PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Istota gnostycyzmu rda poznania gnostycyzmu Systemy gnostyckie z II i III w.

GNOSTYCYZM historyczna posta gnozy w II i III w. po Chr.Termin gnostycyzm zaczto stosowa od XVIII w. na oznaczenie gnozy

heretyckiej. Po raz pierwszy zastosowa go anglikaski teolog i filozof H. More(16141687) dla oznaczenia wszystkich chrzecijaskich herezji staroytnych,take gnostyckich systemw z II i III w. G. czy si z pojciem gnozyi w dzisiejszym uyciu oznacza nie tylko chrzecijaskie systemy gnostyckie,ale take niechrzecijaskie formy gnozy tego okresu.

Istota gnostycyzmu. Wg ustale kongresu w Messynie (1966) podstawg. jest idea boskoci jani (iskry boej) w czowieku. Iskra boa, okrela-na take jako duch (pnema [pnuma]), czy si z monistycznym podoem,czyli z przekonania o prawdziwym istnieniu wycznie duchowego elemen-tu, w tym take idei Boga (okrelanego przy pomocy rnych terminw: Oj-ciec, Istniejcy, Byt, ale take apofatycznie: nieznany, nieistniejcy).Iskra boa wyonia si z boskiego wiata i wpada w wiat losu, narodzini mierci. Los iskry boej opiera si na idei zstpujcej ewolucji pierwiastkaboskiego, ktrej najniszy kres sta si przyczyn bezporedni lub porednipowstania wiata. W wiecie tym iskra boa zostaje uwiziona i przez od-powiednie dziaania zbawcze ma by od niego uwolniona. Historia boskiegoelementu rozwija podstawowy dla g. dualizm, przeciwstawienie sfery boskiej,duchowej materialnemu widzialnemu wiatu (antykosmizm), ducha i ciaa(antysomatyzm), wiatoci przynalenej boskiej i duchowej sferze i ciemnocizwizanej ze wiatem, materi i ciaem. Radykalny dualizm g. przeciwstawiacakowicie i pod kadym wzgldem pozawiatowego Boga wiatu materialne-mu. Dualistyczny wtek g. rozwija w wtkach mitycznych. Bg wg g. nie manic wsplnego ze wiatem, nie stworzy go, nie rzdzi nim i go nie zbawia (stdgnostycy unikali okrele najwyszej istoty zapoyczonych z religii, ktre m-wiy o Bogu-stwrcy, w tym take okrelenia Bg). Bg wg g. jest cakowicieniepoznawalny, a jego transcendencj wyraa antykosmiczne istnienie. Do istotyg. naley dowiadczenie Boga cakowicie obcego, oddalonego od wiata, abso-lutnie transcendentnego. Otoczony jest sfer bytw duchowych (eony), ktre sjego emanacjami i tworz z nim duchow peni (pleroma). Byty te s bliszeczowiekowi ni Bg. Przedstawione s za pomoc poj ludzkich, wskazujna duchow i umysow natur (umys, rozum, mdro). Jedn z tychpostaci duchowych, ostatni wg koncepcji zstpujcej ewolucji, w niektrychsystemach g. nazywana Mdroci (Sofa [Sopha], ale take Lgoc [Logos]),nie mogc z powodu oddalenia pozna Boga, albo te nie mogc go naladowawpada w kryzys. Powstaj w niej nastawienia niszego rzdu (smutek, niepo-kj, rozterka). Z tego kryzysu powstaje stwrca wiata (demiurg z TimajosaPlatona) i jego pomocnicy (archonci), wadcy wiata, kosmos, wiat widzialnyi czowiek. Demiurg (rzemielnik) jest bytem nie w peni wiadomym, nie wieo istnieniu wyszej sfery. W niektrych systemach ma znieksztacone rysy BogaST. Czowiek, wg g., zoony jest z ciaa, duszy i ducha. Ze wzgldu na pocho-dzenie jest tworem wiatowym i ponadwiatowym. Przez ciao podlega wiatu,

