giordano bruno pisma filozoficzne 1956

7/25/2019 Giordano Bruno Pisma Filozoficzne 1956

1/303


2/303


3/303

n d r x e J < JV 0 u / i c h i

M T E R I L I Z MO R D NB R U I N ^


4/303


5/303

* **

Giordano Bruno urodzU_sis_wi_HkuJL548 i_tj. pi lat po uka-zaniu si dziea Kopernika De revolutionibus orbium coelestium[O obrotach cia niebieskich]. Urod zi si^wJSfnlj pnd Nea polemw pobliu wulkanu Wezuwiusza trafnie te powiedziano o nim,e mia usposobienie gorejcego wulkanu, wybuchajcego wspa-niaymi pomieniami genialnych domysw naukowych, ktrewyprzedzay rozwj nauki o cae stulecia.Bru no by dziejuei^ ubogich rodzicw. Ojciec je go b y o-nierzem, matka wieniaczk. FlflTpp takie bowiem byo praw-dziwe imi Bruna przez cae ycie pozosta uczonym bliskimprostemu ludowi, uczonym umiejcym pisa nie tylko po acinie,ale take ywym, woskim jzykiem ludowym, w ktrym ostrosmaga i wyszydza nieuctwo, tpot i nikczemno kocielnychwstecznikw, pragncych w interesie panw feudalnych ha-mowa rozwj nauki i utrzymywa masy ludowe w ciemnociei przesdach . Maego^ Filip a od da ny jQ - M a ^ te ru 'dm?nT1


6/303

tego i Tomasza z Akwinu. Ideaem Rabelais 'go byo sta siotchani wiedzy", ale oczywicie nie faszywej, pustej, bez-podnej wiedzy redniowiecznej o hierarchiach anielskich, kr-gach piekielnych, formach substancjalnych, ukrytych jakociachi rzekomej celowoci w przyrodzie, lecz wiedzy prawdziwej,opartej na dowiadczeniu i naukowym rozumowaniu. Taki byrwnie idea Giordana Bruna. Chcia on zdoby i rozwija wie-dz prawdziw, prowadzc do opanowania przyrody. Takwiedz znalaz w dziele Kopernika, ktre jak o tym pniejpisa gboko nim wstrzsno. W walce nowego ze starym,w walce prawdy kopernikaskiej z faszem teologiczno-feudal-nego wiatopogldu Giordano Bruno stan po stronie nowego,ktre miao przed sob przyszo i zapowiadao wspaniay,burzliwy rozw j nauki.

W roku 1575 Brun o zosta oskarony o sprzyjanie arianizmo-wi. W rgfai__L576 opuszcza zakon , dom inikan w, rozp oczy najcszesnastoletni tuaczk (1576157JRzym, Genua, Noli koo Sa-vohyr~Ctemin, Tufyn, Wenecja, Padwa, Brescia, Bergamo, Medio-lan, Chambery, Lyon, Genewa, 15781579 Lyon, Tuluza, 15791583 Pary, 15831585 Londyn_i_ .Oksfordr^S51586 Pary,1586 Moguncja , WiesbadefO^ferburg , 15861588 Wit tenberga ,1588 1589niga^ Helmstedt , 15901591 F rank fur t , 1591 Z u-rych, W enecja , Padw a, 1592 Padw a, WenecjaJT "W cigu tych kilkunastu lat Giordano Bruno zajmuje si jjie-przerwanie dziaalnoci_naukow; pisze^Ldrukujfe ksiki, wy-kada^fijKufi fia"~uniwersytetach, miao propaguje teori Ko-pernikaT ~z~a pasj zwalcza,srholastyk, cigajc za to nasiebie przeladowania ze Strony teologw katolickich, kalwiskich,anglikaskich i luteraskich. 23^maja 1592 roku zostaje pod-stpnie schwytany i uwiziony przezTBdbwaycj4_vened^27 lu-tego 1593 roku inkwizycja^weneka~przekazuje go inkwizycj irzymskiej. W c i ^ m l i ^ ^ z i ^si zmusi r o k uw y d a l i W - n a nie go w yT Sr m ier ci, a 17 lutego 16Q.Qrktr spaliligo w Rzymie na stosie.Wojujcy ateizm i nieprzejednana postawa wobec wszelkiego9


7/303

wstecznictwa wywoyway do Giordana Bruna wrogo w ka-dym kraju i w kadym miecie, w rodowisku katolickim, lute-raskim i kalwiskim. Wielu buruazyjnych i klerykalnych hi-storykw filozofii nienawidzi go dzi jeszcze. Nienawi burua-zyjnych historykw filozofii do Bruna wystpia ze szczeglnostroci w okresie ideologicznego uw stecznia nia si bur uazj i,z rywania z mater ia l is tycznymi i rewolucyjnymi t radycjami Od-rodzenia i Owiecenia. J edn ak ju znacznie wczeniej, wtedygdy liberalna buruazja prbowaa wykorzysta posta GiordanaBruna do walki z Kocioem, mona dostrzec jej obaw przedwojujcym materializmem Bruna i prby zawania jego wia-topogldu do rozsdnych rozmiarw kompromisowego libera-lizmu, dostosowania go do buruazyjnej przecitnoci i ograni-czonoci. Wygodniej zreszt byo wykorzystywa mier Brunani nawizywa do jego niebezpiecznie rewolucyjnej filozofii .W ramach liberalnej walki z obskurantyzmem kocielnym sto-sowano czsto rnego rodzaju obron" Bruna przed zarzutemateizmu, materializmu, herezji prbowano wykaza, e zostaskaizany przez inkwizycj na mier niesusznie", niewinnie",jako ofiara fanatyzmu kocielnego.

W buruazyjnej historiografii mona wyrni dwa sposobycharakteryzowania postaci i f ilozofii Giordana Bruna. Jeden stosowany przez przedstawicieli wojujcego obskurantyzmu toaprobowanie wyroku witej inkwizycji. Drugi pozornie; obiek-tywny znieksztaca, wypacza i zaciera rewolucyjn trerenesansowego mater ia l izmu Giordana Bruna. W pierwszym uj-ciu na og nie zaprzecza si, e Bruno by ateist i materialist;natomiast w ujciu drugim dostrzegamy ogromn rnorodnointerpretacji f ilozofii i dziaalnoci Bruna. Spotykamy si tu za-rwno z cakowitym dyskredytowaniem filozofii wielkiego my-liciela, z zaprzeczaniem jej oryginalnoci i cech ideologii rene-sansowej, jak i z bardziej zamaskowanymi prbami wypaczaniatreci ideowej tej filozofii.Oto przykady takich sposobw interpretacji . W roku 1939w miesiczniku jezuickim Wiara i ycie" Janusz Pajewski docent Uniwersytetu Warszawskiego pisa, e Giordano Bru-10


8/303

no szed przez ycie bez celu i bez myli przewodniej, targanynamitnociami, miotany nienawici" i dlatego jest symbolemnienawici bezpodnej" 1 . Znany buruazyjny historyk filozofiiRichard Hnigswald w pracy o mylicielach woskiego Renesan-su nie dostrzega renesansowoci Bruna i dowodzi, e Brunotkwi zupenie i cakowicie jeszcze w krgu redniowiecznegofi lozofowania" 2 . Prawie wszyscy buruazyjni historycy filozofiiszukaj przyczyny przeladowa i konfliktw Bruna z teologamiw jego psychice, w cechach charakteru, zamiast w spoecznymkonflikcie midzy materializmem renesansowej nauki a feudal-ny m wstecznictwem. Emile Saisset uwaa, e Bruno niesusznieby oskarony o ateizm i bezbono; system Bruna by jakobypozbawiony oryginalnoci, wielkoci, a take wewntrznej spoi-stoci i w istocie racj mia nie Bruno, lecz Koci; Saissetsdzi, e jednak potomno przebaczy" renesansowym mylicie-lom ich walk z chrzecijastwem, poniewa przyczynili si onido oywienia uczu r e l ig i jnych3 .Religijno" Giordana Bruna jest przedmiotem specjalnychstudiw Blancheta , Namera 4 i innych historykw. Dilthey, kt-ry mia odwag przyzna, e filozofia Bruna wyrasta z atomi-zmu Lukrepjusza i prowadzi do Diderota, jednoczenie podsu-wa czytelnikowi wniosek, i tym, co decyduje o wielkoci Bruna,co zapewnia mu trwae miejsce w historii f ilozofii , jest jego .. .no-woytna, panteistycznjreligijno"5 .

ROZWI NI CI E I F I LOZOFI CZNE UOGLNI ENI ETEORII KOPERNIKAO sile filozoficznego materializmu stanowi jego wi z roz-wojem przyrodoznawstwa: umiejtno wycigania filozoficz-nych, wiatopogldowych wnioskw z wielkich odkry nauko-wych i umiejtno posuwania nauki naprzd poprzez pomaga-nie uczonym w odna jdyw aniu waciwych drg, k ierunkwi metod badania. To wanie byo si filozofii Giordana Bruna.Wielki filozof potrafi wnikliwie dowodzi, i teoria Koperni-

11


9/303

ka jes t na jbardzie j donios ym wydarzeniem naukowym epoki*i e od przyjcia jej za podstaw dalszych bada naukowychzaley przyszo przyrodoznawstwa. Wszystkie swoje siy oddapropagowaniu tej teorii , dalszemu jej rozwijaniu i f ilozoficznej,mater ia l is tycznej in terpre tac j i je j tez .Imiona obu olbrzymw Odrodzenia zrosy si ze sob niero-zerwalnie. Nie mona nawet pomyle o Giordanie Brunie, ebyzaraz na myl nie przyszed najwikszy spord polskich uczo-nych. Nie mona te pomyle o Mikoaju Koperniku, eby namyl nie przyszed ten, ktry za teori Kopernika nie zawaha siodda wasnego ycia.Ten nierozerwalny zwizek teorii Bruna i Kopernika maw sobie co symbolicznego, co niezmiernie sugestywnie uzmy-sawia wi przodujcej nauki z filozofi materialistyczn. Dzirwnie filozofia materializmu dialektycznego rozwija si po-przez, uog lniani e zdobyczy poszczeglnych n auk. Jedn ocze nieza "filozofia ta u skrzydla wszystkie nau ki; w j ej metodzie k ry jesi tajemnica ich osigni.Oczywicie ten wz ajem ny zwizek filozofii m aterialisty czneji nauki nie wyjania jeszcze wszystkich przesanek ich rozwoju.Dla rozwoju wszystkich nauk decydujcym czynnikiem s nowestosunki produkcyjne; rozwj f i lozof i i mater ia l is tycznej warun-kuje przede wszystk im rewolucyjna praktyka . ^JL -czego wyrs .system Kopern ika i jaki e rda m iaa filozo-fia Bruna? Odpowiedzi na te pytania naley szuka w yciu w-czesnego spoeczestwa,.. Po ws taw anie nowy ch, postpowy ch sto-sunkw produkcyjnych jeszcze w onie starego ustroju ale w za-citej walce z nim i towarzyszce temu procesowi niebywaenapicie kon fliktw klasowych midzy siami anty feud alnym ia starym wiatem feudalnym znalazo wspaniay wyraz rwniew sferze duchowej, w tworzcej si kulturze Odrodzenia.

Wszystko, co jest najcenniejsze w kulturze Odrodzenia,a w ^ c _J r zo du j ce teor i^naukowe, optymis tyczny mater ia l izmfilozoficzny^- rew olucy jna, utop ijno-kom unistyczn a ideologia p le-bejska i humanistyczny realizm w _sztu mogo si wwczasrozwija jedynie w zaci te j , n ieubaganej walce ze s tarym.iwiar12


10/303


11/303

zbliy sido przeczucia rachunku rniczkowego wprowadzajcpojcie nieskoczenie maych. Podejmujc atomistyczne teoriestaroytnych materialistw Bruno wypracowa nowe pojcie ato-mu-monady; wyprzedza to osignicia pniejszej fizyki.Bruno broni teorii Kopernika nie tylko przed jej jawnymiwrogami, ale rwnie przed tymi, ktrzy cho wyraali dla niejuznanie, starali si zafaszowa jej wiatopogldow tre. Zna-lazo to wyraz przede wszystkim w wystpieniu Bruna przeciwkosubiektywno-idealistycznej interpretacji Kopernika przez Osjan-dra, autora przedmowy do dziea Kopernika. Bruno rozprawia siz ni w trzecim dialogu Uczty popielcowej, susznie twierd zc* eteoria Kopernika dotyczy obiektywnej rzeczywistoci. Kopernik twierdzi Bruno by nie tylko matematykiem stawiajcym hipo-tezy, ale rwnie fizykiem dowodzcym rzeczywistego ruchuZiemi.Sprawa stosunku Bruna do przedmowy Osjandra bdzie jesz-cze omawiana. W tym miejscu wspomnielimy o niej dlatego,e traktowanie teorii Kopernika, zgodnie z propozycj Osjandra,jako rachunkowej hipotezy usuwa z pola rozwaa w ogle pro-blematyk filozoficzn w niej zawart. Jeeli dzieo Kopernikajest tylko tworem jego umysu i dowcipn konstrukcj matema-tyczn, podobnie jak s ni epicykle Ptolemeusza, to na koper-nikanizmie nie mona budowa wiatopogldu. wiatopogldoparty na teorii Kopernika ma tylko wtedy sens, jeeli teoriata mwi nam prawd o obiektywnej rzeczywistoci. Z nowej kon-strukcji matematycznej nie wynikaj adne wnioski wiatopo-gldowe, natomiast odkrycie prawdziwego ukadu cia niebie-skich musi nieuchronnie prowadzi do obalenia wiatopoglduopartego na faszywym przekonaniu, e Ziemia jest nieruchoma.Bruno zrozumia znaczenie teorii Kopernika dla toczcej siwalki z idealizmem, zrozumia, e Kopernik wyku potn bro,ktr materializm moe zadawa straszliwe ciosy caemu wia-topogldowi teologicznemu.Zasug Giordana Bruna jest to, e by pierwszym, ktryodway si wykorzysta teori Kopernika do walki ze wiatopo-gldem teologicznym, W kon flikt z teologam i wszed nie. tylko14


