkości, a równocześnie jako przedmiot zużycia i zniszczenia, co jest powodowane aktywnością tejże ludzkości. Ekopolityka zajmuje się gospodarczymi, ekologicznymi i etycznymi skutkami zmian w środowisku międzynarodowym z perspektywy stosunków międzynarodowych. Ekopolitycy prezentuję te właśnie problemy i powstające na ich skutek konflikty w polityce międzynarodowej. Ekopolityka globalna zajmuje się problemami racjonalnego wykorzystania środowiska, monitoringiem i kontrolą zasobów naturalnych oraz urzeczywistnieniem sprawiedliwości społecznej w stosunkach międzynarodowych409.

Z uwagi na fakt, iż ekpolityka odnosi się m.in. do kwestii politycznej organizacji przestrzeni międzynarodowej i kontroli nad aktywnością poszczególnych podmiotów, to problematyka ta ma także charakter geopolityczny. Problemy związane z degradacją środowiska naturalnego w przekształcają charakter dyskursu geopolitycznego. Rozważania ekopolityczne mają swój wymiar geopolityczny i wprowadzenie ich do dyskusji wokół głównych problemów pozimnowojennego środowiska międzynarodowego wymagają nowego spojrzenia na geopolityczną kondycję postwestfalskiego środowiska międzynarodowego. We współczesnych analizach dotyczących środowiska międzynarodowego zwraca się uwagę, że w ciągu krótki okres czasu, który minął od upadku muru berlińskiego (1989) do Konferencji Narodów Zjednoczonych na temat Środowiska i Rozwoju (1992) nastąpiło całkowite przekształcenie kondycji geopolitycznej świata. Zakończenie zimnej wojny, której symbolem jest upadek muru berlińskiego i tzw. Szczyt Ziemi w Rio zamykają starą i otwierają nową epokę w rozwoju stosunków międzynarodowych. Postawienie problemów ekologii i rozwoju w centrum dyskusji politycznych zmieniło charakter relacji między różnymi podmiotami geopolitycznymi narzucając im wizję wspólnego świata połączonego problemami środowiskowymi. Obserwatorzy szczytu Ziemi w Rio zwrócili uwagę, iż

409 S. Otok, Geografia polityczna, Warszawa 2004, s. 110-111.

problemy ochrony przyrody i tzw. zrównoważonego rozwoju stały się problemem, który będzie pełnił kluczową rolę w pozimnowojennym porządku geopolitycznym410.

Analiza geopolitycznej przestrzeni świata z perspektywy polityki ekologicznej, czy też inaczej mówiąc ekopolityki, pozwala na zrozumienie fundamentalne przemiany jakie zaszły w sferze funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Specyficzny sposób w jaki ekopolityka postrzega problem przestrzeni umożliwia ukazanie nowego sposobu analizy politycznej przestrzeni świata. Dla ekopolityków degradacja środowiska naturalnego zmienia charakter relacji pomiędzy człowiekiem a jego otoczeniem geograficznym, dotyczy to także aktywności politycznej. W centrum zainteresowania mieszczą się nie problemy rywalizacji mocarstw światowych, czy też szukania odpowiedniej geostrategii państwa ale przede wszystkim problem zabezpieczenia przed ujemnymi konsekwencjami eksplotacji dóbr naturalnych i całej gospodarki ludzkiej. Co istotne w dyskursie poświęconym ekologii podkreśla się, iż nie we współczesnym świecie nie istnieje już rozdział na to co globalne i lokalne. Inaczej mówiąc wskazuje się, iż lokalne problemy ekologiczne stały się problemami globalnymi (i vice versa) i w tym sensie mamy do czynienia z zakwestionowaniem dotychczasowych barier i granic politycznych. Jeśli ocieplenie atmosfery oraz dziury ozonowe są naprawdę skutkami przemysłowego zanieczyszczenia, a nie naturalnych procesów, to nie ulega wątpliwości, ze z punktu widzenia ludzkich interesów degradacja środowiska w danym kraju okazuje się istotna dla wszystkich regionów.

Koncentracja na problemach środowiska i uznanie go za najważniejszy problem dla relacji międzynarodowych powoduje zupełnie inny opis świata niż miało to miejsce w epoce zimnowojennej. Dla ruch ekologiczngo, czy też inaczej mówiąc enwiromentalistycznego podstawą do opisu i rozumienia świata jest odniesienie do kwestii ochrony środowiska, co stanowi specyficzną podstawę postrzegania przestrzeni międzynarodowej. Z uwagi na rosnącą popularność idei ekologicznych opis świata narzucany przez ruchy enwiromentalistyczne staje się coraz powszechniejszym sposobem, przynajmniej w krajach wysokorozwiniętych, rozumienia świata. Tak więc natura stała się jeszcze jednym przedmiotem geopolityki, a problemy związane z degradacją środowiska naturalnego człowieka i koniecznością jego ochrony zmieniają charakter relacji między geopolitycznymi aktorami. Ja

410 N. Castree, The geopolitics of nature, (w:) A companion to political geography, ed. J. Agnew, K. Mitchell, G. Toal, Malden-Oxford 2008, s. 423.

zwraca się uwagę globalność kwestii ekologicznych przekształca „ochronę przyrody” w rodzaj globalnego zarządzania światem. Tworzy się nowe monopole wiedzy, a także wbudowane w nie formy polityczne oraz roszczenia do słuszności i kontroli411.

Problem degradacji środowiska międzynarodowego i związana z nim dyskusja jest o tyle istotna, gdyż ma dużo szersze znaczenie dla dyskusji o kształtcie współczesnej polityki. Teoria społeczeństwa światowego ryzyka przekształca pytanie o „zniszczenie przyrody” w pytanie o to, jak współczesne społeczeństwo radzi sobie z wytworzonymi przez siebie niepewnościami. Zagrożenia globalne, takie jak problemy ekologii, stawiają pod znakiem zapytania roszczenie społeczeństw przemysłowych i wytworzonych w ich ramach państw narodowych do sprawowania kontroli politycznej nad określonym terytorium. Po pierwsze zawodzą instytucje oraz normy rozwinięte i udoskonalone w społeczeństwie przemysłowym. Po drugie wzorce podejmowania decyzji społeczno-gospodarczych i globalny charakter ich skumulowanych skutków ubocznych należą do dwóch różnych epok. Urlich Beck pisał, iż decyzje związane z dynamiką rozwoju nauki, techniki i ekonomii podejmowane są na poziomie państwa narodowego bądź pojedynczego przedsiębiorstwa, tymczasem ich konsekwencje czynią nas wszystkich członkami społeczeństwa światowego ryzyka. Na poziomie państwa narodowego, w warunkach rozwiniętej przemysłowej ery zagrożeń, nie da się zapewnić bezpieczeństwa i zdrowia obywateli. To jest „moment kosmopolityczny”, co oznacza, że w chwili kiedy dyskurs ekologiczny zdominował dyskusję wokół przyszłości świata następuje zmierzch „polityki zagranicznej”, „spraw wewnętrznych innego kraju” oraz „państwa narodowego”412 . Coraz częściej zwraca się uwagę, iż zagrożenia ekologiczne będące produktem ubocznym funkcjonowania ludzkiej cywilizacji mają charakter transgraniczny i są pozbawione wyraźnej lokalizacji terytorialnej. Nie podlegają ograniczeniom w czasie i przestrzeni. Tworzą egzystencjalne zagrożenie dla całej społeczności międzynarodowej, ukazują jednocześnie sprzeczność między ich transgranicznym charakterem a państwową strukturą organizacji społeczności międzynarodowej413. W taki ujęciu problemy środowiska stają się problemami geopolitycznymi, gdyż odnoszą się do organizacji

411 U. Beck, Na ile realna jest katastrofa klimatu? (w:) Ekologia. Przewodnik krytyki politycznej, Warszawa 2009, s. 89. 412 Ibidem, s. 95. 413 Por. M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000, s. 143-145.

środowiska międzynarodowego. Jak zwraca się uwagę geopolityka jest w tym w jaki sposób w jaki problemy środowiskowe są prezentowane414. W 1864 r. George Perkins Marsh napisał książkę Man and nature, która uchodzi za jedną z pierwszych książek poświęconych ekologii. Co prawda nazwą „ekologia” posłużył się po raz pierwszy Ernst Heackel415, przyrodnik niemiecki, na oznaczenie gałęzi biologii zajmującej się relacjami między organizmami żywymi a ich środowiskiem, ale to właśnie prace Marsha są pierwszą publikacją najbardziej chyba reprezentatywną dla kształtującej się już pod koniec dziewiętnastego wieku „nowej perspektywy” w zachodniej myśli społeczno-politycznej. Marsh był pierwszym zachodnim myślicielem, który zasugerował, że człowiek w swojej działalności może zniszczyć otoczenie przyrodnicze, i to nie tylko w skali lokalnej ale także w skali globalnej. Marsh napisał swoją książkę aby ukazać zagrożenie związane z niszczycielską dla przyrody aktywnością człowieka, zrozumieć przyczyny i szukać rozwiązań. Opublikowana w okresie gwałtownego rozwoju przemysłowego USA, kiedy wydawało się, iż zasoby do wykorzystanie są prawie nie do wyczerpania, zrywała z mitem „nieograniczonych zasobów”. Marsh był prekursorem polityki ochrony przyrody w Ameryce i pod wpływem jego pracy pozostawali praktycznie wszyscy obrońcy natury i zwolennicy tworzenia obszarów objętych ochroną416.

Ludziom żyjącym w ostatnich dekadach dwudziestego wieku, zagrożonym przez toksyczne odpady przemysłowe, wycinanie lasów deszczowych i zmniejszanie się obszarów leśnych, zmiany klimatyczne, pustynnienie ziemi, globalne ocieplenie, dziurę ozonową itp., słowa Marsha mogą wydawać się mało odkrywcze ale na zachodzie w połowie XIX w. założenie, iż człowiek przez swoją aktywność może przyczynić się radykalnej zmiany w relacjach człowiek przyroda i bezpowrotnego zniszczenia tej ostatniej, była to idea radykalnie nowa. Rewolucyjne było twierdzenie Marsha, iż człowiek może – i robi to – zniszczyć harmonię natury ustanowioną przez Boga. Marsh przeciwstawił się biblijnej zasadzie „czyńcie ziemię poddaną sobie” wskazując, iż w wyniku daleko idącego postępu cywilizacyjnego człowiek przestał już pełnić rolę istoty 414 N. Casree, op. cit., s.427. 415 Ernst Heackel pojęcia ekologia używał dla oznaczenia badania ogółu relacji, w jakich pozostaje zwierze zarówno do swego organicznego, jak i nieorganicznego środowiska. Wkrótce rozszerzono zakres tego terminu, który zaczął oznaczać również badania nad życiem roślinnym i ludzkimi społeczeństwami. Od wczesnych lat siedemdziesiątych XX w. ruch ekologiczny kojarzy się raczej z socjopolityczną siłą niż z konkretną doktryną naukową lub dziedziną badań. J. Passmore, Enwironmentalizm, (w:) Przewodnik po współczesnej filozofii politycznej, Warszawa 2002, s. 606. 416 Por. G.P. Marsh, Man and Nature, Washington 2003, s. XV-XX.

zawiadującej naturą ale stał się najbardziej destrukcyjną siłą na całej planecie. Marsh twierdził, iż ludzie zapomnieli, iż Ziemia została dana im w użytkowanie, a nie tylko dla bezmyślnej konsumpcji. Zagrożenie wypływające z dewastacji środowiska naturalnego narastało stopniowo, przyspieszenie niebezpieczeństwa przyniosła zaś zwłaszcza druga połowa XX w. Wraz z postępującym uprzemysłowieniem i rewolucją naukowo-techniczną narastała świadomość, iż skala użytkowania naturalnych zasobów prowadzi jednocześnie do dewastacji środowiska i narusza jego naturalny rytm, a rozwój cywilizacyjny społeczeństw w coraz bardziej widoczny sposób odbywa się kosztem natury, a ściślej mówiąc kosztem jej dewastacji. Badania relacji istniejących między rozwojem rewolucji naukowo-technicznej a stanem środowiska naturalnego dostarczały danych o stopniu skażenia środowiska, o zanieczyszczeniu wód i powietrza, o zagrożeniach flory i fauny, o wyjałowieniu gleb i wycinaniu lasów. Od początku lat siedemdziesiątych stało się oczywiste, iż powstaje globalna koniczność ochrony środowiska naturalnego. Rozmiary dewastacji środowiska naturalnego zmusiły nie tylko specjalistów, ale także polityków i intelektualistów, do zajęcia się tym niebezpieczeństwem. Na początku lat siedemdziesiątych powszechny rozgłos uzyskały liczne ostrzeżenia zawarte w raporcie Klubu Rzymskiego zatytułowanym Granice wzrostu (1972), którego autorzy zwracali uwagę na groźbę globalnej katastrofy ekologicznej. Raport ten wyjaśniał istotę niebezpieczeństw wynikających z niekontrolowanego wzrostu populacji ludzkiej, produkcji i konsumpcji. Polegają one przede wszystkim na przeludnieniu globu ziemskiego, powodującym nieuchronnie głód ogromnych mas ludności, nieodwracalnym wyczerpywaniu się zasobów naturalnych, zanieczyszczeniu przyrody, zagładzie biosfery i ekosfery. W kolejnym raporcie Klubu Rzymskiego Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość (1989), jego autorzy zwracali uwagę, iż w sferze zanieczyszczenia środowiska naturalnego ludzkość przekroczyła granicę fizycznej wytrzymałości 417 i niezależnie od dyskusyjności tak daleko idących tez raport ten wywarł istotny wpływ na aktywność polityczną ruchów ekologicznych nawołujących do przeprowadzenia społeczno-politycznych zmian a w tym nowych regulacji międzynarodowych mających chronić środowisko przyrodnicze w skali całego globu ponad granicami państw narodowych.

