godiŠnji izvjeŠtaj o radu 2007. godina · članica banke za razvoj savjeta evrope. crna gora i...
TRANSCRIPT
GODIŠNJI IZVJEŠTAJ O RADU 2007. GODINA
Podgorica, 2008. godine
IZDAVAČ: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj 6 81000 Podgorica Telefon: +382 20 664 997, 664 269 Fax: +382 20 664 576
WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org
SAVJET CENTRALNE BANKE: Mr Ljubiša Krgović, predsjednik Mr Milojica Dakić Petar Drakić Mr Velibor Milošević Krunislav Vukčević Radmila Savićević Prof. dr Franjo Štiblar
GRAFIČKI UREDNIK: Andrijana Vujović
LEKTOR: Senka Sekulić
ŠTAMPA: Opus 3
TIRAŽ: 300 primjeraka
Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor
SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAĆENICA
AD Akcionarsko društvoATM Bankomat (Automatic Telling Machine)BDP Bruto domaći proizvod BSCEE Banking Supervisors from Central and Eastern EuropeCBCG Centralna banka Crne Gore CDA Centralna depozitarna agencija CEFTA Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine CG Crna GoraCPSIPS Ključni principi za sistemski važne platne sisteme (Core Principals for systematicly payment System) DNS Neto princip obračuna u odloženom vremenuEBRD Evropska banka za obnovu i razvojEC Evropska komisija ECB Evropska centralna bankaEIB Evropska investiciona bankaEMU Evropska monetarna unijaEU Evropska unijaEUR EuroEURIBOR Euro Interbank Offered RateFED Federal Reserve SystemFSAP Financial Sector Assessment ProgramFZD Fond za zaštitu depozitaFZU Fondovi zajedničkog ulaganja GFI Godišnji finansijski izvještajGRA General Resources AccountHICP Harmonizovani indeks potrošačkih cijena (Harmonised Indeks of Consumer Prices)HOV Hartija od vrijednostiIBAN Međunarodni bankarski broj računa (International Banking Account Number)IBRD Međunarodna banka za obnovu i razvoj
IDA Međunarodna organizacija za razvojIFC Međunarodna finansijska korporacijaIMF International Monetary Fund (MMF)IT Informaciona tehnologijaKFW Kreditna banka za obnovu Njemačka (Kreditanstalt für Wiederaufbau)LIBOR London Interbank Offered RateM11, M2, M21 Monetarni agregat, novčana masa MFI Mikrokreditne finansijske institucijeMMF Međunarodni monetarni fondMONSTAT Zavod za statistiku Crne GoreNEX PIF Indeks investicionih fondova Nex Montenegro berze NEX20 Indeks 20 kompanija sa Nex Montenegro berze OPEC Organizacija zemalja izvoznica naftePOS Mjesto prodaje za vršenje plaćanja putem platnih kartica (Point-Of-Sale terminal) PPES Prosječno ponderisana kamatna stopa PPPNS Prosječna poderisana nominalna kamatna stopa RTGS Bruto obračun u realnom vremenuS&P Standard & Poor’sSAD Sjedinjene Američke DržaveSDI Strane direktne investicijeSDR Specijalna prava vučenja (Special Drawing Rights)SFRJ Socijalistička Federativna Republika JugoslavijaSPV Specijalna prava vučenja SWIFT Society for Worldwide Interbank Financial TelecommunicationUSD Američki dolarVaR Value at Risk
UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE vi
1. RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE I ODBORA ZA REVIZIJU U 2007. GODINI 9
1.1. Izvještaj o radu Savjeta za 2007. godinu 11
1.2. Rad Odbora za reviziju 12
2. REZIME MAKROEKONOMSKIH KRETANJA 13
3. KONTROLA I REGULACIJABANKARSKOG SEKTORA 19
3.1. Kontrola bankarskog sektora 21
3.2. Kontrola izloženosti banaka riziku 22
3.3. Mjere prema bankama 26
3.4. Izdavanje dozvola za rad, saglasnosti i odobrenja 27
3.5. Promjena regulatornog okvira 27
4. PLATNI PROMET 29
4.1. Regulativa i kontrola platnog prometa 31
4.2. Pokazatelji raspoloživosti RTGS i DNS sistema 31
4.3. Sprovođenje prinudne naplate 32
5. BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE 33
5.1. Upravljanje deviznim rezervama 35
5.2. Platni promet sa inostranstvom i korespondentski odnosi 37
5.3. Bankarski poslovi i usluge 38
5.4. Trzorsko poslovanje 38
SADRŽAJ
6. MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA 41
6.1. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima 43
6.2. Realizovani projekti 43
7. DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI CENTRALNE BANKE 45
7.1. Međunarodna saradnja 47
7.2. Interna revizija 49
7.3. Informaciono-tehnološka podrška 49
7.4. Upravljanje ljudskim resursima 50
7.5. Odnosi s javnošću Centralne banke Crne Gore 51
8. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI U 2007. GODINI 53
8.1. Kretanje cijena 55
8.2. Monetarna kretanja 60
8.3. Bankarski sistem 67
8.4. Realizovani platni promet 78
8.5. Obrada završnih računa 81
8.6. Fiskalna politika 82
8.7. Državni dug 83
8.8. Finansijska tržišta 87
8.9. Eksterni sektor 88
9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI U FINANSIJSKOM SISTEMU U 2007. GODINI 93
10. PRILOZI 97
vi
Prethodna godina, 2007, je bila godina intenziviranja međunarodne saradnje Crne Gore i suočavanja sa izazovima koje ta saradnja nosi. Crna Gora je postala 185. članica MMF-a i Svjetske banke i 40. članica Banke za razvoj Savjeta Evrope. Crna Gora i Evropska unija potpisale su Sporazum o stabi-lizaciji i pridruživanju, Evropska banka za obnovu i razvoj usvojila je prvu Strategiju za Crnu Goru, Sporazum o jedinstvenoj zoni slobodne trgovine u jugoistočnoj Evropi (CEFTA) stupio je na snagu, Bord izvršnih direktora Svjetske banke odobrio je četvorogodišnju partnersku strategiju za Crnu Goru.
Prethodnu godinu je obilježilo i donošenje Ustava Crne Gore, kojim je, pored ostalog, definisana novauloga Centralne banke Crne Gore kao institucije odgovorne za monetarnu i finansijsku stabilnost ifunkcionisanje bankarskog sistema.
Na makroekonomskom planu došlo je do nastavka dinamičnog privrednog rasta, rekordnog priliva stranih direktnih investicija, ostvarenja rekordnih prihoda od turizma, budžetskog suficita, kontinu-iranog smanjivanja stope nezaposlenosti, smanjenja spoljnjeg duga, porasta inflacije, značajnog pada berzanskih indeksa i izuzetno dinamičnog razvoja bankarskog sistema. Rast cijena nafte i drugih si-rovina na svjetskom tržištu odrazili su se, prije svega, na rast inflacije, a zatim, uz nastavak snažnihinvesticionih aktivnosti, na preveliku kreditnu ekspanziju i ostvarenje rekordno visokog deficita teku-ćeg računa. Međutim, ovakva kretanja nijesu bitnije uticala na povjerenje investitora, što je potvrđe-no i unapređenjem kreditnog rejtinga Crne Gore.
Osnovne karakteristike bankarskog sektora u 2007. godini bile su: povećanje broja banaka i mikro-kreditnih finansijskih institucija, intenzivan rast obima aktivnosti, previsoka stopa rasta kredita, rastzaduživanja banaka u inostranstvu, kao i neadekvatna ročna struktura izvora i plasmana banaka. Ovakva kretanja su uticala na veći stepen izloženosti bankarskog sistema rizicima. Pored toga ona su imala i čitav niz drugih negativnih makroekonomskih implikacija: rast deficita tekućeg računa platnogbilansa, rast inflacionih pritisaka, rast privatnog spoljnog duga i dr. U skladu sa takvim kretanjima, Centralna banka Crne Gore je preduzela niz aktivnosti u pravcu održavanja stabilnosti na bankarskom tržištu. Te aktivnosti su se odnosile na izmjenu same organizacije rada u oblasti supervizije banaka, izmjene regulative poslovanja banaka, unaprijeđenja rada Kreditnog regulatornog biroa i njegovog otvaranja za banke, stresno testiranje bankarskog sistema i pojedinačnih banaka, kao i kroz primjenu određenih mjera u cilju ograničavanja kreditne ekspanzije. Mjere usmjerene na ograničavanje kredi-tne ekspanzije su se sastojale od: pooštravanja politike obavezne rezerve, primjene prudencionih mje-ra, prije svega usmjerenih na bolje upravljanje rizicima, kao i uvodjenje administrativnih ograničenja kreditnoj ekspanziji. Prilikom koncipiranja ovih mjera posebna pažnja je posvećena tome da targeti-rana stopa rasta kredita (oko 40%) ne bude razvojno ograničenje privredi. Stoga je realno očekivati da će i naredne godine Crna Gora imati jednu od najviših stopa rasta kredita u regionu. Podaci iz prvog kvartala 2008. godine pokazuju da su mjere CBCG bile uspješne, odnosno da je stopa rasta kredita smanjena sa 36,1%, koliko je iznosila na kraju prvog kvartala 2007. godine, na 9,8%.
Aktivne kamatne stope su nastavile tendenciju pada, dok je realna kamatna stopa bila izuzetno niska. Tendencija opadanja kamatnih stopa je bila nešto sporija nego prethodnih godina, ali takva situacija je bila očekivana imajući u vidu rast međunarodnih referentnih kamatnih stopa, visoku tražnju za kreditima, kao i rast inflacije.
UVODNA RIJEČ PREDSJEDNIKA SAVJETA CBCG
vii
Tokom godine, CBCG je ostvarila intenzivnu saradnju sa međunarodnim institucijama, koja je u ve-likoj mjeri bila određena time što je Crna Gora postala članica MMF-a i Svjetske banke. Kao fiskalniagent Vlade i depozitar ovih međunarodnih institucija, CBCG je preduzela sve aktivnosti vezane za postupak uplate članske kvote, pripreme dokumenata neophodnih za zaključenje postupka pristupa-nja i izvršavanja obaveza.
Centralna banka Crne Gore je dala i značajan doprinos na putu pristupanja Crne Gore Evropskoj uniji. Njene aktivnosti odnosile su se na učešće u: implementaciji preporuka iz Evropskog partnerstva (doprinos pripremi Akcionog plana za implementaciju preporuka), izradi Nacionalnog programa za integracije, izradi Godišnjeg izvještaja o napretku Crne Gore u procesu pristupanja EU, učešću u izradi Ekonomskog i fiskalnog programa, Unaprijeđenom stalnom dijalogu sa EU, kao i u pripremi ostalih dokumenata iz nadležnosti CBCG, bitnih za proces evropskih integracija.
U cilju boljeg razumijevanja i praćenja ekonomskih kretanja u Crnoj Gori i davanja kvalitetnih pre-puruka za vođenje ekonomske politike, Centralna banka je redovno sprovodila makroekonomska istraživanja i realizovala niz značajnih projekata. Tako je po prvi put inicirana i sprovedena anketa za potrebe empirijske analize određivanja prosječne cijene stanova u Podgorici, što je predstavljalo osnovu za izradu indeksa kretanja cijena nekretnina. Takođe, po prvi put je izračunata bazična stopa inflacije, za predviđanje kretanja inflacije korišćen je model fena, a sprovedena je i analiza mogućeg uticaja neželjenih dešavanja na tržištu kapitala na bankarski sektor.
Centralna banka je, u 2007. godini, posvetila posebnu pažnju usavršavanju zaposlenih u cilju što bo-ljeg praćenja brzog razvoja ekonomije Crne Gore, kao i ispunjavanja sve većih obaveza koje Crnoj Gori predstoje na putu ka EU.
U 2008. godini suočićemo se sa velikim izazovima, kao što su ostvarivanje niže stope inflacije i odr-žanje finansijske stabilnosti u uslovima povećanja javne potrošnje, očekivanog porasta cijene elektri-čne energije, cijene nafte i sl. Zatim, veliki izazov predstavljaće smanjenje spoljnotrgovinskog deficitau uslovima niske konkurentnosti crnogorske privrede, velike potrošnje i očekivanog visokog priliva stranih direktnih investicija.
Izazov za Centralnu banku Crne Gore predstavljaće izvršenje ustavne odgovornosti, odnosno održa-vanje monetarne i finansijske stabilnosti, kao i održavanje postignute stabilnosti bankarskog sektora u uslovima ograničenih nadležnosti. U 2008. godini očekuju se usvajanje novog Zakona o Central-noj banci Crne Gore, kao i pozitivni efekti mjera preduzetih na ograničenju kreditnog rasta i jačanju sigurnosti banaka, odnosno smanjenju rizika poslovanja.
Predsjednik Savjeta Centralne banke Crne Gore
Ljubiša Krgović
RAD SAVJETA CENTRALNE BANKE CRNE GORE I ODBORA ZA REVIZIJU U 2007. GODINI 1
10
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
11
RAD
SAV
JETA
CB
CG I
OD
BO
RA
ZA R
EVIZ
IJU
U 2
007.
Iako, od isteka mandata do ponovnog imenovanja članova Sa-vjeta, Savjet nije održao sjednicu, Centralna banka je i u tom periodu u potpunosti ostvarivala sve svoje funkcije.
Kako je članovima Savjeta, čijim imenovanjem je Centralna banka otpočela sa radom, istekao mandat 15.03.2007. godine, a ponovo su imenovani tek 8. maja 2007. godine, to nije bilo uslova da se održi aprilska sjednica Savjeta. Stoga 2007. godine Savjet Cen-tralne banke Crne Gore nije ispunio obavezu, propisanu u članu 28 Zakona o Centralnoj banci Crne Gore, da održava sjednice najmanje jednom mjesečno.
Savjet je izdao dozvole za rad First Financial Bank AD Podgo-rica i mikrokreditne finansijske institucije „KLIKLOAN“ doo, Po-dgorica
Tokom izvještajnog perioda Savjet Centralne banke je posebnu pažnju posvetio aktivnostima na pripremi novih zakona kojima se reguliše poslovanje banaka i obavljanje platnog prometa.
Kroz predlog novog zakona o bankama, koji je dostavljen na-dležnim organima radi stavljanja u proceduru usvajanja, Savjet Centralne banke je inicirao usvajanje regulatornog okvira neo-phodnog za:
- dalju primjenu unaprijeđenih međunarodnih standarda bankarskog poslovanja i implementaciju novog konce-pta adekvatnosti kapitala,
- širenje bankarskog tržišta, kroz uvođenje u bankarski sistem filijala stranih banaka bez statusa pravnog lica,te
- uspostavljanje kvalitetnijeg korporativnog upravljanja u bankama,
- ostvarivanje kontrolne funkcije na bazi ocjene rizika.
Savjet Centralne banke je usvojio i tekst zakona o obavljanju platnog prometa kojim se kroz implementaciju međunarodnih standarda cjelovito reguliše rad platnih sistema.
1.1. Izvještaj o radu Savjeta za 2007. godinu
Usvajajući izvještaje glavnog ekonomiste zasnovane na analiza-ma kretanja u realnom sektoru, monetarnoj i fiskalnoj oblasti,te kretanja u platnom bilansu, Savjet je upozoravao na moguće negativne efekte prebrze ekspanzije ekonomske aktivnosti.
Visok nivo aktivnosti evidentiran je i u bankarskom sektoru, kako kroz rast depozita tako i kroz rast kreditne aktivnosti. Savjet Centralne banke je ocijenio da uz ročnu neusklađenost izvora sredstava, previsoka stopa rasta kredita nije održiva. Stoga je, u skladu sa zakonom utvrđenim ovlašćenjem da održava zdrav bankarski sektor, a u cilju sprečavanja negativnih kretanja u bankarskom sistemu Savjet usvojio mjere na ograničavanju kreditnog rasta.
Kroz izvještaje generalnog direktora, Savjet je mjesečno pratio poslovanje Centralne banke i realizaciju planiranih aktivnosti, kretanja u monetarnom i finansijskom sistemu koja imaju efe-kat na upravljanje ili poslovanje Centralne banke. Pri tom su sa posebnom pažnjom praćena kretanja na tržištu kapitala kako bi se blagovremeno reagovalo i spriječilo da se nestabilnost sa ovog tržišta prenese na bankarski sektor.
Savjet je, u skladu sa zakonom utvrđenim ovlašćenjima usvo-jio Preporuke za ekonomsku politiku za 2008. godinu koje su, radi potpunijeg sagledavanja očekivanih ekonomskih kretanja i pripreme ekonomske politike za 2008. godinu, dostavljene Vladi Crne Gore.