12/303

dlatego e gosi po prostu teorie Kopernika. Gdyby chodziotylko o to, Bruno mgby zadowoli teologw przejmujc spo-sb interpretacji stosowany przez Osjandra, poniewa niecopniej w roku 1620 Koci faktycznie przyj propozycjOsjandra, polegajc na takim godzeniu nauki z religi, e pozo-stawiono religii monopol na prawd, a nauce pozwolono tylkona wiatopogldowo nieszkodliwe, bo ju w samym zaoeniusubiektywne, konwencjonalne fikcje. Bruno kategorycznie sprze-ciwia si tej koncepcji.wczesnej ugodowej, n ierewolucyjnej buruazj i as t ronomiaKopernika bya potrzebna przede wszystkim jako pomoc w nawi-gacji** i dwignia rozwoju mechanik i . Wykorzystanie je j jakoora w walce wiatopogldowej z nadbudow feudaln budzi oobaw. Wyraajc interesy ugodowej buruazj i Osjander s tara si zatuszowa, zaagodzi, zamaza sprzeczno pomidzy nauka religi.W przeciwiestwie do Osjandra Bruno by renesansowymolbrzymem, wolnym od buruazyjnej ograniczonoci pniejszychideologw buruazji. Jdla teg o zam iast agod zi sprzeczno i pro -si Koci o zezwolenie na goszenie kopernikanizmu, Bruno, prze-ciwnie, wanie wyostrza teori kapernikask w wiatopogldo-wy or materializmu i podwaa nim same podstawy ideologiiteologiczno-feudalmej. Nie Koci, ale Bruno by w tej walcestron atakujc.W ,przeciw iestw ie -to "tych, ktrzy dla zabezpieczenia naukiprsed-atakami Kocioa stali na stanowisku podwjnej prawdy,Giordano Bruno stwierdza, e prawda jest tylko jedna i docho-dzi~si~do mej zmysami i rozumem, bez pomocy religii . Prawdanaley niepodzielnie do nauki, a religia jest dziedzin witejniewiedzy ^ bogosawionej osowatoci".Wedug stanowiska scholastykw bezwzgldnemu podziaowina doskonay wiat nieba i marny wiat ziemski odpowiadaydwie rne fizyki. Zaprzeczao to moliwoci wykorzystania zdo-byczy astronomii do rozwoju mechaniki cia ziemskich. Dualizmo-wi scholastyki Bruno przeciwstawi materialistyczn tez o jed-noci nauki. Jest tylko jedna nauka twierdzi Bruno odno-

15


13/303

szca si zarwno do Ziemi, jak do nieba, poniewa jeden jestWszec hwiat i jedna jest materia Z iemi i cia niebieskich. Prze-ciwstawianie nieba Ziemi jest pozbawione podstaw. Ziemia niezajmuje bowiem adnego szczeglnego (szczeglnie upoledzo-nego) miejsca we Wszechwiecie, ale jest jedn z wielu planetkrcych wok Soca. Skoro te planety s ciaami niebieski-mi, to i nasza Ziem ia jest ciaem niebieskim, z na jd uj e siw niebie.Wielokrotnie spotykamy bdne twierdzenie, jakoby Koperniki Bruno zdegradowali" Ziemi, pozbawili j przywileju wyjt-kowego pooenia w rodku Wszechwiata i przez obalenieantropogeocentryzmu upokorzyli pych czowieka, ktry uwaasi za cel Wszechwiata. Tego rodzsfju degradacja" byaby jed-nak cakowicie sprzeczna z duchem Odrodzenia, a odpowiada-ab y wanie rednio wiec znej teologii, kt ra stale pod krelaamao i marno czowieka. Rzekomy antropocentryzm" teo-logii jest nieporozumieniem. Teologia jest zawsze teocentryczna;czowiek jest tu zawsze ndznym i marnym robakiem wobec pananiebios. Odkrywajc, e Ziemia jest planet, Kopernik i Brunoxwykazali tym samym, e Ziemia nie jest gorsza" od innych cianiebieskich.Jednym z argumentw scholas tycznych majcych przekony-wa o doskonaoci cia niebieskich i marnoci Ziemi bya teza0 rzekomej niezmiennoci niezniszczalnych cia niebieskich1 o nieustannych zmianach i niszczeniu si, przemijaniu wszyst-kich rzeczy ziemskich. Przemijanie rzeczy ziemskich jest faktemnie nasuwajcym wtpliwoci. Obalenie scholastycznego przeci-wiestwa nieba i Ziemi wymagao dowodu, e rwnie ciaa nie-bieskie ulegaj zmianom.Walczc przeciw scholastycznej tezie o rzekomej niezmienno-ci nieba Bruno wskaza na istnienie komet. O tym, e substan-

cja niebios pisze Bruno nie rni si od substancji tych- rzeczy, ktr e s wrd n as, ucz dobitnie kom ety", bdce n a j-wyraniej produktem rozpadu cia niebieskich, ktre zmienia-j s i , rozpadaj i rozkadaj" (immuten tur, abantur, dissol-vantur) 7.16


14/303

C c A N D E L A l oCO MET) DBL BJty-O K O L S K O MCHMDl^tl-co di nulla. chadcm iaidetto ifiJito.

IN" T RISTITl^f H 11**4-rtf: in HiUritdtt triflu.

I N SZ P R H O C l ,PP rrlf Gugltmo Ginliano. Alftgno de 1'^micitia.

M. D.LX X X JI.

Karta tytuowa komedii Giordana BrunaCandeajo"


15/303

Oczywicie Bruno daleki by od uwaania tej zmiennoci zaco niedoskonaego. Przeciwnie, aprobowa ten nieustanny ruchmaterii , prowadzcy do pojawiania si wci nowych formi rozwijania wszystkich moliwoci zawartych w materii .Walka Bruna z fizycznym dualizmem scholastyki prowadziarwnie do bardz o miaych wnioskw w po gldach na ycieludzkie. Ziemia nie jest dla niego padoem paczu i miejscempokuty; teoria Bruna wytrcaa teologom z rk argumenty uspra-wied liwia jce um artw ianie si i potpianie radoci ycia. 'Bruno zaatakowa z pasj subiektywno-idealistyczn przedmo-w Osjandra nie tylko dlatego, 'ej-ezygnowaa ona z wielkiejp r a w d y o Wszechwiecie, ale rwnie dlatego, e rezygnowaaona z wie lkiej pra wd y o czowieku. Bruno dostrzeg, e teoriaKopernika jeeli nie jest tylko matematyc zn hipotez^, alep r a w d o Wszechwiecie moe by jednym z najlepszych do-wodw potgi umysu ludzkiego. Wysikiem zmysw i rozumu,obywajc si bez aski boskiej i objawienia, czowiek poznajeprawdziwy ukad cia niebieskich. Ten dowd siy czowieka zajednym zamachem obala to wszystko, co teologowie mwilio saboci i marnoci umysu ludzkiego. A jeeli czowiek zdoapozna prawd o Wszechwiecie, moe take dokona wielu in-nych rzeczy, na przykad zmienia to, co ze, usuwa to, co za-wadza, osiga to, czego pragnie, naprawia bdy fortuny i ru-sza z posad ten przewrcony do gry dnem wiat 8..

" RENESANSOWE ROZW I NI C I E EPI KUREI ZM UW FI LOZOFI I GI ORDANA BRUNA(rlOrdttna_Bruna jest szczytowym nsignieriem my-l i iczpgj lEen^M su^^Jekt ona najmocnie jszym uderzeniem-

^ j j ^ o p o g l d - t e o l o ^ c z n o - f e u d a l n y ; j e j s i s t a n o w i o p a r c i e s i na wielkich odkryciach renesansowego przyrodoznawstwa w szczeglnoci na teori i Ko pern ika - na renesa nsow ej filoz ofii r o d ^ J K u z a c z y k , T e le si o, C a rd a no ) i n a t r a d yc j i n a j b a r d z ie jJHWtpowego nurtu filozofii staroytnej, na ateistycznym atomi-S Pu ma f i lo zo f i czn e 17


16/303

zmie Epikura i Lukrecjusza. Po Valli, ktry przyczyni si do od-nowienia etyki epikurejskiej, Giordano Bruno jest pierwszym od-nowicielem caego systemu wojujcego materializmu EpikuraiLukrecjusza.Takie ujcie filozofii Brun a nie jest by na jm nie j nowoci.Wprawdzie Wadysaw Tatark iewicz , wedug k trego epiku-reizm... obcy by umysom renesansowym" 9, nie dostrzega epiku-reizmu Bruna, twierdzc, e jego teorie odnawiay zarwno po-gldy neoplatoskie, jak stoickie" 10 i przeciwstawiay si materia-lizmowi n , takie stanowisko jednak jest sprzeczne nie tylko z fak-tami, lecz take z twierdzeniami innych historykw filozofii.I tak na przykad wspomniany ju Richard Honigswaldstwierdza, e Bruno do czsto powouje si na Lukrecjusza" 12.O atomizmie Bruna pisz Felice Tocco i Hermann Brunnhofer,*a Emile Namer stwierdza, e atomizm nie jest bynajmniej czymdodanym z zewntrz do filozofii Bruna, lecz podoem, z ktregoona wyras ta 13. Wida to rwnie z rozwaa o atomach w Uczciepopielcowej.W iele miejsca powica atomizmowi B runa Kurd Lasswitz

w swej dwutomowej Historii atomizmu...u, piszc m. in., eGiordano Bruno czy nauk Kopernika z teori nieskoczonocigoszon przez staroytnych atomistw" 15.Rzeczywisty stosunek Bruna do staroytnego materializmuscharakteryzowa na j t rafn ie j Wilhelm Dil they , p iszc:_JDecydu-jce (dla Bruna) byo to, e w astronomii Kopernika leaa mo-liwo dalszego naukowego rozwijania tych pogldw na wiat,ktre znalaz u Lukrecjusza" 1(L Susznie te Dilthey zwraca uw a-g, e wielki aciski poemat De immenso et innumerabilibus...napisa Giordano Bruno biorc za wzr swojego ukochanegoLukrecjusza" 17.Giordano Bruno rozwija nas tpujce pogldy Lukrecjusza:materialistyczne przekonanie o jednoci, wiecznoci i niesko-czonoci Wszechwiata zawierajcego w sobie niezliczon ilowiatw, ywioowo-dialektyczne ujcie przyrody i spoeczestwaw nieustannym ruchu i rozwoju, materialistyczn etyk i pogld

1$


17/303

na donios e znaczenie pracy i w ogle dziaalnoci ludzkiej orazwojujcy ateizm., V Ia) Nieskoczono Wszechw iata i niezliczono wiatw

l ^ B a j a ^ M H a e f c - ^ i e n o c i w i n t e r p r e t a c j i p o g l d w B r u n a_ j l | t ^ ^ _ i a i


18/303

podobn, by tylko ten jeden ziemski krg i niebo zostay zro-dzone... gdzie indziej istniej jeszcze inne zbiorowiska materii,takie jak to nasze.. ." 21 Niebo, Ziemia, Soce, Ksiyc i wszyst-kie inne istniejce rzeczy nie s jedynymi, lecz raczej licz si naniezliczone krocie..." 22Zbieno wypowiedzi Lukrecjusza i Bruna nie jest zbieno-ci przypadkow, poniewa sam Giordano Bruno cytuje i po-wouje si wanie na te fragmenty Lukrecjusza. Midzy innymiw zakoczeniu dialogu O nieskoczonoci, Wszechwiecie i wia-tach Bruno cytuje trzykrotnie Lukrecjusza, przytaczajc cz-nie 30 wierszy (ks. 2, w. 10401056, 10641076). Wiersze tezawieraj rwnie przypuszczenie Lukrecjusza, e na innych pla-netach istnieje ycie.Idea niezliczonoci wiatw wynika z zaoe atomistyki.- Przez przy jcie nieskoczo nej iloci atom w i n ieog ranic zone jmoliwoci pocze atomw w nieskoczonej przestrzeni docho-dzi si do przyjcia nieograniczonej wieloci wiatw 2 3 .

b) Dialektyczne ujcie przyrody i spoeczestwaTo, e^epikur,eizm by szczeglnie bliski najwybitniejszym my-licielom Renesansu, wie si niewtpliwie z tym, e mia oncharakter nie mechanistyczny, lecz ywioowo dialektyczny 24 .Zupenie susznie Dilthey stwierdza, e z zaoe atomistykiwynika zmienno i przemijanie poszczeglnych wiatw" 2 5 .Lukrecjusz wielokrotnie i na licznych przykadach pokazuje, ewszelkie rzeczy staj si cigle w nieustannym ruchu" 2 6 ,wszystko ustawicznie pynie" 2 7 , a stcha starzyzna zawsze Ustpuje m iejsc a zwyciskiej nOw oci"28 . W dialektyczny spo-sb stawia on zagadnienie powstania cia niebieskich i ycia naziemi, zagadnienie rozwoju spoeczestwa oraz powstawania

i przemijania re l ig i i 2 9 .Z tego wida, e filozoficznych rde dialektyki GijrdanaBruna nie trzeba szuka gdzie indziej, w systemach idealistycz-nych.Nie ma spokoju powiada Bruno zarwno to, co znaj-20 -