417 Przekraczanie granic. Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość, Warszawa 1995, s. XIV.

Od końca zimnej wojny, wraz z pogłębieniem się procesów globalizacji świata, świadomość tego, iż żyjemy w coraz bardziej współzależnym świecie stała się jednym z podstawowych elementów, który aktorzy polityczni muszą uwzględniać w swoich działaniach. Zaczęto coraz powszechniej dostrzegać, iż ostrzeżenia Klubu Rzymskiego zmuszają państwa do podjęcia aktywnych działań aby przeciwdziałać zagrożeniom wynikającym z coraz bardziej ograniczonego dostępu do surowców i zasobów niezbędnych dla wyżywienia coraz większej liczby ludności a także utrzymania dotychczasowego tempa rozwoju. Rywalizacja o dostęp do surowców mineralnych, a zwłaszcza do surowców energetycznych, która według niektórych badaczy stała się motorem napędowym dla geopolityki przełomu XX i XXI w.418, stała się jednym, co prawda najbardziej widocznym, przejawem nowej „środowiskowej” geopolityki związanej z rosnącymi obawami przed ograniczeniem dostępności zasobów Ziemi, konsekwencjami zanieczyszczenia powietrza i wód, zmianami klimatycznymi, wycinaniem lasów. Uznano, iż te zagrożenia mogą stanowić barierę dla społecznego postępu i rozwoju przemysłowego. Spora grupa badaczy nawiązująca do realistycznego paradygmatu w analizie stosunków międzynarodowych zaczęła zwracać uwagę, iż przyszłe relacje międzynarodowe będę determinowane przez konflikt i przemoc związaną z tym, iż poszczególne państwa będą chciały chronić swoje własne zasoby i środowisko a jednocześnie uzyskać dostęp do zasobów, których brakuje w ich środowisku419. Zakładano, iż świat pozimnowojenny zostanie zdominowany przez konflikt geopolityczny nowego typu, związany z wyczerpywaniem się zasobów, którymi dysponuje ludzkość i z rywalizacją poszczególnych rządów oraz społeczeństw do zapewnienia sobie kontroli nad zasobami Ziemi, tak aby utrzymać dotychczasowy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.

Analitycy środowiska międzynarodowego pod wpływem raportów, takich jak np. Granice wzrostu i Globalne załamanie czy bezpieczna przyszłość zwrócili uwagę, iż dewastacja środowiska przyrodniczego stanowi wyzwania dla paradygmatu realistycznego, który w centrum swojego zainteresowania stawiał problem rywalizacji państw o dostęp do zasobów. Kształtujący się w teorii stosunków międzynarodowych nurt ekologiczny uznał, iż problemy ekologiczne i ich rozwiązanie wykraczają poza możliwości działania pojedynczych 418 Por. Michael T. Klare, The resource wars: the new landscape of global conflict, Nowy Jork 2002. 419 Por. T. Doyle, D. McEachern, Environment and politics, Londyn 1998, T. Princern, M. Finger, Environmental NGOs in world politics, Londyn 1994.

państw, gdyż ekologia ma charakter transnarodowy. Zaczęto wskazywać, iż degradacja środowiska przyrodniczego stanowi zagrożenie w skali całego globu i w obliczu tego niebezpieczeństwa należy doprowadzić do zmiany pojmowania suwerenności narodowej oraz polityki międzynarodowej, która zdominowana będzie nie tyle przez rywalizację o zasoby, co przez próbę wypracowania kompromisowego sposobu ochrony środowiska przyrodniczego w skali całego globu. W centrum debaty dotyczącej konsekwencji dewastacji środowiska naturalnego dla polityki poszczególnych państw zaczęto stawiać pytania, czy siłą militarna jest w stanie rozwiązać problem globalnego ocieplenia? Dlaczego obywatele danego państwa mają w większym stopniu martwić się o problem dostępu do ropy naftowej niż o zanieczyszczenie powietrza? Czy system międzynarodowy oparty na suwerennych państwach narodowych stanowi najlepszy mechanizm obronny przed globalnymi zagrożeniami, takimi jak globalne ocieplenie, czy też utrata bioróżnorodności? Rosnące zaniepokojenie degradacją środowiska przyrodniczego i możliwymi konsekwencjami globalnego ocieplenia spowodowały, iż problemy środowiskowe stały się częścią debaty dotyczącej bezpieczeństwa planety i globalnego zarządzania. W badaniach nad środowiskiem międzynarodowym ramach nurtu ekologicznego wykształciła się ideologia tzw. enwironmentalizmu. Posiada ona wymiar antropocentryczny a jej głównym założeniem jest koncepcja zrównoważonego rozwoju. Zdaniem enwironmentalistów światowy ruch ekologiczny, będący dla niektórych uosobieniem globalnego społeczeństwa obywatelskiego, powinien doprowadzić do powstania „transnarodowego społeczeństwa obywatelskiego” kierującego się planetarną świadomością” Osobny nurt stanowi tzw. zielona teoria polityczna, która w odróżnieniu od enwironmentalizmu jest ekocentryczna. W tej perspektywie odmawia się człowiekowi i ludzkości jako takiej centralnej pozycji w systemie międzynarodowym. Zasadniczym celem polityki międzynarodowej powinno stać się zachowanie ekosystemu, praktycznie za wszelką cenę420.

Po zakończeniu zimnej wojny niektórzy badacze akademiccy, dziennikarze, a także politycy, zaczęli rozszerzać pojęcie bezpieczeństwa narodowego i międzynarodowego o kategorię „bezpieczeństwa środowiskowego”. „Bezpieczeństwo środowiskowe” oznacza politykę mającą na celu ochronę planetarnego ekosystemu i zasobów Ziemi przed destrukcyjną aktywnością człowieka, a jej celem jest działanie prewencyjne, mające uchronić zarówno państwa, jak i całe środowisko

420 R. Zenderowski, Stosunki miedzynarodowe. Vademecum, Wrocław 2006, s. 66-67.

międzynarodowe przed konfliktami i wojnami, będącymi rezultatem zmian środowiskowych i degradacji środowiska naturalnego. Pod wpływem działalności takich agend OZN, jak np. Międzynarodowy Zespół ds. Zmian Klimatu uznano, iż zachodzące na wielką skalę zniszczenia środowiska mogą stać się w epoce pozimnowojennej głównym zagrożeniem dla międzynarodowego bezpieczeństwa i głównym podłożem różnorodnych konwencjonalnych zagrożeń dla stabilności międzynarodowej, takich jak wojny o zasoby surowcowe, czy dostęp do wody. Tym samym dyskurs geopolityczny został uzupełniony o kategorię bezpieczeństwa środowiskowego będące przedmiotem daleko idących kontrowersji421.

Problemy związane z zagrożeniem środowiska naturalnego znalazły także swoje odzwierciedlenie w analizach geopolitycznych, w których coraz powszechniej zwraca się uwagę, iż degradacja przyrody w skali całego globu zasadniczo zmienia charakter pozimnowojennej geopolityki, a problemy środowiska są ściśle powiązane z geopolityką. Zaczęto wskazywać, iż światowy rozwój przemysłu i wielkich metropolii, będących centrami cywilizacji i związane z tym problemy zapewnienia bezpieczeństwa ekologicznego w skali całego, coraz silniej ze sobą powiązanego globu, powodują, iż w pozimnowojennej epoce mamy do czynienia raczej z nową „planetarną geopolityką” niż ze „stosunkami międzynarodowymi”. Część geografów politycznych przyjęła tezę, iż postępująca degradacja środowiska naturalnego stanowi problem „planetarny”. Uznano, że następuje rozwój „polityki planetarnej”, który spowodowany jest faktem, iż pod koniec dwudziestego wieku człowiek stał się geofizycznym elementem w decydujący sposób wpływającym nie tylko na lokalny, czy też regionalny ekosystem ale także na cały ziemski ekosystem, czyli na atmosferę, biosferę i hydrosferę Ziemi. Przeciwdziałanie skutkom ingerencji człowieka w ekosystem Ziemi wymaga współpracy o charakterze globalnym422 . Rozwój „polityki planetarnej” widoczny stał się zwłaszcza w dwóch najgroźniejszych z punktu widzenia współczesnego człowieka zmian środowiskowych: powstania dziury ozonowej oraz globalnego ocieplenia. Jak się wskazuje, początki planetarnej polityki można datować na lata osiemdziesiąte, kiedy to zaczęły pojawiać się głosy, iż zagrożenie wywołane przez pojawianie się dziury ozonowej wymaga przeciwdziałania ze strony całej wspólnoty międzynarodowej poprzez przyjęcie międzynarodowych 421 S. Dalby, Environmental security, (w:) Dictionary of geopolitics, ed. J. O’Loughlin, Londyn 1994, s. 71-73. 422 K. T. Litfin, Planetary politics, (w:) A companion to political geography, ed. J. Agnew, K. Mitchell, G. Toal, Oxford 2008, s. 470.

porozumień dotyczących ochrony warstwy ozonowej. Jak zwraca się uwagę przeciwdziałanie negatywnym skutkom niszczenia ozonu w atmosferze stało się pierwszym przejawem polityki planetarnej. Współdziałanie rządów państw, agend ONZ oraz organizacji pozarządowych w latach osiemdziesiątych dowiodło, iż globalna akcja w obliczu kryzysu ekologicznego jest możliwa i możliwe jest narzucenie państwom narodowym odpowiednich regulacji. Kluczową rolę w przekonaniu rządów i opinii publicznej okonieczności podjęcia wspólnych działań odegrały badania naukowe, które zwróciły uwagę na skalę problemu. Szczególnie istotne stało się to, iż badania nad problemem dziury ozonowej ukazywały konieczność holistycznego i interegionalnego postrzegania środowiska międzynarodowego423.

Duża część geografów politycznych i geopolityków skupiła swą uwagę na fenomenie związanym z globalnymi problemami środowiskowymi, zwrócając uwagę, iż dziura ozonowa, zmiany klimatyczne, a także degradacja środowiska naturalnego stanowi kłopotliwy problem dla globalnej polityki, ponieważ procesy te są ze swojej natury ponadpaństwowe i ponadgraniczne i dlatego też pozostają poza kontrolą jakiegokolwiek pojedynczego państwa. Ekologiczne problemy współczesnego świata pomogły przekreślić dotychczasowe, klasyczne geopolityczne spojrzenie na strukturę świata, bazującą na nienaruszalności narodowych granic, rozróżnieniu i oddzieleniu tego co wewnętrzne od tego co zewnętrzne. Geopolitycy, zwłaszcza nawiązujący do nurtu krytycznego, zaczęli wskazywać na konieczność wypracowania nowego sposobu opisu pozimnowojennego środowiska międzynarodowego, w którym uwzględnione zostałyby takie fenomeny, jak fakt, iż granice stały się bardziej otwarte i przepuszczalne, suwerenność państwowa uległa osłabieniu i ograniczeniu a na scenie politycznej pojawił się nowy wpływowy aktor jakim stały się transnarodowe ruchy na rzecz ochrony środowiska próbujące wziąć na siebie odpowiedzialność za koordynowanie i planowanie światowej polityki ochrony środowiska, a także na fakt, iż w warunkach społeczeństwa ponowoczesnego geopolityczne bezpieczeństwo i przetrwanie gatunku ludzkiego w dużym stopniu uzależnione jest od zdolności państwa i innych organizacji do bezprecedensowego współdziałania w celu ochrony ziemskiego ekosystemu424.

W geopolitycznym dyskursie poświęconym problemom degradacji środowiska naturalnego i zanieczyszczeniom zwrócono uwagę,

423 Ibidem, s. 475-476. 424 K. Dodds, Global geopolitics, Londyn 2005, s. 126.

iż wszystkie kraje świata muszą zmierzyć się z tym problemem. W przypadku nowych światowych potęg, przechodzących proces intensywnej modernizacji i rozwoju gospodarczego, takich jak np. Chiny i Indie, problemy degradacji środowiska naturalnego związane z intensywnym rozwojem mogą spowodować spowolnienie tempa rozwoju i utrzymanie strategicznego dystansu do najbardziej rozwiniętych krajów Zachodu. W przypadku społeczeństw, w których występuje wysoki poziom konsumpcji surowców naturalnych, np. ropy naftowej, problemy związane z dostępem do zasobów mogą wpłynąć nie tylko na spowolnienie rozwoju gospodarczego ale także i na potencjał strategiczny. Analitycy blisko zwiani z nurtem ekologicznym uznali, iż do najważniejszych problemów środowiskowych ściśle powiązanych z geopolityką nalezą przede wszystkim zanieczyszczenie środowiska i związany z tym ograniczony dostęp do zasobów wody pitnej oraz problem globalnego ocieplenia będącego wynikiem zmian klimatycznych.