gnostycyzm 1

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

losowi, przez ducha naley do sfery boskiej. Nad ciaem i dusz wadz majodpowiednie moce wiatowe, archonci, ktrzy stworzyli czowieka, a dokad-nie jego ciao i dusz, aby uwizi boskiego ducha. Stworzyli go na wzr pra-czowieka, pierwszego czowieka, ktry jest istot Bo, lub wprost Bogiem.Znakiem uwizienia ducha w materii i ciele jest brak wiadomoci siebie. Taniewiadomo jest istot wiatowego istnienia czowieka, podobnie jak brakpoznania i mocy Mdroci by przyczyn powstania wiata. Otrzymanie wie-dzy o sobie, wiecie i Bogu, czyli gnozy, jest wyzwoleniem z wizw wiatai ciaa. Z racji przebywania w wiecie wiedza ta jest ukryta przed czowiekiem.Zdobycie wiedzy nie jest efektem wysiku czowieka. Jego organ wiedzy ja,iskra boa znajduje si w stanie samozapomnienia. Potrzebna jest inter-wencja z zewntrz, czyli objawienie. Objawienie przynosi zwiastun ze wiatawiatoci. Przenika sfery archontw, budzi wewntrznego czowieka i udzie-la mu zbawczej wiedzy. Dojcie do wiadomoci, osignicie wiedzy jest istotnczci zbawienia. Misja zbawczego posaca rozpoczyna si jeszcze przed po-wstaniem wiata widzialnego, przed stworzeniem, gdy upadek boskiej istotypoprzedzi stworzenie. Misja zbawienia przebiega rwnolegle do historii upad-ku. Take eony oddalone od Boga wymagaj ponownego skupienia i powrotudo peni (pleroma). W cisym znaczeniu wybawienia wymaga iskra boa,ktra znalaza si w wiecie stworzonym, czyli w ciele. Objawiona wiedza, czylignoza, jest wiedz o Bogu, obejmuje cao gnostyckiego mitu, czyli gno-za, kim jestemy, skd przyszlimy, gdzie jestemy, gdzie zostalimy rzuceni,ku jakiemu celowi spieszymy, od czego zostalimy wykupieni, czym jest naro-dzenie, czym odrodzenie? (Klemens Aleksandryjski, Wypisy z Theodota, 78, 2).Wiedza ta miaa take znaczenie praktyczne. Pouczaa, jak na drodze wyj-cia ze wiata unikn niebezpieczestw ze strony archontw, wadcw wiata,dajc zaklcia i formuy przejcia przez sfery wiata. Ja czowieka przecho-dzc przez poszczeglne sfery wiata wyzwala si z warstw, ktre j krpoway(z cielesnej, psychicznej), i dociera do czystej transcendencji Boga, z ktrym sijednoczy. W skali caociowej proces ten stanowi cz odbudowy boskiej peni,przywrcenie pierwotnego stanu skupienia. Gdy wszystkie czstki boskie zosta-n zebrane, wiat pozbawiony elementw wiatoci przestanie istnie. W yciudoczesnym gnostycy (nazywali siebie duchowymi, pneumatykami) wyr-niali si od pozostay ludzi wyszym stopniem wtajemniczenia. Bezporednieowiecenie oznaczao niezaleno i swobod wobec wiedzy i wiary. Std wy-wodzi si bogactwo gnostyckich doktryn. Wolno gnostyka wyznaczaa tak-e jego zachowania. Moralno gnostycka zostaa okrelona przez wrogo dowiata, pogard wobec wszelkich wiatowych wizw. Oznaczao to pogarddla prawa, przede wszystkim dla prawa Stwrcy. Gnostyk jako zbawiony z na-tury by wolny zarwno od fatum, jak i moralnego prawa. Bunt przeciw prawumoralnemu nadanemu przez Stwrc, paradoksalnie przyczynia si bardziej dozbawienia boskiego elementu w czowieku.

Gnostycy dla wyraenia swej idei przejli wiele wtkw mitologicznych i li-terackich. Wyraali swoj nauk za pomoc poj filozoficznych, zaczerpnitychz tradycji platoskiej i stoickiej, ale take za pomoc antycznego obrazu wiata(np. wtek archontw, wadcw wiata, wdrwki duszy), obrazw biblij-nych ze ST, gwnie z Ksigi Rodzaju, posuyli si NT (zarwno teologi, jaki warstw literack, zw. w odniesieniu do Jezusa Chrystusa), ale take mitologi