19/303

duje si na niebie, jak to, co znajduje si pod niebem, wszystkoporusza si i obraca. I kadej rzeczy.. . waciwy jest ruch"*.Mir ma rcocay, h y 7. natury bya wieczna, z wyjtkiem sub-staasiMstf i i jest materi, ale i ona niemniej musi podlega ci-gej przemiamrv3 L. Caa masa, z ktrej skada si ten glob,te gwiazda /nie podlega mierci ani rozkadowi, poniewa caonatury nie moe ulec unicestwieniu. Dlatego od czasu do czasuw pewnym porzdku odnawia si, zmieniajc, przemieniajci wymieniajc wszystkie swe czci..." 32U Lukrecjusza znajdujemy take myl o nieustannym przecho- -dseura materii nieorganicznej w organiczn i odwrotnie. Wszy-stkie weczy pisa Lukrecjusz .. . ulegaj przeobraeniu. Rze-kf .Be fe ibujne pas twiska przeobraaj si w bydo, bydo prze-"Jnaze ciaa, a nasze znow u ciao czsto wzm acniazwierzt... Natura przeobraa wszystkie pokarmyWijWfe eao i wytwarza z nich wszystkie zmysowe czucia stwo-rBt.i."** Myl-t podejmuje Giordano Bruno, piszc: ...to, coii staje si odyg, a z tego,- co Ijyo odyg, robi chleb, z chleba sok odkowy, z niego i nasienie, z niego embrion, z embrionu

lafct ejfowieka trup, z trupa ziemia, z niej ka-rzecz, i tak mona doj do wszystkich formW . W wiecie wed ug -Bruna n ieus tann ie odbywaie materii nieorganicznej ku ywym organizmomi pew ot tm .Wspomnielimy ju, e Giordano Bruno nie powtarza myliLukrecjusza, lecz je rozwija. Bruno wnis wasny, niezmierniecenny wkad do historii dialektyki. Prbowa on rozpatrywa.Wtechwiat i wszystkie zjawiska rzeczywistoci w rozwoju,,szczegln uwag zwraca na te wzjwe1mom enty, w ktrychmona byo uchwyci zmian jakocipw, a wic na maksima1 minima procesw. Tam, gdzie istnieje ruch i zmiana stwierdza tam zawsze koniec jednego przeciwiestwa jest po-cajtbem drugiego. Dlatego te maksimum i minimum albo sjednym i tym samym, albo s ze sob najcilej poczone..." 35N a twrcze rozwijanie tych myli miaa powany wpyw po-21


20/303

stpowa tradycja wczeniejszej renesansowej filozofii przyrody,a w szczeglnoci Kuzaczyka, Paracelsa, Telesia i Cardana. Fi-lozofowie ci prbowali ujmowa wiat jako wieczn, oywion,nieskoczon jedno: Telesio wyjania zmienno zjawisk we-wntrzn walk przeciwiestw, a Kuzaczyk podkrela donioseznaczenie badania maksimw i minimw dla uchwycenia isto-ty procesw zachodzcych w przyrodzie. Bruno zna ich dzieai powoywa si na nie; o ich autorach wyraa si z najwy-szym szacunkiem.Zasad jednoci przeciwiestw Bruno ilustrowa przykademzaczerpnitym z teorii Kopernika, piszc, e w zwizku z obro-tem Ziemi dookoa osi wystpuj na jej powierzchni jednocze-nie dzie i noc, wit i zmierzch i w ogle wszystkie pory dnia 3 8 .Innym przykadem wiadczcym o jednoci przeciwiestwjest jedno wolnoci i koniecznoci37 albo jedno mioci i nie-nawici 88. Bru no susznie wsk azyw a, e wielkie u mio wa nieczego musi by jednoczenie nienawici do przeciwiestwa te-go, co si ukochao 3 9 , nie ma mioci do prawdy bez jednocze-snej nienawici do faszu. Umiowanie przez Bruna nauki musia-o by jednoczenie nienawici do kocielnych obskurantw,ktrzy usiowali zahamowa jej rozwj.Interesujce pogldy wypowiada Bruno na temat nieustan-nych przemian geologicznych na powierzchni Ziemi. Licznemiejsca pisa Bruno przedtem pokryte wod stay si l-dem, a wiele innych okolic zalao morze. Widzimy, e takieprzemiany odbywaj si powoli... ale czy rozsiane po polachkamienie nie wiadcz o czasach, kiedy je poruszay fale?" 4 0Wynika z tego wniosek, e powierzchnia Ziemi zmienia siw cigu bardzo dugich okresw czasu, epok, stuleci, w ciguktrych morza przeksztacaj si w kontynenty, a kontynentyw morza" 41.Dia lektyczne u jmowanie przyrody mimo e lementw naiw-noci, ktre w ynika y z zalkowego stadium rozw oju nau kprzyrodniczych byo wyranie sprzeczne z teologicznym obra-zem wiata. Jednake Bruno nie poprzesta na dialektycznymujmowaniu zjawisk przyrody, poszed dalej i metod dialektycz-22


21/303

nego widzenia zjawisk przenis rwnie na dziedzin ycia spo- e c z n e g o ; mwic w Wygnaniu tryumfujcej bestii, e rwniebogowie starzej si i u m i e r a j "4 2 , wskazywa na powstawa-nie i upadanie religii.

^cf- Etyka Giordana BrunaProkten wyjc ia etyki Bruna jest ocena znaczenia dziaalno-

fini lurtrfrirj " dziejach. Najoglniej biorc, mog by tutaj dwaWedug j e d n e g o p o d m i o t e m j z i e ^ w ^gfaiernym' -f "'1"'ininri jego oddziaywania,kary i zbawienia. Drugie stanowisko zakada, e|H lH lil bt |l| i iliii jf t ii) Vitir1n"1i : historii s ludzie. We-dg


22/303

j u jarzmi vis humana [sia ludzka] 44. Ludzie nie .d aj sizniszczy przyrodzie i utrzymuj si przy yciu dziki cikiejp racy" [magno labore]45 . Z dzikoci i barb arzy stw a, z niedo lituaczego ycia nie rnicego si od ycia dzikich zwierzt 4 6ludzie wasn prac wydostaj si na szczyty cywilizacji 4 7 .Ro zw ijajc pogldy Lukrec jusza Bruno twierdzi, e-" kadarzecz istnieje dla siebie samej, a nie zostaa stworzona po to,eby suy innej rzeczy. Wysuwa te podobne do argumentuLukrecjusza twierdzenie przeciwko istnieniu opatrznoci i moli-woci kierowania przez ni nieskoczonym Wszechwiatem4 8 .Bruno pokazuje, jak wiele spraw dzieje si jednoczenie w jegorodzinnym miasteczku, spraw, ktrymi z trudnoci mogaby kie-row a opatrzno, n ie mw ic ju o kierow aniu caym krl e-stwem neapolitaskim, Wochami, Europ, caym globem: ziem-skim i innymi wiatami, ktrych jest nieskoczenie wiele 49.Bruno odrzuca mit o raju i zotym wieku 50. Co wicej, miaotwierdzi, e gdyby ludzie yli kiedykolwiek w takich idealnychwaru nkach, ktre jakoby s w ra ju , to nigdy nie staliby sidzielniejsi od map i osw 5 1. Jedynie dlatego, e pojawiay sitrudnoci i powstaway potrzeby, wyostrzay si umysy ludzi,zostay wynalezione rzemiosa, odkryte sztuki i wci, z dnia nadzie, w rezultacie odczuwanych brakw, z gbi umysu ludz-kiego rodziy si noWe i wspaniae wynalazki. I w ten sposbprzez wytrway, ciki trud ludzie oddalali si od stanu zwierz-coci..."52 To wszystko osignli ludzie dziki swemu umysowii rkom, przy czym w zdobywaniu panowania nad przyrod wik-sze znaczenie miay rce ludzkie ni rozum 5S . Wystpuje tu cho w bardzo naiwnej postaci przypuszczenie, e dla yciaczowieka i dla historycznego rozwoju ludzkoci praca posiadaolbrzymie znaczenie 54. 'Widzc wielkie osignicia nauki renesansowej Giordano Bru-no obala mit o doskonaoci nauki staroytnej. Mdro roniez biegiem lat twierdzi .. .Jestemy starsi i bardziej dojrzalianieli nasi poprzednicy" 5 5 . Odkrycie Kopernika zauwayBruno nastpio prawie po 19 stuleciach zajmowania si przezludzi astronomi. Jeeli jednak niektrzy yjcy w pniejszych24


23/303

latach nie s bardziej przenikliwi anieli urodzeni w dawnychwiekach i jeeli wielu z tych, ktrzy yj obecnie, nie rozumiewicej anieli staroytni, nie wynika to z tego, e nie yli w tam-tych dobrych czasach, ale z tego, e yj jak trupy w swoichczds&ch"A wic nauka rozwija si, idzie naprzd, odkrywa wci noweprawdy i obala stare twierdzenia wraz z rozwojem caej ludzkoci,w procesie wznoszenia si od barbarzystwa ku coraz wyszymosigniciom cywilizacji.Nie naley si przeto trzyma adnych autorytetw, ale przy-swoiwszy sobie cay dorobek wiedzy poprzednich pokole patrzen a rzeczywisto wasnymi oczami"8 7 i wasn prac nauko-W f p W w a nau k naprzd.^tdUUki1w piUjjgitrpgstgpowania ludzkoc i naprzod j r z e -wlntd^Koc i , ktry n ie ty lkoprzy pomocy swojego aparatuinkwi i^Or tk iego przeladowa i niszc zy, cenn a prace naukowe,a l e B i i e p o p r z e z swoj etyk zniechca ludzi do pracy nauko -i15o aktywnej walki o lepsze ycie na ziemi. jReli-gia chrzecijaska zwracajc uwag ludzi na ycie zawiatoweOd Bycia -gieBskiego. G iord ano Brun o wielo krotniesi temu stanowisku przeciwstawia, cytujc na przykadz aprobat wiersze swego starszego przyjaciela Tansi l a :

Nie biorc dobra tego, co jest blisko,Jake wemiecie to, co jest w oddali?...Porzucie cienie, a chwytajcie prawd" 58.Jeszcze ostrzej wyraa Bruno t sam myl w Wygnaniu try-umfujcej bestii piszc o religii chrzecijaskiej: (Orion) Ogaszaon j a k o kradzie to, co jest darem natury. Byoby dla mie, aby-my gardzili wszystkim, co pikne, przyjemne i dobre, a cenilitylko niedobre, gorzkie i ze. Kusi on wiat, eby odrzuci rzeczy-wiste i prawdziwe szczcie, ktre znajduje si w naszych rkach,

iskazywa s i na wszelakie cierpienia dla zudy przyszej chwa-7 Orion kae ludziom wierzy, e biae jest czarnym, e umyslepot, a to, co wedug rozumu ludzkiego wydaje25


24/303

si wspaniae, dobre, doskonae, jest ndzne, grzeszne i jak najrbar dzi ej ze... e filozofia ... jest szalestwem , e wszelki czynbohaterski jest czym godnym pogardy, natomiast ignorancja jestnajpikniejsz wiedz na wiecie, poniewa zdobywa si j beztrudu.. ." 60Bruno potpia moralno chrzecijask za to, e wzywa onado unikania trudu i nietroszczenia si o sprawy ziemskie; impo-nuj mu i w tym Bruno jest typowym czowiekiem Odrodze-nia ludzie niezwykli, bohaterscy i boscy, ktrzy przechodzprzez t rud ne drogi, eby zmusi do przy znan ia im pa lmy nie-miertelnoci. Do tego trzeba jeszcze doda pisze dalej Bru-no e jeeli nawet nie ma monoci dojcia do celu i zdobycianagrody, trzeba jednak nata siy dla sprawy tak wanej i sta-wia opr do ostatniego tchu. Nie tylko ten zyskuje saw, ktozwycia, ale take i ten, kto nie umiera jak tchrz i czowiekprny..." 61 Zwycia zawsze wytrwao... wszelkie rzeczy dro-gocenne zdobywa si trudem" 62.Najbardziej oburza Bruna chrzecijaska zasada niesprzeciwia-nia si zu. Przeciwstawia tej zasadzie podobnie jak LorenzoValla pikny wiersz z Eneidy Wergiliusza, ktry jest rwniejego dewiz:Tu ne cede malis, sed contra audentior ito[Ty nie ustpuj przed zem, lecz miao id mu naprzeciw ] 63Blanchet susznie zwraca uwag na podobiestwo postawy mo-ralnej Lorenza Valli , Pomponacjusza, Bruna i Campanelli ,stwierdzajc, e ta postawa nie ma w sobie nic z ducha chrze-cijaskiego 64. Chrzecijaskiemu ideaowi ycia mistycznegoi ascetycznego pisze Blanchet trzeba (wedug Bruna) prze-ciwstawi idea ycia aktywnego, cakowicie powiconego sprawiepostpu cywilizacji materialnej, politycznej, ' naukowej i este-tycznej.. . Bruno rehabilituje dumne umiowanie sawy... a w do-browolnie ponoszonym cierpieniu zgadza si widzie dobro je-dynie o tyle, o ile wie si ono z wysikami ludzkoci zmierza-jcymi do polepszenia warunkw ycia i do wydobycia si z tegostanu ignorancji i zwierzcoci, jakie byy udziaem ludzi w daw-nych czasach rzekomo zotego wieku" 65.26