Wizja geopolitycznych implikacji związane z dewastacją biosfery wpłynęły w istotnym stopniu na zmiany zachodzące w ramach struktury ponowoczesnego porządku międzynarodowego i rosnącego wpływu pozapaństwowych aktorów geopolitycznych. Problemy związane z globalnym zagrożeniem środowiska naturalnego, bardzo mocno oddziałujące na wyobraźnie obywateli krajów wysokorozwiniętych, wprowadziły na międzynarodową scenę nowego i znaczącego aktora geopolitycznego, jakim stały się pozarządowe i transnarodowe organizacje ekologiczne, kierujące się w swoim działaniu ideologią ekologizmu i specyficzną wizją nowego, „zielonego”, ładu międzynarodowego. Jak pisał Manuel Castells Jeśli mamy oceniać ruchy społeczne przez pryzmat ich historycznej skuteczności, czyli ich wpływu na wartości kulturowe i instytucje społeczeństwa, ruch na rzecz ochrony środowiska zasłużył na wyróżniające miejsce w krajobrazie ludzkiej przygody. Na przełomie tysiącleci 80% Amerykanów i ponad dwie trzecie Europejczyków uważa się za zwolenników ochrony środowiska; partie i kandydaci nie mogą liczyć na wybór bez „zazielenienia” swojego programu wyborczego; rządy i instytucje międzynarodowe tak samo zwielokrotniają liczbę programów, specjalnych agend i prawodawstwa w celu ochrony przyrody, poprawienia jakości życia, a w ostatecznym rozrachunku, ocalenia Ziemi w długiej perspektywie, i nas samych – w krótkiej. Korporacje, włączając w to niektórych powszechnie znanych trucicieli, włączyły działania na rzecz ochrony środowiska do swoich programów public relations, jak również objęły nimi najbardziej obiecujące nowe rynki. A na całej planecie, stare, upraszczające przeciwstawienie rozwoju dla ubogich i ochrony środowiska dla

bogatych zostało przekształcone w wielowarstwową debatę nad rzeczywistą treścią pojęcia zrównoważonego rozwoju dla każdego kraju, miasta i regionu425.

Gwałtowny rozwój transnarodowych ruchów na rzecz ochrony środowiska związany jest z rosnącą od lat sześćdziesiątych świadomością ekologiczną. Od czasu opublikowania pierwszego Raportu Rzymskiego problemy ekologii stały się stałym wątkiem obecnym w dyskursie publicznym. Wraz z pojawieniem się niepokojących symptomów zanieczyszczania i wyniszczania środowiska organizmów żywych, przedmiot ekologii znalazł się w kręgu normatywnych zainteresowań etyki, prawa i polityki. Nastąpił wzrost świadomości ekologicznej a wraz z nią rozwój ekologizmu rozumianego jako ideologia złożona z idei określających pożądane relacje ludzi z przyrodą. Ekologizm wyróżnia się: jednostkowością – ponieważ dotyczy każdego człowieka; globalizmem – ponieważ odnosi się całej planety i zamieszkującej nań ludzkości; holizmem – ponieważ nie poprzestaje na umieszczeniu człowieka w środowisku społecznym, umieszczając go nadto w środowisku przyrodniczym; romantyzmem – ponieważ, jak wcześniej romantyzm w kulturze, wyraża bunt przeciwko oświeceniowej wierze w cywilizację426. Ruchy społeczno-polityczne kierujące się w swym działaniu ideami enwiromentalizmu wpływają silnie na charakter dyskursu wokół zagrożeń środowiskowych, a tym samym i kształtują „zieloną” wyobraźnię geopolityczną, która staje się podstawą do specyficznego postrzegania świata. Ekologizm stał się w ostatnich dekadach XX w. ideologią posiadającą własne idee dotyczące wszystkich najważniejszych sfer życia społecznego. Idee te, tworząc „nowy paradygmat środowiskowy”, wyróżniają się zwłaszcza swoim globalizmem i holizmem. Problemy dewastacji środowiska naturalnego mają charakter globalny, gdyż stopniowa degradacja tego środowiska zastała uznana za problem globalny naszych czasów, za zagrożenie ludzkości w skali całego ziemskiego globu. Globalność ekologiczna wyraża się szczególnie na dwóch płaszczyznach: 1) jako zjawisko powszechnego zanieczyszczenia środowiska naturalnego, a więc udział w owych dewastacyjnych działaniach wszystkich społeczeństw, jakkolwiek w różnym stopniu i z różnorodnymi skutkami; 2) jako konieczność powszechnego (w skali całego globu) udziału w zapobieganiu dewastacji tego środowiska, w

425 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2009, s. 157. 426 R. Tokarczuk, Współczesne doktryny polityczne, Kraków 2002, s. 523.

jego ochronie, a w razie możliwości także w jego regeneracji427 . Szczególną cechą ekologizmu jest także holistyczne ujęcie człowieka i otaczającej go przyrody, szczególnie widoczne w teorii Gai, sformułowanej przez angielskiego uczonego Jamesa Lovelocka, według którego przyroda stanowi ogromną kompleksową całość, złożoną z powiązanych ściśle i zależnych od siebie elementów – ziemi, powietrza, wody, roślin, zwierząt i ludzi. Biosfera, wraz z atmosferą, litosferą i hydrosferą stanowią złożony system podobny do organizmu. Jest to całościowy, aktywny, dostosowujący się do zmian system, zdolny do utrzymania Ziemi w homeostazie, czyli w równowadze fizyczno-chemicznej. System ziemski zachowuje się jak pojedynczy, samoregulujący się system, obejmujący fizyczne, chemiczne, biologiczne i ludzkie składniki428. W świetle teorii Gai nie istnieją państwa narodowe i granice polityczne tylko jednolita, złożona całość, której nie można postrzegać jedynie przez pryzmat jej części. Ekologizm, postrzegając przyrodę jako zintegrowaną całość, proponuje specyficzną wizję globalnej przestrzeni, współzależnej od siebie całości. Ekologizm dużą wartość przypisuje kształtowaniu w skali całego globu struktur demokratycznych, autonomicznych, samorządowych i zapewnieniu bezpośredniego uczestnictwa lokalnych wspólnot w sprawowaniu władzy. Wszystkie te cechy ustrojowo-polityczne miałyby kojarzyć bioregiony jako jednostki wyznaczane jedynie naturalnymi granicami samowystarczalnego gospodarczo ekosystemu. W takim układzie wszystkie inne granice podziałów wewnątrzkrajowych i międzypaństwowych miałyby utracić na znaczeniu. Mieszkańcy bioregionów mieliby zachowywać lojalność wobec siebie, bez potrzeby interwencji władzy państwowej. Zminimalizowane funkcje państwa byłyby ograniczone do przewidywania i planowania takiego ekorozwoju zdemilitaryzowanych społeczeństw, który nie naruszałby pokoju w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych429.

Ekologizm jest ideologią dysponującą własną specyficzną wizją organizacji globalnej przestrzeni, będącą według zwolenników tej koncepcji odpowiedzią na wyzwania ponowoczesności, w której to co lokalne i globalne splata się wzajemnie w ludzkim doświadczeniu. Ruchy ekologiczne są jednocześnie globalne i lokalne. Globalne ze względu na charakter ziemskiego ekosystemu, który chronić można tylko przez podjęcie działań w skali całej planety. Celem ruchów na rzecz ochrony 427 J. Muszyński, Megatrendy a polityka, Wrocław 2001, s. 75. 428 J. Lovelock, Czym jest Gaja?, (w:) Ekologia. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa2009, s. 132, 446. 429 R. Tokarczyk, op. cit., s. 532.

środowiska jest podjęcie wspólnych działań na szczeblu międzynarodowym, niezależnie od istniejących jeszcze barier. Ekolodzy, postrzegając kulturę gatunku ludzkiego jako składową część natury, żywią respekt wobec lokalnych kultur i zwyczajów i jedną z podstawowych strategii wykorzystywanych przez nich jest mobilizacja lokalnych wspólnot w obronie ich przestrzeni430. Przy czym swoiste rozumienie wspólnoty lokalnej w ramach ekologizmu prowadzi do specyficznej, geopolitycznej, koncepcji organizacji globalnej przestrzeni do tzw. bioregionalizmu. We współczesnej teorii stosunków międzynarodowych regionalizm jest określeniem coraz częściej pojawiającym się w rozważaniach teoretyków i badaczy starających się zrozumieć względnie nowe zjawiska i procesy. Dokonująca się regionalna i subregionalna integracja stanowi ważny czynnik dla globalnego układu sił międzynarodowych na progu XXI w. W rezultacie tych procesów w globalnym, współzależnym świecie coraz większa rola w sferze polityki przypada makroregionom, czyli układom politycznym i gospodarczym złożonym z wielu państw. Rozwój regionalizmu jest wyrazem przekonania, że państwo nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić swoich potrzeb. Czynnikami sprzyjającymi integracji są komplementarność gospodarek a także więzi kulturowe, religijne i historyczne. Celem integracji regionalnej jest eliminowanie barier utrudniających komunikację i współpracę oraz rozwój społeczno – gospodarczy regionu431.

W rozważaniach geopolitycznych pojęcie regionu jest związane przede wszystkim z takimi nazwiskami, jak Karl Haushofer i Saul Cohen, którzy w swoich koncepcjach przestrzennego uporządkowania świata odwoływali się do idei regionów. Wszystkie próby wyznaczania światowych regionów geopolitycznych odegrały wielką rolę w rozwoju geopolityki i geografii politycznej, gdyż dla koncepcji wyjaśniających polityczne procesy i struktury świata istotne znaczenie ma zrozumienia podziałów administracyjno-terytorialnych (granic państwowych i wewnątrzpaństwowych) oraz różnych regionalizacji – kulturowej, etnicznej i wyznaniowej. Marin Baczwarow i Andrzej Suliborski w wydanym w 2003 r. Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce wyróżnili cztery sposoby rozumienia pojęcia regionu: 1) region w kategorii polityczno-prawnej, 2) region historyczny, 3) region

430 Por. M. Castells, op. cit. s. 161, 171. 431 E. Polak, Regionalna integracja – przeciwieństwo czy etap procesu globalizacji?, (w:) Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej i A. Żukowskiego, Warszawa 2002, s.277.

społeczny, oraz 4) region kulturowy432. Wszystkie te klasyczne sposoby rozumienia regionów są uwzględniane we współczesnych badaniach geopolitycznych ale ekopolityka dostarcza jeszcze jednego sposobu rozumienia pojęcia regionu – bioregion. Dla ekologów i ekopolityków świat składa się/powinien składać się przede wszystkim z bioregionów, które według nich stanowią naturalny podział przestrzeni świata. Zwolennicy myślenia w kategoriach ekologii zwracają uwagę, iż aby chronić zasoby środowiskowe musimy nauczyć się żyć zgodnie z logiką funkcjonowania biosfery, a aktywność człowieka nie powinna zakłócać równowagi biologicznej433. Naturalną przestrzenią funkcjonowania wspólnot ludzkich są bioregiony, czy też ekoregiony, rozumiane jako naturalne jednostki geograficzno-przyrodniczo-kulturowe. Idea bioregionów nawiązuje do idei decentralizacji i samorządności społeczeństwa, dlatego też ich główną funkcją jest przede wszystkim realizacja ideałów demokracji bezpośredniej oraz zachowanie przyrody i harmonijne współistnienie z nią. Organizacja przestrzeni społeczno-politycznej w ekoregiony pozwoliłaby na harmonijne współżycie z naturą ludzi zorganizowanych w naturalne niewielkie wspólnoty, o którą dbaliby jako o swoją przestrzeń 434 . Według bioregionalistów decentralizacja globalnej przestrzeni i powierzenie kontroli nad lokalnymi zasobami niewielkim społecznościom przyczyniłoby się do poprawy sytuacji ekologicznej, gdyż bioregionalne wspólnoty lepiej gospodarowałyby podległym sobie obszarem, co prowadziłoby do zminimalizowania zużycia biozasobów ziemi i lepszej ochrony przed zanieczyszczeniami. Ponadto takie przestrzenne uporządkowanie świata zapewniłoby globalną równowagę i trwały pokój oraz przyczyniłoby się do ukształtowania globalnego społeczeństwa obywatelskiego. Dla bioregionalistów ten projekt organizacji przestrzeni globalnej stanowi realną alternatywę wobec realizowanego podziału, uwzględniającego praktycznie wyłącznie interesy globalnego kapitału i wielkich korporacji gospodarczych, które nie dbają o interesy lokalnych wspólnot, zużywają zasoby a zyski transferują poza granice435.