Odluke Savjeta koje imaju karakter opštih akata objavljene su u „Službenom listu Republike Crne Gore“, a javnost je preko medija, uključujući i web site Centralne banke, blagovremeno obavješta-vana o održanim sjednicama Savjeta i o svim važnijim odlukama koje je Savjet donosio u izvještajnom periodu.
12
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
1.2. Rad Odbora za reviziju
Odbor za reviziju, kao radno tijelo Savjeta Centralne banke Crne Gore, u 2007. godini održao je osam sjednica1, na kojima je:
- dao ocjenu plana i ostvarivanja planiranih zadataka Interne revizije, preporuke i mišljenja o dokumentima i izvještajima Interne revizije, i to prije svega o Izvje-štaju o radu za 2006. godinu, prijedlogu Plana rada za 2007. i prijedlogu Strateškog plana aktivnosti Interne revizije u periodu 2007-2009. godina;
- periodično razmatrao izvještaje o stepenu implemen-tacije preporuka Interne i Eksterne revizije i davao prijedloge i preporuke predsjedniku Savjeta i Savjetu Centralne banke Crne Gore;
- pratio pouzdanost, blagovremenost i potpunost finan-sijskih i drugih izvještaja o poslovanju Centralne banke Crne Gore kroz analizu: predloga Finansijskog plana Centralne banke Crne Gore za 2008. godinu, predlo-ga Odluke o korišćenju Fonda posebne rezerve, nacrta Odluke o kontnom okviru Centralne banke Crne Gore i finansijskih izvještaja Centralne banke Crne Gore to-kom 2007. godine;
- uputio niz predloga i preporuka predsjedniku Savjeta i Savjetu Centralne banke u vezi unaprjeđenja efikasnostii efektivnosti sistema interne kontrole i Interne revizije Centralne banke Crne Gore.
Odbor je doprinio unaprjeđivanju postupka izbora eksternog re-vizora, ukazao na neophodnost uspostavljanja i unaprjeđivanja sistema izvještavanja, izradom kvartalnih izvještaja u skladu sa Pravilnikom o računovodstvu.
1 Pravilnikom o radu Odbora predviđeno je održavanje najmanje jedne sjednice kvartalno.
REZIME MAKROEKONOMSKIH
KRETANJA 2
15
REZI
ME
MAK
ROEK
ON
OM
SKIH
KRE
TAN
JA
Prethodna godina se može ocijeniti relativno uspješnom, a najvažniji trendovi koji su je obilježili su bili: visoka stopa ra-sta BDP-a, budžetski suficit, rekordan priliv stranih direktnihinvesticija, porast broja zaposlenih, kao i izuzetno dinamičan razvoj bankarskog sistema. Ipak, cijena brzog rasta je „plaće-na“ u djelimičnom pogoršanju makroekonomske stabilnosti, a prije svega u vidu rasta inflacije, rasta deficita tekućeg računaplatnog bilansa i u vidu prevelike kreditne ekspanzije. U 2007. godini, Crna Gora je postala punopravna članica Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke.
Prema preliminarnim podacima, BDP je u 2007. godini povećan za 7%. Njegov rast je uslovljen najviše rastom u oblasti usluga, i to turizma, trgovine i finansijskog posredovanja.
Inflacija je u porastu i mjerena indeksom troškova života izno-sila je 7,7%. Prosječna godišnja stopa inflacije je iznosila 4,2%.Razlozi porasta inflacije se mogu grupisati na interne i eksterne.Najvažniji eksterni razlozi su povezani sa rastom cijena nafte i hrane na svjetskim tržištima. Interni razlozi su sa jedne strane rezultat otklanjanja cjenovnih dispariteta (povećanje cijena elek-trične energije i rast cijena fiksne telefonije), a sa druge strane sudirektna posljedica značajno povećane agregatne tražnje. Takođe, antimonopolska politika još uvijek ne funkcioniše na zadovolja-vajući način. Ipak, treba imati u vidu da je u 2007. godini stopa inflacije bila u porastu u gotovo svim zemljama, kako u razvi-jenim, tako i u privredama u tranziciji. Pored toga, treba imati u vidu da je za Crnu Goru od velikog značaja da se otklone svi cjenovni dispariteti do ulaska u Evropsku uniju, kako bismo se u najkraćem roku „kvalifikovali“ za članstvo u Evropskoj monetar-noj uniji. Takva politika nužno vodi nešto višoj stopi inflacije. Usvakom slučaju, vrlo sugestivno može biti iskustvo nekih balti-čkih republika koje su kriterijum inflacije ispunjavale godinama,a kada su ušle u proces evaluacije za Evropsku monetarnu uniju nijesu uspjele da ga ostvare.
Bazična stopa inflacije je iznosila 3,2%. Kad god postoji velikarazlika između bazične i tekuće stope inflacije, postoje ograniče-ne mogućnosti da se mjerama ekonomske i monetarne politike utiče na smanjivanje inflacije. Jedan set mjera iz svog domenaCentralna banka Crne Gore je već preduzela. Tim mjerama je ograničena kreditna ekspanzija, koja će uticati na smanjivanje agregatne tražnje. Dalji prostor, ukoliko bude postojala potreba, za eventualni uticaj na stopu inflacije treba, prije svega, tražiti udomenu fiskalne politike. To znači da preveliko povećanje javnihrashoda i plata može biti kontraproduktivno. Takođe, ukoliko budu postojali inflatorni pritisci, postoji prostor da se privremeno snizeodređene kategorije poreza i akciza.
Gotovo svi monetarni agregati su dostigli rekordne iznose. Nov-čana masa (agregat M21) je povećana za 71,8%, odobreni krediti za 165%, depoziti za 94%, štednja stanovništva za 104%. Aktiva banka je gotovo dostigla iznos od tri milijarde eura, a depozi-ti su premašili dvije milijarde eura. Ročna struktura depozita je poboljšana, ali još uvijek nije zadovoljavjuća. Bankarski sistem je pokazao da je uz turizam, vjerovatno, najznačajniji pokretač privrednog rasta.
Stopa rasta kredita u prethodnoj godini je bila previsoka i vodila je nizu negativnih efekata. Značajan dio kredita je korišćen za kupovinu uvoznih potrošnih dobara, što je vodilo pogoršanju de-ficita tekućeg računa platnog bilansa. Velika kreditna ekspanzijaje vodila i povećanju agregatne tražnje što je vodilo dodatnim inflacionim pritiscima. U uslovima velike kreditne ekspanzije ja-vlja se opasnost da se dio kredita može odobriti i klijentima sa lošijim bonitetom. Potencijalni problem je i neadekvatna ročna struktura izvora i plasmana banaka. Takođe, ukoliko postoje neki znaci „pregrijavanja ekonomije“, prevelika kreditna ekspanzija može uticati na pogoršanje stanja. Visoka kreditna ekspanzija se nije mogla finansirati iz domaćih izvora (depozita i kapitala),tako da se prvi put u 2007. godini došlo u situaciju da su odobreni
16
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
krediti bili viši od depozita. Logična posljedica je bila rast zaduži-vanja banaka u inostranstvu. Zbog toga su bile nužne mjere CBCG koje su usmjerene na ograničavanje kreditne ekspanzije. Većina zemalja regiona, takođe, primjenjuje određene mjere usmjere-ne na ograničavanje kreditne ekspanzije. I pored toga, realno je očekivati da će i u 2008. godini Crna Gora biti među zemljama koje će imati najvišu stopu rasta kredita u regionu. Na taj način je ostavljeno dovoljno prostora da ove mjere ne predstavljaju razvojno ograničenje za privredu.
Aktivne kamatne stope su nastavile tendenciju pada. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa je na kraju 2007. godine iznosila 9,09%, i u odnosu na kraj prethodne godine je bila niža za 0,85 procentnih poena. Tendencija opadanja kamatnih stopa je bila nešto sporija nego prethodnih godina, ali takva situacija je očekivana imajući u vidu rast međunarodnih referentnih ka-matnih stopa, visoku tražnju za kreditima, kao i rast inflacije.Realna kamatna stopa je bila niska i iznosila je svega oko 1,4% na kraju 2007. godine.
Budžetski suficit je ostvaren drugu godinu zaredom i iznosio je168,4 miliona eura (primarni budžet) ili 7,4% BDP. U pitanju je rekordan suficit i ova tendencija se može ocijeniti pozitivnom.Za eurizovane (dolarizovane) ekonomije budžetski suficit jevažan uslov održivosti sistema. Takođe, smatramo pozitivnim što se prvi put budžet sastoji od tekućeg budžeta, kapitalnog i budžeta fondova.
Industrijska proizvodnja je u stagnaciji. U malim ekonomijama, kao što je crnogorska, poteškoće u proizvodnji samo nekoliko preduzeća mogu značajno uticati na ukupan obim industrijske proizvodnje. Imajući u vidu brojne zastoje u proizvodnji elek-trične energije, u ovoj oblasti je ostvaren pad od 27,4%. Da je proizvodnja električne energije bila na prošlogodišnjem nivou, nivo industrijske proizvodnje bi bio viši za oko 6,5%. Svakako ohrabrujuće dijeluje oživljavanje industrijske proizvodnje u po-sljednjem kvartalu 2007. godine.
Turizam i dalje predstavlja jednu od grana koja se najdinami-čnije razvija i koja utiče na ubrzani razvoj velikog broja drugih povezanih grana. Njegov razvoj je vrlo značajan, jer on u velikoj mjeri utiče i na razvoj saobraćaja, telekomunikacija, prehrambene industrije, industrije namještaja, trgovine i čitavog niza drugih grana. Turizam već petu godinu uzastopno ostvaruje dvocifrenu stopu rasta, a svakako je i pozitivna tendencija što se povećao
prosječan broj noćenja turista koji posjete Crnu Goru. Broj turista u 2007. godini bio je viši za 18,8%, a broj ostvarenih noćenja za 23%. Prvi put poslije 1989. godine Crnu Goru je posjetilo više od milion turista (1,13 miliona). Na ovaj način smo se približili rekordnom broju iz 1989. godine, koji bi vjerovatno mogao biti prevaziđen 2008. godine. Međutim, radi održivog razvoja turizma značajno je unaprijediti infrastrukturu, voditi računa o očuvanju životne okoline i nastojati da se pored primorskog u većoj mjeri reaktiviraju i ostali vidovi turizma.
Nivo ekonomske aktivnosti u građevinarstvu je bio nešto niži od prošlogodišnjeg, ali to je u velikoj mjeri posljedica izuzetno viso-kog obima aktivnosti u 2006. godini u ovom sektoru. Izuzetno visoka vrijednost ugovora zaključenih u posljednjem kvartalu prethodne godine, sugeriše da u 2008. godini treba očekivati visok nivo aktivnosti u ovom sektoru.
Posmatrano kao cjelina, rast ekonomske aktivnosti je ostvaren u saobraćaju. Generalno gledano, stanje saobraćajne infrastru-kture se ne može ocijeniti zadovoljavajućim, ali ohrabruju najave i potpisani sporazumi o ulaganju u saobraćajnu infrastrukturu u 2008. godini. Nivo ekonomske aktivnosti u šumarstvu je bio niži, a osnovni razlog je kašnjenje potpisivanja ugovora o dodjeli koncesija u šumarstvu.
Nakon velikog rasta berzanskih indeksa na početku godine, od polovine maja došlo je do opadanja njihovih vrijednosti. U odnosu na maksimalnu vrijednost na kraju godine, berzanski indeksi su bili niži od 23% do 34%. Na ovaj način se potvrdila naša, više puta ponavljanja, hipoteza da je zbog precijenjenosti vrijednosti akcija nužna njihova korekcija. Pozitivno je to što je korekcija cijena bila postepena, a ne u vidu jednokratnog „šoka“. Takođe, pokazalo se da je crnogorska privreda u malom stepenu zavisna od tržišta kapitala, jer u protivnom ne bi bilo moguće ostvariti visoku stopu rasta u uslovima dramatičnog opadanja berzanskih indeksa. Neto odliv portfolio investicija je iznosio pet miliona eura i pokazuje da se jedan broj stranih investitora povukao sa crnogorskog tržišta kapitala.
Deficit tekućeg računa platnog bilansa je iznad svih očekivanja ipostaje zabrinjavajući. Prema preliminarnim podacima, u 2007. godini je iznosio preko jedne milijarde eura ili oko 45% procije-njog BDP-a. Iako je on u velikoj mjeri posljedica ubrzanog razvoja, zabrinjava činjenica da je sve manjim dijelom pokriven stranim direktnim investicijama, a raste učešće privatnog spoljnog duga.
17
REZI
ME
MAK
ROEK
ON
OM
SKIH
KRE
TAN
JA
Neto prilivom SDI pokriveno je svega 52% deficita tekućeg računaplatnog bilansa u 2007. godini, a u prethodnoj godini ta pokri-venost je iznosila 88%. Osnovni razlozi koji su doveli do rasta deficita tekućeg računa platnog bilansa su: niska konkurentnostdomaćih proizvođača, visok uvoz električne energije, rast cijena nafte na svjetskim berzama, veliki priliv SDI, prekomjerna potro-šnja, visoka stopa rasta odobrenih kredita i dr. U uslovima euri-zacije, deficit tekućeg računa platnog bilansa nosi manje rizike,nego u slučajevima zemalja koje imaju svoju valutu, ali i opcije za njegovo elimisanje su sužene, jer se ne može koristiti poli-tika deviznog kursa. Rastući deficit je često pokazatelj rastućihneravnoteža: prevelikog priliva kapitala, precijenjene vrijednosti imovine (HOV i nekretnina), pregrijavanja ekonomije, pogoršanja bilansne pozicije privrede (rast zaduženosti u bilansima).
Deficit je ostvaren samo na jednom podračunu platnog bilansa,dok je na svim ostalim ostvaren suficit. U pitanju je bilans robnerazmjene i deficit na ovom računu je prešao 1,5 milijardu eura.Ono što dodatno zabrinjava je da izvoz opada (-4,5%), dok uvoz ima izuzetno visok rast (44%). Takođe je nepovoljna i struktu-ra izvoza i uvoza. U strukturi izvoza samo tri najvažnije stavke, koje u osnovi predstavljaju sirovine, predstavljaju dvije trećine izvoza. Sa druge strane u uvozu dominiraju potrošačka dobra, ali je primjetan i rast uvoza investicionih dobara.
Priliv stranih investicija je rekordan. Neto priliv stranih investicija je iznosio 529 miliona i u odnosu na prethodnu godinu je bio viši za 12%. Ipak, ne možemo biti u potpunosti zadovoljni ostvarenom strukturom priliva SDI, jer je preko polovine usmjereno prema nekretninama i poslovima povezanim sa tim. Ovo je pokazatelj da je turizam oblast u kojoj Crna Gora ima značajne komparati-vne prednosti, ali bi bilo od velikog značaja da se poveća priliv SDI u druge uslužne i proizvodne djelatnosti.
Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, državnidug Crne Gore na kraju 2007. godine je iznosio 737,2 miliona eura, odnosno 32,4% procijenjenog BDP-a za 2007. godinu. Mastrihtski kriterijum za državni dug predviđa gornju dozvolje-nu granicu od 60% BDP-a. Spoljni dug je iznosio 462,1 milion eura ili 20,3% BDP-a. Postojeći nivo zaduženosti se može oci-jeniti prihvatljivim i po ovom indikatoru situacija je bolja nego u većini zemalja članica EU.
KONTROLA I REGULACIJA BANKARSKOG SEKTORA 3
21
KON
TRO
LA I
REGU
LACI
JA B
ANK
ARSK
OG
SEK
TOR
A
3.1. Kontrola bankarskog sektora
U 2007. godini, izmjenom organizacije rada Centralne banke u oblasti supervizije banaka, obezbijeđeno je jačanje efikasnostikontrole i razvoj koncepta supervizije na bazi rizika, sa dominan-tnom ulogom portfolio menadžment pristupa u superviziji bana-ka. Supervizija banaka je organizovana u okviru dva segmenta, u cilju jasnog razgraničenja između specijalizovanih kontrola za pojedine rizike i kontrole opšteg ambijenta i sistemskog rizika. Kontrola bankarskog sektora je bila usmjerena ka povećanju broja ciljnih i tematskih u odnosu na sveobuhvatne kontrole, sa krajnjim ciljem da kroz integraciju neposrednih i posrednih kontrola kontinuirano prati rizike kojima su banke izložene u po-slovanju. Kvalitet obavljenih kontrola i obuhvatnost kontrolisa-nih rizika je poboljšan, što je, prije svega, rezultat specijalizacije kontrolora za praćenje pojedinih vrsta rizika i intenzivnijeg pra-ćenja banaka od sistemskog značaja, kako sa aspekta njihovog tržišnog učešća, tako i sa stanovišta procjene rizičnih područja svake banke ponaosob.