25/303

" Etyka Bruna nakazywaa odwanie suy nauce, miao gosipoaai-i-^wacza fasz, nie lka si przeladowa i mierci.ycie Bruna byo dowodem wiernoci tym zasadom moralnym.(Renesansowa etyka Bruna stawiaa go w sprzecznoci nie tylkoz(katolick, ale rwnie z luterask i kalwisk, i w oglez wszystkimi.religiami. Wszystkie religie traktuj czowieka jakondzny, mamy proch, marionetk w rkach si nadprzyrodzo-nych, jako istot godn pgardy; dla wszystkich religii umys ludz-ki nie posiada wartoci i powinien w pokorze chyli si przedobjawieniem. Tym antyludzkim pogldom materialici Odrodze-nia Leonardo, Bruno, Galileusz, Campanella przeciwsta-wiali dumne przekonanie o potdze ludzkiego umysu, o pozna-\jfrzechiwiata i o moliwoci opanowywania przyrody?^JS$A


26/303

ktry w ostatnim akcie wy pow iada gwn- myl ko medii: *Wszystkie bdy powstaj z winy przeniewierczej fortuny, ktra__daa wszystkie dobra twemu panu Malefacemu, a mnie ich po-zbawia. Czyni ona szanownymi tych, ktrzy na to nie -zasu-g u j ; daje ona dobr ziemi tym, ktrzy jej nie uprawiaj,dobry ogrd temu, kto w nim nie pracuje, wiele pienidzy temu,ktry ich nie umie wydawa, wiele dzieci tem u, kto ih nie moewychowa, dobry apetyt temu, ktry nie ma co je, a smako-yki temu, ktry nie ma zbw" 67.Dobra tego wiata s podzielone niesprawiedliwie, a dzielnopolega na tym, eby wytrwaoci zwyciy zy los i zdobyto, czego si pragnie" 68.Szlachcic Bonifacio jest uprzywilejowany i opywa we wszystkonie dziki wasnej pracy i zasugom, ale dziki lepej fortunie.Nie posiadajc adnych zalet, dla ktrych mgby si podobakobiecie, zajmuje si magi, chcc przy pomocy czarw bezwysiku i tan im kosztem zdoby podan kobiet. Br unopitnuje tu przede wszystkim lenistwo, niech do rzetelnego wy-siku, do pracy naukowo-badawczej, do opanowywania przyrodynaturalnymi rodkami. Wymiewa tych, ktrzy uwaaj magi zan ajp ikn iej sz nau k wiata, poniew a zdob ywa si j bezt rudu" z jego p unktu widzenia unikanie pracy, w ysiku, trud ujest niemoralne. Za tak postaw napitnowa Bruno chciwcaBarto lom ea, ktry po to za j si alchem i, aby* si bez p ra -cy wzbogaci. Posta Bartolomea ukazuje w sposb satyrycznypewne cechy rodzcego si kapitalizmu. Bruno potpia buruazjza jej denie do bogacenia si nie wasn prac, lecz cudz.Motyw ten podejm ie Bruno pnie j w przedmowie do Ucztypopielcowej, gdzie cha rakte ryzu je stosunki angielskie jako kli-mat, gdzie handlarze bez sumienia i wiary atwo staj si Kre-zusami, a szlchetni ludzie nie posiadajcy zota Diogene-sami" 70.W komedii Candelajo Bruno przypomina te, e papie Ha-drian, ktry sprzedawa beneficja, robic na tym szybko dobryinteres, bez troski o wiar, przez cay dzie way pienidze, abysprawdza, czy maj dobr wag" 71.28


27/303

1Podobnie jak Bartolomeo przy pomocy alchemii, tak i Man-furio pragnie si wzbogaci za pomoc pseudonauki. Manfu-rio pierwowzr pedantw Prudencjusza i Polihimnia z filozo-ficznych dialogw Bruna jest przedstawicielem pnego hu-manizmu wyjaowionego z rewolucyjnej treci wiatopogl-dowej. zawonego do filologicznej erudycji. Bruno stawiateJUpseudouczonoici zarzutye dochodzi si do nie j bez adnegowysiku badawczego i jest do niczego nieprzydatna,1 uniwersytetach zabiera miejsce i broni przystpuice. W walce ze scholastykami i pseudohumani-Bruno wystpuje rw nie jako pom ienny obroca _. ktrego wstydzi si stara oficjalna nauka,i w komedii bije si i za to, e gardzi on jzy-u; Wydrwiony jest take dlatego, e pisze zei'U'|li|t ' ^|?|j .liii lilH i II j i \ si, eby napisa ten wiersz?" pytagokto , na co Manfurio odpowiada swoim ulubionym ne-TWTflWft''7* Przez kilkakrotnie powtarzane sowo nequaquam"c$M$$ Pfjj^. podkreli kontrast wystpujcy pomidzy pikn.mieszn, przypominajc kwakanie czy rechota-

sposb zapewne wiadomie naladujcBruna omiesza acin Szekspir7*. ^Jest spraw niezmiernie interesujc przeledzenie wpywuBrufla na Szekspira, a take ukazanie pewnych wsplnych, rene-sansowych cech w-wiatopo gldzie, dziaalnoci i dzieach obuolbrzymw Odrodzenia. Obaj byli urzeczeni piknem i niewy-czerpanym bogactwem materialnego wiata; obaj gosili wbrewredniowiecznemu ascetyzmowi prawo ludzkoci do radosnegojria. Nic pojmuj tego prawa w sposb filisterski jako prawado wyzwolenia si jednostki kosztem innych, ale cz je z obo-wizkiem walki o przeksztacenie stosunkw spoecznych.Wydrwiony i obity w komedii, Manfurio nieraz jeszcze bdziefawstf na drodze Giordana Bruna we Francji , w Angli iNiemczech. Jeszcze nieraz Bruno bdzie walczy ze schola-S^ksmi-pedantami o przywrcenie dobrego imienia filozofii, po-tacy, jak Manfurio, doprowadzili j .. .do takiego stanu," m l u d u s o w o <


28/303

krtacza, kuglarza, szarlatana, ktry nadaje si do rozweselaniadomownikw albo do straszenia ptakw w polu.. ." Do tego doszo,e ...wikszo ludzi jeszcze mniej szanuje plemi filozofw nird ksiy, ci bowiem... nie doprowadzili jednak stanu duchow-nego do tego stopnia pogardy, do jakiego doprowadzili f ilozofiwyej wymienieni, ktrym bardziej przystoi nazwa wszelkiegorodzaju bes t i i" 74.d) Walka Giordana Bruna z religi75Przyjrzyjmy si teraz walce Giordana Bruna z religi. W dzie-le Lukrecjusza znalaz Bruno, obok innych motyww epikureizmu,rwnie i wojujcy ateizm. Podejmujc go, nasyci argumentyLukrecjusza now, konkretn treci. Jednak nie naley sdzi,e przyczyn walki Bruna z religi bya lektura. rde dziaal-noci Bruna naley szuka w wczesnych stosunkach, w starciusi renesan sow ych as pira cji nauki z kocieln tam , w ystaw ionprzez feudalizm dla zaham owa nia rozw oju spoecznego i, kultu-ralnego. Konflikt modej, rozwijajcej si nauki z Kocioemi religi by nieunikniony; nauka w obronie wasnego istnieniai prawa do rozwoju musiaa zaatakowa Koci i religi; szuka-jc argumentw, najwicej moga znale ich u Lukrecjusza.Lukrecjusz, po pierwsze, wykazuje, e religia jest produktemhistorycznym powstaa i upadnie zrodzi j strach przedlepymi siami przyrody i nieznajomo przyczyn zjawisk, ktrebudz groz; po drugie, wykazuje, e religia jest niepotrzebna,ludzie bowiem mog by moralni i szczliwi bez religii, gdyprzeciwnie, religia czsto prowadzi do zbrodni i przynosi ludziomwiele nieszcz.Giordano Bruno w dia logu Cabala del cauallo Pegaseo [Ka-baa Pegaza] utosamia pojcie religii i ignorancji, wiar i gu-

pot. Pisze tam, e bosk drog dochodzenia do prawdy kroczci, ktrzy s osami z natury", i ci, ktrzy daj si prowadziprzy wietle lampy wiary, oddajc umys swj w niewol temu,ktry na nich siada. Oni nie zbdz z drogi, poniewa id uy-wajc nie swego wasnego, omylnego rozumu, ale nieomylnego30


29/303

ft&ta najwyszego rozumu. Ci ludzie wanie przeznaczeni sdo osignicia Jerozolimy bogoci i do ogldania boskiej praw-dy. Wynika z tego, e osowato jest konieczn i bosk ask,dzikiktrej wiat jest zbaw iony. O wita niewiedzo O boskagupoto O nadludzka osowatoci Z jakim zachwytem gbokii bftiy Dionizy Areopagita twierdzi w licie do Kajusa7 6 , etdfcwidEia jest najbardziej doskona wiedz, pragnc wyrazit y ^ l i t ^ a io to , e osowato jest boskoci. A uczony Augustyn,tym boskim nektarem, w Rozmowach z samyme niewiedza bardziej ni wiedza prowadzi godo #OdelMie jak Erazm z Rotterdamu i Agryppa z Net-twierdzi, e gupcy wiata byli twrcami religii,wiary, prawide ycia, najwiksze osy wiata,ci, ktrzy s pozbawieni wszelkiej myli i wszelkiej wiedzy, da-iee^îtfSyâ icy wiliz aji, gnij w wiecznym pedantyzmie z a-k riiebios reformuj bezmyln i popsut wiar, lecz wrzodyprzegniej religii i kadc kres naduyciom przesdw, atajdsHfcryw jej seacie7 7.'.'lVr t&glnoci ostro wystpowa Bruno przeciwko chrystia-Iliwom t tttdaizmowi, omiesza dogmaty, sakramenty, kult wi-ttyh '^'f^Klû . W przedmowie do Wyg nania tryumfujcej bestiizapowiada,"e bdzie nazywa chleb chlebem, a wino winem 78.Dogmat o eucharystii okrela jako zabobonn wiar w Cereri Bachusa". Mit o Chrystusie nazyw a misterium syry j skini"79,poczenie dwch natur w Chrystusie omiesza biorc za przy-kad .dwie natury centaura Chirona8 0 .Jak mamy postpi mwi Bruno sowami Momusa Z czowiekiem, ktry zczony jest ze zwierzciem, albo ze zwie-ftC(,;ktre jest zczone z czowiekiem? Dwa jestestwa utwo-rzyy w nim jedn osob, dwie substancje stanowi w nim jednojestestwo. Czy mona powiedzie, e ta trzecia rzecz, to po-czenie lepsze jest od kadej z dwch osobno wzitych rzeczy, czytei jest gorsze od nich... Czy zachodzi tu inny wypadek niJWedy, g d y n p . z s z y j e m y k a w a p o r t e k z k a w a e m k a m i z e k i ?frzec iez z takiego poczenia nie wyjdzie ani dobra kamizelka,

31


30/303

ani do bre spodnie, an i .w ogle adne ubranie, ktre byobylepsze od jednego lub drugiego.O Momusie odpowiada na to Jowisz ta tajemnica jestgboka i wielka. Niezdolny jeste do pojcia jej. Musisz w towierzy, poniewa jest to co wielkiego i wzniosego.Doskonale wiem odrzek Momus e to jest taka rzecz,ktrej nie zrozumiem ani ja, ani nikt, kto ma cho krzt zdrowegorozsdku... Wbrew swej woli dowiedziaem si tego, czego niepowinienem wiedzie. Aeby ci zrobi przyjemno, Jowiszu, po-staram si uwierzy, e zszyte razem rkawy i portki warte style, co para rkaww albo portek, a nawet wicej. Uwierz, e...pczow iek-pzw ierz to nie jes t po prostu czowiek niedosk o-nay albo zwierz niedoskonae, lecz prawdziwe bstwo, ktreniunaley skada hody" 81.Te zdania Bruna warto pamita przy rozpatrywaniu problemuwzajemnego stosunku takich zjawisk, jak renesansowa filozofiai reformacja . Najwybitn ie js i f i lozofowie tego okresu n ie przy-czyli si do reformacji, ale przewanie zwalczali j (dotyczyto Erazma, Agryppy, Pomponacjusza , Bruna, Campanel l i i in -nych). Nie oznacza to jednak, e renesansowa filozofia miaacharakter katolicki i bya mniej radykalna ni reformacja, leczprzeciwnie, wiadczy, e sza znacznie dalej, uderzajc nie tylkow katolicyzm, ale i w podstawy wszystkich religii. Susznie stwier-dza Saisset, e Bruno ...przesta by chrzecijaninem. Atakuje onju nie tak czy inn ceremoni i nie tak czy inn instytucj,ale podchodzi wprost do podstawowego dogmatu eucharystiii radykalnie go neguje. Luter ograniczy si do zmiany formydogmatu.. . Bruno atakuje zarwno form, jak tre.. ." 82Bruno nie wtpi, e wszystkie opowiadania o karach piekiel-nych s nieprawd. O ile jednak samo pieko jest czym niereal-nym, o tyle wiara w pieko jest zupenie realnym zem, ktre prze-szkadza y wielu ludziom. Podejmujc myl Lukrecjusza 83 Brunopisa:Chocia nie istnieje adne pieko, to jednak przedstawieniei wyobraenie pieka czyni je prawdziwym i rzeczywistym bezwszelkich podstaw rzeczywistoci i prawdziwoci. Gdy obraz fan-32