432 Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce, pod red. M. Baczwarowa i A. Suliborskiego, Warszawa 2003, s. 149-154. 433 J. Rajeswar, Development beyond markets and bioregionalism, “Sustainable Development”, nr 10, 2002, s. 213. 434 K. Sale, Dewellers in the land: the bioregional vision, San Francisco 1985, s. 56. 435 Por. M. Carr, Bioregionalism and civil society: democratic challenges to corporate globalism, Washington 2005, ss. 332.

Idee bioregionów w swoich pracach rozwijali tacy badacze relacji międzynarodowych, jak Kirkpatrick Sale, czy też Murray Bookchin, a w idei tej widać także wpływ poglądów ekonomisty Ernsta Schumachera, który w 1973 r. opublikował pracę Small is beautiful. A study of economics as if people mattered (wyd. pol. Małe jest piękne, Warszawa 1981). Schumacher zwracał uwagę, iż tradycyjna ekonomia nie brała pod uwagę problematyki zasobów Ziemi i wyniszczenia środowiska, traktując je jako żywioł bez granic posłuszny człowiekowi. Według niego gigantomania technik i organizacji życia ludzkiego, która przyjmuje jako założenie bezkresną elastyczność globalnego ekosystemu, zagraża przyszłości ludzkiej cywilizacji. Kirkpatrick Sale uważał, iż tylko żyjąc w ramach bioregionów ludzie są w stanie osiągnąć życie w harmonii z naturą, które stanowi podstawę życia „ekologicznej wspólnoty”. Odwoływał się do idei decentralizacji i przeniesienia centrum życia społecznego do mniejszych jednostek. W podobny sposób co Sale podchodził do problemów organizacji przestrzeni globalnej radykalny myśliciel Murray Bookchin, który pisał o post-państwowej municypalnej przestrzeni świata, w którym niewielkie wspólnoty municypalne łączyły by się z innymi wspólnotami, tak aby integrować posiadane biozasoby, efektem czego stało by się ukształtowanie bioregionalnego systemu konfederacyjnego436.

Ruchy na rzecz ochrony środowiska dysponują spójną wizją globalnej przestrzeni jako połączonych ze sobą, ale samowystarczalnych bioregionów. Ta specyficzna geopolityczna wizja świata w „zielonej” myśli politycznej uzupełniona jest przez koncepcję nowej, uniwersalnej „zielonej”, czy też społeczno-biologicznej tożsamości człowieka, która łatwo może zostać nałożona na wielorakie, historyczne tradycje, języki i symbole kulturowe. Ale ta uniwersalna „zielona” tożsamość, mająca zarówno globalny, jak i lokalny wymiar, z trudem łączy się z tożsamością opartą na państwie narodowym. Dlatego też głównym przeciwnikiem geopolitycznym dla ruchów na rzecz ochrony środowiska są przede wszystkim nowoczesne państwa narodowe, budowane na idei suwerenności nacjonalizmie a to dlatego, że państwo narodowe z definicji musi umacniać swoją suwerenną władzę na danym terytorium, przeciwstawiając się tym samym idei jedności ludzkości, jak i przerywając wzajemne powiązania między terytoriami, podkopując wspólność globalnego ekosystemu. Ruchy na rzecz ochrony środowiska i państwa narodowe w swojej aktywności kierują się zupełnie odmiennymi

436 E. Laferriere, P.J. Stoett, International relations theory and ecological thought, Florence 1999, s. 66, 158.

wyobrażeniami dotyczącymi charakteru i organizacji przestrzeni społecznej człowieka, tak więc konflikt między tymi dwoma aktorami politycznymi ma charakter geopolityczny. Kolejnym przeciwnikiem ruchów ekologicznych w transnarodowej przestrzeni geopolitycznej ponowoczesnego świata są międzynarodowe korporacje gospodarcze, będące symbolem globalnego kapitalizmu i konsumeryzmu, przedkładające cele ekonomiczne nad społeczne i ekologiczne. W rywalizacji o ustanowienie kontroli nad wykorzystywaniem zasobów środowiskowych na użytek przemysłu aktorzy gospodarczy, kierujący się motywami egoistycznymi, są traktowani przez ruchy ekologiczne jako główny przeciwnik na drodze do urzeczywistnienia ideału zrównoważonego rozwoju i ochrony biozasobów ludzkości przed nadmierną eksploatacją. Organizacja Greenpeace poprzez swoje nagłaśniane w mediach dziania stałą się elementem światowej polityki. M.in. organizacja ta próbowała udaremnić przeprowadzenie przez Francję prób atomowych i postawić wobec światowej opinii publicznej w niekorzystnym świetle prezydenta Jacquesa Chiraca. Jak pisał Urlich Beck, wielu analityków zastanawiało się wówczas, czy fakt, że taki nielegitymizowany przez normy międzynarodowe podmiot jak Greenpeace uprawia własną wewnątrzświatową politykę bez względu na suwerenność państw i reguł dyplomatycznych, nie oznacza końca pewnych fundamentalnych reguł polityki zagranicznej437. Ruchy na rzecz ochrony środowiska za swojego przeciwnika uważają model rozwoju, charakteryzujący się brakiem zainteresowania dla wynikających z niego następstw dla życia na naszej planecie. Zgodnie z tym ruchy takie jak Greenpeace w swojej działalności dążą do narzucenia zasady równowagi środowiskowej jako nadrzędnej prawdy, której muszą być podporządkowane wszystkie inne działania i programy polityczne. Są zdecydowanie ruchami internacjonalistycznymi i postrzegają państwo narodowe oraz transnarodowe korporacje gospodarcze jako główną przeszkodę w sprawowaniu kontroli nad niczym obecnie nieskrępowanym, destrukcyjnym rozwojem438. Stały się one na przełomie XX i XXI w. jednym z kluczowych podmiotów geopolitycznych, funkcjonujących w transnarodowej przestrzeni. Znaczenie transnarodowych organizacji na rzecz ochrony środowiska stało się szczególnie widoczne podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” w 1992 r. w Rio de Janeiro (tzw.

437 U. Beck, Na ile realna jest katastrofa klimatu?, (w:) Ekologia. Przewodnik Krytyki Politycznej, Warszawa 2009, s. 104. 438 M. Castells, op. cit., s. 165.

„Szczyt Ziemi”), kiedy to przedstawicie rządów i państw tworzących system Narodów Zjednoczonych wraz z przedstawicielami organizacji pozarządowych dyskutowali o wyzwaniach stojących przed światową polityką w wyniku naruszenia równowagi ekologicznej na Ziemi. To wówczas po raz pierwszy organizacje pozarządowe, a nie przedstawiciele biurokracji państwowej i organizacji międzyrządowych, odegrali kluczową rolę zarówno w konferencjach przygotowawczych, jak i samej konferencji. Po raz pierwszy wydawały oświadczenia, poddały analizie i krytyce robocze wersje dokumentów ONZ. Aktywność organizacji pozarządowych spowodowała, iż przyjęty na konferencji dokument „Agenda 21” uznał jedyne w swoim rodzaju możliwości takich organizacji i rekomendował ich udział we wszystkich etapach prac realizowanych przez ONZ na rzecz ochrony .środowiska naturalnego. Tym samym ruchy na rzecz ochrony środowiska stały się ważnym podmiotem uczestniczącym w urzeczywistnianiu i realizacji „planetarnej polityki”.

W wyniku pojawienia się wpływowych transnarodowych ruchów na rzecz obrony środowiska naturalnego, a także kształtowania się idei „planetarnej polityki”, dokonuje się rekonfiguracja geopolitycznej przestrzeni świata oraz przekształcenia sposobu pojmowania takich kategorii, jak suwerenność, czy też rządzenie-zarządzanie, będące do tej pory prawie wyłącznie w gestii suwerennych rządów. Stopniowe kształtowanie się tzw. planetarnej polityki zmienia tradycyjne sposoby konceptualizacji relacji międzynarodowych i geografii politycznej. Suwerenność, państwo-narodowe, kluczowe znaczenie siły materialnej, te elementy, będące kluczowymi pojęciami analiz nowoczesnej polityki światowej, zaczęły być coraz bardziej problematyczne i pojawiło się pytanie, czy nie mamy do czynienia z zupełnie nowymi realiami, które wymuszają pojawienie się nowych politycznych struktur i praktyk, co oznacza jednocześnie, iż stare kategorie analityczne albo tracą na swoim znaczeniu albo ulegają redefinicji.

Interesującym przykładem tego w jaki sposób ekopolitycy wymuszają redefinicję dotychczasowych pojęć i zmianę postrzegania środowiska międzynarodowego jest casus Brazylii i lasów deszczowych Amazonii. W 1989 r. prezydent Brazylii Jose Sarney w swoim wystąpieniu zatytułowanym „Our Nature” zadeklarował „Amazonia jest nasza”, „jest ona usytuowana na naszym terytorium”. Słowa te prezydent Brazylii kierował, jak sam wskazywał, do tych „wielkich mocarstw i organizacji międzynarodowych, które chcą nam dyktować jak mamy ochraniać to, co jest naszą własnością”. Jak się wskazuje, słowa brazylijskiego prezydenta były manifestacją suwerenności Brazylii i

związane były z postrzeganiem przestrzeni politycznej z perspektywy suwerennego państwa, które kontroluje lub musi kontrolować procesy polityczno-społeczne zachodzące na jej terytorium. Tropikalne lasy deszczowe przynależą do Brazylii, ponieważ geograficznie ulokowane są na terytorium państwa brazylijskiego, wyznaczonym granicami państwowymi. Konsekwencją takiego stanu rzeczy jest fakt, iż suwerenne władze państw Brazylii są jedynymi decydentami w sprawie wykorzystania i przyszłości lasów tropikalnych439.

Prezydent Brazylii w swoim wystąpieniu odwoływał się do tradycyjnego sposobu pojmowania suwerenności. Jego zamiarem było ukazanie, iż Brazylia jest państwem suwerennym i ograniczenie wpływu organizacji międzynarodowych oraz innych państwa na wewnętrzną politykę państwa. Ale według podejścia ekologicznego jego rozumienie pojęć „suwerenność”, „terytorium”, „nasze”, było dalekie od oczywistości, szczególnie zaś w kontekście kształtowania się ponowoczesnej polityki planetarnej. Obecnie brazylijska suwerenność nad lasami tropikalnymi jest podważana zarówno przez aktywistów na rzecz ochrony środowiska, jak i przez polityków, którzy kwestionują nowoczesne pojęcie suwerenności terytorialnej z perspektywy ekologicznej. Wskazują się, iż niezależnie od faktu, że lasy Amazonii znajdują się na terytorium państwowym Brazylii to ich znaczenie wykracza daleko poza jej granice. Znaczenie i funkcje tropikalnych lasów deszczowych, które znajdują się w dorzeczu Amazonki, polega na produkcji tlenu, absorpcji dwutlenku węgla z atmosfery, i generalnie na regulacji klimatu w skali całego globu. Oddziaływanie lasów tropikalnych Amazonii wykracza poza granice Brazylii i ich globalne znaczenie powoduje, iż lasy Amazonii nie przynależą wyłącznie do Brazylii. Jeżeli postępować będzie proces wycinania lasów deszczowych, to poziom zawartości CO2 w atmosferze może gwałtownie wzrosnąć a skutki tego nie będą ograniczone wyłącznie do terytorium Brazylii lecz będą miały efekt globalny. Oddziaływanie lasów tropikalnych przekracza granice tego tylko ekosystemu i terytorialną przestrzeń Brazylii, co powoduje, iż pojęcie „suwerenności” w rozumieniu polityków takich jak Jose Sarney stało się wielce dyskusyjne. Fizyczne efekty działań podejmowanych na suwerennym terytorium przekraczają granice wyznaczające terytorium danego państwa i wywierają wpływ na suwerenną przestrzeń innego państwa. Pojawia się zatem pytanie, czy podejmując samodzielne działanie powołując się na własną suwerenność

439 T. Kuehls, Beyond sovereign territory: the space of ecopolitics, Mineapolis 1996, s. IX.

terytorialną nie naruszamy jednocześnie suwerenności terytorialnej innych podmiotów i jakie może mieć to konsekwencje dla relacji międzynarodowych440. Przyjęcie takich tez, czy też ich upowszechnienie w ramach opinii publicznej pozwala wywierać legitymizowaną przez międzynarodową opinię publiczną presję na wybrane kraje świata. Tym samym problemy ekologiczne stają się kwestią geopolityki.