U odnosu na 2006. godinu, kada je obavljeno deset sveobuhva-tnih i tri ciljne kontrole, u 2007. godini je povećan broj kontrola - pet sveobuhvatnih i šesnaest ciljnih. Posebna pažnja je posve-ćena pripremi planiranih kontrola, naročito kroz bolje korišćenje resursa Kreditnog regulatornog registra i kontinuirano praćenje kreditnog rizika, poboljšanje sistema izvještavanja i korišćenje rezultata stresnog testiranja banaka. Sveobuhvatnim kontrola-ma vršena je kontrola boniteta primjenom rejting sistema na bazi CAMELS metodologije, kao i kontrola zakonitosti poslo-vanja banaka.
I pored visokih stopa rasta kreditnih portfolija banaka, sa aspekta obuhvatnosti ostvareni su značajni rezultati iskazani kroz pro-cenat pokrivenosti kreditnog portfolija i vanbilansnih obaveza banaka prilikom njihovih kontrola. Obuhvatnost kontrole kre-ditnog portfolija banaka kretala se u rasponu od 51% do 76%,
dok je prosječna obuhvatnost kontrole vanbilansnih obaveza banaka iznosila 55%.2
Operativni rizik, pogotovo u segmentu funkcionisanja IT sistema u bankama, adekvatnost sistema izvještavanja menadžmenta i funkcionisanje sistema internih kontrola bio je predmet kon-trola u osam banaka.
Tržišni rizici i rizik likvidnosti kontrolisani su u svim bankama, kako kroz sveobuhvatne, tako i kroz šest ciljnih kontrola. Prili-kom kontrola, posebno su ocjenjivani kvalitet i pouzdanost te-hnika mjerenja ovih rizika korišćenih od strane banaka i date su preporuke za njihovo unapređivanje.
Predmet kontrola kojima su bile obuhvaćene sve banke bila je i provjera primjene Odluke o obračunu efektivne kamatne stope i Odluke o obaveznoj rezervi koju banke izdvajaju kod Centralne banke Crne Gore, kao i primjena Zakona o sprječavanju pranja novca i finansiranja terorizma.
Tokom 2007. godine, vršeno je stresno testiranje bankarskog si-stema i pojedinačnih banaka kroz primjenu modela za testiranje različitih rizika sa kojima se banke susrijeću u svom poslovanju. S obzirom na značaj ovog sistema kontrole poslovanja banaka, u CBCG je osnovana zasebna organizaciona jedinica zadužena za stresno testiranje i praćenje sistemskog rizika.
Značajno je unaprijeđen rad Kreditnog regulatornog registra i kvalitet njegovih izvještaja, kako za potrebe supervizije, tako i za potrebe eksternih korisnika podataka iz registra. Otpočinja-njem razmjene podataka između CBCG i banaka i mikrokredi-tnih finansijskih institucija u 2008. godini, Centralna banke ćezaokružiti projekat na čijem je unapređivanju rađeno posljednje četiri godine.
2 Misli se na vanbilansne obaveze koje podliježu superviziji.
22
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
3.2.1. Kreditni rizik
S obzirom na visok rast kredita u 2007. godini (165% na godi-šnjem nivou), kreditni rizik predstavlja najznačajniji rizik u cr-nogorskom bankarskom sistemu. Analizom kreditnog portfolija banaka uočeno je da banke, uglavnom, ne vrše objektivnu kla-sifikaciju aktive izložene riziku i, posljedično, ne obračunavajuadekvatne iznose rezervi po stavkama aktive.
Ukupna nekvalitetna aktiva banaka (C, D, E) iznosila je 75,4 mi-liona eura na kraju 2007. godine i činila je 2,53% ukupne aktive. Za godinu dana, nekvalitetna aktiva je uvećana za 46,7 miliona eura, ili 163,5%. Istovremeno, učešće nekvalitetne u ukupnoj aktivi uvećano je za 0,53 procentna poena.
Kategorije nekvalitetne aktive, osim kategorije sumnjiva aktiva, u jednogodišnjem periodu ostvaruju rast. Substandardna aktiva je uvećana za 44,8 miliona eura, ili 193%, kategorija gubitka (E) za 126%, dok sumnjiva aktiva (D) bilježi pad za 3,37%
3.2. Kontrola izloženosti banaka riziku
Tabela br. 3.1 – Neto pozicija plasmana i izvora sredstava po djelatnostima, u 000 eura
KolateralKlasifikacija
UkupnoA B C D E
1 Krediti 327.485 1.323.600 503.146 60.372 1.658 2.359 2.218.620
2 Dospjela potraživanja 20 17.018 7.463 4.977 876 753 31.107
3 Kamata 55 5.061 3.094 516 24 58 8.808
4 Ostala potraživanja 42.642 2.436 509 548 46.135
5 Ukupno ( 1+2+3+4 ) 327.560 1.388.321 516.139 66.374 3.106 3.170 2.301.500
6 Aktiva na koju se ne izdv. rezer. za kred. gubitke
728.533 728.533
7 Stavke bilansa aktive ukupno: ( 5+6 ) 327.560 2.116.854 516.139 66.374 3.106 3.170 3.030.033
8 Garancije 23.222 63.208 40.672 1.290 470 128.862
9 Akreditivi 229 3.434 1.269 52 4.984
10 Ostalo VO 4.031 29.690 10.671 425 1 513 44.818
11 Stavke vanb. na koje se izdv. rezerve (8+9+10)
27.482 96.332 52.612 1.767 471 513 178.664
12 Vanbilans na koji se ne izdv.rezerve 1 3.075.219 3.075.220
13 Stavke vanbilansa ukupno ( 11+12 ) 27.483 3.171.551 52.612 1.767 471 513 3.253.884
14 Ukupno stavke bilansa i vanbil. ( 7+13 ) 355.043 5.288.405 568.751 68.141 3.577 3.683 6.283.917
15 Ukup. stav. bil. i vanb. na koje se izdv. rez. (5+11)
355.042 1.484.653 568.751 68.141 3.577 3.683 2.480.164
16 Formirane rezerve 2.980 15.506 22.485 17.479 2.845 61.295
Pokrivenost ( 16/15 ) 1,04 3,95 25,65 79,54 2,47
Kritikovana aktiva (B, C, D, E) je iznosila 644,1 milion eura na kraju 2007. godine i za godinu dana je uvećana za 419,5 miliona eura ili 187%. Ova aktiva je činila 21,64% ukupne aktive.
Nivo kritikovane aktive je visok i iznosi 216% ukupnog kapita-la i rezervi i ostvaruje rast u jednogodišnjem periodu od 86,25 procentna poena. Aktiva sa posebnom napomenom predsta-vljala je 88,29% kritikovane aktive. U jednogodišnjem perio-du sve kategorije kritikovane aktive, osim sumnjive aktive (D) su ostvarile rast.
Krediti klasifikovani u kategorije C, D i E iznosili su 71 milion eurai uvećani su za 46,8 miliona ili 193,52% za godinu dana. Učešće ovih kredita u ukupnim kreditima povećano je sa 2,86% (kraj 2006. godine) na 3,16%. Posmatrano po bankama, pad uče-šća nekvalitetnih u ukupnim kreditima karakteriše četiri ban-ke. Učešće kredita klasifikovanih u kategorije C, D i E u ukupnojnekvalitetnoj aktivi (C, D i E) iznosilo je 94,15% i povećano je u odnosu na kraj 2006. godine (84,54%).
23
KON
TRO
LA I
REGU
LACI
JA B
ANK
ARSK
OG
SEK
TOR
A
Ukupno kritikovani krediti (B, C, D i E) iznosili su 581,6 miliona eura i činili su 25,88% ukupnih kredita. U jednogodišnjem perio-du, ovi krediti ostvaruju rast za 387 miliona eura ili 199%. Uzrok tome jeste rast svih kategorija kritikovanih kredita, osim kredita klasifikovanih u kategoriju (D) koji su umanjeni za 11%. Najvećinominalni rast (340 miliona eura) za godinu dana ostvarili su krediti klasifikovani u kategoriju (B), dok krediti klasifikovani u kategoriju (C) ostvaruju najveću godišnju stopu rasta - 224%. Učešće kritikovanih kredita u ukupnim kreditima bilježi pad za tri procentualna poena u odnosu na isti uporedni period 2006. godine. Za godinu dana povećano je učešće kredita klasifiko-vanih u kategoriju (A) u ukupnim kreditima i to za 818 miliona eura, ili 156%.
Procenat kredita koji kasne sa naplatom na nivou sistema izno-si 3,71%, dok je isti pokazatelj na kraju 2006. godine iznosio 7,61%. Najveći dio kredita koji kasne sa otplatom (55,38%), odnosi se na privredna društva u privatnom vlasništvu. Krediti od čijeg je dospijeća proteklo 30-89 dana (na koje se obraču-nava kamata) činili su 83,31% kredita koji kasne sa otplatom, a krediti od čijeg je dospijeća proteklo 90 dana i više (na koje se obračunava kamata) 14,32%. Krediti odobreni fizičkim licimakoji kasne sa naplatom predstavljali su 38,93% ukupnih kredita koji kasne sa naplatom. Najveći dio ovih kredita (85%) se nala-zio u kategoriji kašnjenja od 30-89 dana. Od kredita na koje se ne obračunava kamata, najveći dio se odnosio na one odobrene fizičkim licima (78%).
Uzimajući u obzir procenat učešća kašnjenja pojedinih kategorija u ukupnim kreditima po nosiocima, najveći procenat kašnjenja ostvaruje kategorija Vladine agencije od 23,85%.
Tabela br. 3.2 – Ključni koeficijenti kvaliteta aktive, u 000 eura
31.12.2006. 31.12.2007. % promjene2007/2006.
Aktiva sa posebnom napomenom B 195.972 568.750 190,22
Substandardna aktiva C 23.280 68.141 192,70
Sumnjiva aktiva D 3.702 3.577 -3,38
Gubitak E 1.628 3.683 126,23
Ukupno kritikovana aktiva (B+C+D+E) 224.582 644.151 186,82
Nekvalitetna aktiva (C+D+E) 28.610 75.401 163,55
Nekvalitetna aktiva / kapital + rezerve 16,53% 25,28% 52,97
Nekvalitetna aktiva / ukupna aktiva 2,00% 2,53% 26,75
Kritikovana aktiva / kapital + rezerve 129,74% 215,99% 66,48
Formirane rezerve 22.910 61.296 167,55
Formirane rezerve za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa iznose 61,2 miliona eura na kraju 2007. godine. Za godinu dana, ove rezerve su uvećane za 36,9 miliona eura ili 151,83%. Rezerve za kreditne gubitke iznosile su 52,2 miliona eura i činile su 2,32% ukupnih kredita, odnosno 85,18% ukupno izdvojenih rezervi.
Rezultati stresnog testiranja su potvrdili da je kreditni rizik naj-značajniji rizik u crnogorskom bankarskom sistemu. Realizovano je šest stres scenarija kojima se uticalo na: (1) prekompoziciju strukture klasifikovanih kredita (A, B, C, D i E) i primjenu maksi-malnih propisanih stopa rezervacija, (2) povećanje nekvalitetne aktive (C, D, E) i potrebnog nivoa rezervi, (3) primjenu maksi-malnih propisanih stopa rezervacija na postojeću strukturu kre-ditnog portfolija, (4) povećanje nekvalitetne aktive i povećanje potrebnog nivoa rezervi, (5, 6) veliku izloženost banaka (tzv. ri-zik koncentracije). Pretpostavke na kojima se zasnivalo testiranje nijesu dovele do pada koeficijenta solventnosti na agregatnomnivou ispod zakonom propisanog minimuma od 8%.
3.2.2. Rizik zemlje
Sastavni dio cjelokupnog upravljanja rizicima jedne banke pred-stavlja identifikacija, mjerenje, kontrolisanje i praćenje rizika ze-mlje, koji podrazumijeva političko-ekonomski rizik i rizik tran-sfera.
Na kraju 2007. godine, izloženost bankarskog sektora po osnovu depozita položenih kod stranih banaka i iznosa koji su na kore-spondentskim računima kod inobanaka, bila je sljedeća:
24
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
- Depoziti i sredstva na korespondentnim računima ba-naka iz Crne Gore kod inobanaka iznosili su 243 miliona eura i predstavljali su 115,3% kapitala I klase banaka u Crnoj Gori, koji je iznosio 210,7 miliona eura;
- Izloženost bankarskog sektora van Crne Gore je najvećim dijelom bila prema institucijama iz zemalja koje imaju visok rejting (AAA i AA).
3.2.3. Rizik likvidnosti
Kako bi se osiguralo adekvatno upravljanje rizikom likvidnosti, Centralna banka vrši uvid u strategije banaka, politike i procedure za upravljanje rizikom likvidnosti, analizu gepa, stres scenarije, zatim uvid u uspostavljene limite banke za adekvatnu ročnu usklađenost sredstava i izvora sredstava, kao i provjeru održa-vanja dekadnih i dnevnih minimuma likvidnosti.
Tabela br. 3.3 - Kretanje agregatnog nivoa likvidne aktive prema kratkoročnim i ukupnim obavezama banaka, kraj godine
Tabela br. 3.4 – Odnos kredita i depozita po bankama, kraj godine, u %
2006. 2007.
Likvidna aktiva (u 000 eura) 433.096 537.343
Kratkoročne obaveze (u 000 eura) 808.470 1.686.188
Ukupne obaveze (u 000 eura) 1.282.654 2.739.426
Likvidna aktiva/Kratkoročne obaveze 54% 32%
Likvidna aktiva/Ukupne obaveze 34% 20%
2006. 2007.
Hypo alpe-adria banka 159,51 366,75
Invest banka Montenegro 167,05 235,81
Hipotekarna banka 58,11 145,04
Montenegrobanka NLB 97,10 116,68
Podgorička banka 111,42 106,30
Prva banka CG - osnovana 1901. 87,09 96,72
Crnogorska komercijalna banka 70,31 87,29
Atlasmont banka 52,23 83,08
Komercijalna banka Budva 48,84 83,33
Opportunity banka 61,02 74,94
First financial bank 0,00
Ukupno 78,75 107,44
Na kraju 2007. godine, likvidna aktiva banaka iznosila je 537,3 miliona eura, što je bilo za 104,2 miliona eura ili 24,07% više nego na kraju prethodne godine. Koeficijent likvidne u odnosuna ukupnu aktivu zabilježio je pad u odnosu na prethodnu go-dinu, ali je bio iznad prihvatljivog minimalnog iznosa od 15%. Posmatrano na nivou sistema, vrijednost koeficijenta likvidne uodnosu na ukupnu aktivu iznosio je 18,05% i u odnosu na pret-hodnu godinu bilježi pad (vrijednost koeficijenta na kraju pretho-dne godine iznosila je 30,26%). Za period od godinu dana, osam banaka u sistemu je zabilježilo pad ovog koeficijenta.
Nivo koeficijenta likvidne aktive u odnosu na kratkoročne oba-veze bilježi pad u odnosu na uporedni period od godine dana, što je posljedica znatno sporijeg rasta likvidne aktive u odnosu na kratkoročne i ukupne obaveze banaka. (Tabela br. 3.3). Ko-eficijent kratkoročnih kredita prema kratkoročnim obavezamabilježi rast za isti period i iznosio je 54% na agregatnom nivou, a razlog je rast kreditnog portfolija u prethodnoj godini.
25
KON
TRO
LA I
REGU
LACI
JA B
ANK
ARSK
OG
SEK
TOR
A
Na kraju 2007. godine, odnos kredita i depozita iznosio je 107,44% i ukazuje na pojačano kreditiranje banaka iz pozajmica ili kapitala. Na kraju prethodne godine, vrijednost ovog koeficijenta izno-sila je 78,75%. Posmatrano na agregatnom nivou, četiri banke u sistemu ostvaruju veći nivo ovog pokazatelja od ostvarenog prosjeka. (Tabela br. 3.4).
Imajući u vidu mogućnost da banka koja je zavisno lice druge banke može pri utvrđivanju odnosa ukupnih kredita i ukupnih depozita, u skladu sa članom 16 Odluke o minimalnim stan-dardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama, ukupni iznos kredita umanjiti za iznos dugoročnih kredita koji su toj banci odobreni od strane njene matične banke za povećanje kreditne aktivnosti, to bi ovaj koeficijent bio povoljniji kod četiribanke (Hypo–Alpe-Adria banke (87,91%), Montenegrobanke NLB (100,93%), Podgoričke banke Societe Generale Groupe (81,78%) i Crnogorske komercijalne banke (83,07%)), kao i na agregatnom nivou (88,61%). Ako bi se u obzir uzeli i subordi-nisani dugovi, ovaj koeficijent bi kod Hypo–Alpe-Adria bankebio 72,66%, Crnogorske komercijalne banke 81,63%, a na ni-vou sistema 87,89%.