gnostycyzm 2

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

hellenistyczn. Wykorzystali oglne wyobraenia antropologiczne, nauk o rein-karnacji, zastosowali specyficzn symbolik (sen, upojenie jako brak gnozy;obcego w wiecie dla opisu upadku; wiato i ciemnoci, skupienie i roz-proszenie). Wykorzystali metod alegorycznej interpretacji tekstw. Gnostycywykorzystali take wiksze formy literackie (z tradycji wczesnochrzecijaskiej,hermetyzmu, pnego judaizmu, apokaliptyki, astrologii, magii, tradycji miste-ryjnej). By moe przeredagowali cae utwory. Badanie m.in. tej warstwy literac-kiej, mitologicznej i symbolicznej g. pozwoli na wskazanie tradycji, z ktrych g.czerpa. Dotychczasowe badania wskazuj, e g. mg powsta w rodowiskupnego judaizmu i wczesnego chrzecijastwa, natomiast pozostaje obcy wobecmyli biblijnej ST; bdc z istoty niechrzecijaskim, najwicej zaczerpn z in-nych tradycji: iraskich, platoskich, orfickich, egip., myli Filona Aleksandryj-skiego. Gnostyckiej postawy antykosmicznej jedynie nie da si z nikd wypro-wadzi. Uczeni, ktrzy zwracaj uwag na jego niechrzecijask istot, mwio g. przedchrzecijaskim (szkoa historii religii W. Bousset, R. Reitzenstein),natomiast ci, ktrzy wskazuj na g. jako herezj chrzecijask wskazuj na je-go powstawanie wraz z rozwojem chrzecijastwa (S. Ptrement). Nie da sirwnie w obecnym stanie bada wyjani spoecznych aspektw g., a wic czygnostycy tworzyli osobne wsplnoty religijne z wasn hierarchi, liturgi, czyte tworzyli ugrupowania w onie innych spoecznoci. Rozwj manicheizmujako ideowej kontynuacji g. wskazywaby raczej, e gnostycy tworzyli osobnespoecznoci.

rda poznania gnostycyzmu. Do czasu odkry oryginalnych gnostyckichutworw rdem wiedzy o g. pozostaway pisma polemiczne ojcw Kocioa.Z drugiej po. II w. zachowao si dzieo najobszerniejsze i najbardziej miarodaj-ne wrd pism antygnostyckich, gr. dzieo Ireneusza z Lyonu pt. Zdemaskowaniei odparcie faszywej gnozy, w caoci zachowane po ac. jako Adversus haereses.Pniejszym dzieem polemicznym jest pismo Hipolita, Odparcie wszelkich here-zji (Refutatio omnium haeresium), znane take ze wzgldu na filozoficzn treksigi pierwszej jako Doktryny filozoficzne (Filosofomena [Philosophomena]).Ireneusz, a zw. Hipolit przytaczali nie tylko pogldy gnostykw, ale take cyt.z dzie gnostyckich (np.: Kazanie naaseczykw u Hipolita). Czciowo zalenymod Ireneusza by ac. pisarz Tertulian, autor Preskrypcji przeciw heretykom (Depraescriptione haereticorum) oraz Adversus valentinianos i De anima. Z gnostykamipolemizowa Klemens Aleksandryjski, przekazujc wiele cyt. z pism Bazylide-sa. Zebra take wypowiedzi chrzecijaskich gnostykw w Wypisach z Theodota.Orygenes polemizowa z gnostykami, m.in. przytoczy w swoim Komentarzu doEwangelii Jana cyt. z wypowiedzi Herakleona. Wypowiada si rwnie na tematdoktryn gnostyckich w Przeciw Celsusowi. Wiele informacji o gnostykach dostar-czy Epifaniusz z Salaminy w dziele Apteczka (Panrion [Panrion]), w ktrymzacytowa take oryginalny utwr chrzecijaskiego gnostyka Ptolemeusza Listdo Flory. Wiele szczegowych informacji o g. dostarczaj inne pisma ojcw Ko-cioa. Oryginalne utwory gnostykw znalazy si czciowo w Corpus Herme-ticum. Cztery oryginalne dziea gnostyckie zachowane w tum. kopt. znane sdziki dwu rpsom z IV i V w. nabytym przez bryt. kolekcjonerw w XVIII w.:Codex Askewianus i Codex Brucianus. Z ich treci zapozna nauk po razpierwszy uczony pol. pochodzenia C. G. Woide w 1778. Jednemu z gnostyckich

gnostycyzm 3

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

pism nada tytu Pistis Sophia (Wiara-Mdro). Pod koniec XIX w. C. Schmidt od-kry w kopt. kodeksie Codex Berolinsis cztery utwory, z ktrych 2 na pewno sgnostyckie: Apokryf Jana i Sophia Jezusa Chrystusa. Najdoniolejszym dla bada g.odkryciem byo odnalezienie w 1946 kopt. rpsw w kodeksach z Nag Hamma-di. Wikszo utworw tego zbioru to oryginalne dziea gnostykw przeoonez jzyka gr. na kopt. Jest to najobszerniejsze znalezisko pimiennictwa gnosty-kw (51 utworw na 1153 stronach w 13 vol.; wrd nich 39 absolutnie dotdnieznanych dzie gnostyckich). W badaniu g. pomocne mog by take pismamanichejskie i mandajskie, przedstawiaj bowiem inn wersj nauki gnostyckiej.