Dopóki politycy są w stanie ukazywać przestrzeń danego państwa jako zamkniętą, statyczną całość, ich rozumienie suwerenności pozwala ominąć problemy wynikające z podejścia ekologicznego. Jeżeli jednak aspekt środowiskowy zostanie uwzględniony, to wtedy fakt, iż różnorodne ekosystemy funkcjonują poza geopolitycznymi granicami, ustanowionymi przez człowieka staje się doskonale widoczny, a terytorialna suwerenność staje się wielce problematyczna. Problemy suwerenności państwowej w obliczu zagrożenia ekologicznego stały się ważnym elementem dyskursu wokół charakteru organizacji środowiska międzynarodowego. Tak jak prezydent Brazylii bronił idei suwerenności terytorialnej, tak norweski premier Gro Harlem Brundtland na konferencji w Hadze w 1989 r. poświęconej problemom klimatycznym i zanieczyszczeniu atmosfery ziemskiej, wzywał, aby przyznać odpowiednim instytucjom Narodów Zjednoczonych taką władzę, by mogły one stać się rzeczywistym „strażnikiem globalnej atmosfery” i miały możliwość wymuszania działań na rzecz ograniczenia emisji zanieczyszczeń. Norweski premier przyjął odmienny punkt widzenia, niż prezydent Brazylii. Wychodząc z założenia, iż problem zanieczyszczenia ziemskiej atmosfery wykracza poza granice państwa narodowego redefinicji powinno dotychczasowe pojmowanie suwerenności terytorialnej. Należy także uwzględnić istnienie wykraczającej poza państwo-narodowe wspólnej przestrzeni ekopolitycznej441 . Celem wystąpień takich jak premiera Norwegii, było budowanie świadomości, iż kształtuje się wspólna globalna ekoprzestrzeń, która zmienia charakter funkcjonowania środowiska międzynarodowego, gdyż wykracza poza dotychczasowe pojmowanie suwerenności państwowej i wymusza zupełnie odmienny rodzaj aktywności.

Problem przestrzeni ekopolitycznej nie może być ograniczany tylko do problemów geograficzno-przestrzennych i zakresu suwerenności terytorialnej, gdyż zagadnienie to wiąże się także bezpośrednio z problemem zarządzania (governmentality). Oznacza to, iż rozważania dotyczące przestrzeni ekopolitycznej dotyczą nie tylko zakwestionowania

440 T. Kuehls, op. cit., s. XI. 441 Ibidem, s. XI.

dotychczasowych linii podziału administracyjno-terytorialnego świata ale także problemu aktywności podejmowanej przez państwo wewnątrz swojego terytorium, której efekty wykraczają poza obszar wyznaczony jako jego suwerenna przestrzeń. Konsekwencją zwierzchnictwa nad daną przestrzenią jest podporządkowanie władzy państwowej wszystkiego, co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. Władza suwerenna obejmuje wszystkich członków państwa, a także ma zdolność regulowania wszystkich spraw na jego obszarze. W świetle ekopolityki, która traktuje świat w holistyczny sposób, jako wspólną globalną przestrzeń, nie istnieją działania, które nie wpływałyby na całą ekoprzestrzeń. Ekopolityka to zatem nie tylko problem suwerenności państwa narodowego ale także problem władzy publicznej i jej aktywności. Ekopolityka dotyczy także zagadnienia, w jaki sposób poszczególne podmioty zarządzają przestrzenią i jak wygląda ich stosunek wobec ekosystemu. Żadna władza nie może podejmować samowolnych działań, bo dla ekosystemu nie istnieją bariery wyznaczone przez człowieka, wszelkie działania muszą być zatem negocjowane i kontrolowane442.

Współczesne „zielone myślenie” stanowi wyzwanie dla klasycznych sposobów pojmowania geopolityki. Kiedy w 1899 r. Rudolf Kjellen użył pojęcia geopolityki to pojawiło się ono w specyficznym historyczno-geograficznym kontekście wiedzy i praktyki. Ponad sto lat temu termin ten związany był z imperialną rywalizacją wielkich mocarstw, takich jak Anglia, Niemcy, USA, Rosja. Kształtowana przez takich intelektualistów, jak Alfred Mahan, Halford Mackinder, czy też Karl Haushofer wyobraźnia geopolityczna przełomu XIX i XX w. koncentrowała się przede wszystkim na problemach kontroli, powstrzymywania, czy też ograniczania dostępu do obszarów uznanych za strategicznie istotne. Po drugiej wojnie światowej w okresie zimnej wojny nastąpiło przejście od geopolityki „trzech światów”. Analitycy, tacy jak np. George Kennan patrząc na mapę świata widzieli ideologiczny konflikt pomiędzy dwoma wielkimi blokami polityczno-militarnymi (Wschód-Zachód) a podstawowym opisem świata był podział na tzw. I świata – kraje wysokorozwinięte, II świata – kraje bloku radzieckiego, i III świat – obejmujący państwa o niskim poziomie rozwoju i będący jednocześnie koszerem rywalizacji pomiędzy dwoma mocarstwami. John Agnew pisał, iż geopolityka epoki imperializmu oraz zimnej wojny kształtowała tzw. nowoczesną wyobraźnię geopolityczną. Jak zwraca się uwagę, rewolucja teleinformatyczna, procesy globalizacji produkcji,

442 T. Kuehls, op. cit., s. 57, 123, 129

handlu, a także globalizacja zagrożeń cywilizacyjnych spowodowały, iż nowoczesna wyobraźnia geopolityczna znalazła się w fazie kryzysu443. Jednym z najważniejszych wyzwań dla nowoczesnych wyobrażeń geopolitycznych dotyczących opisu świata stały się problemy zagrożeń ekologicznych, które stanowiły istotne wyzwania dla nowoczesnego geopolitycznego dyskursu i praktyki. Jak się uznaje globalizacja zagrożeń środowiskowych ma kilka efektów: 1) powoduje erozję postrzegania granic narodowych jako nienaruszalnych i nieprzepuszczalnych dla zjawisk zewnętrznych; 2) powoduje przenikanie się poziomów lokalnego i globalnego sprawiając, iż lokalne problemy ekologiczne stają się w rzeczywistości problemami transnarodowymi; 3) wymuszają na państwach scedowanie części swojej suwerenności na rzecz transnarodowych quasi-międzyrządowe aktorów, takich jak np. Fundusz na Rzecz Globalnego Środowiska (GEF); 4) doprowadza państwa do podjęcia współpracy i uczestnictwa w międzynarodowych porozumieniach i akcjach na rzecz ochrony środowiska; 5) wprowadza pozapaństwowych aktorów politycznych na arenę międzynarodową444.

Rosnące zainteresowanie wzajemnymi związkami pomiędzy człowiekiem a naturą stało się ważną częścią publicznej debaty. Świadomość zagrożenia dla środowiska naturalnego spowodowała pojawienie się świadomości ekologicznej i wzrastającą popularność ekologizmu. Klasyczne geopolityczne paradygmaty dotyczące państwa, gospodarki oraz społeczeństwa uległy w ostatnich latach daleko idącej rewizji, przede wszystkim pod wpływem dyskusji wokół charakteru i konsekwencji procesu globalizacji. Globalizacja – słowo-klucz, opisujące współczesną kondycję świata, najczęściej rozumiana i analizowana jest w wymiarze ekonomicznym, politycznym i kulturowym. Ale istnieje także ekologiczna ścieżka globalizacji, na którą składają się główne globalne zagrożenia ekologiczne oraz rozwój i działania organizacji pozarządowych, zajmujących się problemami ekologicznymi. Problemy ekologiczne, mają charakter transgraniczny i są pozbawione wyraźnej lokalizacji terytorialnej. Z punktu widzenia geopolityki ważnym elementem, który muszą uwzględniać współczesne analizy geopolityczne jest fakt, iż zagrożenia ekologiczne zmieniają charakter relacji pomiędzy poszczególnymi państwami, społeczeństwami oraz pozostałymi aktorami geopolitycznymi. Wprowadzają nowego aktora geopolitycznego, jakim stały się ruchy Zielonych, posiadające własną wizję organizacji

443 Por. G. O’Tuathail, S. Dalby, Rethinking geopolitics, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G.O’Tuathail, S. Dalby, Londyn 1998, s. 1-15. 444 N. Castree, op. cit., s. 426.

przestrzeni społeczno-politycznej świata w duchu ekologizmu. W nowoczesnym środowisku międzynarodowym, zdominowanym przez suwerenne państwa narodowe, charakter organizacji przestrzeni globalnej oraz interakcje między podmiotami miały zupełnie odmiennych charakter niż w ponowoczesnym środowisku międzynarodowym, które coraz częściej trzeba rozpatrywać w kategoriach nie odrębnego państwa narodowego i jego partykularnych interesów ale w kategoriach polityki planetarnej i wspólnych interesów wszystkich podmiotów. „Zielona” geopolityka stała się realnym elementem interakcji i organizacji przestrzeni międzynarodowej. Współcześnie aktorzy geopolityczni muszą odnieść się do problematyki zagrożeń ekologicznych. Mogą oni oferować odmienne sposoby widzenia tych problemów i realizować specyficzne geopolityczne działania ale nie mogą pozostać obojętne wobec tej problematyki i wyzwań, które niesie ona ze sobą. Dlatego też można mówić o nadejściu ery „ekologicznej geopolityki” związanej z faktem, iż współczesne podmioty geopolityczne muszą zmierzyć się nie tylko z problemami zapewnienia narodowego, regionalnego i międzynarodowego bezpieczeństwa ale muszą zmierzyć się także z wyzwaniem zapewnienia zrównoważonego rozwoju dla całego świata i budowy ekohumanistycznego społeczeństwa informacyjnego, którego urzeczywistnienie jest traktowana obecnie jako jedyna droga, na której świata może uniknąć katastrofy i pogrążenia się w chaosie445 .

445 Por. L. Michnikowski, Społeczeństwo przyszłości a trwały rozwój, Warszawa 2006, s. 153.

ZAKO ŃCZENIE Rzeczywistość społeczna człowieka nie jest czymś statycznym, raz na zawsze danym. Jest to element dynamiczny, charakteryzujący się zmiennością, a przekształcenia, które w nim zachodzą, powodują kształtowanie się zupełnie nowych warunków bytu ludzkości. Wraz z nimi pojawiają się nowe wyzwania, nowe bezpośrednie odpowiedzi, nowe zachowania i działania wyrosłe na gruncie określonych potrzeb. Wyłaniają się nowe dążenia, nowe idee i tęsknota za urzeczywistnieniem wizji takich postaci życia, których jeszcze nie ma, a są pożądane. Zmieniające się środowisko zewnętrzne tworzy nowy kontekst dla codziennych działań i podejmowanych decyzji, które w ostatecznym rachunku dają nową rzeczywistość społeczną. Pod wpływem ewolucji otoczenia powstają także nowe dążenia i nowe wizje, które mogą być realizowane w środowisku społecznym człowieka. Współczesny świat podlega niezwykłej transformacji, związanej z obecnymi i przewidywanymi przemianami cywilizacyjnymi. Jak pisał Manuel Castells, którego prace poświęcone społeczeństwu sieci chyba w najlepszy sposób oddają ducha współczesności, rewolucja technologii informacyjnych i restrukturyzacja kapitalizmu wytworzyły nową formę społeczeństwa – społeczeństwo sieci. Cechuje je globalizacja kluczowych pod względem strategicznym działań gospodarczych, usieciowiona forma organizacji, elastyczność i niestabilność zatrudnienia i indywidualizacja pracy, kultura rzeczywistości wirtualnej stworzona przez wszechobecny, wewnętrznie połączony, zróżnicowany system medialny, i wreszcie przekształcenie materialnych podstaw życia, przestrzeni i czasu za sprawą ustanowienia przestrzeni przepływów i bezczasowego czasu jako ekspresji dominujących działań i kontrolujących elit. Ta nowa forma organizacji społecznej we swojej wszechobejmującej globalności rozpowszechnia się na całym świecie, tak jak w XX w. czynił to kapitalizm przemysłowy446.

Globalne tendencje rozwojowe stały się integralnym elementem współczesnego świata, przenikając coraz intensywniej do kontekstów lokalnych i indywidualnych, do różnych dziedzin życia wszystkich społeczeństw globu, kształtując to życie i wyznaczając ogólny kierunek przyszłego rozwoju ludzkości. Oczekiwania związane z postępującym procesem globalizacji cywilizacyjnej, ujawniającym się synkretyzmem, potrzebą regionalnej integracji świata, tworzeniem instytucji służących globalnemu rozwiązywaniu problemów społeczno-ekonomicznych i

446 M. Castells, Siła tożsamości, Warszawa 2009, s. 17.

politycznych, w tym organizacji pozarządowych, stanowią ważny kontekst dla wszelkich współczesnych analiz oraz zachowań politycznych447.