Tabela br. 3.5 - Ročna struktura finansijske aktive i finansijske pasive na agregatnom nivou,u 000 eura
Tabela br. 3.6 - Ročna pokrivenost kredita depozitima, agregatni nivo, kraj godine
1-7dana
8-15dana
16-30dana
31-90dana
91-180dana
181-365dana
1-5godina
preko5 god. Ukupno
1 Finansijska aktiva u bilansu stanja 606.205 42.821 117.587 154.682 212.797 391.660 1.006.742 433.501 2.965.995
2 Finansijske obaveze u bilansu stanja 453.961 85.582 141.690 265.974 305.015 433.966 775.955 246.007 2.708.150
3 Razlika 1 - 2
a) Gap dospijeća 152.244 -42.761 -24.103 -111.292 -92.218 -42.306 230.787 187.494 257.845
b) Kumulativni gap 152.244 109.484 85.381 -25.911 -118.129 -160.434 70.352 257.846 370.832
% od ukupnog izvora sredstava 5,62% 4,04% 3,15% -0,96% -4,36% -5,92% 2,60% 9,52% 13,69%
Tabela o ročnoj usklađenosti finansijske aktive i finansijskih oba-veza na agregatnom nivou pokazuje neusklađenost u svim peri-odima od osam do 365 dana. Kumulativni gap je negativan za tri uzastopna vremenska perioda. Ukupan kumulativan gap na nivou sistema iznosi 370,8 miliona eura i predstavlja 13,69% ukupnih izvora sredstava, što je više nego na kraju 2006. godine, kada je iznosio 10,39% izvora sredstava. (Tabela br. 3.5).
U kratkom roku na nivou sistema postoji adekvatna pokrivenost kredita sa depozitima, dok rast dugoročnih kredita nije pratio rast dugoročnih depozita. U jednogodišnjem periodu ukupni depoziti na nivou sistema bilježe rast po stopi od 94,38%, dok rast kredita u istom periodu ostvaruje veću vrijednost i iznosi 165,19%. (Tabela br. 3.6).
Tokom 2007. godine, sve banke u sistemu uredno su ispunjavale tekuće obaveze i održavale likvidnost iznad propisanog minimu-ma. U posljednjem mjesecu 2007. godine, banke su iskazale su-ficit sredstava koji je na agregatnom nivou iznosio 423 milionaeura. (Grafik br. 3.1).
2006. 2007.
Kratkoročni krediti (u 000 eura) 355.376 904.090
Kratkoročni depoziti (u 000 eura) 808.470 1.530.549
Pokrivenost (%) 227 169
Dugoročni krediti (u 000 eura) 298.156 1.342.523
Dugoročni depoziti (u 000 eura) 180.451 560.524
Pokrivenost (%) 61 42
26
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Grafik br. 3.1 - Mjesečni suficit sredstavabanaka, 2005-2007, u 000 eura
Rezultati stresnog testiranja za rizik likvidnosti su pokazali da je crnogorski bankarski sistem umjereno osjetljiv na rizik likvidno-sti, s obzirom na evidentne probleme koje je u procesu testiranja ispoljila jedna velika banka. Realizovana su četiri stres testa kojima se simulirao gubitak povjerenja deponenata u matičnu banku, i to: (a) povlačenje 20% od ukupnog iznosa depozita, (b) povla-čenje depozita najvećeg deponenta banke, (c) povlačenje 50% depozita deset najvećih deponenata, i (d) povlačenje državnih depozita 100%. Sposobnost banaka da pokriju gubitak nastao po navedenom osnovu testirao se preko iznosa slobodnih likvidnih sredstava, raspoloživih likvidnih sredstava i likvidne aktive.
3.2.4. Tržišni rizik
U 2007. godini, ukupni nivo tržišnog rizika bio je nizak, uglavnom zbog ograničenosti tržišta. I pored toga, banke su dužne da, u skladu sa propisima, vrše identifikaciju, mjerenje, kontrolisanjei praćenje tržišnog rizika i da uspostave minimalne standarde za upravljanje njime.
Tokom kontrola CBCG, konstatovano je da su kamatne stope i devizne pozicije glavni izvor tržišnog rizika u crnogorskom bankarskom sistemu.
Osjetljivost pozicija aktive i pasive na rizik kamatne stope te-stirana je primjenom povećanog iznosa kamatne stope od 1,5 procentnih poena na kumulativnu razliku (gap) pozicija aktive i pasive osjetljivih na promjenu kamatne stope na nivou poje-dinačne banke i sistema u cjelini. Rezultati stresnog testiranja pokazuju gotovo neznatan uticaj na koeficijent solventnosti nanivou sistema. Naime, koeficijent solventnosti na agregatnom
nivou neznatno je smanjen sa 17,1% na 16,8%, dok je kod se-dam banaka došlo do njegovog smanjenja u rasponu od 0,1 do 0,9 procentnih poena.
Nivo deviznog rizika je nizak. Kako je euro zvanična valuta pla-ćanja i što se plaćanja dominantno obavljaju u eurima, izlože-nost crnogorskog bankarskog sistema na direktan devizni rizik je ograničena. Naime, samo 4,2% aktive na agregatnom nivou je izraženo u stranoj valuti sa najvećom izloženošću pojedina-čne banke od 19,5%. Izloženost ostalih banka u stranoj valuti se kreće u rasponu od 0,1 do 6,0%. Neto otvorena devizna pozicija na nivou sistema je pozitivna i iznosi 138.000 eura, što predsta-vlja 0,1% rizičnog kapitala.
Stresno testiranje direktnog deviznog rizika baziralo se na neto otvorenoj deviznoj poziciji (tzv. spot pozicija), odnosno na pre-tpostavci da će se rizični kapital korigovati za iznos od 10% vri-jednosti (+,-) neto otvorene pozicije, kako na nivou pojedine banke, tako i na nivou sistema u cjelini. Rezultati stresnog te-stiranja direktnog uticaja promjene kamatne stope na osjetljive pozicije aktive i pasive pokazuju gotovo neznatan uticaj na ko-eficijent solventnosti na nivou sistema. Koeficijent solventnostina agregatnom nivou nakon stresa ostao je na istom nivou od 17,1, dok je kod dvije banke došlo do njegovog smanjenja za 0,1, odnosno 0,6 procentnih poena.
3.3. Mjere prema bankama
Tokom 2007. godine, Centralna banka je prema jednoj banci izrekla mjere iz člana 74 Zakona o bankama (nalozi za smanje-nje kreditne aktivnosti i plan obnove kapitala, zabrana svih da-ljih ulaganja), zbog kršenja zakona i drugih propisa u mjeri koja zahtijeva hitno otklanjanje nepravilnosti u poslovanju i zausta-vljanja daljeg rasta rizičnog profila banke.
Pored toga, Centralna banka je, u skladu sa odredbama čl. 73 Zakona o bankama, zahtijevala od više banaka da postupe po pismenom sporazumu, prihvatljivim za Centralnu banku, kada nepravilnosti u poslovanju banaka proizilaze iz neadekvatnosti uspostavljenog sistema za upravljanje rizicima, kao i neuskla-đenosti poslovanja sa zakonom, propisima i aktima poslovne politike. Navedenim sporazumima, banke su se najčešće obave-zivale da u utvrđenim rokovima preduzmu konkretne akivnosti i mjere za unaprjeđivanje efikasnosti i efektivnosti sistema za
27
KON
TRO
LA I
REGU
LACI
JA B
ANK
ARSK
OG
SEK
TOR
A
upravljanje kreditnim rizikom, rizikom likvidnosti, tržišnim rizi-cima i operativnim rizikom, kao i otklanjanje neusklađenosti sa zakonom i propisima u oblasti sprječavanja pranja novca, pre-koračenja Zakonom o bankama utvrđenih limita u poslovanju i neadekvatnom sistemu interne kontrole i interne revizije.
3.4. Izdavanje dozvola za rad, saglasnosti i odobrenja
U 2007. godini, Centralna banka je izdala dvije dozvole za rad jednoj banci i jednoj mikrokreditnoj finansijskoj instituciji.3 Ostali zahtjevi po kojima je odlučivala Centralna banka u 2007. godini prikazani su u tabeli br. 3.7.
3.5. Promjena regulatornog okvira
Tokom 2007. godine, dominantne aktivnosti na regulatornom okviru bile su usmjerene na završetak izrade nacrta novog Za-kona o bankama, koji bi omogućio dalju harmonizaciju sa re-gulativom EU, stvaranje osnova za početak primjene standarda supervizije Bazel II, kao i otklanjanje nedostataka koji su uočeni u postojećoj regulativi.
Tokom 2007. godine, sa ciljem ograničenja ekspanzivnog kre-ditnog rasta i jačanja funkcije upravljanja rizicima u bankama, usvojene su:
Tabela br. 3.7 – Zahtjevi po kojima je odlučivala CBCG u 2007. godini
Vrsta zahtjeva Broj zahtjeva
Imenovanje generalnog direktora banaka 4
Posjedovanje osnovnih sredstava ili držanje nepokretnosti po osnovu zaloge 6
Odobrenje bankama za ulaganja u osnovna sredstva do 30% kapitala prve klase 1
Osnivanje i ukidanje organizacionih djelova 38
Osnivanje predstavništva strane banke 1
Obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti 2
Obavljanje kastodi poslova 1
Saglasnosti na statut, odnosno izmjene i dopune statuta banaka 11
Imenovanje spoljnih revizora banaka i MFI 6
Sticanje kvalifikovanog učešća u kapitalu banke 1
- Odluka o dopuni Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i poslovanju sa lici-ma povezanim sa bankom, kojom se, u zavisnosti od postignutog nivoa potraživanja po osnovu neto kredi-ta i poslova lizinga na dan 31.12.2007. godine, limitira njihov godišnji rast u iznosu od 30%, 40% ili 60% u 2008. godini. Najveća ograničenja se odnose na naj-veće banke iz razloga što bi negativne posljedice kre-ditne ekspanzije tih subjekata bile najveće na sigurnost i stabilnost bankarskog sistema;
- Odluka o izmjeni i dopuni Odluke o minimalnim stan-dardima kapitala banke, kojom se, u zavisnosti od ostvarenog godišnjeg rasta potraživanja po osnovu neto kredita i poslova lizinga (preko 60% ili preko 100%), propisuje minimalan iznos koeficijenta solventnosti od10%, odnosno 12% u 2008. godini, čime se povećanim iznosom kapitala banaka obezbjeđuje adekvatna zaštita interesa deponenata i drugih povjerilaca banaka;
- Odluka o dopuni Odluke o načinu i postupku vršenja kontrole banaka i visini naknada, kojom se Centralnoj banci daje pravo da objavi na svom veb sajtu informa-ciju o izrečenim mjerama za ozdravljenje banke, izuzev mjere pismenog upozorenja, kao i informaciju o pre-stanku mjera za ozdravljenje banke, čime će se dopri-nijeti jačanju finansijske discipline, sveobuhvatnijeminformisanju postojećih i potencijalnih deponenata i drugih povjerilaca banaka, efikasnosti realizacije izre-čenih mjera od strane banaka i jačanju uvida javnosti
3 Dozvolu za rad dobila je First Financial Bank AD Podgorica, sa 100% stranim kapitalom, i MFI ,,Klikloan“ doo Podgorica, sa dominantnim domaćim kapitalom.
28
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
u djelovanje Centralne banke prema bankama na bazi sprovedenih kontrolnih aktivnosti. Navedeno rješenje je kompatibilno sa Bazelskim sporazumom o kapitalu (tzv. Bazel II).
Nagli rast kreditnih aktivnosti banaka i njihov uticaj na rizični profil banaka sa jedne strane, te na sigurnost i stabilnost ban-karskog sistema sa druge strane, uslovio je izmjenu Odluke o kriterijumima i postupku klasifikacije aktive i formiranju rezerviza potencijalne kreditne gubitke i propisivanje rezervi za opšte bankarske rizike zavisno od rasta kreditnog portfolija i vanbi-lansnih stavki, koje predstavljaju potencijalne obaveze banke. Shodno novoj odluci, banke su dužne da klasifikaciju aktive ivanbilansa vrše najmanje jednom mjesečno, što treba da do-prinese kvalitetnijem upravljanju kreditnim rizikom u bankama, odnosno preciznijoj klasifikaciji i formiranju rezervi.
Pored navedenih, u 2007. godini usvojena je i Odluka o izmje-nama i dopunama Odluke o izvještajima koje banke dostavlja-ju Centralnoj banci Crne Gore, kojom su obezbijeđeni uslovi za pribavljanje detaljnih podataka o kreditnoj zaduženosti klijenata banaka i mikrokreditnih finansijskih insitucija, u cilju njihovogobjedinjavanja u okviru regulatornog kreditnog biroa. Takođe, usvojena je i Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o mikro-kreditnim finansijskim institucijama, u cilju daljeg usaglašavanjai poboljšanja podzakonske regulative.
PLATNI PROMET4
31
PLAT
NI P
ROM
ET
Centralna banka Crne Gore je odgovorna za siguran i efikasanplatni promet u zemlji. Nakon višegodišnje reforme platnog prometa, uspješno je implementiran savremeni međubankarski platni sistem početkom 2005. godine, zasnovan na relevantnim međunarodnim principima i bankarskim standardima.
Međubankarski platni sistem Centralne banke predstavlja osno-vnu infrastrukturu platnog prometa u zemlji. Njegovi učesnici su u mogućnosti da na siguran i efikasan način procesiraju plaćanjakoristeći dva podsistema:
- RTGS podsistem, koji elektronske platne poruke pro-cesuira pojedinačno, po bruto principu obračuna u re-alnom vremenu, i
- DNS podsistem, koji elektronske platne poruke proce-suira po neto principu obračuna, u odloženom vreme-nu.
Implementacijom međubankarskog platnog sistema, zasnova-nog na opšteprihvaćenim međunarodnim standardima i prin-cipima (IBAN standard računa, SWIFT format poruka, CPSIPS principi i dr.), Centralna banka Crne Gore je stvorila preduslove za dalji razvoj i povezivanje platnog sistema Crne Gore sa dru-gim platnim sistemima.
Programom procjene finansijskog sektora Crne Gore, koji susprovele Svjetska banka i MMF u okviru FSAP misije, u segmentu ocjene platnog sistema u Crnoj Gori konstatovano je da je me-đubankarski platni sistem Centralne banke generalno usklađen sa „Osnovnim principima za sistemski važne platne sisteme“ Komiteta za platne i obračunske sisteme Banke za međunaro-dna poravnanja.
Aktivnosti Centralne banke u segmentu platnog prometa u 2007. godini bile su prvenstveno skoncentrisane na održavanju posti-gnutog nivoa i daljem unaprjeđivanju stabilnosti, pouzdanosti, efikasnosti i nesmetanom funkcionisanju međubankarskogplatnog sistema.
U toku 2007 godine, međubankarski platni sistem Centralne banke funkcionisao je u skladu sa propisanim pravilima za rad platnog sistema, tako da je i treću godinu rada ovog sistema karakterisao visok nivo stabilnosti i efikasnosti funkcionisanjai kvalitetno obavljanje platnog prometa u zemlji za klijente Centralne banke.
4.1. Regulativa i kontrola platnog prometa
U 2007. godini, Centralna banka Crne Gore je u cilju daljeg razvoja platnog prometa u zemlji, kao i u pravcu što većeg usklađivanja nove regulative sa onom Evropske unije, međunarodnom praksom i standardima u ovoj oblasti, uz uvažavanje specifičnosti kakobankarskog, tako i privrednog i finansijskog sistema Crne Gore,pripremila Nacrt zakona o platnom prometu u zemlji. Njime se uređuju pitanja transfera sredstava, poravnanja međubankar-skih transfera, izdavanje instrumenata elektronskog plaćanja i osnivanje i kontrola platnih sistema u Crnoj Gori.
Imajući u vidu da je u 2007. godini nastavljen trend rasta obima i vrijednosti transakcija u zemlji, posebna pažnja je posvećena kontroli. Izvršeno je ukupno 10 kontrola pravilnosti obavljanja poslova platnog prometa u zemlji, kroz planirane sveobuhvatne i vanredne - ciljne kontrole. Pored toga, praćen je i način obavljanja poslova platnog prometa kroz analizu rezultata kontrole banaka i tom prilikom nijesu zapažene bitne nepravilnosti.
4.2. Pokazatelji raspoloživosti RTGS i DNS sistema
U 2007. godini, ukupna produkcija međubankarskog platnog sistema iznosila je 129.621 minut, a evidentiran je 261 minut zastoja u radu sistema. (Tabela br. 4.1).