31/303

tastyczny posiada realno, a z tego wynika, e dziaa on realniei wywiera realny i najpotniejszy przymus na to, co zdolne musi jest podporzdkowa" 84.Tak samo wiara w boga, w co nie istniejcego, jest przyczynwielu zbrodni i nieszcz. Znany argument Lukrecjusza 8 5 nasy-ca Bruno now treci, piszc: ...wszyscy rodzimy si niewia-domi, atwowierni, wzrastamy i wychowujemy si w posu-szestwie i szacunku dla swego domu, gdzie syszymy, e nasigani prawa, obyczaje, wierzenia i zwyczaje przeciwnikwi obcych w tym samym stopniu, w jakim tamci gani nas i naszesprawy... W ten sposb atwo moe si dla nas sta zwyczajem to,e nasi bd uwaali ucisk, podbj i zabjstwo przeciwnikwnaszej wiary za ofiar skadan bogom. Tak samo tamci, gdy po-stpi w podobny sposb z nami" 86.Nie ma i nie byo ani jednej sekty, ktra by gardzcwszelkimi innymi nie pretendowaa do pierwszego miejsca, uwa-ajc za najwysz nieprawo i plugastwo mie jakiekolwiek sto-sunki z innymi. Tego rodzaju pobono jest przyczyn, e... wizynatury s zerwane, a zpoduszczenia duchw nienawidzcych ludzii przy udziale piekielnych Erynii (ktre rozpalajc pomie nie-nawici midzy narodami mieni si posami pokoju i wnoszcmiecz, nizgody... mieni si Merkuriuszami, wysannikami nie-bios, uywajc przy tym najrnorodniejszych oszustw) w osta-teczipm rezultacie ludzie doszli do tego, e czowiek walczyz.gdtowi^j^m zacieklej anieli z innymi stworzeniami" 8 7.zbrodni, do ktrych prowadzi religia, wymienia Brunowojny religijne, umacnianie ciemnoty i wyzysk ludu.J n t t a i e tylko w komedii Candelajo pisa o chciwoci papie-fo bJffPIIP:,ty" 1 take w swym wittenberskim przemwieniu* P l M w j f c ; Wspominajc wystpienie Lutra przeciw papiestwustwierdza, e papie by uzbrojony w peny rynsztunek,w lonczc ,i miecz, w przebiego i si, w oszustwo i przemoc,^ phud i okruciestwo, by lisem i lwem, wikariuszem tyranaP a l n e g o , ktry zatru ludzko zabobonnym kultem i bardziejW*, byd lc ignorancj pod nazw boskiej mdroci i Bogu miej& filozoficzne 33


32/303

/

prostoty... nie byo nikogo, kto by omieli si wystpi przeciwkonajaroczniejszej bestii , stawi jej opr w celu przywrcenia na-szemu zhabionemu i zgubionemu pokoleniu lepszego i radoniej-szego stanu; ty, Lutrze, ...odwanie wystpie przeciwko wrogowi;przed ktrym dreli ksita i krlowie" 88. Zasadniczo przeciwnydogmatyce luteraskiej, podobnie jak wszystkim innym religiom,Bruno bardzo ceni burzcy, antyfeudalny i antypapieski aspektreformacj i .W tym samym przemwieniu nazywa Bruno papiea tr jg o-wym piekielnym psem, Cerberem, noszcym potrjn koron,t ia r" 89 ; w innym przemwieniu przyrwnuje tyrani papiesk"do potwornego ba Gorgony, majcej zamiast wosw jadowitemi je" 9 0 , o katolicyzmie za mwi, e jest to zabobonny i jaknajg upszy kul t" i neuissima religio 91.Zakonnikw atakuje Bruno przede wszystkim za to, e .. .uni-kaj przyrodzonej ludziom skonnoci do pracy i troszczenia si0 byt... i ucz ludzi, by nie lkali si popeniania otrostw orazwierzyli w niestworzone, idiotyczne brednie" 92. Sowo mnich pisze Bruno oznacza sam zabobon, sam chciwo, sam obud1 skad wszelkich wystpkw" 93. Dlatego ...chcc uczyni zado

sprawiedliwoci naleaoby ich niszczy jako bicz naszych czasw,jak robac two albo szaracz, albo nawe t wytpi do cna jakskorpiony czy jadowite mije" 8 4.Niezmiernie interesujce s zawarte w Wygnaniu tryumfujcejbestii rozwaania Bruna nad metodami walki z religi. Brunouj m uj e je w form dialogu pomidzy uosobieniem mdrociMinerw a Jowiszem. Minerwa uwaa, e powinny zosta uni-cestwione kulty, religie, obrzdy i prawa, nieludzkie, bydlce,dzikie i bestialskie", i przypuszcza, e do tego nie wystarczy sa-ma jej mdro bez dzidy. Jowisz za odpowiada: Wystarczy,wystarczy sama mdro przeciwko tym rzeczom, poniewa onesame z siebie starzej si, upadaj, s gryzione i poerane przezczas, jako rzeczy posiadajce niezmiernie kruche fundamenty".Minerwa sdzi jednak, e nie mona czeka, a same z siebie upa-dn, i trzeba walczy 95.Walk t uwaa Bruno za swj obowizek moralny. W mo-34


33/303

daeczej komedii pisa, e musz by ludzie, ktrzy maj odwa-g mwi-prawd9 6 , i chocia zdawa sobie spraw, e za dzia- > * demaskatorsk czeka go mier9 7 , to jednak w kadymkraju i w kadym miecie miao gosi swoje przekonania, na-raajc si tym na przeladowania, utrat stanowiska, wyklcie,wizienie, wygnanie, a wreszcie na tortury i mier.

G I O R D A N O B R U N O J A K O T W R C A N O W E G O ,R E N E S A N S O W E G O P O J C I A M A T E R I IGwn filozoficzn zasug Giordana Bruna jest sformuo-jcia materii. Bruno w sposb krytycznyi" r twrczy wykorzysta dorobek dwch tysicy latfHorafii europejskiej, w szczeglnoci atomizm Epikura, hylozoizmJoczykw, hylemorfizm lewicy arystotelesowskiej i dialektykrenesansowej filozofii (w szczeglnoci Kuzaczyka, Telesia, Car-(bOKi Paracelsa). W ypracowane przez Bruna pojcie materii skie-byo przede wszystkim przeciwko idealizmowi Platon aAkwinu., . B W okresie Renesansu istniay dwa zasadnicze kie-ttUM-ttaterialistycznej filozofii: neoepikureizm i lewicowy ary-nm^Mim; poczeniem obu jest filozofia Giordana Bruna,adfifti*.:-narty renesansowego materializmu, neoepikurejski i ary- i M M d ; waczyy z platonizmem . Rozpatrzmy wic na j-jlfijfe *9um*k Bruna do platonizmu. Jest to potrzebne tym bar-Wielu buruazyj nych historykw filozofii przedstawiai N ^ j k k i p h t o n i k a .mu jest moim zdaniem ostre oddzieleniewiata idealnych wzorw od pochodnego wiatai^irjrrody; hierarchiczna struktura bytu i zdegrado-d o rol i biernego i nijakiego materiau. Ot filo-Gwftiana Bruna jest wroga wszelkiemu dualizmowi, wro-transcendencji, wroga wszelkiemu hierarchizowaniuMateria jest dla Bruna pierwotna, a pojcie ma- jest u n iego przeciwiestwem biernoci i nijakoci. We

35


34/303


35/303

Zwalczajc idealizm obiektywny Platona Bruno daleki by odsolidaryzowania si z idealizmem subiektywnym nominalistw.Wykrywa, e nominalici pod pozorem oczyszczania okrtu filo-zofii z platoskich idei gotowi s wyrzuci gwn zdobycz ma-terialistycznego przyrodoznawstwa. A tej zdobyczy broni Bruno,jak wiemy, nieustraszenie, a po mier na stosie.eh-Platona, a w szczeglnoci z platoskiego Timaiosa Gior-dana Bruno przej fantastyczny pogld, e Ziemia i inne ciaaniebieskie s to boskie, mylce zwierzta". Z pogldem tymzetkniemy si w Uczcie popielcowej, w ktre j znajdziem y tewyjanienie filozoficznej tendencji tej recepcji. Bruno nie znajcjeszcze prawa powszechnego cienia, ktre wyjania przyczynruchu poszczeglnych cia niebieskich, zajty by polemik zescholastyczn koncepcj zewntrznych poruszaczy" (motorw).Stara si tej koncepcji przeciwstawi wyjanienie ruchu gwiazdi planet tkwicym w nich, wew ntrznym rdem ruchu. Z ten -dencji do odrzucenia pozawiatowego rda wszelkiego ruchuw przyrodzie pow staa panteistyczna rwnie zaczerpnitaprzez Bruna z platonizmu koncepcja duszy wiata", ktrawyjaniaa ruch materii jej yciem i boskoci. W wczesnychwarunkach panteizm roztapiajc boga w przyrodzie, a wic fak-tycznie zaprzeczajc istnieniu osobowego boga panujcej religii,przenosi jego cechy na przyrod; ma wic wyrane ostrze anty-sckdaatyczne i jest specyficzn, renesansow form przejawianiatendencji mateiialistycznych i ateistycznych. Bruno mia tutajju utorowan przez redniowiecznych, heretyckich misty-kw. i przez wczeniejszych renesansowych filozofw przyrody,w swateglnoci przez Kuzaczyka, Cardana i Paracelsa.y ^ t e m y teraz stosunek Bruna do arystotelizmu. Bruno za-l ^ ^ to^ so l i d aryzu je s i z walk autentycznych arystotelikwplatooizmowi. Przyjmuje arystotelesowski hylemor-

tMB -r pogld, e wszystko, co istnieje, skada si z materii^ - t o m y N ajoglniej biorc, istniay jednak dwie interpretacje^ o r f ^ u : idealistyczna i matemalistyczna. Idealistycznainterpretacja hylemorfizmu zakadaa, e oprcz konkretnych37


36/303


37/303

na sama w sobie nie tylko nie jest niebytem, ale wanie penibytu, gdy mieszcz si w niej formy teraniejsze, przeszei przysze.2anim przejdziemy do trzeciej, najistotniejszej rnicy mi-dzy idealistyczn a materialistyczn interpretacj arystotele-sowskiego hylemorfizmu, a wic do rozumienia pojcia materii,zatrzymajmy si nad skomplikowanym zagadnieniem realnociform.

Bruno pisze, e Demokryt, cyrenaicy, cynicy i stoicy ...uwaaj,e formy nie s niczym innym, tylko pewnymi przypadkowymiukadami materii. Sam rwnie byem przez dugi czas zwolen-nikiem tego p ogldu jedyn ie dlatego, e podstawy ich twier-dze bardziej odpowiadaj naturze anieli nauka Arystotele-sa. Ale rozwaywszy wszystko w sposb bardziej dojrzay, roz-patrzywszy wicej rzeczy, uwaam, e w naturze naley uznadwa rodzaje substancji : jedna to forma, a druga mate-r ia" 1 0 4 .Ten niejasny fragment bywa tumaczony rozmaicie: niektrzyuwaaj, e stanowi on jeden z wielu przykadw wiadczcych0 wewntrznej sprzecznoci i niespoistoci filozofii Bruna, ktryrzekomo czsto sam sobie zaprzecza; drudzy twierdz, e frag-ment ten mwi o odejciu Bruna od materializmu i powrociedo arystotelizmu, inni natomiast s przekonani, e fragment tendla interpretacji rzeczywistych pogldw Bruna nie ma adnegoznaczenia i potrze bny by mu jedyn ie dla ochrony pozostaych,wyranie materialistycznych sformuowa.Jednake takie wy janienia nie wy wie tlaj istty sprawy1 zacieraj to, co jest gw nym osigniciem filozofii B run a.Walczc z arystotelizmem Bruno zorientowa si, e cakowiteodrzucenie realnoci form i przyznanie realnego bytu jedynieczystej, pozbawionej wszelkich form materii prowadzi do zubo-

enia pojcia materii i odbiera realno temu, co jest w przyro-dzie najwspanialsze i najbardziej zachwycajce.Zajmijmy si teraz spraw najwaniejsz, a wic gwn r-midzy idealistyczn a materialistyczn interpretacj arysto-