Systemy gnostyckie z II i III w. Charakterystyka poszczeglnych systemworaz ich nazwy wywodz si z pism polemicznych ojcw Kocioa, ktrzy m-wili o uczniach Walentyna (walentynianie), archontykach, barbelognostykach,ofitach, setianach. Wrd utworw z Nag Hammadi atwiej wyrni te, kt-re powiadczaj nauk walentynian i setian. W szczegach danych utworwzwizki z danym systemem nie zawsze s widoczne. S wrd nich utworyniegnostyckie, ktre gnostycy mogli czyta i interpretowa wg wasnego ro-zumienia. Swoiste systemy gnostyckie przedstawili Dozyteusz, przedstawicielnajstarszej postaci g., Bardezanes, przedstawiciel synkretystycznego g. syryj-skiego, i Bazylides, jeden z pierwszych reprezentantw g. chrzecijaskiegow II w. Odrbn pozycj wrd systemw gnostyckich II w. zajmowa Mar-cjon, cho jego zwizki z g. (opinia A. Harnacka) wydaj si sporne. Marcjonzaoy wasny Koci, czego przed Manim nie uczyni aden inny chrzeci-jaski gnostyk. Najbardziej chrzecijaski z gnostyckich systemw wydaje sisystem odwoujcy si do Walentyna, gnostyka z II w. Badania jego nauki, jakieprzeprowadzi Ch. Markschies wzbudzaj wtpliwoci, czy sam Walentyn byw ogle gnostykiem. Rekonstrukcja jego systemu ze wzgldu na brak rdejest niezwykle trudna. W relacjach polemistw antygnostyckich wyania si conajmniej 5 systemw walentyniaskich mniej lub bardziej zrnicowanych Ireneusza, Hipolita, Klemensa z Aleksandrii, Orygenesa i Epifaniusza. SzkoWalentyna w II w. reprezentowali Ptolemeusz, Herakleon, Teodot, Marek Mag.W onie szkoy walentynian rozrnia si 2 kierunki: zachodni, nazwany takeitalskim (z Ptolemeuszem i Herakleonem) oraz orientalny, zw. take maoazja-tyckim (z Teodotem i Markiem Magiem). Szkoy walentyniaskie utrzymay sido koca IV w. Wrd utworw oryginalnych z biblioteki z Nag Hammadi sys-tem walentyniaski reprezentuj nastpujce pisma: Modlitwa Pawa Apostoa,Wypowied o zmartwychwstaniu (List do Rheginosa), Tractatus Tripartitus, EwangeliaFilipa, Expositio valentiniana i Interpretatio gnosis (Objanienie poznania), ewen-tualnie Ewangelia prawdy i Pierwsza Apokalipsa Jakuba. Drugi wielki system gno-stycki z nikymi zwizkami z chrzecijastwem to nauka setian; powiadczajgo takie pisma z Nag Hammadi, jak Apokryf Jana, Hipostaza archontw, EwangeliaEgipcjan, Apokalipsa Adama, Trzy stele Seta, Zostrianos, Oda o Norei, Marsanes, Allo-genes oraz, z pewnymi zastrzeeniami, O pocztku wiata, Sophia Jezusa Chrystusa.System setiaski wykazuje wiele podobiestw do nauki gnostykw, ktrych na-zywa si barbelognostykami. W IV w. systemy gnostyckie staj si coraz bardziejskomplikowane i udziwnione. Wyraaj je traktaty w Codex Askewianus i Co-dex Brucianus. W tym okresie take manicheizm z wasnym nowym systememprzyciga zwolennikw religii dualistycznej.