32
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Prosječna raspoloživost međubankarskog platnog sistema4 u 2007. godini iznosila je 99,80%.
4.3. Sprovođenje prinudne naplate
U cilju daljeg funkcionalnog unapređivanja sprovođenja prinu-dne naplate, pune automatizacije, veće efikasnosti i sigurnostisistema, Centralna banka je u 2007. godini nastavila aktivnosti u pravcu nabavke novog informacionog sistema za sprovo-đenje prinudne naplate, čija se implementacija planira u toku 2008. godine.
Tabela br. 4.1 - Raspoloživost RTGS i DNS sistema CBCG, 2005 – 2007. godine
GodinaRadni Produženje
u minProdukcija
u minZastoju min
Raspoloživost sistemaDani sati minuti
2005. 254 2.151 22 34 129.116 98 99,92%
2006. 255 2.167 30 60 130.110 24 99,98%
2007. 254 2.159 0 81 129.621 261 99,80%
U Centralnom registru računa5, na dan 31.12.2007. godine, bilo je evidentirano 40.451 pravno lice i 71.040 računa. Od ukupnog broja evidentiranih pravnih lica na kraju 2007. godine, u blokadi je bilo 8.459, ili 20,91%, sa blokiranim sredstvima u iznosu od 81,67 miliona eura.
Na kraju 2007. godine, u odnosu na kraj 2006, evidentirano je više pravnih lica (za 16,38%), više blokiranih pravnih lica (za 4,17%), više računa (za 21,64%) i manji iznos blokiranih sred-stava (za 0,86%). (Prilog 1, Tabela br. 1).
U 2007. godini, u bazu podataka prinudne naplate unijeto je 30.981 nalog za prinudnu naplatu, od kojih se 28.677, ili 92,56%, odnosi na blokadu klijenata poslovnih banaka, a 2.304, ili 7,44%, na blokadu klijenata Centralne banke.
4 Raspoloživost međubankarskog platnog sistema predstavlja odnos između ukupnog i efektivno ostvarenog radnog vremena sistema.5 Centralna banka za potrebe izvršenja prinudne naplate sa računa izvršnih dužnika, na osnovu podataka koje dostavljaju poslovne banke,
vodi Centralni registar računa
BANKARSKE I FINANSIJSKE OPERACIJE 5
35
BAN
KAR
SKE
I FIN
ANSI
JSKE
OPE
RAC
IJE
Kod obavljanja poslovnih aktivnosti u dijelu bankarskih i finan-sijskih operacija, u 2007. godini prioritet je dat efikasnom upra-vljanju deviznim rezervama i njihovom sigurnom plasmanu, kao i unapređivanju i razvijanju poslovne saradnje i uspostavljanju korespondentskih odnosa sa novim bankama i finansijskim insti-tucijama u inostranstvu. Pored toga, puna pažnja je posvećena i obezbjeđivanju odgovarajuće količine i apoenske strukture nov-čanica i kovanog novca u eurima za potrebe finansijskih insituci-ja i drugih klijenata, te efikasno obavljanje djelatnosti bankara,savjetnika i fiskalnog zastupnika državnih organa i organizacija,uključujući i blagovremeno i uredno servisiranje svih obaveza koje proizilaze iz učlanjivanja Crne Gore u MMF, grupaciju Svjetske banke i druge međunarodne finansijske institucije.
5.1. Upravljanje deviznim rezervama
Tokom 2007. godine, kao i prethodnih godina, politika upravlja-nja sredstvima na računima CBCG u inostranstvu ostvarivana je u skladu sa osnovnim dokumentima koje je usvojio Savjet Cen-tralne banke: Politika CBCG za 2007. godinu, Odluka o upravljanju deviznim rezervama, Opšte i Operativne smjernice za upravljanje deviznim rezervama.
U skladu sa osnovnim principima i opredjeljenjima determini-sanim navedenim aktima, sredstva su plasirana kod centralnih banaka i prvoklasnih inostranih banaka. Dok plasmani sredsta-va kod centralnih banaka (FED i Deutsche Bundesbank) kroz automatske investicione aranžmane nisu, u smislu minimizi-ranja svih vrsta rizika, podložni ograničenjima bilo kakve vrste, plasmani kod komercijalnih banaka su obavljani uz poštovanje zadatih limita. U cilju ostvarivanja boljih rezultata kontinuirano se radilo na adekvatnoj alokaciji sredstava kod postojećih ino-stranih partnera, a istovremeno su se stvarali uslovi za saradnju sa novim komercijalnim bankama.
Raspoloživa sredstva na računima Centralne banke u inostranstvu u 2007. godini činila su: (1) osnivački kapital i generalna rezer-va Centralne banke, (2) redovni depoziti Ministarstva finansijai Fonda za zaštitu depozita, (3) sredstva obavezne rezerve ba-naka izdvojena na računima Centralne banke u inostranstvu, (4) sredstva obavezne rezerve banaka izdvojena na računima Cen-tralne banke u zemlji (iznijeta u inostranstvo), (5) tekući prihodi od kamate ostvareni investiranjem sredstava i (6) dio sredstava na računima klijenata Banke.
Na grafiku br. 5.1. data je struktura sredstava po njihovim osno-vnim izvorima.
Imajući u vidu tekuću situaciju na međunarodnom finansijskomtržištu kapitala, kao i karakter izvora sredstava na računima Cen-tralne banke CG u inostranstvu, u ukupnom portfoliu investici-oni portfolio je činio 4%, portfolio u zlatu 5%, dok je likvidni portfolio (uključujući i rezervnu poziciju kod MMF-a) učestvo-vao čak sa 91%. Ako se posmatra valutna struktura evidentno je dominantno učešće eura sa 99,1%, dok je učešće dolarskog portfolia veoma nisko i iznosi 0,9%.
Struktura sredstava po oblicima portfolia sa stanjem na kraju 2007. godine data je na grafiku br. 5.2.
Grafik br. 5.1 – Struktura sredstava pooblicima izvora na dan 31.12.2007. godine
36
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Stanje na računima Centralne banke u inostranstvu je na dan 31.12.2007. godine iznosilo 475,10 miliona eura, što predsta-vlja godišnji rast od 54%, dok je prosječno stanje sredstava u toku godine bilo je 435,50 miliona eura. Na porast raspoloživih sredstava Centralne banke na računima u inostranstvu uticao je, prije svega, porast depozita poslovnih banaka u Crnoj Gori i povećanje depozita Ministarstva finansija.
Kretanje sredstava na računima CBCG u inostranstvu tokom 2007. godine, sa dnevnim stanjem, prikazano je na grafiku br. 5.3.
Tokom 2007. godine evidentan je bio porast kamatne stope na depozite u eurima. Naime, ECB je u dva navrata (na martovskom i junskom zasjedanju) prateći kretanja, prije svega, u privredama euro-zone povećala referentnu kamatnu stopu ukupno za 50 bp. Stopa inflacije u euro-zoni je u posljednjem kvartalu protekle go-dine premašila limit ECB od 2%, (u decembru je dostigla nivo od 3,1%), što je trebalo da podstakne dalje povećanje kamatne stope, ali je „prelivanje“ krize sa američkog na globalna tržišta prinudilo ECB da referentnu kamatnu stopu zadrži na nivou od 4%. Istovremeno, kamatna stopa na dolarske depozite zabilje-žila je pad, jer je FED uslijed pogoršanja uslova na finansijskimtržištima zbog subprime krize i strožijih uslova pozajmljivanja od septembra 2007. godine vodio ekspanzivnu monetarnu politiku, radi sprječavanja ulaska ekonomije SAD-a u recesiju. Referentna kamatna stopa FED-a na kraju godine dostigla je nivo 4,25%, što je njen minimum od januara 2006. godine.
Gafik br. 5.3 - Sredstva CBCG na računima u inostranstvu tokom 2007. godine, u milionima eura
Tabela br. 5.1 – Prosječna stopa prinosa na likvidni portfolio CBCG
2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Prosječna stopa prinosa na EUR sredstva 2.00% 2.00% 2.03% 2.81% 3.86%
Prosječna stopa prinosa na USD sredstva 1.12% 1.75% 2.95% 4.90% 4.83%
Grafik br. 5.4 – 7-dnevni Euribor (lijeva osa)i USD Libor (desna osa) u 2007. godini
Kretanja sedmodnevnog Euribor-a i USD Libor-a u 2007. godini data su na grafiku br. 5.4.
Prosječna stopa prinosa na plasmane u eurima u 2007. godini (likvidni portfolio) iznosi 3,86%, što predstavlja znatno veću stopu od ostvarene u prethodnoj godini (2,81%).
U tabeli br. 5.1 dat je prikaz kretanja prosječne kamatne stope na plasmane likvidnog portfolia u proteklih pet godina.
Grafik br. 5.2 - Struktura sredstava pooblicima portfolija na dan 31.12.2007. godine
37
BAN
KAR
SKE
I FIN
ANSI
JSKE
OPE
RAC
IJE
U skladu sa usvojenom politikom i smjernicama za investiranje sredstava, dio raspoloživih sredstava investiran je u njemačke državne obveznice sa rokom dospijeća od 1 do 3 godine.
U Banci je uspostavljena takva organizacija da postoji posebna organizaciona jedinica koja je zadužena za praćenje relevantnih rizika vezanih upravljanje deviznim rezervama Najznačajniji od tih rizika vezanih za portfolio deviznih rezervi su: tržišni, kreditni, likvidni i operativni rizik. Praćenje tržišnog rizika, podrazumjeva njegovu identifikaciju, mjerenje i monitoring. Analize (ex post iex ante) koje se koriste obuhvataju apsolutne i relativne mjere rizika kao što su VaR, Tracking Error, Sharpe ratio, Information ratio i druge. Pored ovih analiza sprovode se i dnevna mjerenja performansi portfolia u odnosu na izabrani reper (benchmark). Ove analize, između ostalog, pokazuju maksimalne gubitke koji neće biti premašeni sa određenom vjerovatnoćom, volatilnost tržišta kao i rizik koji preuzimaju portfolio menadžeri prilikom upravljanja portfoliom deviznih rezervi.
Kao jedna od važnih stavki samog upravljanja rizicima je moni-toring i kontrola kreditnog rizika. Prate se dugoročni i kratkoročni rejtinzi u lokalnoj i stranoj valuti. Pored ovoga, prati se i finansij-ska snaga banaka tj. u kojoj mjeri su banke partneri zavisni od grupe kojoj pripadaju. Takođe se prate pokazatelji „outlook-a“ i „Credit Watch-a“ koji zajedno sa gore pomenutim parametrima služe prilikom predlaganja novih partnera banaka. Za praćenje kretanja kreditnih rejtinga i „spread-ova“ koriste se podaci vo-dećih rejting agencija S&P i Moodys, kao i podaci sa „real-time“ informacionih sistema Bloomberg i Reuters. Struktura kreditnih rejtinga je prikazana na grafiku br. 5.5.
5.2. Platni promet sa inostranstvom i korespondentski odnosi
U svojstvu fiskalnog agenta Vlade Crne Gore, vršena su plaćanjaprema MMF-u, grupaciji Svjetske banke i drugim međunarodnim finansijskim organizacijama na ime osnivačkog uloga za učla-njenje Crne Gore u ove institucije.
Centralna banka ima aktivne korespondentske račune sa više komercijalnih banaka i dvije centralne banke: Federal Reserve Bank of New York i Deutsche Bundesbankom. U 2007. godini, otvoren je nostro račun za potrebe Fonda za zaštitu depozita kod
Grafik br. 5.5 – Alokacija LT (long term)rejtinga
Deutsche Bundesbanke i račun Crne Gore kod MMF-a (GRA) na koji je uplaćena kvota za učlanjenje od 6,6 mil SDR.
Aktivnosti platnog prometa sa inostranstvom pokazuju da su u toku 2007. godine ostvareni prilivi na korespondentskim raču-nima u ukupnom iznosu od 577,1 mili eura, od čega se značajan dio odnosi na uplaćena sredstava obavezne rezerve, unošenje efektive od banaka, iznošenje efektive iz Trezora, prihoda od kamate, prodatih HOV, osnivačkog kapitala First Financial Bank i donaciju Fonda za zaštitu depozita od KFW-a.
U periodu od 1. januara do 31. decembra 2007. godine preko računa CBCG kod stranih banaka realizovana su značajna po-vlačenja sredstava u iznosu od 411,13 miliona eura. Najveći dio povlačenja je izvršen po sljedećim osnovima:
• unošenje efektive za potrebe unutrašnjeg platnog pro-meta – 212,91 mil eura;
• plaćanje obaveza po nalogu Ministarstva finansija Vla-de CG – 99,93 mil eura;
• transfer sredstava u korist domaćih banaka za iznešenu efektivu i povraćaj dijela sredstava obavezne rezerve – 72,66 mil eura;
• kupovina hartija od vrijednosti – 17,45 mil eura;• kupovina SDR (6,6 mil) – 7,44 mil eura;• prodaja valuta iz sukcesije – 0,64 mil eura;• plaćanje u ime i za račun CBCG – 0,41 mil eura;
Plaćanja koja su izvršena u ime i za račun CBCG u iznosu od 0,41 mil. eura, procesuirana su u korist inostranih partnera i najvećim
38
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
dijelom se odnose na izvršavanje ugovorenih obaveza i u funkci-ji su obavljanja tekuće poslovne aktivnosti (troškovi održavanja RTGS/DNS, pretplata na Reuters, Bloomberg, SWIFT, i dr.) .
Ukupne transakcije sa efektivom ostvarene su u iznosu od 573,26 miliona eura, od čegsa je za potrebe banaka unijeto i iznijeto efe-ktive u vrijednosti od 266,95 miliona eura (ili 47%), a za alimen-tiranje potreba platnog prometa 306,31 miliona eura (iznošenje efektive 93,40 i unošenje efektive 212,91).
5.3. Bankarski poslovi i usluge
Centralna banka, je za potrebe Ministarstva finansija i Fondaza zaštitu depozita, u 2007-oj godini obavljala poslove prihva-tanja depozita, oročavanja, transferisanja sredstava i obračuna kamate na ova sredstva. Ukupno obračunata kamata na depozite Ministarstva finansija i Fonda za zaštitu depozita u 2007. godiniiznosi 4.954.516,28 eura (Prilog 1, Tabela br. 3 i 4).
Na grafiku br. 5.6. prikazano je kretanje depozita tokom 2007.godine.
Za potrebe Ministarstva finansija Centralna banka je i u 2007.godini obavljala poslove isplate stare devizne štednje, odnosno obveznica konvertovane devizne štednje. Prilikom realizacije ovih poslova obavljena je isplata za oko 6.000 štediša, i to: za 353 šte-diše Montenegrobanke a.d. Podgorica, 417 štediša Jugobanke
Grafik br. 5.6 - Kretanje depozita Ministarstvafinansija tokom 2007. godine
a.d. Podgorica i 5.242 vlasnika obveznica konvertovane devizne štednje. U cilju obezbjeđivanja što bolje teritorijalne pokrivenosti i efikasnijeg servisiranja korisnika, isplata je organizovana prekoregionalnih centara.
5.4. Trezorsko poslovanje
U 2007. godini je nastavljeno kontinuirano praćenje, procjena i obezbjeđivanje adekvatnih količina i apoenske strukture nov-čanica i kovanog novca za potrebe banaka i drugih klijenata Centralne banke.
Vrijednost ostvarenog prometa opticajnog novca sa klijenti-ma Centralne banke iznosila je 474,9 miliona eura – isplate su iznosile 298,9 miliona, a uplate 175,9 miliona eura. U odnosu na 2006. godinu, ovaj promet bio je manji za 12% ili 63,9 miliona
Grafik br. 5.7 - Isplate gotovog novca,u 000 eura
Grafik br. 5.8 - Uplate gotovog novca,u 000 eura
39
BAN
KAR
SKE
I FIN
ANSI
JSKE
OPE
RAC
IJE
eura – vrijednost isplata za 15% ili 52,9 miliona, a uplata za 5% ili 11,0 miliona eura.
Zbog izuzetno niskog procenta pokrivenosti isplata uplatama u kraćim vremenskim intervalima, dodatna količina gotovog novca obezbjeđivana je unosom iz korespondentskih banaka u inostran-stvu. Tokom godine iz tih banaka uneseno je 212,9 miliona eura, a u korespondentske banke izneseno 93,4 miliona eura. U 2006. godini uneseno je 213,6 a izneseno 43,6 miliona eura.
Na planu optimizacije zaliha gotovog novca i smanjenja vjero-vatnoće pojavljivanja rizika nestašice i prekida u snabdijevanju, kontinuirano je vršena procjena potreba za gotovim novcem. Procijenjene potrebe na mjesečnom nivou u odnosu na reali-zovane isplate, prikazane su na grafiku br. 5.9.