Istotną rolę w kształtowaniu się współczesnej kondycji geopolitycznej świata odegrały lata dziewięćdziesiąte, które stanowiły wielki przełom w globalnym ładzie międzynarodowym. Wówczas to poważnemu naruszeniu uległo wiele sfer życia międzynarodowego, w tym przede wszystkim nastąpiła dezintegracja podstawowych idei, myśli i struktur, które ukształtowały się w kolejnych fazach ładu jałtańsko-poczdamskiego, ukonstytuowanego po drugiej wojnie światowej448. Na obu jego biegunach przyjęto koncepcje odchodzenia od antagonizmu i wrogości, zastępując je koncepcjami otwartości i tworzenia reguł partnerstwa bez uprzedzeń ideologicznych. Pojawiła się świadomość, że w obliczu rozwoju globalnych zagrożeń rozwojowych dla ludzkości nie da się osiągnąć podstawowych celów, działając w pojedynkę. Może to się udać jedynie w ramach polityki wielostronnej, w świadomie tworzonych międzynarodowych sieciach współpracy. Przemianom świadomościowym towarzyszyło tworzenie się nowych norm międzynarodowych, regulujących współżycie międzynarodowe, spychając na dalszy plan mechanizmy zbrojeniowe, ideologiczne i militaryzację myślenia o świecie449. Rewolucja informacyjna, a także globalizacja świata spowodowały, że stosunki międzynarodowe, umacniając podmioty pozapaństwowe, stały się bardziej złożone i mniej kontrolowane przez państwa450 . W pozimnowojennym środowisku międzynarodowym, kształtującym się na przełomie XX i XXI w., doszło do zmiany składu systemu – pojawiły się nowe państwa i nowi pozapaństwowi aktorzy stosunków międzynarodowych, nastąpiła zmiana struktury systemu – modyfikacja różnorodnych sieci powiązań łączących poszczególne podmioty. Nastąpiła także zmiana funkcji pełnionych przez elementy tego systemu – inne znaczenie posiadają m.in. instytucje międzynarodowe. Polityczna mapa świata uległa daleko idącym przekształceniom. Wraz z upadkiem ZSRR i Jugosławii zmieniła się terytorialna konfiguracja świata. W erze globalnych przepływów i dominacji zaawansowanych technologii informatycznych podważona została idea suwerenności państwowej, wpływając na kształtowanie się nowego modelu organizacji politycznej na poziomie lokalnym,

447 A. Chodubski, Wyzwania metodologiczne w rozpoznawaniu stosunków międzynarodowych, „Gdańskie Studia Międzynarodowe”, nr 2, Gdańsk 2003, s. 7. 448 J. Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003, s. 237. 449 Ibidem, s. 238. 450 J.S. Nye, Konflikty międzynarodowe, Warszawa 2009, s. 345.

regionalnym i globalnym. Te przekształcenia otoczenia zewnętrznego tworzą pewną rzeczywistość, wymuszającą na aktorach środowiska międzynarodowego dostosowanie swoich działań i strategii do zmieniającej się rzeczywistości międzynarodowej.

Przemiany zachodzące w świecie spowodowały ożywienie myślenia w kategoriach geopolitycznych i wykorzystywanie retoryki geopolitycznej w dyskusjach politycznych oraz żargonie potocznym. Rosnąca popularność geopolityki wywołana była wieloma czynnikami: końcem ideologii świata dwubiegunowego; zastąpieniem ładu jałtańskiego nieładem narodów; trudnościami we wprowadzeniu „nowego ładu światowego”; rozbiciem bloków; większą autonomią średnich potęg spowodowaną fragmentaryzacją systemu międzynarodowego; przeciwstawieniem globalizmowi oraz współzależnością pomiędzy gospodarką a społeczeństwem informacyjnym – tak zwanej bałkanizacji świata i nacjonalizmów etnicznych,; wpływem na system międzynarodowy tak nowych technologii wojskowych, jak i technologii wytwarzania bogactw; pojawieniem się nowych aktorów międzynarodowych, jakimi są kraje Azji Południowo-Wschodniej, fundamentalizmy, religie, przedsiębiorstwa ponadnarodowe; zjednoczeniem Niemiec i jego reperkusjami dla równowagi europejskiej i światowej; wreszcie modyfikacjami, którym podlegają główni aktorzy areny międzynarodowej, czyli państwa narodowe – erodowane od góry przez instytucje ponadnarodowe, od dołu przez lokalizmy, regionalizmy i trybalizmy oraz, na flankach, przez potężne siły transnarodowe ekonomiczne, finansowe i informacyjne, których połączone efekty działania zmieniają zarówno istotę, jak i samo pojęcie suwerenności451. Wobec zachodzących zmian zaistniała potrzeba określenia na nowo rzeczywistości, w której żyjemy. Dlatego też wraz z zachwianiem się dotychczasowego porządku, geopolityka, jako konstrukcja służąca do opisu i prognozowania stosunków międzynarodowych w aspekcie przestrzennym, zaczęła przeżywać koniunkturę. Zwrócono uwagę, iż nastąpił koniec geopolityki zimnej wojny ale rywalizacja o przestrzeń i władzę stała się jednym z najważniejszych elementów w czasach globalizującej się ekonomii i dominacji globalnych technologii informatycznych.

Po przełomie lat 1989/1990 pojęcia z repertuaru geopolityki znalazły się w centrum dyskursu politycznego, a także akademickiego, dzięki czemu dyskusja wokół związków przestrzeni i polityki nabrała

451 C. Jean, Geopolityka, Wrocław 2003, s. 34-35.

nowych rumieńców, a geopolityka, dyscyplina, którą wielu uważało za nieaktualną i przebrzmiałą naukę, znalazła nowe pole dla swoich rozważań. Renesans geopolityki i wskrzeszenie terminologii geopolitycznej na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych związane były głównie ze zmianami zachodzącymi w środowisku międzynarodowym i rosnącym zapotrzebowaniem na „wyobraźnię geopolityczną, która potrzebna była, aby na nowo opisać świat, ale także z włączeniem do geopolityki takich perspektyw badawczych, jak postrukturalizm, postmodernizm, czy też teoria krytyczna, które przyczyniły się do wzbogacenia geopolityki i otworzyły przed nią nowe obszary badawcze.

Na początku lat dziewięćdziesiątych badacze podejmujący problematykę geopolityczną zwrócili uwagę na konieczność przejrzenia dotychczasowych koncepcji geopolitycznych, tak aby dostosować geopolitykę do realiów współczesności. Pojawiło się hasło rethinking geopolitics, gdyż zdawano sobie sprawę, iż w obliczu zachodzących zmian dotychczasowe teorie i paradygmaty badawcze albo straciły na swojej aktualności albo należy je dostosować do nowych warunków452. Jak pisał irlandzki geograf Gearoid O’Tuathail, żyjemy w czasach niezwykle skomplikowanych, w których redefinicji ulegają nasze dotychczasowe doświadczenia i poglądy. Przestrzeń współczesnego świata ulega transformacji w wyniku oddziaływania globalnych przepływów i technologii informacyjnych, które bezpowrotnie zmieniły charakter środowiska międzynarodowego. Nasze konwencjonalne sposoby opisywania świata i konwencjonalna wyobraźnia geopolityczna nie są już adekwatne do świata, w którym terytorialność została podważona przez przepływy obrazów, ludzi i kapitału, a ściśle wyznaczone tożsamości uległy erozji, przekształcając się sieć różnorodnych doświadczeń i tożsamość hybrydową453.

Tradycyjna, czy też inaczej mówiąc klasyczna geopolityka, była państwowocentryczna a ponadto przy analizie aktywności międzynarodowej za główny element uważała czynniki związane z fizyczno-geograficzną specyfiką danego państwa. Geopolitykę utożsamiano z problemami urzeczywistnienia swojej politycznej kontroli nad określoną przestrzenią fizyczną i terytorialną ekspansją. Rozwój klasycznej geopolityki był związany z rzeczywistością przełomu XIX i

452 Por. G. O’Tuathail, S, Dalby, Introduction: rethinking geopolitics. Towards a critical geopolitics, (w:) Rethinking geopolitics, ed. G. O.Tuathail, S. Dalby, Londyn-Nowy Jork, 1998, s. 1-15 453 G. O’Tuathail, Postmoderen geopolitics? The modern imagination and beyond, (w:) Rethinking geopolitics, s. 16.

XX w. kiedy to za główny cel i problem polityki zagranicznej uznawano przede wszystkim militarną ekspansję i podbój nowych terytoriów. Podstawą geopolityki było deterministyczne założenie, że zjawiska polityczne można wyjaśnić czynnikami fizycznogeograficznymi, które w związku z tym w znacznym stopniu decydują o znaczeniu i sile państw. Po drugiej wojnie światowej geopolityka w swojej tradycyjnej formie znalazła się w kryzysie i nastąpiło wyhamowanie badań o charakterze geopolitycznym Związane było to ze zmianą w funkcjonowaniu środowiska międzynarodowego. Punktem przełomowym który wymusił odejście od dotychczasowych form geopolitycznej aktywności (a tym samym uczynił dotychczasowe prawidłowości geopolityczne nieaktualnymi) było wejście do użytki broni atomowej. Jej obecność w arsenałach wielkich mocarstw spowodowało ograniczenie agresywnej polityki dotychczasowego typu. Zarówno dla uczonych, jak i polityków stało się jasne, że w wojnie atomowej nie będzie zwycięzców i może ona stać się zgubą dla całej ludzkości. Przywódcy największych mocarstw zaczęli szukać innych niż militarne metod dla realizacji sowich geopolitycznych interesów, a geopolityczne problemy rozwiązywać za pomocą niewojskowych środków – ekonomicznych, politycznych, dyplomatycznych, informacyjnych. Ponadto po drugiej wojnie światowej najwyżej rozwinięta część świata, dzięki postępującej rewolucji teleinformatycznej, weszła stopniowo w okres tzw. rewolucji postindustrialnej, która zaczęła wywierać swój przemożny wpływ na wszystkie części naszego globu wymuszając dostosowania się do nowego etapu cywilizacyjnego rozwoju ludzkości związany z kształtowaniem się społeczeństwa informacyjnego i globalizacją świata.

Rewolucja informacyjna i globalizacja świata spowodowały daleko idące zmiany w funkcjonowaniu środowiska międzynarodowego. Spory dotyczące fundamentalnych zmian zachodzących w przestrzeni międzynarodowej przyczyniły się do odrodzenia się geopolityki. Jednocześnie jednak pojawiła się potrzeba przemyślenia wiedzy geopolitycznej z perspektywy doświadczeń nowego milenium i konsekwencji codziennych globalnych działań, które stawiają geopolitykę przed takimi problemami, jak globalizacja gospodarki, globalne przepływy medialne, sieć Internetu, powstanie globalnej sieci przestępczości, kształtowania się hiperrzeczywistoiści medialnej, silnie oddziałującej na aktywność dyplomacji i działania państw. Pojawiało się przekonanie, iż należy mówić o geopolityce ery transnarodowej. Geopolitycy, podejmujący wyzwania związane z przewartościowaniem dotychczasowej wiedzy geopolitycznej, zwrócili uwagę, iż kluczowymi tematami we współczesnych analizach geopolitycznych powinny być

przede wszystkim: 1) Globalizacja i zmieniająca się natura suwerenności państwowej. Globalizacja stanowi podstawowy proces podważający dotychczasowe państwowo-centryczne podejście do rozumienia globalnej struktury politycznej. Pojawiła się teza o „końcu państwa narodowego” upowszechniana przede wszystkim przez ekonomistów, postrzegających świat jako wielki zintegrowany rynek. Proces reorganizacji przestrzennej świata zachodzi zarówno na poziomie globalny – globalizacja, jak i lokalnym – glokalizacja; 2) Deteryorializacja i zmieniające się funkcje granic państwowych. Zmienia się charakter granic, które stają się coraz bardziej „przepuszczalne”. Granice w coraz większym stopniu istnieją tylko na mapie, gdyż w rzeczywistości nic nie jest już w stanie odseparować od siebie różnorodnych terytoriów i zbiorowości ich zamieszkujących; 3) Geopolityczna wyobraźnia. Przekształcenia zachodzące w świecie, a zwłaszcza erozja państwa narodowego, wywołały proces poszukiwania nowej tożsamości. Istotnym zagadnieniem stało się pytanie o to, jak ludzie w nowej rzeczywistości sytuują się wobec świata, jak wyznaczają granice swojej wspólnoty, jakie są ich nowe, dominujące wyobrażenia o świecie i o swoim w nim miejscu454. Te nowe pola badawcze miały zapewnić dostosowanie geopolityki do nowej rzeczywistości. Jednocześnie część badaczy zwróciła uwagę, iż zachodzące we współczesnym świecie zmiany są tak fundamentalne, iż rewizja dotychczasowych paradygmatów badawczych powinna prowadzić do ukształtowania się tzw. ponowoczesnej geopolityki455. Zmiany, które zaszły w świecie są tak radykalne, iż tak jak mamy do czynienie ze światem ponowoczesny6m, tak samo musimy ukształtować ponowoczesną geopolitykę, jako analizę zupełnie nowych jakościowo zjawisk, pojawiających się w globalnej przestrzeni społeczno-politycznej. Wprowadzenie koncepcji geopolityki ponowoczesnej nie oznacza budowania dychotomii geopolityka nowoczesna vs. ponowoczesna, gdyż na początku XXI w. świat stanowi prawdziwą mieszaninę ciągłości i zmiany, czy też, używając określenia Alvina i Heidi Tofflerów, mamy do czynienia z nałożeniem się fal cywilizacyjnych. Obserwując „zderzenie fal cywilizacyjnych” można dostrzec, iż wyłania się z nich nowy, hybrydowy, czy też pluralistyczny porządek międzynarodowy, w którym różne kategorie uczestników będą