gnostycyzm 4

PEF Copyright by Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu

Bibliografia: W. Bousset, Hauptprobleme der Gnosis, G 1907, 1973; H. Leisegang, Die Gnosis,L 1924, St 19855; G. Quispel, Die Gnosis als Weltreligion, Z 1951, Bn 19953 (Gnoza, Wwa 1988);H. Jonas, The Gnostic Religion, Bs 1958, 20013 (Religia gnozy, Kr 1994); Le origini dello g. Collo-quio di Messina 1318 Aprile 1966, Lei 1967; D. M. Scholer, Nag Hammadi Bibliography, 19481969,Lei 1971; Apokalipsa Pawa (wstp, tum. z kopt. W. Myszor), Studia Theologica Varsaviensia 10(1972) z. 1, 163170; Ch. Elsas, Neuplatonische und gnostische Weltablehnung in der Schule Plotins,B 1975; Ewangelia Marii (wstp, tum. z kopt. W. Myszor), Studia Theologica Varsaviensia 13(1975) z. 2, 149160; Gnosis und G., Da 1975; W. Myszor, Na tropach tajemnej wiedzy, Znak 27(1975), 655687; tene, Pradzieje biblijne w tekstach z Nag Hammadi, w: Warszawskie Studia Biblijne,Wwa 1976, 148160; Apokryficzny list Jakuba (wstp, tum. z kopt. W. Myszor), Znak 29 (1977),568578; K. Rudolph, Die Gnosis, G 1977, 19903 (Gnoza, Kr 1995); E. Stanula, Nauka Ambrozjastrao stanie pierwotnym czowieka, W. Myszor, G. w tekstach z Nag Hammadi, Wwa 1977, 121266;Teksty z Nag Hammadi (tum. A. Dembska, W. Myszor), Wwa 1979; Herakleon, Fragmenty (tum.S. Kalinkowski, wstp i komentarz: W. Myszor), Studia Theologica Varsaviensia 18 (1980) z. 2,265298; W. Myszor, Koptyjska biblioteka z Nag Hammadi, Przegld Orientalistyczny 120 (1981),377385; Anapausis w teologii chrzecijaskich gnostykw, Wwa 1984; S. Ptrement, Le Dieuspar. Les origines du g., P 1984; Melchizedek (wstp, tum. z kopt. W. Myszor), Studia Theo-logica Varsaviensia 24 (1986) z. 2, 209225; W. Myszor, Die Taufe als Schweigen. Zur Theologieder Taufe im Tractatus Tripartitus, Collectanea Theologica 56 (1986), 8992; Oda o Norei (wstp,tum. z kopt. W. Myszor), Studia Theologica Varsaviensia 24 (1986) z. 1, 197203; wiadectwoprawdy (wstp, tum. z kopt. W. Myszor), Studia Theologica Varsaviensia 25 (1987) z. 1, 199233; K. Alt, Philosophie gegen Gnosis. Plotins Polemik in seiner Schrift II, 9, Mz 1990; M. Brumlik,Die Gnostiker. Der Traum von der Selbsterlsung des Menschen, F 1992, B 20003 (Gnostycy. Marzenieo samozbawieniu czowieka, Gdynia 1999); Ewangelia Tomasza (tum. A. Dembska, W. Myszor), Ka1992; Ch. Markschies, Valentinus Gnosticus?, T 1992; G. antyczny i wspczesna neognoza, Wwa 1996;W. A. Lhr, Basilides und seine Schule, T 1996; Ksiga Tomasza (Nag Hammadi II, 7, p. 138, 1145,23) (oprac., tum. z kopt. W. Myszor), lskie Studia Historyczno-Teologiczne 30 (1997), 221131;List Piotra do Filipa (tum. z kopt. W. Myszor), Vox Patrum 17 (1997), 419423; D. M. Scholer, NagHammadi Bibliography, 19701994, Lei 1997; Apokalipsa Piotra (Nag Hammadi Codex VII, 3, p. 40,1384, 14) (oprac., tum. z kopt. W. Myszor), lskie Studia Historyczno-Teologiczne 31 (1998),315329; W. Myszor, Biblioteka z Nag Hammadi. Formy literackie, Vox Patrum 18 (1998), 321334;tene, G. jako faktor rozwoju teologii w II wieku, Communio 18 (1998), 7591; N. Frster, MarcusMagus, T 1999; W. Myszor, Chrystologia gnostykw. (Podstawowe problemy), Vox Patrum 20 (2000),8392; tene, Stwrca wiata i szatan w pismach gnostykw, w: Hipolit, Demonologia w nauce OjcwKocioa, O antychrycie, Kr 2000, 2338; Pierwsza i Druga Apokalipsa Jakuba z V Kodeksu z NagHammadi (oprac., tum. z kopt. W. Myszor), lskie Studia Historyczno-Teologiczne 33 (2000),5776; Apokalipsy gnostyckie z Nag Hammadi, w: Apokryfy Nowego Testamentu, Kr 2001, 210224;J. Iwersen, Gnosis zur Einfhrung, H 2001; Klemens Aleksandryjski, Wypisy z Theodota, Kr 2001;Ch. Markschies, Die Gnosis, Mn 2001; K. W. Trger, Die Gnosis, Fr 2001.

Wincenty Myszor

gnostycyzm 5

gnostycyzmIstota gnostycyzmu.Zrdla poznania gnostycyzmu.Systemy gnostyckie z II i III w.