U 2007. godini, nakon što je polovinom februara prestao sa radom Regionalni centar u Pljevljima, snabdijevanje gotovim novcem banaka i drugih klijenata Banke vršeno je preko ostalih šest regionalnih centara.
Grafik br. 5.9 - Planirane i realizovanepotrebe za gotovim novcem, u 000 eura
U toku 2007. godine vršena je ekspertiza opticajnog novca – eura i drugih sredstava plaćanja. U poređenju sa prethodnim godi-nama u 2007. je utvrđen najveći broj falsifikata. Nosioci platnogprometa i nadležni državni organi, shodno njihovim zahtjevima, redovno su obavještavani o pojavi i osnovnim karakteristikama novootkrivenih falsifikata sredstava plaćanja. U cilju sprječavanjaubacivanja lažnog novca u opticaj posebna pažnja posvećena je edukaciji zaposlenih na poslovima sa gotovim novcem u CBCG, poslovnim bankama i drugim učesnicima i nosiocima platnog prometa u Crnoj Gori.
MAKROEKONOMSKE ANALIZE I ISTRAŽIVANJA 6
43
MAK
ROEK
ON
OM
SKE
ANAL
IZE
I IST
RAŽ
IVAN
JA
Centralna banka je redovno mjesečno, kvartalno i godišnje izvje-štavala o makroekonomskim kretanjima, i izradila više analiza i radnih studija. Dodatno je unaprijeđeno statističko praćenje, a naročito u oblasti ekonomskih tokova sa inostranstvom. Centralna banka je učestovala u radu Statističkog savjeta Crne Gore.
Tokom godine je vršeno redovno prikupljanje statističkih po-dataka iz oblasti poslovanja banaka i platnog bilansa, koje su u direktnoj nadležnosti Centralne banke, kao i iz drugih oblasti finansijskog tržišta, privrede i fiskalnog sektora.
U oblasti statistike nastavljen je intenzivan rad na poboljšanju kvaliteta statistike platnog bilansa, naročito u dijelu statistike platnog prometa sa inostranstvom. U prvoj polovini oktobra završena je tehnička misija MMF-a za oblast platnog bilansa, koja je trajala dvije nedjelje. Misiju je vodila Mira Dobovišek – ekspert iz Slovenije, a osnovni zadatak misije je bila analiza realizacije preporuka prethodne misije, i shodno tome, kreira-nje novih preporuka.
Realizacijom Akcionog plana za obradu finansijskih iskaza uCentralnoj banci, na osnovu Sporazuma sa privrednim sudom Crne Gore u Podgorici, obezbijeđena je ranije nedostajuća po-slovna statistika iz bilansa stanja i uspjeha pravnih lica, koji su obveznici dostavljanja finansijskih iskaza shodno Zakonu o ra-čunovodstvu i reviziji.
6.1. Izvještavanje o makroekonomskim kretanjima
Tokom godine su redovno rađeni kvartalni izvještaji glavnog ekonomiste, Godišnji izvještaj glavnog ekonomiste i Godišnji iz-vještaj o radu CBCG, Bilten CBCG, koji sadrže statističke prikaze, analize, kao i preporuke u oblasti makroekonomskih kretanja. U izvještajima je analiziran makroekonomski razvoj Crne Gore u posmatranim periodima, komentarisani su uočeni problemi i pružani prijedlozi za njihovo prevazilaženje. Oni su bili važan izvor
informacija o makroekonomskim kretanjima, pa su mnoge me-đunarodne organizacije svoje ocjene makroekonomskih kretanja u Crnoj Gori temeljile upravo na ovim izvještajima. Prilikom ocje-njivanja makroekonomskog razvoja, u cilju ocjene višegodišnjih kreditnih aranžmana koje imaju sa Crnom Gorom, obezbijeđena je takođe značajna podrška MMF-u i Svjetskoj banci.
Na osnovu praćenja i istraživanja makroekonomskih kretanja, Cen-tralna banka je izradila „Preporuke Vladi za vođenje ekonomske politike u 2008. godini“ koje su joj krajem godine i dostavljene. Pripremljen je i dokument „Politika CBCG u 2008. godini“, koji sadrži osnovne ciljeve Centralne banke, kao i zadatke i aktivno-sti za njihovo realizovanje.
6.2. Realizovani projekti
Tokom godine realizovano je više projekata. Redovno su spro-vedene ankete u vezi inflacionih očekivanja, barijera poslovanju,investicionoj klimi i dr., čiju ciljnu grupu su predstavljale banke i najuspješnija preduzeća. Krajem godine anketa je revidirana, set pitanja je proširen, da bi se sa novim anketama otpočelo u 2008. godini. Takođe, prvi put je urađena anketa za potrebe empirijske analize određivanja prosječne cijene stanova u Podgorici, što je predstavljalo osnovu za izradu indeksa kretanja cijena nekretnina. Usvojena je i metodologija za obračun bazne stope inflacije, kojaće se od 2008. godine redovno pratiti. Prilikom prognoze inflacijezapočelo se sa korišćenjem modela fena („fan chart“).
Izrađene su radne studije: „Analiza finansijskog tržišta u CrnojGori“, i „Prognoziranje inflacije: empirijsko istraživanje kretanjaindeksa cijena na malo u Crnoj Gori za 2007. godinu – primjena ARIMA modela“. Sprovedeno je i istraživanje na temu mogućeg uticaja neželjenih dešavanja na tržištu kapitala sa prijedlozima za postupanje CBCG u takvim situacijama, kao i istraživanje o uticaju obavezne rezerve na nivo depozita i kredita bankar-skog sekora.
DRUGE VAŽNIJE AKTIVNOSTI
CENTRALNE BANKE 7
47
DRU
GE V
AŽN
IJE
AKTI
VNOS
TI C
ENTR
ALN
E BA
NKE
7.1. Međunarodna saradnja
CBCG je imala i intenzivnu međunarodnu saradnju - 18. januara 2007. godine Crna Gora je postala 185. članica MMF-a i Svjetske banke. U sklopu pristupanja ovim institucijama, CBCG je zaklju-čila postupak uplate kvote i sprovela postupak pripreme pravnih dokumenata neophodnih za zaključenje postupka pristupanja i izvršavanja obaveza, koje proizilaze iz članstva u ove dvije insti-tucije. CBCG je učestvovala na proljećnom i jesenjem zasjedanju Svjetske banke i Medjunarodnog monetarnog fonda i obavljala je redovne konsultacije, kontinuirano i blagovremeno dostavljala informacije i podatke iz njene nadležosti za potrebe izvještavanja prema MMF-u i SB, koordinirala aktivnosti i usaglašavala proce-dure na planu realizacije tehničke pomoći MMF-a.
U okviru FSAP-a6, redovnih misija u skladu sa Članom IV Spo-razuma o Opštim obavezama članica, kao i misija tehničke po-moći Fonda na planu pripreme i realizacije contingency plana, pripremljen je izvještaj Contingency Planning for Emergency Li-quidity Situations and Contingency Mannual. Pregovaralo se i o budućem programu Fonda: Precautionary SBA.
Intenzivna saradnja je bila prisutna i sa grupom SB (IBRD, IDA, MIGA, IFC). U 2007. godini Centralna banka je direktno učestvo-vala u pregovorima, zajedno sa ostalim nadležnim organima, i pratila realizaciju strateških dokumenata i politika SB u Crnoj Gori po pitanju zaključenih aranžmana (SAC 2). Takodje je dogovo-rena priprema zajedničkog dokumenta Svjetske banke i IFC-a: Country Assistance Strategy.
U postupku povjerilačke procjene Svjetske banke, CBCG je u 2007. godini zaključila aktivnosti na implementaciji IDF donacije. Tehni-čka pomoć za „Institucionalno jačanje povjerilačkog kapaciteta“ Centralne banke Crne Gore u okviru povjerilačke procjene obu-hvatala je pet ključnih oblasti kontrole i upravljanja u Centralnoj banci: i) mehanizam eksterne revizije; ii) zakonska struktura i nezavisnost; iii)okvir finansijskog izvještavanja; iv) mehanizaminterne revizije; i v) sistem interne kontrole.
Rastuća globalizacija i diverzifikacija finansijskih tržišta je uti-cala i na intenzivnu saradnju CBCG sa drugim centralnim ban-kama u oblasti kontrole banaka. Sporazumi o razumijevanju u ovoj oblasti u 2007. godini su potpisani sa: Narodnom bankom Makedonije, Finansijskom supervizorskom agencijom Madjar-ske, Centralnom bankom Bosne i Hercegovine, kao i Agencijom za bankarstvo Republike Srpske i Agencijom za bankarstvo BiH, i Centralnom bankom Ruske Federacije.
CBCG je bila domaćin regionalnog ekspertskog foruma „Re-gulatorni i supervizorski aspekti implementacije CRD (Capital Requirement Directive)“, održanog 03-06. oktobra. Forumu su prisustvovale centralne banke iz regiona: Narodna banka Srbije, Narodna banka Hrvatske, Narodna banka Bugarske, Banka Slo-venije, Agencija za bankarstvo Federacije Bosne i Hercegovine i Agencija za bankarstvo Republike Srpske.
6 FSAP je zajednički program Svjetske banke i Fonda koji se sprovodi sa ciljem da se ostvari jedinstveni vid pomoći ove dvije institucije u ocje-ni poslovanja i stabilnosti finansijskog sektora. U okviru ovog programa članovi misije su vršili analizu i pregled finansijskog sektora i sagle-davali primjenu relevantnih međunarodnih standarda, kako bi se utvrdile razvojne potrebe i rizici za makroekonomsku stabilnost.
48
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Intenzivna saradnja je bila prisutna i u okviru Grupe bankarskih supervizora Centralne i Istočne Evrope BSCEE7. CBCG je učesto-vala u izradi Godišnjeg izvještaja ove Grupe, ispunjavala preuzete obaveze na planu jačanja regionalne saradnje u oblasti kontrole banaka od važnosti za ovu regionalnu Grupu, i sprovodila zajedni-čke aktivnosti sa drugim centralnim bankama iz regiona.
CBCG je dala i značajan doprinos pristupanju Crne Gore EU. Nai-me, učestvovala je u: implementaciji preporuka iz Evropskog par-tnerstva (doprinos pripremi Akcionog plana za implementaciju preporuka), izradi Nacionalnog programa za integracije, izradi Godišnjeg izvještaja o napretku Crne Gore u procesu pristupanja EU, izradi Ekonomskog i fiskalnog programa, „Unaprijeđenomstalnom dijalogu sa EU“, kao i u pripremi ostalih dokumenata iz nadležnosti CBCG, bitnih za proces evropskih integracija.
CBCG je tokom 2007. godine učestvovala na tri sektorska sastan-ka Unaprijeđenog stalnog dijaloga, koji su održani u Podgorici. Shodno odredbama potpisanog Sporazuma o stabilizaciji i pri-druživanju, da bi se obezbijedila kontrola procesa pridruživanja i odgovarajuća realizacija Sporazuma, Vlada Crne Gore je formi-rala novu koordinacionu strukturu i oformljena su nova zajedni-čka tijela EU i Crne Gore. Formirani su pododbori/radne grupe za evropske integracije, a CBCG participira u dva pododbora i to: Pododbor za unutrašnje tržište i konkurenciju i Pododbor za ekonomska i finansijska pitanja i statistiku.
Crna Gora je tokom 2007. godine učestvovala u izradi Nacional-nog programa za integracije, kao strateškog dokumenta na putu učlanjenja u EU. Dokument sadrži kratkoročne i srednjoročne prioritete Crne Gore u procesu evropskih integracija do 2012. godine. CBCG je učestvovala u izradi u dijelu koji se tiče mone-tarne politike, bankarskog i platnog sistema. U ovim oblastima CBCG je definisala kratkoročne i srednjoročne prioritete i planusvajanja pravnih akata iz svoje nadležnosti koji će omogućiti postepenu harmonizaciju zakonodavstva sa acquis communi-tare do 2012. godine.
CBCG je aktivno učestvovala i u izradi i sprovođenju Akcionog plana za implementaciju preporuka sadržanih u Evropskom partnerstvu iz svoje nadležnosti. Evropsko partnerstvo, kao je-dan od glavnih instrumenata pretpristupne strategije Evropske
unije prema zemljama Zapadnog Balkana, predstavlja kratko-ročni i srednjoročni okvir planiranih aktivnosti za unapređivanje Procesa stabilizacije i pridruživanja. U 2007. godini CBCG je uče-stvovala u izradi prvog polugodišnjeg izvještaja prema obavezi iz Akcionog plana za implementaciju preporuka iz inoviranog Evropskog partnerstva.
Ekonomski i fiskalni program predstavlja strateški dokument, i sve zemlje koje u pregovorima o zaključenju Sporazuma o stabili-zaciji i pridruživanju sa EU, kao i zemlje koje su ga zaključile od 2006. godine, imaju obavezu izrade ovog dokumenta. Crna Gora je do sada uradila dva Ekonomska i fiskalna programa za periodod 2006. do 2008. (urađen 2006. godine) i period od 2007 do 2010. U 2007. godini formirana je Radna grupa za izradu ovog dokumenta čiji je član bio i predstavnik CBCG. Aktivnosti CBCG tokom izrade EFP-a odnosile su se na pripremu dokumenta u dijelu monetarne politike, analize makroekonomskih kretanja u Crnoj Gori i projekcije makroekonomskih indikatora Crne Gore za period 2007–2010. godine.
CBCG učestvuje u implementaciji preporuka iz Akcionog plana za sprovođenje Programa borbe protiv korupcije i organizovanog kriminala - tromjesečno dostavlja Nacionalnoj komisiji izvještaj o napretku i implementaciji mjera iz Akcionog plana.
CBCG je učestvovala i u procesu pristupanja Crne Gore Svjetskoj trgovinskoj organizaciji (STO). Tokom 2007. godine predstavnici CBCG učestvovali su na dva sastanka Radne grupe za pristupanje Crne Gore STO koji su održani u Ženevi u vezi finansijskih uslugai tretmana stranih fizičkih i pravnih lica u pružanju bankarskihusluga na teritoriji Crne Gore.
Tokom 2007. godine, Klubom guvernera centralnih banaka Cen-tralne Azije, crnomorskog regiona i zemalja Balkana, predsjeda-vala je Narodna banka Srbije u kopredsjedništvu sa Centralnom bankom Crne Gore, Centralnom bankom Bosne i Hercegovine i Centralnom bankom Albanije. CBCG je bila po prvi put domaćin Kluba guvernera, u septembru 2007. godine, na kome su prisu-stvovali guverneri i predstavnici centralnih banaka Ruske Fede-racije, Holandije, Grčke, Turske, Izraela, Azerbejdžana, Ukrajine, Jermenije, Rumunije, Bugarske, Kazahstana, Kirgizstana, Make-donije, Albanije, Bosne i Hercegovine i Srbije.
7 Članice BSCEE Grupe: Albanija, Bjelorusija, Federacija Bosne i Hercegovine, Bugarska, Hrvatska, Češka, Estonija, Mađarska, Letonija, Litvani-ja, Makedonija, Poljska, Rumunija, Rusija, Slovačka, Slovenija, Ukrajina i Crna Gora.
49
DRU
GE V
AŽN
IJE
AKTI
VNOS
TI C
ENTR
ALN
E BA
NKE
Predstavnici CBCG su učestovali na redovnom godišnjem za-sjedanju Banke za međunarodna poravnanja BIS, održanom u Bazelu 23-24. juna, na IX konferenciji Evropske centralne banke, konferenciji „Monetarna politika u posljednjih pedeset godina“ u organizaciji Bundesbanke, „VIII godišnjem ekonomskom forumu Sjeverne i Južne Evrope“, Međunarodnoj konferenciji „Evropska ekonomska integracija“ u organizaciji Centralne banke Austrije i mnogim drugim.
7.2. Interna revizija
Osnovni cilj Interne revizije u 2007. godini je bio detaljno sagle-davanje i procjena ukupnog sistema internih kontrola u CBCG, uz uvažavanje nedavno izvedenih organizacionih promjena.
Na osnovu procjene rizika izvršeno je vrednovanje internih kon-trola i utvrdjena je adekvatnost i efikasnost preduzetih mjerau pravcu minimiziranja rizika. Takodje je sprovedena procjena usaglašenosti i poštovanja zakona i propisa u radu, kao i raspo-laganja resursima.
Tokom 2007. godine Interna revizija je izvršila 12 revizija i izdala 105 preporuka za poboljšanje i unapređivanje radnog i kontrol-nog procesa u pregledanim oblastima rada.