39" V


38/303


39/303

tam mroczny, wrogi yciu i poniajcy czowieka, poddajcy lu-dzi w wieczn niewol wieckim i duchownym wyzyskiwaczom idealizm.Z tego przeciwiestwa Giordano Bruno zdawa sobie dosko-nale spraw. Kiedy go podstpnie schwytano i z rozkajjujnkwi-z y t o r a j y p r o ^ d ^ o d o s ali t or tu r, o w i a d c z y L ^ f o g M ^ w o J gr o m m i ^ ^ j j ^ L l ^ k i i ^ R o z u m o -waem zaws7" fiWnfir7nip_nie zw raca jc w ik sz ei uw ag i naObywajc si cakowicie bez pojcia transcendentnego boga,Giordano Bruno podkrela swj materialistyczny monizm przezutosamienie materii z bogiem. Podobny sens bdzie miao p-niej _ utosamienie boga z przyro d u Spinozy.Jakkolwiek z f i lozofi i Giordana Br un ju czerpali .jntchnienie-JBacgiu__S|)inoza i Leibniz, wydaje si, e rozwj filozofii rene-sansowej zatrzyma si na Branie, osigajc w jego filozofiiszczyt. Po nim cho to si moe wydawa paradoksem fi-lozofia materialistyczna posza w zupenie innym kierunku.O zmianie kierunku rozwoju filozofii materialistycznej zade-ycydowa dalszy rozwj przyrodoznawstwa. Filozoficzne uoglnie-

nie teorii Kopernika, dokonane przez G iorda na Bruna, okaza-o si przedwczesne i dlateg o nie do wykorzystania na w cze-snym etapie rozwoju nauki. Dalszy rozwj nauki wymaga meto-dy* meta fizycznej i materializmu mechanistycznego. Uczeni XVII-witku nie poszli drog wskazan przez filozofi Bruna, lecz dro-g filozofii Kartezjusza i Hobbesa.' K&tesansowe ujcie materii jako ywiou aktywnego, twr-c y fStwierajcego w sobie nieskoczone bogactwo obiektyw-rnych form jest znacznie blisze dialektycz- p | g i j o i ^ e m u m aterii ni posiadajce wycznie geometrycz-pojcie materii Kartezjusza i Hobbesa. Ale w XVIIw l g r l p ierw sze j poowie XVIII wieku tamto mechanistycznettBafizyczn e poj cie materii byo bardziej przydatne dla ba-


40/303


41/303

P R Z Y P I S YM a t e r i a l i z m G i o r d a n a B r u n a

1

1 J . P a j e w s k i , Giordano Bruno, W iar a i yc ie" , n r 1 z dn ia I s tyczn ia1939 r., str. 1113.2 R . H onigswald , Denker der italienischen Renaissance, Gestalten undProbleme. Bazyleja 1938, s tr . 169.3 E. Saisset, Giordano Bruno et la philosophie au seizieme siecle. Revuedes deux mondes". 15 czerwiec 1847, s tr . 1105.4 Charak te rys tyczny ty tu ks ik i: E . Nam er , Les aspects de Dieu dansla philosophie de Giordano Bruno. Pary 1926.5 W . Di l they , Weltanschau ung und Analyse des Menschen seit Renais-sance und Reformation. Lip sk 1940, str. 340.6 J . Freigius, Petri Rami vita. Petri Rami Pra electiones in Ciceronis orationes.Bazyleja 1580, str. 32.7 G. Bruno , De immenso et innumerabilibus, seu de universo et mundis libriocto (1591). Neapol 1879, 1884. [O niezmierzonym i o niezliczonych, czylio Wszechw iecie i wiatach].8 Tak ie wniosk i zna jdu j s i w komedi i Candelajo [wiecznik] i w Spac-cio de la bestia trionfante [Wygnan ie tryumfujcej bestii], w s owach Fraca-stora z 3 dialogu De Finfinio, un iverso e mondi [O nieskoczonoci, Wszech-wiecie i wiatachJ i w innych dz ieach.9 W . Ta ta rk iewicz , Historia filozofii, W ars za wa 1949, tom 2, s tr . 24.1 0 Tame, s tr . 27.1 1 Tame, s tr . 29.1 2 R . Honigswald , Denker der italienischen Renaissance..., cyt. wyd., str. 174.1 1 3 E . N a m e r , Les aspects de Dieu..., cyt . wyd., s tr . 74.M K. Lasswitz, Geschichte der Atomistik vom Mittelalter bis Newton.Lipsk 1926, tom 1, str. 359 401. '

1 5 Tame , s tr . 396 . Podobn ie W . Win de lb and , Lehrbuch der Geschichteder Philosophie. Tubingen 1924, s tr . 310.8 Di l they , Weltanschau ung und Analyse..., cyt . wyd ., s tr . 326.1 7 Tame, s t r . 310 . Przed n im F . Pug l ia nap isa , e Bruno , na jwspan ia l sza ^ r e S U ftlzf icai eg6 Odrod zen ia , wz i sob ie za wzr Lukrec jus za" .Archru fur Geschichte der Philosophie, 1889, str. 81.


42/303


43/303


44/303


45/303


46/303


47/303


48/303


49/303


50/303


51/303


52/303

prawdziwe religie. Na kocu ukazany jest osobnik, ktry nieumie dyskutowa ani odpowiednio pyta; staje si bezwstydnyi bezczelny, lecz wikszym nieukom wydaje si bardziej uczonyni doktor Nundinio. Zobaczycie, e wszystkie prasy wiata niepotrafiyby wycisn z jego frazesw ani jednej kropli, ktra bydaa Smithowi okazj do postawienia pytania, a Teofilowi doodpowiedzi. Daj one tylko materia do przechwaek Prudencjuszaoraz rubasznoci Frulli. I naprawd przykro mi, e ta cz tu sizna jdu je .A r g u m e n t p i t e g o d i a l o g u

Pity dialog jest dodany (przysigam Wam) nie dla innegocelu, jak tylko, aby nie zakoczy tak bezpodnie naszej wie-czerzy. Po pierwsze, przynosi on na jdog odnie jszy rozkad ciaw sferze eterycznej, wykazujc, e to, co si nazywa sm sfer,niebo gwiazd staych, nie jest faktycznie niebem, e ciaa zwanewieccymi, nie s rwno oddalone od rodka. Te za wydaj sibliskie, ktre s oddalone na dugo i szeroko jedne od drugichnie wicej, jak od Soca i od Ziemi. Po_wtre, e jest nie tylkosiedem gwiazd krcych 21 dlatego, i uwaamy siedem za takie.Z tej samej racji s inne niezliczone, ktre staroytni prawdziwifilozofowie nie bez przyczyny nazwali aethera, co znaczy pdz-cymi, gdy one, a nie jakie urojone sfery, s ciaami, ktre na-prawd si poruszaj. Po trzecie, e w ruch pochodzi z konieczno-ci z ich wewntrznej zasady, jakby z waciwej natury i duszy. Taprawda obala wiele snw zarwno o ruchu Ksiyca dziaajcymna wody i inne rodzaje wilgotnoci, jak o innych rzeczach w natu-rze, ktre rzekomootrzy mu j ruch z zewntrz. Po czwarte, przeciw-stawia si wtpliwociom wynikym z niedorzecznych pogldw naciaa z natury lekkie i cikie i wykazuje ruch naturalny, zblionydo okrnego, bd okoo wasnego centrum, bd te dokoa innegorodka. Po pite, p okazuje, jak konieczne jest, aby ta Ziemia i inneciaa podobne poruszay si nie jednym, ale kilkoma rnymi ru-chami na raz. A tych jest nie mniej ani wicej tylko cztery zbie-gajce si w jeden zoony. Mwi, jakie to s te ruchy Ziemi.

55X ,


53/303


54/303


55/303


56/303


57/303

P r u d e n c j u s z : Ut essent duo testes. [Aby byo dwchwiadkw].T e o f i l : C o P a n ro zu mi e p rz ez so wo testes?P r u d e n c j u s z : R oz um ie m p rz ez to sow o w ia dk w , k t rz ybadaj przymioty Nolaczyka. Ale , na Herkulesa 2 , dlaczego Pan,Teofilu, uwaa, e dwjka jest tajemnicz liczb?T e o f i l : Pon iewa dwa s p ierwsze po rzdk i, j ak to okrelaPitagoras: skoczone nieskoczone, krzywe proste, prawe lewe itd. Dwa s rodzaje liczb: parzyste i nieparzyste, z ktrychjedna jest mska, druga eska. Dwa mamy rodzaje mioci:wyszy, boski niszy, pospolity. Dwie s czynnoci w yciu:poznarfie i afekt. Dwa ich przedmioty: prawda i dobro. S dwarodzaje ruchu: prosty, w ktrym ciaa chciayby si utrzyma,i okrny, w ktrym si utrzymuj. Dwie s istotne zasady wsze-lakich rzeczy: materia i forma. Dwie specyficzne rnice sub-stancji: rzadkie i gste, proste i zoone. Dwa s pierwotneprzeciwne i czynne pierwiastki: ciepo i zimno. Dwch mamypierwszych rodzicieli wszelkich rzeczy w naturze: Soce i Ziemi.F r u l l a : Z g o d n ie z w y e j w s po m n ia ny m i dw j ka m i , p r o -ponuj inn skal dwoistoci. Zwierzta weszy po parze do arkii wyszy stamtd rwnie parami. Dwa s pierwsze znakiniebieskie: Baran i Byk 3 . Dwa rodzaje zwierzt zostay wymie-nione w psalmie nolite fieri: ko i mu. Dwoje zwierzt jeststworzonych na obraz i podobiestwo czowieka: mapa na ziemi,a puszczyk w powietrzu. Dwie s faszywe relikwie florenckie,czczone w naszym kraju: zby Sassetta i broda Pietruccia. Dwas zwierzta, ktrym prorok przypisuje wicej rozumu anieliludowi Izraela: byk poniewa zna swego Pana, i osio gdy potrafi trafi do obu paskiego. Dwoje byo tajemniczychzwierzt, ktre godne byy dwiga na swych grzbietach na-szego Zbawc, a oznaczaj one dawnego wierzcego yda i no-wego poganina: olica i rebi. Od nich pochodz nazwiska dwchsekretarzy cesarza Augusta 4 : Asinius i Pollio. Dwa s gatunkiosw: oswojony i dziki. Dwie ich najpospolitsze maci: szarai brzowa. Dwie s piramidy, na ktrych winny by wypisanei po wicone wiecznoci imiona tych dwch i im podobnyc h60


58/303


59/303

Zostawmy, prosz, te wywody gramatyczne i pozwl Pan, e na-sz rozmow nazwiemy dialogiem, albowiem chocia jest nas czte-rech, to jednak obowizek pytania i odpowiedzi, rozumowaniai wysuchiwania bdzie wypeniao dwch. Zstpcie tedy, o mu-zy, i natchnijcie mnie, abym mg podj i poprowadzi sprawod samego pocztku. Nie was wzywam, o wy, ktre przemawiacienapuszonymi i dumnymi wierszami na Helikonie, gdy obawiamsi, e bdziecie si skary na mnie, gdy po dugiej i trudnejperegrynacji, po przejechaniu niebezpiecznych mrz, po zaznaniusurowych obyczajw zmuszone bdziecie powrci boso i nagodo swej ojczyzny, gdy nie ma tu ryb dla Lombardczykw. Niemwi ju o tym, e dla mnie, o muzy, jestecie cudzoziemkami,i do tego jeszcze z tego narodu, o ktrym poeta powiedzia:Nigdy Grek nie by wolny od zdradliwoci".Nie mog te pokocha rzeczy, ktrej bym nie zobaczy. Inne,inne przykuy moj dusz. Do was przemawiam: wytworne,grzeczne, agodne, subtelne, mode, pikne, delikatne, jasnowose,bladolice, ranolice, o wieych ustach, boskich oczach, gadkiejpiersi i diamentowym sercu. Dziki wam tworz w swym umyletyle myli wielkich, w sercu chowam tyle namitnoci, tyle czerpiuczu z ycia, tyle ez lej z oczu, tyle westchnie wydaj z piersii tyle ognia krzesam z serca. Do was, o muzy Anglii , woam, na-tchnijcie mnie, ogrzejcie, rozpalcie, oczycie i zamiecie w lik-wor, sprawcie, abym pi nie maym, wytwornym, zwizym i krt-kim epigramem, ale obfitym i szerokim potokiem pynnej, wznio-sej i rzetelnej prozy, ktrej brzegi wyznacza nie moje piro, leczszerokie koryto kanau. I ty, moja Mnemozyno, ukryta pod trzy-dziestoma pieczciami8 i zamkn ita w ciemnicy mroc znej cieniide i^ zanu mi swe ta jemnice do uchaKilka dni temu odwiedzio Nolaczyka w imieniu koniuszegokrlewskiego dwch ludzi i zakomunikowao mu, e ich panpragnby z nim porozmawia, eby zrozumie Kopernika orazparadoksy jego nowej filozofii . Nolaczyk odrzek na to, ew swych sdach i myleniu patrzy na wiat nie oczyma Kopernikaczy Ptolemeusza 10, lecz swoimi wasnymi, co si za tyczy obser-wacji, to zawdzicza wiele tym lub innym pilnym matematykom,62