454 Por. D. Newman, Geopolitics renaissant: territory, sovereignty and the world political map, (w:) Boundaries, territory and postmodernity, ed. D. Newman, Londyn 1999, s. 3-4. 455 Por. T.W. Luke, Postmodern geopolitics; the case of the 9.11 terrorist attacks, (w:) A companion to political geography, ed. J. Agnewm K. Mitchell, G. Toal, Oxford 2008, s. 219-235.

wywierać wpływ na jego kształt, będą partycypować w podejmowaniu decyzji w ramach tak zwanego globalnego rządzenia. Obok państw będą to organizacje międzynarodowe oraz wielkie korporacje (podmioty gospodarcze) i organizacje pozarządowe. W kształtującym się społeczeństwie sieci i przepływów dotychczasowe bariery i identyfikacje terytorialne zaczną tracić na znaczeniu ale na ich miejsce pojawią się nowe tożsamości i nowe wyobrażenia przestrzenne o innym charakterze. Zadaniem współczesnej geopolityki jest analizować i zrozumieć, jak będą wyglądały nowe zależności pomiędzy aktywnością polityczną, gospodarczą i społeczną a przestrzenią, na której zachodzą. Jak nowi aktorzy geopolityczni interpretują świat i jakie mogą być tego konsekwencje. Już nie tylko działacze państwowi występują ze swoimi propozycjami organizacji przestrzeni politycznej ale także korporacje międzynarodowe. Nowe ruchy społeczne, takie jak ruchy na rzecz ochrony środowiska, ruchy antyglobalistyczne, czy też organizacje terrorystyczne starają się urzeczywistnić własne wizje porządku globalnego. Wraz z przejściem od społeczeństwa przemysłowego do społeczeństwa ponowoczesnego (postindustrialnego, sieci, technologicznego, informacyjnego) zmienia się charakter organizacji przestrzeni globalnej i kształtuje się ponowoczesny międzynarodowy ład postwestfalski, który generuje nowe wyzwania i zmusza do przewartościowania dotychczasowych podejść badawczych. Uważa się, iż era globalizacji oznacza konieczność wykreowania nowego typu dyskursywnych interpretacji i zastosowania nowych sposobów podejścia do współczesności, które stworzą możliwości jej wyjaśnienia czy zrozumienia. Idea ponowoczesnej geopolityki ma zwrócić uwagę na fakt, iż stykamy się obecnie z fenomenami, które są zupełnie nowe jakościowo i w związku z tym nie można ich rozpatrywać w dotychczasowych kategoriach, albo, inaczej mówiąc, dotychczasowe kategorie muszą ulec rewizji i dostosowaniu do wymogów współczesności. Takie zjawiska, jak globalizacja, deterytorializacja, pojawienie się nowych aktorów geopolitycznych, dominująca rola ekonomii w aktywności człowieka, pojawienie się zagrożeń globalnych, rozwój mediów masowych i technologii informacyjnych – wszystkie one wyznaczają ramy dla dyskusji o ponowoczesnej geopolityce, w której najważniejszą rolę odgrywają już nie prace Alfreda Mahana, Halforda Mackindera, Karla Haushofera, Nicolasa Spykmana, czy też Saula Cohena, ale prace Yvesa Lacostea, Manuela Castellsa, Edwarda Luttwaka, Imanuela Wallersteina, Ulricha Becka, Johna Urrego, Anthonego Giddensa, Arauna Appaduraia, Michaela Hardta i Antonio Negriego oraz tych uczonych, którzy podejmują próbę zrozumienia wielkiego przełomu,

jakiego doświadcza ludzkość. To przede wszystkim prace tych autorów powinny stać się inspiracją dla współczesnych geopolityków podejmujących próbę opisu i analizy związków pomiędzy przestrzenią a procesami politycznymi. Geopolityka, aby dostosować się do wymogów współczesnego świata powinna szukać nowych obszarów badawczych i nie może zamykać się w kręgu „klasycznej” geopolityki gdyż skazywałoby ją to na marginalizację. Tak więc dyskusja wokół ponowoczesnej geopolityki, rozumianej jako jeden z kluczowych obszarów badawczych dla współczesnej geopolityki, ma na celu rewizję dotychczasowych podejść badawczych i wskazanie na nowe zagadnienia, które pojawiły się w środowisku międzynarodowym.

BIBLIOGRAFIA Słowniki, leksykony i encyklopedie Dictionary of geopolitics, ed. J. O’Loughlin, Westport 1994 Ekologia. Przewodnik krytyki politycznej, Warszawa 2009 Encyklopedia politologii, t.5, Stosunki Międzynarodowe, pod red. T. Łoś-Nowak, Kraków 2000 Encyklopedia socjologii, t.2, Warszawa 1999 Kompendium wiedzy o geografii politycznej i geopolityce. Terminologia, pod red. M. Baczwarowa i A. Suliborskiego, Warszawa 2003 Lacoste Y., Dictionnaire de geopolitique, Paryż 1993 Sykulski L., Geopolityka. Słownik terminologiczny, Warszawa 2009. The Blackwell dictionary twentieth-century social thought, Oxford 1993 Monografie i opracowania A companion to political geography, ed. J. Agnew, K. Mitchell, G. Toal, Nowy Jork 2008 A shrinking world? ed. J. Allen, C. Hamnett, Oxford 1995 Agnew J., Corbridge S., Mastering space: hegemony, consciousness and the revolutionary process, Londyn 1995 Agnew J., Geopolitics: re-visioning world politics, Londyn 1998 Al-Rodhan R.F., Neo-statecraft and meta-geopolitics. Reconciliation of power, interest and justice in the 21st century, Londyn 2010 An unruly world? Globalization, governance and geography, ed. A. Herod, G. O’Tuathail, S. Roberts, Londyn 1998 Agnew J., Geopolitics. Re-visioning world politics, Londyn 1998 Anioł W., Geneza i rozwój procesu globalizacji, Warszawa 1989 Appadurai A., Nowoczesność bez granic, Kraków 2005 Arrighi G., Silver B.J., Chaos and the governance in the modern world system, Mineapolis 1999 Attacking terrorism: elements of a grand strategy, ed. A. Cronin, J. Ludes, Georgetown 2004 Axford B., Browing G.K., Huggins R., Rosamond B., Politics. An introduction, Londyn 2002 Axford, B., The global system: economics, politics and culture, Cambridge 1995. Baltic Europe on the eve of third millenium, ed. J. Wendt, Gdańsk 2001 Barbar J., Geografia polityczna ogólna, Warszawa 1987 Barber B., Dżihad vs. McŚwiat, Warszawa 1997

Barber B.R., Imperium strachu, Warszawa 2005 Barker Ch., Studia kulturowe. Teoria i praktyka, Kraków 2005 Barney D., społeczeństwo sieci, Warszawa 2008 Baudrillard J., Symulakry i symulacja, Warszawa 2005 Bauman Z., Globalizacja, Warszawa 2000 Bauman Z., Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006 Bauman Z., Społeczeństwo w stanie oblężenia, Warszawa 2006 Beck U., Giddens A., Lash S., Modernizacja refleksyjna, Warszawa 2009 Beck U., Władza i przeciwwładza w epoce globalnej, Warszawa 2005 Bell D., Nadejście społeczeństwa postindustrialnego, Warszawa 1975 Bierzanek R., Współczesne stosunki międzynarodowe, Warszawa 1980 Blacksell M., Geografia polityczna, Warszawa 2008 Boundaries, territory and postmodernity, ed. D. Newman, Londyn 1999 Boundaries, territory and postmodernity, ed. D. Newman, Londyn-Portland 2002 Buchanan P.J., Prawica na manowcach, Wrocław 2005 Carr M., Bioregionalism and civil society: democratic challenges to corporate globalism, Washington 2005 Castells M., Galaktyka Internetu, Poznań 2003 Castells M., Koniec tysiąclecia, Warszawa 2009 Castells M., Siła tożsamości, Warszawa 2008 Castells M., Społeczeństwo sieci, Warszawa 2007 Cesarz Z., Stadmuller E., Problemy polityczne współczesnego świata, Wrocław 2000 Challenging boundaries: global flows, territorial identities, ed. M.J. Shapiro, H.R. Alker, Minneapolis 1996 Chong A., Foreign Policy in global information space: actualizing soft-power, Gordonsville 2007 Cinema and popular geo-politics, ed.. M. Power, A. Crampton, Londyn 2007 Claval P., Geopolitique et geostrategie. La pensee politique, l’espace et le territoire au XXe, Paryż 1994 Cohen R., Kennedy P., Global sociology, Nowy Jork 2007 Colas A., Imperium, Warszawa 2008 Cziomer E., Zyblikiewcz L.W., Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2005 Dodds K., Geopolitics: a very short introduction, Londyn 2007 Dodds K., Global geopolitics. A critical introduction, Londyn-Nowy Jork 2005 Doran Ch.F., Systems in crisis. New imperatives of high politics at century’s end, Cambridge 1991

Doyle T., McEachern D., Environment and politics, Londyn 1998 Drucker P., Społeczeństwo pokapitalistyczne, Warszawa 1999 Dyduch J., Mikiewicz P., Rzeszótko S., Krytyczne wprowadzenie do teorii stosunków międzynarodowych, Wrocław 2006 Europe between Millennium: political geography studies, ed. A. Ilies, J. Wendt, Oradea 2003 Flint C., Taylor P., Political geography, world-economy, nation-state and locality, Edinburgh 2007 Flint C., Wstęp do geopolityki, Warszawa 2008 Friedman T.L., Lexus i drzewo Oliwne, Poznań 2001 Fukuyama F., Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005 Fukuyama F., Koniec historii, Poznań 1996 Gadżijew K.S., Wwiedienije w geopolitiku, Moskwa 2003 Gałganek A., Zmiana w globalnym systemie międzynarodowym, Poznań 1992 Geographies of global chance. Remapping the world, ed. R.J. Johnston, P.J. Taylor, M.J. Watts, Oxford 2002 Geographies of global change, ed. R.J. Johnston, P. Taylor, M. Watts, Malden 2002 Geopolitics at the end of the twentieth century. The changing world political map, ed. N. Kliot, D. Newman, Londyn 2002 Geopolitics. Geography and strategy, de. C.S. Gray, G. Sloan, Londyn 1999 Giddens A., Konsekwencje nowoczesności, Kraków 2008 Giddens A., The nation-state and violence, Berkeley 1985 Global modernities, ed. M. Featherstone, S. Lash, R. Robertson, Londyn 1995 Globalizacja a stosunki międzynarodowe, pod red. E. Haliżaka, R. Kuźniara, J. Simonidesa, Bydgoszcz-Warszawa 2004 Gray C., Postmodern war: the new politics of conflict, Nowy Jork 1997 Hardt M., Negri A., Imperium, Warszawa 2005 Held D., McGrew A., Goldblatt D., Perraton J., Global transformations, Stanford 1999 Historia i geopolityka. Rosja na progu XXI stulecia, pod red. S. Filipowicza, Warszawa 2000 Huntington S., Zderzenie cywilizacji, Warszawa 2003 Isajew B.A., Geopolitika, Moskwa 2005 Jackson R., Sorensen G., Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych, Kraków 2006 Jean C., Geopolityka, Wrocław 2003

Jenson J., Santos D.S., Globalizing institutions, Aldershot 2000 Klare M., Rising powers/shrinking planet: the new geopolitics of energy, Nowy Jork, 2008 Klare M.T., The resource wars: the new landscape of global conflict, Nowy Jork 2002 Knox P.L., Agnew J.A., The geography of the world economy, Londyn 1994 Koczetow E., Globalistika, Moskwa 2002 Kuehls T., Beyond sovereign territory: the space of ecopolitics, Mineapolis 1996 Kukułka J., Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2003 Lacoste Y., Geopolitique, Paryż 2006 Laferriere E., Stoett P.J., International relations theory and ecological thought, Florence 1999 Lefebvre H., The production of space, Oxford-Cambridge MA. 1991 Le monde: espaces et systemas, ed. V.F. Durand, J. Levy, D. Retaile, Paryż 1993 Luttwak E., Turbokapitalizm. Zwycięzcy i przegrani światowej gospodarki, Wrocław 2000 Łoś-Nowak T., Stosunki międzynarodowe. Teorie-systemy-uczestnicy, Wrocław 2000 Maffesoli M., Czas plemion, Warszawa 2008 Międzynarodowe stosunki polityczne, pod red. M. Pietrasia, Lublin, 2006 Mingst K., Podstawy stosunków międzynarodowych, Warszawa 2006 Moczulski L., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa 2010 Modelski G., Long cycles in world politics, Seattle-Londyn 1987 Morley D., Robins K., Spaces of identity, Londyn 1995 Muchajew R.T., Geopolitika, Moskwa 2007 Murray W.E., Geographies of globalization, Londyn-Nowy Jork 2006 Muszyński J., Megatrendy a polityka, Wrocław 2001 Nauka w Polsce w perspektywie XXI w. Materiały z konferencji naukowej Komitetu Prognoz „Polska w XXI Wieku”, Warszawa 1996 Nye J.S., Konflikty międzynarodowe, Warszawa 2009 Nye J.S., Soft-power. Jak osiągnąć sukces w polityce światowej, Warszawa 2007 O’Brien R., Global financial integration: the end of geography, Londyn 1992 Oblicza procesów globalizacji, pod red. M. Pietrasia, Lublin 2002 Ohmae K., The Borderless World, Londyn 1990