7.3. Informaciono-tehnološka podrška
Brz razvoj informatičko-komunikacione tehnologije uslovio je da Centralna banka Crne Gore tokom 2007. godine značajnu pažnju posveti unapređivanju i razvoju informacionog sistema. Ove aktivnosti su se, prije svega, odnosile na dalje unapređivanje sigurnosti informacionog sistema, povećanje efikasnosti njego-ve upotrebe i unapređenje sistema internih kontrola. Značajna pažnja posvećena je smanjenju i kontroli rizika koji su identifi-kovani kroz studiju „Sistem za kontrolu rizika i sistem praćenja u Centralnoj banci Crne Gore“.
Unapređivanje nivoa sigurnosti informacionog sistema
Tokom protekle godine značajna pažnja posvećena je obezbje-đenju zaštite IS od neovlašćenog pristupa i uništenja. Realizovan je pilot projekat implementacije Sistema za prevenciju upada
u mrežu, koji treba da omogući testiranje jednog od mogućih rješenja za unapređivanje sistema kontrole pristupa računar-skoj mreži Centralne banke. Takođe je izvršena implementacija „Aktivnog direktorijuma“ čime je omogućena centralizovana primjena bezbjedonosnih politika i procedura i implementacija „Windows System Update Service servera (WSUS)“, koji obe-zbjeđuje instalaciju „zakrpa“ operativnih sistema na radnim stanicama u Banci.
Značajan dio aktivnosti je bio usmjeren i na unapređenje „Osno-vnog dokumenta o politici zaštite informacionog sistema Cen-tralne banke Crne Gore“. Ove aktivnosti su proizašle kao rezultat potrebe da se politika sigurnosti informacionog sistema uskladi sa promjenama u informacionom sistemu i u njegovoj okolini, te rezultatima procjene rizika. Sprovedena je izmjena politike korišćenja e-maila, politike kontrole mrežnog pristupa i poli-tike servera.
U cilju povećanja sigurnosti SWIFT servisa, izvršeno je njego-vo fizičko premještanje, a procedure za arhiviranje i oporavaksistema prilagođene su za rad u novom okruženju. Takođe je izvršeno prilagođavanje ugovora o pružanju usluga „Swift Ser-vice Biroa“ bezbjedonosnim zahtjevima vezanim za ugovore s trećim stranama.
Zbog značaja kontigencijskog planiranja za ostvarivanje osno-vnih funkcija Centralne banke, tokom 2007. godine vršeno je i testiranje procedura za oporavak sistema u slučaju kraha. Tako-đe je, u cilju unapređivanja raspoloživosti servisa informacione tehnologije i obezbjeđenja kontinuiranog rada IS CBCG, zaklju-čen ugovor o održavanju sistematskog softvera, produkcionog i testnog servera „storage“ sistema i druge opreme. Zamijenjena je hardverska platforma na kojoj su funkcionisali „mail server“, „domen kontroler“ i „Web server“, čime je smanjen rizik od otkaza ovih komponenti.
Migracija postojećeg informacionog sistema na novu tehnološku platformu
Prateći trendove razvoja informacionog sistema i savremene tehnologije u oblasti razvoja softvera planirana je migracija sadašnjih aplikacija IS CBCG na novu tehnološku platformu, za-snovanu na višeslojnim arhitekturama i potpunom grafičkomradnom okruženju. Shodno tome, urađena je Studija za migra-ciju sistema, a krajem godine sproveden je tenderski postupak
50
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
za odabir partnera sa kojim bi Centralna banka trebalo da re-alizuje ovaj projekat. Početak aktivnosti na realizaciji projekta planiran je za početak 2008. godine.
Poboljšanje efikasnosti upotrebe postojećeg IS
U cilju unapređivanja obezbjeđenja pokrivenosti poslovnih pro-cesa i organizacionih cjelina aplikacijama informacionog sistema, pristupilo se izradi novih aplikacija i unapređivanju postojećih.
Tokom 2007. godine sprovedeno je automatsko povezivanje glavne knjige i međubankarskog platnog sistema, čime su zna-čajno unaprijeđeni radni procesi i sistem kontrola u oblasti ra-čunovodstva i finansija. Takođe je uveden u upotrebu aplikativnisoftver za praćenje ugovora koje zaključuje Centralna banka, kao i aplikacija za evidenciju sudskih sporova.
U cilju realizacije druge faze projekta regulatornog kreditnog registra, urađen je modul koji je omogućio realizaciju prihvata i kontrole proširenog obima, definisanog novom odlukom o izvje-štavanju. Shodno ovome, urađen je i novi izvještajni podsistem i generisan set proizvoda regulatornog kreditnog registra.
Završeni su softveri za obradu podataka carinske deklaracije i izvještavanje, unos podataka stare devizne štednje banaka sa sjedištem van Crne Gore za potrebe Ministarstva finansija, tesoftver za automatsko generisanje podataka u okviru podsi-stema Finansijski iskazi privrednih subjekata RCG za potrebe Republičkog zavoda za statistiku.
Značajan napredak je postignut u domenu interneta, stavljanjem u funkciju Web mail servisa, kao i izradom intranet portala.
7.4. Upravljanje ljudskim resursima
U 2007. godini Centralna banka je posvetila posebnu pažnju usavršavanju kadra. Tokom godine, 173 zaposlena su pohađala 102 kursa, seminara, odnosno konferencije i druge programe usavršavanja, koji su realizovani u 38 institucija.
Naročito je bio značajan nastavak, ranije započete, uspješne sa-radnje sa drugim centralnim bankama u domenu obuke kadrova. Najznačajniji partneri u ovom domenu bile su centralne banke: Sjedinjenih Američkih Država, Njemačke, Holandije, Velike Bri-
tanije, Francuske, Češke, Austrije i Poljske. Prvi put je korišćena tehnička pomoć Centralne banke Italije. U okviru programa te-hničke pomoći Bundesbanke, realizovan je seminar na kojem je učestvovalo 15 zaposlenih CBCG. Za rukovodioce organizacionih jedinica u CBCG organizovana su dva seminara u Podgorici. Prvi je organizovan u saradnji sa Centralnom bankom Engleske na temu „Upravljanje poslovnim kontinuitetom“, a drugi u saradnji sa Centralnom bankom Francuske na temu “Operativno upra-vljanje u centralnoj banci“. Posebno su značajni bili i regionalni kursevi koje su organizovale centralne banke razvijenih zemalja u susjednim zemljama.
Za dalje usavršavanje zaposlenih, od posebnog značaja je bilo njihovo učešće na programima edukacije u Centru za finansijskuizvrsnost u Ljubljani, Institutu MMF-a u Beču, Institutu MMF-a u Vašingtonu, Institutu za finansijsku stabilnost u Bazelu, i Cen-tru Gercenze koji realizuje programe u saradnji sa Centralnom bankom Švajcarske.
Realizovani su kursevi engleskog jezika različitih stepena, a po-sebna pažnja je posvećena polaganju ispita za sticanje licenci u oblasti interne revizije, kontrole banaka, računovodstva, kao i informacionih tehnologija.
Uveden je sistem ocjene realizovane obuke, kroz koji se prati u kojoj mjeri je obuka uticala na poboljšanje znanja i procesa rada zaposlenih, kako ocjenom koju o samoj obuci daje zaposleni, tako i kroz ocjenu njegovog menadžera.
Osim kroz edukaciju, briga o kadrovskom potencijalu sprovodi se i pažljivim planiranjem zapošljavanja, koji prolaze različite vrste testiranja prije angažovanja. Za rad u CBCG prijavljuje se veliki broj kandidata, naročito kada su u pitanju pripravnici, dok za specijalizovana radna mjesta - u internoj reviziji, kontroli ba-naka, finansijskim i bankarskim operacijama, nema adekvatnogkadra na tržištu rada, tako da je CBCG orijentisana na stvaranje ovog specijalističkog kadra.
U cilju unaprjeđenja upravljanja ljudskim resursima, započet je projekat saradnje sa Svjetskom bankom. Kroz ovaj projekat treba da se obezbijedi dalji razvoj strateškog pristupa upra-vljanja ljudskim resursima, unaprjeđenje sistema vrednovanja učinaka, softverska obrada upravljanja ljudskim resursima i druge inovacije.
51
DRU
GE V
AŽN
IJE
AKTI
VNOS
TI C
ENTR
ALN
E BA
NKE
Nastavljena je dalja afirmacija sistema upravljanja učincima izaposleni su za posebne doprinose finansijski nagrađeni, što jedoprinijelo značajnom jačanju motivacije.
Zapošljavanjem psihologa u CBCG stvorili su se uslovi za planiranje karijere zaposlenih, pripremu programa orijentacije zaposlenih u CBCG, razvoj motivacije, kao i mjerenje zadovoljstva zaposlenih radom u Centralnoj banci.
7.5. Odnosi s javnošću Centralne banke Crne Gore
U cilju podizanja nivoa informisanosti o ulozi i aktivnostima Centralne banke kao važne institucije sistema, Centralna ban-ka Crne Gore je u 2007. godini redovno obavještavala javnost o svojim aktivnostima.
Medijska aktivnost CBCG bila je usmjerena na informativne emisije i specijalizovane ekonomske programe. Blagovreme-nim i organizovanim informisanjem domaće i strane, stručne i opšte javnosti, kao i zaposlenih u Centralnoj banci, ostvarena je transparentnost rada koja doprinosi imidžu Centralne banke kao nezavisne institucije.
Tabela br. 7.1 – Kvalifikaciona strukturazaposlenih u CBCG
Kvalifikacija % zaposlenih
Doktorat/magistratura 3,3
Visoka stručna sprema 55,5
Viša stručna sprema 5,1
Srednja stručna sprema 28,8
Kvalifikovani radnik 3,6
Polukvalifikovani inekvalifikovani radnik
3,6
Centralna banka je tokom 2007. godine, redovno informisala javnost o svojim aktivnostima. Pri tom je favorizovan proakti-van pristup uz:
• organizovanje konferencija za novinare,• informisanje javnosti preko saopštenja za štampu, na-
učnih i stručnih publikacija,• organizovanje specijalnih TV/radio emisija, intervjua i
seminara,• realizovanje promotivnih akcija i kampanja.
Konferencije i saopštenja za novinare praktikovane su nakon sjednica Savjeta. Kvartalni izvještaji glavnog ekonomiste i sve nove publikacije CBCG predstavljane su na press konferenciji. Međunarodne susrete funkcionera Centralne banke Crne Gore i saradnju CBCG sa MMF-om, Svjetskom bankom i drugim me-đunarodnim finansijskim organizacijama, pratila su saopštenja,kako bi se javnosti potpunije prezentovao i taj segment akti-vnosti Centralne banke.
Izvršni funkcioneri i ostali zaposleni Centralne banke tokom 2007. godine imali su preko 800 javnih nastupa, intervjua, izjava i ko-menatara za dnevne novine i periodična izdanja; organizovano je 12 konferencija za novinare; objavljeno 36 saopštenja i najava za medije, uz brojna gostovanja u emisijama elektronskih me-dija, učešća na okruglim stolovima, konferencijama i drugim domaćim i medjunarodnim skupovima.
Tokom 2007. godine najčešće obrađivane teme u medijima, iz domena nadležnosti Centralne banke, bile su razvoj crno-gorskog bankaraskog tržišta, supervizija banaka, novi Zakon o bankama, priliv SDI, inflacija i funkcionisanje platnog prometa.Česti novinski naslovi i teme emisija elektronskih medija odno-sili su se i na dolazak novih stranih banaka na domaće tržište, rast štednje i kredita, kretanje spoljnjeg duga, makroekonom-ske pokazatelje, i sl.
Objavljivanjem autorskih materijala i izvještaja, naročito Izvještaja glavnog ekonomiste, Biltena CBCG i Izvještaja o radu Centralne banke, značajno se doprinosilo informisanju javnosti.
MAKROEKONOMSKI AMBIJENT U CRNOJ GORI
U 2007. GODINI 8
55
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
8.1. Kretanje cijena
Inflacija je u porastu, a na njen rast sa jedne strane su u velikojmjeri uticala kretanja cijena na svjetskom tržištu, prije svega, cijene nafte i prehrambenih proizvoda. Sa druge strane, na rast inflacije je uticalo i otklanjanje cjenovnih dispariteta u oblastienergetike i telekomunikacija, kao i veliki rast agregatne tražnje. Rast agregatne tražnje je rezultat rasta plata, visoke stope rasta kredita, velikog priliva stranih direktnih investicija, prodaje ne-kretnina, transfera iz inostranstva i dr. Treba imati u vidu da je rast inflacije u 2007. godini bio svjetski fenomen.
Inflacija u Crnoj Gori, mjerena troškovima života, u 2007. godiniiznosila je 7,7%. Prosječna godišnja stopa rasta troškova života je iznosila 4,2%. Na povećanje inflacije snažan uticaj je imao po-rast cijena prehrambenih proizvoda (6,77%), ali i porast cijena usluga (11,93%). Na porast ukupnog indeksa ishrane značajno su uticale cijene sezonskih proizvoda iz grupe koja se odnosi na sezonsko povrće (26,19% na godišnjem nivou) i cijene iz grupe koja se odnosi na stalno i sezonsko voće (13,10% na godišnjem nivou). Na rast cijena ovih proizvoda uticala je i velika suša, pa je njihov rast bio najveći u septembru, što se konačno i odrazilo na formiranje visoke stope rasta na godišnjem nivou. Godišnja inflacija mjerena HICPs u Euro zoni je iznosila 3,1%, a jedna odkomponenti sa najvećom stopom rasta je bila ishrana (4,8%). Godišnja stopa rasta cijena na malo u Crnoj Gori je iznosila 8,0%, a komponente sa najvećom godišnjom stopom u okviru cijena na malo su ukupni poljoprivredni proizvodi (14,2%) i ukupni industrijski proizvodi (7,6%).
Prosječne cijene gotovo svih kategorija roba i usluga su u 2007. godini zabilježile značajan porast. Prva polovina godine je bila relativno stabilna što se tiče rasta cijena svih kategorija, jer je godišnja stopa troškova života u junu iznosila svega 1,65%. Tro-škovi u junu 2007. godine u odnosu na decembar 2006. godine imali su rast od 1,07%. Međutim, već u julu dolazi do porasta cijena pojedinih kategorija, a najveći rast je zabilježen u kate-goriji stanovanja i to kod komunalno stambenih usluga koje su
Grafik br. 8.1 – Troškovi života
Izvor: Monstat
administrativno regulisane (10,20% godišnji rast) i kod elektri-čne energije (30,92% godišnji rast). Kada je u pitanju obračun cijena električne energije, došlo je i do promjene metodologije obračuna u julu, što je direktno uticalo na precjenjivanje rasta cijena ove kategorije.
Učešće prehrambenih proizvoda u ukupnoj inflaciji iznosilo je44,51%. Prosječne cijene većine osnovnih grupa proizvoda su u 2007. godini zabilježile značajan porast. Najveće učešće u ukupnoj inflaciji ostvarile su cijene svježeg i prerađenog povr-ća (16,39% uz rast od 20%), svježeg i prerađenog voća (5,24% uz rast od 8,42%), proizvoda iz grupe „masnoća“ (11,16% uz rast od 29,03%), ostalih prehrambenih proizvoda (2,72% uz rast od 4,05%).
Najveći uticaj na ukupnu inflaciju u kategoriji stanovanja imale suviše cijene komunalno-stambenih usluga (1,18% uz rast 5,31%) i cijene električne energije (30,39% uz rast od 38,56%).
56
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Tabela br. 8.1 – Učešće kretanja cijena pojedinih kategorija proizvoda u ukupnoj inflaciji
novi ponderi XII 07/XII 06. stopa
rasta doprinos učešće u ukupnoj inflaciji
UKUPNO 10,000 107.68 7.68 7.68 100.00Ishrana 5,046 106.77 6.77 3.42 44.51
Svježe i prerađeno povrće 629 120.00 20.00 1.26 16.39
Svježe i prerađeno voće 478 108.42 8.42 0.40 5.24
Duvan i piće 694 100.58 0.58 0.04 0.52
Odjeća i obuća 845 101.27 1.27 0.11 1.40
Stanovanje 1,259 119.40 19.4 2.44 31.82
Električna energija 605 138.56 38.56 2.33 30.39
Higijena i zdravlje 712 100.75 0.75 0.05 0.70
Obrazovanje, kultura 460 102.71 2.71 0.12 1.62
Saobraćaj i PTT 984 115.46 15.46 1.52 19.82
Tečna goriva i maziva 400 113.01 13.01 0.52 6.78
Saobraćajne i PTT usluge 414 123.66 23.66 0.98 12.76
Robe 8,994 107.20 7.2 6.48 84.36Usluge 1,006 111.93 11.93 1.20 15.64
Obrazovanje i kultura su relativno malo doprinijeli povećanju uku-pne stope troškova života sa samo 0,12% i učešćem od 1,62% u ukupnoj inflaciji. Povećanju u ovoj kategoriji su najveći doprinosdale cijene udžbenika.