60/303


61/303

i dojrzaym geniuszu. Nie sta on niej od adnego z astronomw,ktrzy yli przed nim, a pod wzgldem zdolnoci sdu prze-cign znacznie Ptolemeusza, Hipparchosa 13, Eudoksosa 1 4i wszystkich innych, ktrzy szli ich ladami. Jemu to zawdzicza-my, emy si uwolnili od pewnych faszywych hipotez powszech-ne j filozofii wu lgar nej, by nie pow iedzie: lepoty. Ale poniewa zna on matematyk lepiej ni przyrodzenie odszed zbyt dalekood tej wulgarnej filozofii ,fnie mg na tyle zgbi i przenikntajemnic natury, aeby wykorzeni niewaciwe i faszywe zasa-dy, czym rozwizaby cakowicie wszelkie sprzecznoci i prze-szkody, zaoszczdziby sobie i innym wiele bezpodnych badai zatrzymaby uwag na okrelonych i pewnych zagadnieniach.A przecie kt moe w peni nie pochwali wielkiego ducha tegoN i e m c a 1 5 , ktry nie zwracajc uwagi na gupi wikszo, moc-no przeciwstawi si potokowi przeciwnej wiary. A chocia nieby uzbrojony w ywe racje, ale gromadzc drobne i zardze-wiae uamki nauki antycznej na nowo, oczyci je, poczy swma tem atyc zn racz ej anieli przy rodni cz zdolnoci i sprawmieszn, nikczemn i godn pogardy zamieni na szacown,cenion i bardziej prawdopodobn ni jej przeciwna, a bezwtpienia wygodniejsz i szybsz przy przeprowadzaniu obli-cze. Chocia nie mia on dostatecznych rodkw, za pomocktrych mgby nie tylko stawi czoo, ale te pokona, ujarzmii zniszczy fasz, potrafi jednak Znale mocn podstaw dlaswej teorii i otwarcie gosi, o nastpuje: naley uwaa zabard ziej p rawdo podobne , e nasza kula ziemska porusza siw stosunku do Wszechwiata, anieli przypuszcza, e og nie-zliczonych cia, z ktrych wiele jest wspanialszych i wikszychod Ziemi, porusza si okoo niej jako rodka, wbrew rozsdkowi,naturze, ktre dowodz, e dzieje si co wrcz przeciwnego.Kt wic bdzie na tyle prostacki i nieokrzesany w stosunkudo pracy tego czowieka, zesanego przez bogw jako jutrzenkafzwias tu jca wschd Soca prawdziwej an tycznej f i lozof i i 1 6 ,pogrzebanej w cigu wiekw w ciemnych pieczarach lepoty,za, bezwstydnej i zawistnej ignorancji? Kt zechce, biorc poduwag to, czego on nie mg dokona, zaliczy go do pospolitego64


62/303


63/303


64/303

Odkryje wiaty i nie bdzie ziemiomUlt ima Thule ;] *to jakiche sw uy dla chway tego, ktry znalaz sposb, jakwznie si do nieba, przebiec sfer gwiazd i pozostawi za sobwypuk powierzchni sklepienia niebios.Potomkowie Tyfeusa znaleli sposb zakcania spokoju in-nych ludw 2 2 , gwacenia ojczystych bstw rnych krajw, mie-szania tego, c troskliwa natura rozdzielia, podwojenia gwolizyskom z handlu wszelakich niedostatkw, dodawania do wadjednego pokolenia bdw drugiego i rozpowszechniania prze-moc nowych gupstw oraz zaszczepiania niesychanych niedo-rzecznoci 23 tam, gdzie ich dotd nie byo, goszc w kocu, ete n mdrzejszy, kto silny, i wskazujc nowe sposoby, narzdziai sztuk tyranii i wzajemnego zabijania si. I oto jako skutektych czynw nad ejd zie czas, kiedy ci ludzie, nauczeni tak nie-waciwymi sposobami, przy zmiennoci losu odpac swymnauczycielom podobnymi lub jeszcze gorszymi owocami takichniecnych wynalazkw:

Candida nostri saecula patresVidere procul f raude remota :Sua quisque piger lit tora tangens,Patrioque senex fractus in arvoParvo dives: nisi quas tuleratNatale solum, non norat opes.Bene dissepti foedera mundiTraxit im unum The ssala pinus,Jussitque pati verbera pontum,Partemque metus fieri nostriMare sepostum.[Pomylne czasy nasi ojcowieWidzieli, dalekie od zdrady:

* S e n e r a , Medea, ks . V , w. 37 4- 4 00 , t om . S t . C ie s ie l s ka Bor kow s ka .

67t X ,


65/303

Kady si pilnie trzyma wasnych granic,Starzejc si na ojczystej niwie.Mony na maym, nie zna innych bogactwPrcz tych, ktre dawaa wasna gleba.Ukad dobrze rozdzielonego wiatacigna w jedno sosna tesalska,Kac oceanowi cierpie razy,Aeby wzio udzia w naszym strachuMorze odlege.] *

Noaczyk w celu osignicia zupenie przeciwnych wynikwwyzwoli ducha ludzkiego i poznanie, wtrcone do ciasnegoi dusznego wizienia, skd tylko z trudem jakby przez nieliczneotwory mona byo zobaczy dalekie gwiazdy. Podcite skrzydanie pozwalay duchowi ludzkiemu wzlecie, rozsun zasonymgie, ujrze, co si za nimi kryje, i uwolni si od chimer tych,ktrzy wyszedszy z bagna i podziemnych nor jak Merkuryi Apo l lo 2 4 zstpili z nieb a przy pomocy licznych oszustwnapeniaj wiat szalestwem, bestialstwem i wystpkiem nibycno t2 5 , boskoci i dyscyplin, tumic wiato, co ducha na-szych przodkw czynio boskim i bohaterskim, a uznajc i po-twierdzajc mgliste ciemnoci sofistw i osw.Dlatego te uciniony od tak dawnych wiekw rozum ludzkiod czasu do czasu w chwilach przejanie, opakujc swj ndz-ny stan, zwraca si ku boskiej opatrznoci szepccej mu wciwprost do ucha nastpujce sowa:Kt pjdzie za mnie, Madonno, do nieba,By mi przynie na powrt mj stracony rozum?

I oto Noaczyk przeby powietrze, wdar si do nieba, prze-v szed midzy gw iazdami na krace wiata, obali fantas tycznemury pierwszej, smej, dziewitej, dziesitej i wszelkich innychsfer, o ktrych prawi prni matematycy oraz lepi, wulgarnif i lozo fowie / *

* S e n e c a , Medea, ks . V , w. 229 239, t um . C ie s ie l s ka Bor ko ws ka .

68


66/303

On' to przed obliczem zm ysw i rozum u za pomoc kluczadokadnych bada otworzy skrytki prawd, ktre mona byoodkry. Obnay ukryte tajemnice natury, otworzy oczy kretom,lepym przywrci wzrok, aby mogli ujrze swe odbicie w znaj-dujcych si wok zwierciadach. Niemym, ktrzy nie potrafilii nie umieli wypowiedzie zawikanych uczu, rozwiza jzyk.Uzdrawia kulawych, ktrzy nie byli w stanie posun swegoducha o krok naprzd, do czego nie jest zdolne nieszlachetnei rozkadajce si ciao. Zmusi ludzi do obcowania ze Socem,Ksiycem i innymi gwiazdami, tak jak gdyby byli staymi mie-szkacami tych cia niebieskich. Wykaza, do jakiego stopniabyyby podobne i niepodobne, wiksze lub gorsze te ciaa, ktrewidzimy jako bardzo oddalone, od tej planety, na ktrej przeby-wamy i z ktr jestemy zczeni. Otworzy nam oczy, abymyujrzeli owo bstwo, matk nasz, ktra karmi nas i utrzymujena swym grzbiecie, wydawszy przedtem ze swego ona, do kt-rego nas przyjmie po mierci. On to nie pozwala nam myle, eJest ona ciaem bez duszy i ycia 2 6 , po prostu jkim odp ad-kiem wrd cielesnych substancji 27.

W terf sposb poznajemy, e gdybymy byli na Ksiycu lubna innej plaftaecie, znalelibymy si w miejscu niezbyt rni-cym s i od Ziemi2 8 , a moe i gorszym, e mog by inne ciaatak samo dobre, a nawet lepsze same dla siebie i dla wikszegoszczcia wasnych stworze.Dowiadujemy si wic, e tyle jest planet, tyle gwiazd i tylebstw, ile setek tysicy uczestniczy w subie i kon tem plac jipierwszej, o glnej, nieskoczonej i -wiecznej siy sprawc zej.Rozum nasz nie jest ju skuty kajdanami fantastycznych omiu,dziewiciu czy dziesiciu poruszajcych si. Wiemy, e jestjedno tylko niebo, jeden niezmierzony obszar eteru, gdzie tewspaniae wiata strzeg wasnych odlegoci, aby w najdogod-niejszy, sposb uczestniczy w nieustannym yciu. Te ponceciaa s zwiastunami goszcymi wspaniao glorii i majestatuboskiego. Tak wic wznielimy si do poznania nieskoczonegoskutku^nieskoczonej przyczyny, prawdziw ego i ywego ladunieskoczonej siy. Osignlimy wiedz, ktra nie nakazuje nam

69


67/303


68/303

Lecz aby y weselej i bezpieczniej.Ciesz si tym, co mam, spodziewam przyszego:Podwjn sobie przez to sprawiam rozkosz.] *A wic czowiek sam jed en moe i pow inien zwyciy,a w kocu zwyciy i zatryumfuje nad powszechnym nieuctwem.Bez wtpienia w takiej sprawie decyduje nie wielka ilo le-pych i guchych wiadkw, nie wyzwiska i czcze sowa, lecz

sia uporzdkowanego pr ze ko na nia j ktra doprowad zi wreszciedo waciwego wniosku; zaprawd, wszyscy lepi nie warci sjednego widzcego, a wszyscy gupcy nie zastpi jednego m-drego.P r u d e n c j u s z :Rebus, et in sensu, si non est quod fuit ante,Fac vivas contentus eo, quod tempora praebentIudicium populi numquam contempseris unus,Ne nulli placeas, dum vis contemnere multos.

[Jeli we wszystkim nie jest tak, jak dawniej byo,Staraj si y rad z tego, co przynosz czasy.Sam jeden nigdy nie gard opini ogu,Bo chcc potpi wielu, nie bdziesz miy nikomu.] **

T e o f i l : J e s t to w na jwyszym s topniu suszne, jee l i do-tyczy manier towarzyskich goci zaproszonych na uczt, oglnegoporzdku i praktyki konwersacji, ale nie dotyczy poznania praw-dy i prawide rozumowania, o ktrych tene mdrzec mwi:Disce, sed a doctis; indoctos ipse doceto [Ucz si, ale od uczo-nych, a nieuczonych sam pouczaj ]I jeszcze chciabym doda sowo w sprawie tego, co powie-dzia o naukach, ktre nadaj si dla wielu. Dam wam raddotyczc tumu: nie naley kademu ka na grzbiet tego ci-iafu, ale obarcza nim tych, ktrzy jak Nolaczyk, potrafi. * T u m . S t . C i e s i e l sk a B o rk o w sk a .* * T u m . S t . C i e s i e l s k a B o r k o w s k a .

TI


69/303

udwign duo i donie do celu, nie lkajc si trudnociponad miar, jak to umia czyni Kopernik.Poza tym ci, ktrzy posiedli prawd, nie powinni dzieli sini z ludmi pewnego gatunku, jeeli nie chc, jak to mwi,my gowy osu lub przekona si, co czyni winie z perami,i zbiera takie owoce swego trudu i stara, jakie zdolna jestwy da aroga nck a i gupiar ign ora nc j poczon z zarozumiao cii nieokrzesaniem, ktrych jest wieczn i wiern towarzyszk.A wic moemy poucza tylko takich nieyczonych i dawa wiatotylko takim lepcom, ktrzy s lepi nie z powodu przyrodzonegodefektu i nie z powodu braku zdolnoci i dyscypliny, lecz na skuteknieogldnoci i rozta rgni enia , "vco jest nieraz wynikiem niedo-statecznej aktywnoci, a nie braku uzdolnie. Spomidzy tychniektrzy s tak zoliwi i wystpni, e przez gnun zawi pysz-ni si i gniewaj na tych, ktrzy, jak im si wydaje, chc ichpoucza. Poniewa co gorsza uwaaj siebie za uczonychi doktorw, omielaj si gosi wiedz o tym, czego nie znaj.Widzicie ich wic czsto rozpomienionych gniewem i wcie-koci.F r u l l a : J ak to s i zdarzy o dwom p ros tack im dok torom,o ktrych bdziemy mwili. Jeden z nich, gdy nie wiedzia, coma odpowiedzie i jakie da argumenty, zerwa si i krzykn,jak gdyby chcia zakoczy dyskusj piciami, wedug adagiwE r a z m a 3 0 : Quid? Nonne Anticyram navigas? TM Ule philoso-phorum p rotoplastes, qui nec Ptolemaeo nec tot tantorumuephilosophorum et astronomorum maiestati uippiam concedis?Tune nodurn in scirpo uaeritas? [Jak to? Czy nie pyniesz dA n t y c y r y ? 3 1 Chcesz by protoplast nowej filozofii , ktry nieustpowaby swym majestatem ani Ptolemeuszowi, ani innymwielkim filozofom i astronomom?. Szukasz dziury w caym?] Uy-wa take innych wyrae, zasugujcych na to, eby na nie odpo-wiedzie kijami, ktrymi poganiacze osw okadaj swe zwie-rzta.T e o f i l : Po rzumy na razie t e sp rawy . S tacy , k trzyw swej atwowiernoci i gupocie boj si, e przez patrzeniezaszkodz sobie, i z uporem pragn przebywa w mroku tego,72