Ohmae K., The end of the Nation State, Nowy Jork 1995 Ohmae K., The next global stage. Challenges and opportunities in our borderless world, New Jersey 2005 Paleczny T., Socjologia stosunków międzynarodowych, Kraków 2004 Panarin I., Informacionnaja wojna i geopolitika, Moskwa 2006 Polak E., Integracja i dezintegracja jako współzależne procesy współczesnych przemian, Gdańsk 2001 Polak E., Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk, 1996 Political geography studies in Central and Eastern Europe, A. Ilies, J. Wendt, Oradea 2001 Porządek międzynarodowy u progu XXI wieku, pod red. R. Kuźniara, Warszawa 2005 Princern T., Finger M., Environmental NGOs in world politics, Londyn 1994 Przestrzeń i polityka z dziejów niemieckiej myśli politycznej, pod red. A. Wolff-Powęskiej i E. Schulza, Poznań 2000 Rethinking geopolitics, ed. G. O.Tuathail, S. Dalby, Londyn-Nowy Jork, 1998 Rethinking global security: media, popular culture and “war on terror”, ed. A. Martin, P. Petro, New Brunswick 2006 Robertson R., Globalization: social theory and global culture, Londyn 1992 Sale K., Dewellers in the land: the bioregional vision, San Francisco 1985 Scholte J.A., Globalization, a critical introduction, Nowy Jork 2005 Sempa F.P., Geopolitics. From the Cold War to the 21st century, Londyn 2007 Sibley D., Geographies of exclusion, Londyn 1995 Slater D., Geopolitics and the post-colonial, Nowy Jork 2004 Soft-power superpowers: cultural and national assets of Japan ant the United States, ed. Y. Watanabe, D. McConnell, Nowy Jork, 2008 Soja E., Postmodern geographies, Londyn 1989 Sprout H. I M., Toward a politics of the planet Earth, Nowy Jork 1971 Steger M.B., Globalization. A very short introduction, Oxford 2003 Stosunki międzynarodowe, pod red. W. Malendowicza, Cz. Mojsiewicza, Wrocław 2004 Stosunki międzynarodowe. Geneza, struktura, dynamika, pod red. E. Haliżaka i R. Kuźniara, Warszawa 2004 Sztompka P., Socjologia zmian społecznych, Kraków 2005 Sztompka P., Socjologia, Kraków 2002

Taylor P.J., Political geography. World economy, nation-state and locality, Londyn 1993 The battle for hearts and minds: using soft-power to undermine terrorist network, ed. A.T.J. Lennon, Boston 2003 The territorial factor: political geography in a globalising World, ed. G. Dijkink, H. Knippenberg, Amsterdam 2001 Toal G., Critical geopolitics, Londyn 1996 Toffler A. i H., Wojna i antywojna, Warszawa 1997 Toffler A. i H., Zmiana władzy, Poznań 2003 Toffler A.i H., Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali, Poznań 1996 Touraine A., A New paradigm for understand today’s world, Cambridge 2007 U podłoża globalnych zagrożeń, pod red. J. Daneckiego i M. Daneckiej, Warszawa 2003 Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej i A. Żukowskiego, Warszawa 2002 Unruly worlds: globalization, governance, and geography, ed. M. Roberts Londyn 1998 Urry J., Socjologia mobilności, Warszawa 2009 Wallerstain I., The politics of the world-economy, Cambridge 1984 Wallerstein I., Alternatives. The United States confronts the world, Londyn 2004 Wallerstein I., Analiza systemów-światów, Warszawa 2007 Wallerstein I., Koniec świata jaki znamy, Warszawa 2004 Wallerstein I., The decline of American power, Nowy Jork 2003 Wasilienko I., Geopolitika, Moskwa 2003 Wendt J., Geografia władzy w Polsce, Gdańsk 2001 Wendt J., Wymiar przestrzenny struktur i aktywności społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, Warszawa 2007 White S.K., Political theory and postmodernism, Cambridge 1994 Wiek wielkich przemian, pod red. M. Dobroczyńskiego i A. Jasińskiej-Kani, Toruń 2001 Wymiary życia społecznego, pod red. M. Marody, Warszawa 2004 Zacher L., Gra o przyszłe światy, Warszawa 2006 Zacher L., Spór o globalizacje, Warszawa 2003 Zenderowski R., Stosunki międzynarodowe. Vademecum, Wrocław 2006 Żełtow W.W., Żełtow M.W., Geopolityka: istorija i teoria, Moskwa 2009

Artykuły w czasopismach i publikacjach nieperiodycznych .A. Furia, Global citizenship anyone? Cosmopolitanism, privilege and public opinion, “Global Society”, vol. 19, nr 4, 2005 Agnew J., Corbridge S., The US trade and budget deficits in global perspective: an essay in geopolitical-economy, “Environment and Planning”, nr 9, 1991 Anderson E.W, The effects of globalization on geographical perspectives, “Geojournal”, vol. 45, nr 1-2, 1998 Ashley R.K., The geopolitics of geopolitical space: toward a critical social theory of international politics, “Altenratives”, vol. 12, 1987 Barnett T., The Pentagon new map, “Esquire”, Marzec 2003 Becker M., World Social Forum, “Peace & Change”, vol. 32, nr 2, 2007 Behr H., Deterritorialisation and the transformations of statehood: the paradox of globalization, “Geopolitics” nr 13, 2008 Bergson A., Lizardo O., International terrorism and the world-system theory, “Sociological Theory”, vol. 22, nr 1, 2004 Betz D.J., The more you know the less you understand: the problem with information warfare, “The Journal of Strategic Studies”, vol. 29, nr 3, 2006 Blank S., Web War I: is Europe’s first information war a new kind of war, “Comparative Strategy”, vol. 27, nr 3, 2008 Brenner N., Beyond state-centrism? Space, territoriality, and geographical scale in globalization studies, “Theory and Society”, vol. 28, nr 1, 1999 Chodubski A., Wyzwania metodologiczne w rozpoznaniu stosunków międzynarodowych, „Gdańskie Studia Międzynarodowe”, nr 2, Gdańsk 2003 Chorev N., The institutional project of neo-liberal globalism: the case of WTO, “Theory and Society”, vol. 34, nr 3, 2005 Cohen S., Some afterthoughts: a Cohen perspective from mid-october 2001, “Political Geography”, nr 21, 2002 Coward M., The globalisation of enclosure: interrogating the geopolitics of empire, “Third World Quarterly”, vol. 26, nr 6, 2005 Coward M., The globalisation of enclosure: interrogating the geopolitics of empire, “Third World Quarterly”, vol. 26, nr 6, 2005 Cox R.W., Social forces, states and world orders: beyond international relations theory, “Millenium Journal of International Studies”, t. 10, nr 2, 1981

Dalby S., O’Tuathail G., Editorial introduction: The critical geopolitics constellation: problematizing fusions of geographical knowledge and power, “Political Geography”, vol 15, nr 6-7, 1996 Dalby S., O’Tuathail G., Editorial introduction: The critical geopolitics constellation: problematizing fusions of geographical knowledge and power, “Political Geography”, vol 15, nr 6-7, 1996 Dalby S., Regions, strategies and empire in the Global War on Terror, “Geopolitics”, vol. 12, nr 4, 2007 Dowler L., Sharp L., A feminists geopolitics?, “Space & Polity”, vol. 5, nr 3, 2001 Duffy-Toft M., The myth of borderless world: refuges and repatriation policy, “Conflict Management and Peace Science”, nr 24, 2007 Flint C., Political geography: globalization, metapolitical geographies and everyday life, “Progress in Human Geography”, vol. 36, nr 3, 2002 Flint C., The geopolitics of laughter and forgetting: a world-system interpretation of the post-modern geopolitical conditions, “Geopolitics”, vol. 6, nr 3, 2001 Fuchs Ch., Transnational space and the network society, “21st Century Society”, vol. 2, nr 1, 2007 Greig M., The end of geography? Globalization, communications and culture in the international system, “The Journal of Conflict Resolution”, vol. 46, nr 2, 2002 Hirst P., The global economy - myths and realities, “International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-)”, vol. 73, nr 3, 1997 Hudson A., Offshoreness, globalization and sovereignty: a postmodern geopolitical economy?, “Transactions of the Institute of British Geographers”, vol. 25, nr 3, 2000 Hyndman J.,, Mind the gap: bridging feminist and political geography through geopolitics, “Political Geography”, nr 23, 2004 Kaplan J., The Five Wave: The New Trybalism, „Terrorism and Political Violence”, vol. 19, nr 4, 2007 Kearney M., The local and the global: the anthropology of globalization and transnationalism, “Annual Review of Anthropology”, vol. 24, 1995 Libicki M.C., Information wars, information peace, “Journal of International Affairs”, vol. 51, nr 2, 1998 Luttwak E.N., From geopolitics to geo-economics. Logic of conflict, grammar of commerce, “The National Interest”, 1990 Luttwak E.N., From geopolitics to geo-economics. Logic of conflict, grammar of commerce, “The National Interest”, 1990 Maffesoli M., Jeux de masques. Postmodern tribalism, “Design Issues”, vol. 4, nr 1-2. 1988

Mamadouh V.D., Geopolitics in the nineties: one flag, many meanings, “GeoJournal”, nr 46, 1998 Matthews J., Power Shift, „Foreign Affairs”, vol. 76, nr 1, 1997 Nagar R., Lawson V., McDowell L., Hanson S., Locating globalization: feminist (re)readings of the subjects and space of globalization, “Economic Geography”, vol. 78, nr 3, 2002 Newman D., The lines that continues to separate us: borders in our borderless world, “Progress in Human Geography”, vol. 30, nr 2, 2006 Newman E., Weak state, state failure, and terrorism, “Terrorism and Political Violence”, vol. 19, nr 4, 2007 Nye J.S., The changing nature of world power, „Political Science Quarterly”, vol. 105, nr 2, 1990 O’Tuathail G., At the end of geopolitics? Reflection on a Plural problematic at the century’s end, “Alternatives” nr 22, 1997 O’Tuathail G., Luke T., Present at the (dis)integration: deterritorialization and reterritorialization in the new wor(l)d order, “Annals of Association of American Geographers”, vol. 84, nr 3, 1994 O’Tuathail G., Luke T., Present at the (dis)integration: deterritorialisation and reterritorialisation in the New World (Dis)Order, “Annals of the Association of American Geographers, nr 84, 1994 O’Tuathail G., Political geography III: dealing with deterritorialisation, “Progress in Human Geography”, vol. 22, nr 1, 1998 O’Tuathail G., The postmodern geopolitical condition: states, statecraft, and security at the Millennium, “Annals of thr Association of American Geographers”, vol. 90, nr 1, 2000 Ossewaarde M., Cosmopolitanism and society of strangers, “Current Sociology”, nr 55, 2007 Rajeswar J., Development beyond markets and bioregionalism, “Sustainable Development”, nr 10, 2002 Scholte J.A., Global capitalism and the state, “International Affairs (Royal Institute of International Affairs 1944-)”, vol. 73, nr 3, 1997 Sparke M., From geopolitics to geoeconomics: transnational state effects in the borderland, “Geopolitics”, vol. 3, nr 2, 1998 Spiro P.J., New global communities, nongovermental organizations in international decision-making institutions, “The Washington Quarterly”, vol. 18, nr 1, 1995 Steinberg P., McDowell S., Global communication and the post-statism of cyber space: a spatial constructivism views, “Review of International Political Economy”, vol. 10, nr 2, 2003

Taylor P., Hoyler M., Walker D., Szegner M., A new mapping of the world for the new millennium, “The Geographical Journal”, vol. 167, nr 3, 2001 Vlahos M., Entering the infosphere, , “The Journal of Strategic Studies”, vol. 29, nr 3, 1998 Wai-chung Yeung H., Capital, state and space: contesting the borderless world, “Transactions of the Institute of British Geographers”, vol. 23, nr 3, 1998 Walker R.B.J., State sovereignity and the articulation of political space/time, “Milennium”, vol. 20, nr 3, 1991 Walker R.B.J., State sovereignity and the articulation of political space/time, “Milennium”, vol. 20, nr 3, 1991 Walton C.D., Not only Islamism: great power politics and the future of terrorism, “Comparative Strategy”, vol. 26, nr 1, 2007 Watson I., Rethinking strategy and geopolitics: critical responses to globalisation, “Geopolitics”, vol. 6, nr. 3, 2001