70/303


71/303


72/303


73/303

niae o dkrycia i w ynalazki, pokojowe" wspycie ludw, niena-ruszone ich witoci, sprawiedliwe kary, przystpno dobrychi opiekuczych duchw i trwajce po dzi dzie lady ich podziwugod nej dzielnoci. Pozostawiam W am sd o tych, ktrzy s ' ichprzeciwiestwem 45." S m i t h : A co powiecie na to, e w naszych czasach wik-szo myli przeciwnie, zwaszcza w sprawach nauki?T e o f i l : N ie dz iwi s i t emu, gdy zazwycza j t acy , k t rymbrak wiedzy, wmawiaj sobie, e wiele umiej, ci za, ktrzys cakiem gupi, mniemaj, e wszystko wiedz.S m i t h : Powiedz mi, w jak i sposb mona tak ich ludz i po -prawi?F r u l l a : Na lea oby im u rwa g ow i nasadz i inn.T e o f i l : O ba la jc z rczn a rgumen tac j, i ch za rozumia eprzekonanie o wasnej wiedzy i, o ile to si da zrobi, wyzwo-liwszy za pomoc dowcipnych perswazji od gupich przekona,naley ich skoni, aby si stali suchaczami, o ile oczywicienauczajcy zauway, e umysy ich s zdolne i podatne.Wedug zwyczaju szkoy Pitagorasa oraz naszej nie powinnioni zadawa pyta ani uczestniczy w dysputach, dopki niewysuchaj penego kursu filozofii . Wtedy, gdy nauka jestdoskonaa sama w sobie i zostanie przez nich w zupenoci zro-zumiana, rozstrzygnie wszelkie wtpliwoci i rozwieje wszelkiesprzecznoci. Prcz tego (jeeli znajdzie si wrd nich bardziejrozwinity umys) zorientuje si, co naley doda, uj, poprawilub zmieni. Wtedy zdolny bdzie porwna te zasady i wnioskiz przeciwny mi, rozum nie >-je prz yjm ow a lub odrzuc a, py tai odpowiada, gdy nie mona w inny sposb pozna sztuki lubnauki. Jeeli si nie opanowao jakiej nauki, to nie mona wy-suwa wtpliwoci ani stawia stosownych pyta. Nie monadobrze zadawa pyta ani by sdzi w sprawie, ktrej siprzedtem nie pozn ao dokadnie: |Lecz tam, gdzie nauk a ro zw ijasi wedug okrelonych stopni, wychodzc od ustalonych i po-twierdzonych zasad i fundamentw do budowy i doskonaleniarzeczy, ktre dziki temu staj si zrozumiae, suchacz nie moezabiera gosu, dopki nie wysucha wszystkiego i nie zrozu-76


74/303


75/303


76/303

l i c z n y c h a moe. tylko jedneg o ktrzy nie zasu guj n a s z a c u n e k , nic nie s warci, a czasem nawet s gupsi i bardziej

p r z e w r o t n i .T e o f i l : S u sznie, ale j ednak pewnie j i s to sowniej j e st s zu -ka prawdy nie u tumu, gdy nie przynosi on nic drogocennegoi godnego. Rzeczy doskonae i cenne znajduje si u nielicznych.'S one rzadkie lub do rzadkie, ale kady, cho nie potrafi ichz n a l e , winien je przynajmniej pozna. Staj si za drogocennenie przez poznanie, lecz tylko przez posiadanie.S m i t h : Porzumy te dyskursy i za trzyma jmy si na chwil,aby sucha i zastanowi si nad mylami Nolaczyka. Najwyszapora, bymy uznali za godne wysuchania to, comy przyjmowalina wiar.T e o f i l : Wys ta rczy mu to w zupe noc i. A le zwrc ie uwag,jak potna jest jego filozofia, e potrafi utrzyma si, broni,wykrywa bdy i ujawnia myli zwodnicze sofistw, lepottumu i wulgarnej filozofii .S m i t h : Poniewa zrobi o si pno, przyjdziemy tu ju tro0 tej samej porze i porozmawiamy o spotkaniach z Nolaczykiem1 o jego doktrynie.

P r u d e n c j u s z : Sat prata biberunt; nam iam nox humidacaelo praecipitat. [ki dostatecznie si nap iy; z niebios spadajut . wilgotna noc].K o n i e c p i e r w s z e g o d i a l o g u

s


77/303


78/303

P r z y r z e k a m Wam, rzek Noaczyk, e nie omieszkam zjawisi z a r w n o wtedy, j a k i zawsze, kiedy mi si nadarzy podobnasposobno, gdy nie ma tak wanej sprawy, ktra mogaby po-w s t r z y m a mnie od dnoci do rozumienia i wiedzy. Ale bagam,n ie zmuszajcie mnie, bym w ystpowa wobec osb nieszlachetnych,le wychowanych i mao orientujcych si w podobnych rozu-m o w a n i a c h " . I oczywicie, mia on pewne podstawy do takichobaw, poniewa wielu uczonych tego kraju, gdy rozmawia z nimio naukach, bardziej przypominao zachowaniem si gburw ani-eli tych, ktrych naleaoby si po nich spodziewa.Sir Fulk uspokoi go i powiedzia, aby nie wtpi, e zapro-szeni przez niego s dobrze wychowani i wyksztaceni. Umwilisi tedy. Nastpi wyznaczony dzie. O muzy, pomcie mi opo-wiedzie o tym.Frulla: Apostrophe, pathos, invocaio, poetarum morel[Wedug zwyczaju poetw: apostrofa, patos i inwokacja ]S m i t h : M i st rz u P r u de n c ju s z u2 , prosz Was, suhajcie.P r u d e n c j u s z : Lubentissime. [Z wielk przyjem noci].T e o f i l : W umwiony dzie No aczyk czeka a do poobie-dzia, a nie otrzymawszy adnej wiadomoci, sdzi, e wszlachcic zajty innymi sprawami zapomnia lub te nie mimonoci urzdzi tego spotkania. Puci wic wszystko w niepa-mi i wyszed, aby si przej oraz odwiedzi kilku przyjaciWochw. Wrci do domu pno, gdy soce ju zaszo.P r u d e n c j u s z : J u b y sz czc y P ho eb us od w r ci si t y-em do naszej pkuli, eby owitli sw jasn gow nasze anty-pody...F r u l l a : Za pozwolen iem, mist rzu Prudencjuszu , opowiada j -cie sami, Wasz sposb recytacji zadowoli mnie w zupenoci.P r u d e n c j u s z : A c h, g dy by m z na t h is to riF r u 11a Zam ilczcie wic do dia baT e o f i l : Powrciwszy pno doS domu Noaczyk zas ta przyswych drzwiach mis trza; Florio 8 i pana Guina, zmczonych po-kpiwaniem go. Gdy zobaczyli nadchodzcego, rzekli: Chodcie,Pawe, z aski swej szybko i bezzwocznie z nami, przecie na WasC2eka wielu kawaler w dobrze urodzonych i doktorw, a wrd

6 P U f i l o z o f i c z n e 8


79/303


80/303


81/303


82/303


83/303


84/303

c h y t r o c i , ciemne zagadki, spltane labirynty, optane sfinksy odkryjcie albo pozwlcie odkry swe tajemniceIn questo bmo, in questt dubbio passo,Che debbo far, che debbo dir, ahi lasso[Na tym rozdrou, w niebezpiecznym przejciuBiada mi. Co mam robi, co powiedzie ] *

Z tego miejsca ncio nas moje mieszkanie, gdy mielimy nasobie tyle bota i brudu, e z trudem moglimy porusza nogami.Poza tym zasady odomancj i 1 1 oraz zmys przewidywania zdecy-dowanie nie doradzay nam kontynuowania tej podry.Gwiazdy okryte paszczem ciemnoci oraz mgliste powietrzeskaniay nas do powrotu. Pna godzina odradzaa posuwanie sinaprzd, namawiaa raczej do zaniechania zamiaru. Blisko mie-szkania ncia askawie. Przypadek, ktry jedn rk wtrci nasw to miejsce, teraz dwoma silniejszymi uderzeniami popycha nasz jeszcze wiksz si. Wreszcie zmczenie, ktre tak samo z na-tury, jak kamie z natury swej i zgodnie z wewntrzn zasadzawsze ciy do rodka, podpowiadao nam t sam drog po-wrotu i zmuszao do skierowania si na prawo. Z drugiej stronynawoyway nas wielkie fatygi, trudy i niepowodzenia, ktrychzniesienie poszoby na marne. Ale robak sumienia mwi: Jeeliten kawaek drogi, niecae dwadziecia pi krokw, kosztowatyle trudu, co bdzie dalej?" Meior es perder, que mas perder.[Lepiej straci co ni straci wicej]. Pragnienie oglne, by niezawie oczekiwania kawalerw i szlachetnych osb, popychaonas naprzd, z drugiej za strony chodny rozsdek odpowiada,ze ci, ktrzy w taki czas nie pomyleli o wysaniu po nas konialub odzi, nie mog mie urazy z powodu naszej nieobecnoci.Z jednej strony zarzuciliby nam niegrzeczno ludzie, ktrzy przy-psuj wielkie znaczenie formom zewntrznym, mierz wszystkodostojestwami i urzdami i dbaj wicej o to, aby przyjmowaS^ecznoci ni wywiadcza je innym. Podobnie jak prostacy ludzie nieok rzesan i 'wol pod tym wzgldem pozosta w tyle^*J^yprzedza. Z drugiej za strony bylimy usprawiedliwieni,

St. Ciesielska Borkowska. 87


85/303

gdy przed si milknie rozsdek. Z jednej strony pocigao nasszczeglne zainteresowanie obietnic Nolaczyka, a w razie jegonieobecnoci mogli go atakowa o Bg wie co. Prcz tego on sammia wielk ochot pozna przy okazji tutejsze obyczaje, zawrzeznajomoci z ludmi utalentowanymi, pozna, o ile monoci,nowe idee, wzmocni dobre nawyki poznania i przyswoi sobierzeczy, ktrych mu brakowao. Z drugiej za strony chcielimysi uchroni od wsplnego nam ciaru i podszeptw nie wiado-mo jakiego ducha, ktry podsuwa rady wicej suszne ni godnewzmianki. Kt wic mia rozwiza te sprzecznoci? Kto miazatryumfowa nad woln wol? Na czyj stron przechyli sirozum? Co zdecyduje los? Ot w los za porednictwem rozumuotwiera drzwi intelektowi, dziaa od wewntrz i nakazuje wybr,zgodnie przyjty kontynuowanie podry. O passi grauiora[o, przecierpielimy cisze rzeczy], jak powiedziano o podobnymwypadk u, o tchrzliwi, lekkomylni, niestali i ludzie maego duc haP r u d e n c j u s z : Exaggeratio concinna [Wytworna p rze -sada ]T e o f i l : N ie . Przedsiwzicie to , chocia t rudne, n ie byojednak niemoliwe. Trudno przedsiwzicia zmusza ludzi tchrz-liwych do odstpienia od sprawy. Rzeczy zwyke i atwe s dlatum u i. ludzi pos politych, lud zie za niezwy kli, boha terscy i boscyprzechodz przez trudne drogi, eby zmusi do ustpienia i przy-znania im palmy niemiertelnoci. Do tego trzeba jeszcze doda,e jeeli nawet nie ma monoci dojcia do celu i zdobycia na-grody, biegnijcie jednak i natajcie siy dla sprawy tak waneji stawiajcie opr do ostatniego tchu. Nie tylko ten zyskuje saw,kto zwycia, ale take i ten, kto nie umiera jak tchrz i czo-wiek prny. Zwyciony zrzuca na los win za swoj zgub i mieri pokazuje wiatu, e nie przez wasne wady, lecz skutkiemniesprawiedliwoci losu doszed do takiego koca. Godzien chwayjest nie tylko ten, kto dobieg pierwszy do mety, ale jeszcze inni,ktrzy biegli rwnie dobrze i dostatecznie si zasuyli, cho nies zwycizcami. Ci zasuguj na nagan, ktrzy zatrzymuj siz rozpacz w rodku drogi, stracili nadziej i nie id dalej z naj-wiksz wytrzymaoci i si, na jakie mog si zdoby, by cho88


86/303


87/303


88/303

s p r a w wiata. Nie masz powodu mwi tu o tym ziemskim b-stwie, o tej jedynej i najrzadszej Pani, ktra z tego chodnego~ n i e b a , bliskiego polarnego rwnolenika, rzuca jasne wiato naca kul ziemsk. Mwi o Elbiecie 13, ktra z tytuu i dostoje-stwa krlewskiego nie ustpuje adnemu monarsze wiata. Podwzgldem roztropnoci, m droci, roz sdku ^ zdolnoci rzdzenianie atwo jej przeciwstawi jakiegokolwiek dziercego bero naziemi. W znajomoci i zgbieniu sztuk piknych i nauk, rozu-m i e n i u i dobrym opanowaniu wszystkich jzykw, ktrymi mwizarwno proci, jak i uczeni ludzie w Europie, niech wszyscyosdz, jak przewysza ona wszystkich innych ksit. Oczywicie,gdyby wadza fortuny bya odpowiednia i rwna wadzy szlachet-nego ducha i umysu, musiaaby ta wielka Amfitryta 14 rozsze-rzy granice i peryferie swego pastwa, by tak jak Brytani i Ir-landi obj take drug pkul ziemsk, by utrzyma rwno-wag naszej Ziem i. Potna do tej wadczyni ugrunto waab yprzez to wiatow, uniwersaln i niepodzieln monarchi 15.Nie ma powodu mwi o tym dojrzaym, roztropnym i prze-, widujcym rozumie, dziki ktremu ten bohaterski umys ju po-nad dwadziecia pi lat moc,spojrzenia swych oczu pord na-wanicy morza przeciwnoci pozwoli zatryum fow a pokojow i,trwajc mocno rd burzliwych waw i szumnych fal, pordrnorodnych burz, ktrymi atakow a go dum ny i gwatow nyocean, co go okra ze wszystkich stron.I chocia nie znam ich, a nawet nie miem myle o ich po-znaniu, odwa si w tym miejscu wymieni najznakomitszychi najwspanialszych kawalerw tego pastwa w osobach gwnegoskarbnika krlewskiego, a take Roberta Dudleya 16, hrabiego Lei-cesteru, ktrych wspaniaomylna ludzko znana jest caemu wia-tu i winna, by wspomniana razem ze saw krlowej i pastwaoraz wychwalana w krajach

giordano bruno pisma filozoficzne 1956

Documents