Kod kategorije koja se odnosi na „saobraćaj i PTT“ najveće učešće u inflaciji (12,76%) imale su cijene telefonskih impulsa i pret-plate. Cijene tečnih goriva i maziva, koje su uglavnom diktirane promjenama cijena nafte na svjetskom tržištu, sa stopom od 13,01%, imale su učešće u ukupnoj inflaciji od 6,78%. Inače,njihov porast, odnosno pad, tokom cijele godine sa manjim oscilacijama pratio je kretanje cijena nafte na svjetskom tržištu. Na naglašen rast cijena nafte tokom cijele godine, na svjetskom tržištu je uglavnom uticao globalni rast tražnje koji je inače pra-ćen trajnim političkim rizicima i nesigurnostima. Cijene nafte su bile u izrazitom porastu od početka godine, izuzev pada cijena tokom maja i avgusta. Cijena referentne korpe OPEC-a koja je u januaru iznosila 50,7 US$ po barelu, dostigla je rekord u novem-bru kada je iznosila 88,99 US$ po barelu. U decembru je taj pro-sjek iznosio 87,19 US$ po barelu, a cijena brenta je u decembru bila 91,25 US$ po barelu.
Ako bi poredili stope rasta troškova života ostvarene u 2007. godini sa stopama rasta u prethodne dvije godine, lako može-mo doći do zaključka da su cijene u 2007. godini imale snažniji
Grafik br. 8.2 – Cijene nafte, mjesečnastopa rasta
Izvor: Monstat i ‘’Montly Oil Market Reports’’, OPEC
rast u kategorijama koje imaju najveći uticaj na inflaciju, a to je„ishrana“, „ogrijev i osvjetljenje“ i „saobraćaj i PTT“. Cijene iz kategorije „duvan i piće“ su bile uglavnom stabilne i bez većih oscilacija. Značajno su porasle cijene usluga i to uglavnom zbog stambeno-komunalnih usluga (iznošenje smeća 23,30% godi-šnji rast) i skoka cijena telefonskih impulsa i pretplate iz grupe saobraćajnih i PTT usluga.
57
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Cijene na malo mjerene godišnjom stopom iznosile su 8%. One su nešto više od troškova života, jer je drugačiji raspored ponderacione strukture, pa same robe opredjeljuju ukupnu stopu sa 80%. Na rast kategorije „Robe“ od 8%, najviše su uticale cije-ne poljoprivrednih proizvoda sa stopom od 14,2%, dok je stopa industrijskih proizvoda bila 7,6% (neprehrambeni proizvodi 9,9% i prehrambeni 5,1%). Usluge su porasle 8%, a najviše je u okviru usluga porasla kategorija „saobraćaj i PTT“ (12,85%). Prosječna godišnja stopa rasta cijena na malo iznosila je 4,2%.
Cijene proizvođača industrijskih proizvoda su porasle za 14,5%. Posmatrano po mjesecima, značajan skok su imale u julu i novembru i to kategorija „proizvodnja električne ener-gije i gasa“ (22,1% i 11,1%). Na godišnjem nivou, na rast ci-jena proizvođača najviše su uticale cijene iz pojedinih oblasti prerađivačke industrije, prije svega, prehrambenih proizvoda i pića (8,2%), odjevnih predmeta i krzna (17,5%), hemikalija i hemijskih proizvoda (22,3%), cijene osnovnih metala (8,2%), kao i cijene namještaja i raznovrsnih proizvoda (8,2%). Cijene energetskih sirovina su porasle za 12,5%, a električne energije, gasa i vode za 35,6%.
Bazična stopa inflacije
Od velikog značaja je da se prilikom utvrđivanja inflacije napravirazlika između inflacije koja je posljedica jednokratnih šokova ione koja je trajnije prirode. Za te svrhe se koristi bazična stopa inflacije, koja isključuje kretanje određenih kategorija proizvoda.
Tabela br. 8.2 – Troškovi života, stope rasta
XII ‘05/XII ‘04. XII ‘06/XII ‘05. XII ‘07/XII ‘06.
UKUPNO 2,4 2,8 7,7Ishrana 2,5 4,4 6,8
Duvan i piće 6,6 0,4 0,6
Odjeća i obuća 1,0 1,5 1,3
Stan 0,9 3,3 4,0
Ogrjev i osvjetljenje 0,5 1,0 31,5
Pokućstvo -0.1 1,3 0,9
Higijena i zdravlje 0,4 0,9 0,7
Obrazovanje, kultura 0,8 2,5 2,7
Saobraćaj i PTT 4,7 0,1 15,5
Robe 2,6 3,3 7,2Usluge 1,1 1,7 11,9
Izvor: Monstat
Grafik br. 8.3 – Cijene proizvođačaindustrijskih proizvoda
Izvor: Monstat
Koncept bazične stope inflacije omogućuje razlikovanje izme-đu privremenih cjenovnih šokova i dugoročne inflacije. Stogase bazična inflacija koristi kao indikator trenda dugoročne ilibuduće stope inflacije.
Međutim, isključivo oslanjanje na bazičnu stopu inflacije možebiti pogrešno, jer ono što vide potrošači, privreda i ostali eko-nomski subjekti nije bazična, već ukupna stopa inflacije. Potro-šači najčešće prvo primjećuju promjenu cijena prehrambenih proizvoda. Drugim riječima, na formiranje inflacionih očekivanjane utiče bazična stopa inflacije, već ukupna stopa inflacije. Zbog
58
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
toga je najbolje kombinovati obje. To znači da bazična stopa in-flacije ne treba da bude krajnji cilj monetarne politike, već prijeintermedijarni target.
U simulaciji za 2007. godinu urađena su dva indeksa bazične in-flacije.8 Prvi isključuje poljoprivredne proizvode (stalne i sezon-ske), proizvode sa administrativno određenim cijenama i one čija se cijena određuje na svjetskim tržištima. Drugi indeks u bazičnu inflaciju uključuje poljoprivredne proizvode, imajući u vidu dase najveće fluktuacije u proteklom periodu odnose na proizvo-de sa administrativno regulisanim cijenama, kao i proizvode čija se cijena određuje na svjetskim tržištima. Prema ovoj simulaciji, bazična stopa inflacije je u 2007. godini iznosila 3,2%.
Dobijeni rezultati prve simulacije su prikazani na grafiku br. 8.4 .
Drugi bazični indeks troškova života (prikazan na grafiku br. 8.5)u korpu bazične inflacije uključuje poljoprivredne proizvode. Na-mjera praćenja drugog indeksa bazične inflacije bila je izolova-ti onu grupu proizvoda koja ima najveći varijabilitet ili najveće strukturne promjene (administrativno odnosno netržišno odre-đene cijene), a koje u isto vrijeme zauzimaju značajno mjesto u ukupnom indeksu troškova života. Prema ovoj simulaciji, bazična stopa inflacije je u 2007. godini iznosila 4,6%.
Na osnovu analize bazične inflacije postaje jasno da je uticajadministrativno određenih cijena izrazito jak, tačnije strukturni prelomi ovih cijena čine varijacije inflacije u Crnoj Gori izrazitim.U tom pravcu, treba razmišljati u smjeru gradualističkog pristupa usklađivanja ovih cijena. Rast cijena proizvoda ili usluga , po-sebno ukoliko se dešava naporedo sa nekim drugim eksternim šokom (rast cijena nafte i naftnih derivata), negativno utiče na inflatorna očekivanja i projektovanje inflacije. Postepeno otkla-njanje cijenovnih dispariteta će uticati na niži nivo inflacionihočekivanja. Imajući u vidu da se i tokom 2008. godine mogu očekivati velike fluktuacije na tržištu poljoprivredno-prehram-benih proizvoda, smatramo da je prva simulacija adekvatnija i ona će se pratiti tokom 2008. godine.
Grafik br. 8.4 - Komparacija indeksa troškova života 2007-06. i bazičnog indeksa troškova života 1 i eksternog indeksa troškova života
Grafik br. 8.5 - Komparacija indeksatroškova života 2007/2006. i bazičnog indeksa troškova života 2
Prognoza inflacije za 2008. godinu
Za prognoziranje i prikazivanje stope inflacije su korišćeni oda-brani ARIMA modeli, modifikovani za strukturne promjene kojesu se desile u drugom polugodištu tj. ARIMA1 (5,1,4)9 i ARIMA2 (5,1,4)10, (dva modela, sa i bez strukturnih šokova) odnosno nji-hove prognoze su iskorišćene kao vrijednosti centralne projekcije Fan Charta indeksa cijena na malo za 2008. godinu.
8 Kompletna metodologija obračuna bazične stope inflacije je prikazana u radnoj studiji „ Obračun bazične stope inflacije u Crnoj Gori – metodološke i praktične konsideracije’’.
9 ARIMA Model se obično označava ARIMA(p,d,q), gdje p predstavlja broj autoregresibnih varijabli, d se odnosi na nivo stacionarnosti zavisne varijable, dok q predstavlja broj varijabli, pokretnih prosjeka, koji se nalaze u odgovarajućem modelu.
10 ARIMA2 model iako posjeduje istu ARIMA(p,d,q) strukturu, sadrži i dvije dummy varijable koje se odnose na strukturne prelome u kretanju indeksa cijena na malo, postajući senzitivniji na potencijalne šokove u budućnosti.
59
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
„Fan Chartom“ je objašnjeno (predstavljeno) 90% vjerovatnoće distribucije inflacije. Centralna projekcija se obično nalazi u najta-mnijem dijelu „Fan Charta“, odnosno centralnih 10% vjerovatno-će.11 „Fan Chart“ ima po osam slojeva sa svake strane, različitih boja, iznad i ispod centralnog sloja, pri čemu svaki sloj iste boje, u zbiru, iznad i ispod centralnog benda, kumulativno, objašnjava narednih 10% vjerovatnoće kretanja inflacije. Kako neizvijesnosttokom vremena raste, to „Fan Chart“ postaje sve širi.
„Fan Chart“ inflacije Crne Gore, baziran na procjeni ARIMA modelaza 2008. godinu, koji podrazumijeva odsustvo šokova eksterne prirode (rast cijena električne energije, nafte i naftnih derivata), pokazuje da će se sa vjerovatnoćom od 90% inflacija, mjerenapreko indeksa cijena na malo, kretati u intervalu 2,1% do 10,5%, dok se na osnovu centralne projekcije, „Fan Chart“ prognozira da se sa vjerovatnoćom 10% može tvrditi da će se inflacija, mjere-na preko indeksa cijena na malo, u toku 2008. godine, kretati u rasponu od 3% do 8,09%.
Grafik br. 8.6 - Projekcija indeksa cijena na malo Crne Gore za 2008. godinu bazirana naoptimističkom ARIMA 1 modelu
„Fan Chart“ inflacije Crne Gore za 2008. godinu na osnovu pe-simističkog scenarija ARIMA 2 modela pokazuje, ukoliko u toku 2008. godine dođe do eksternih šokova rasta cijena sličnih kao i u drugoj polovini 2007. godini, da će se, sa vjerovatnoćom od 90%, inflacija mjerena preko indeksa cijena na malo kretati uintervalu 5% do 13,6%. Takođe, centralni pojas „Fan Chart-a“ pokazuje da se sa vjerovatnoćom 10% može tvrditi da će se infla-cija mjerena preko indeksa cijena na malo, tokom 2008. godine, kretati u rasponu od 6,5 % do 9%. (grafik br. 8.7).
Na kraju, treba imati u vidu da odsustvo dovoljno dugačkih vremenskih serija, brojni šokovi u prethodnim godinama, od-sustvo jednog broja statističkih pokazatelja i nedovoljan nivo pouzdanosti drugih statističkih pokazatelja mogu uticati na manji stepen pouzdanosti modelskih prognoza nego u nekim drugim zemljama. Takodje, treba imati u vidu da je u skladu sa uobičajenom praksom prognoza rađena za godišnju stopu in-flacije, a ne za prosječnu godišnju stopu inflacije, koja je ugla-vnom niža od godišnje.
11 Obično se vrijednosti mode (centralne projekcije) nalaze u najtamnjem bendu, međutim , ukoliko postoji zanačajan nivo rizika, tada se može desiti da centralna projekcija ne obuhvata ni jednu od ovih vrijednosti.( Britton, E, Fisher, P.G. and Whitley, J.D. (1998), ‘The InflationReport projections: Understanding the Fan Chart’, Bank of England, Quarterly Bulletin, 38, pp. 30–37.)
60
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Grafik br. 8.7 - Projekcija indeksa cijena na malo Crne Gore za 2008. godinu, bazirana napesimističkom ARIMA 2 modelu sa strukturnim prelomima
8.2. Monetarna kretanja
Svi referentni monetarni pokazatelji govore da je u 2007. godini bankarski sektor zabilježio značajan rast. U odnosu na kraj 2006. godine, aktiva banaka je uvećana dva puta, depoziti blizu dva puta, a kapital banaka je porastao 1,6 puta. Krediti su za godinu dana uvećani 2,6 puta. Pritom krediti stanovništvu su porasli za dva i po puta, a krediti privredi skoro tri puta. Više stope rasta kredita od depozita, ukazivale su na kreditnu ekspanziju koja može predstavljati problem za finansijski sistem. Zato je Cen-tralna banka Crne Gore, u novembru 2007. godine, donijela set mjera za suzbijanje kreditne ekspanzije, koji će biti u primjeni od 1. januara 2008. godine. Sa istom svrhom, CBCG je tokom 2007. godine donijela i niz mjera u cilju boljeg upravljanja rizi-cima u bankama.
Aktiva bankarskog sektora, prouzrokovana rastom depozita, do-stigla je krajem godine iznos od skoro tri milijarde eura, čime je bila iznad nivoa procijenjenog BDP-a za 2007. godinu.
Sektor privrede je i dalje imao poziciju neto dužnika bankarskog sistema, a sektor stanovništva je tokom cijele godine predsta-vljao neto kreditora banaka.
I pored rasta kamatnih stopa na svjetskom, odnosno evropskom tržištu, aktivne kamatne stope u Crnoj Gori su opadale u prvoj polovini i bile stabilne tokom druge polovine 2007. godine.
Specifičnost 2007. godine, kada je bankarski sektor u pitanju,predstavlja i to što je prvi put jedna banka emitovala obveznice, čiji su kupci bile rezidentne i nerezidentne finansijske institucije.Takođe, dvije banke su dobile dozvolu za obavljanje kastodi po-slova, a još dvije čekaju. Jedna banka ima dozvolu za bavljenje investicionim bankarstvom i može obavljati brokerske i dilerske poslove, kao i poslove preuzimanja emisija akcija. Banke su po-kazale interesovanje za učešće na tržištu kapitala i kroz osniva-nje penzionih fondova (banke se javljaju kao osnivači društva za upravljanje dobrovoljnim penzionim fondovima), kao i kroz osnivanje brokerskih/dilerskih društava.
U posljednjem kvartalu 2007. godine, preostale dvije i jedna nova banka su postale članice Fonda za zaštitu depozita, tako da sada depoziti svih banaka postaju dio zaštićenih depozita, u skladu sa zakonskom regulativom.
61
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Tabela br. 8.3 – Odabrani monetarni pokazatelji
Opis/Period2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Promjena2007-2002.
Promjena2007-2006.
2007. 2002.
2007. 2006.
u 000 000 eura u %
Novčana masa M21 n/a 494,3 546,5 867,3 1.586,6 2.728,2 - 1.141,6 - 71,9
Aktiva banaka 340,5 349,8 444,4 695,8 1.431,4 2.976,4 2.635,9 1.544,0 774,1 107,9
Ukupni krediti 124,7 200,6 281,5 375,9 847,2 2.246,6 2.121,9 1.399,4 1.701,6 165,2
Krediti privredi 78,7 126,6 175,6 230,1 471,3 1.364,4 1.285,7 839,1 1.633,7 189,5
Krediti stanovništvu 22,3 49,9 74,4 104,3 311,2 795,0 772,7 483,8 3.465,0 155,5
Ukupni depoziti 205,5 211,0 273,2 487,9 1.075,8 2.091,1 1.885,6 1.015,3 917,6 94,4
Depoziti privrede 72,7 91,0 85,5 143,9 321,0 663,5 590,8 342,5 812,7 106,7
Depoziti stanovništva 22,2 45,1 79,3 175,7 499,4 1.019,3 948,7 471,5 4.591,4 104,1
Izdvojena obavezna rezerva 35,6 27,1 33,2 61,7 172,8 258,9 223,3 86,1 727,2 49,9
U 2008. godini se očekuju pozitivni efekti mjera preduzetih u 2007. godini na ograničenju kreditnog rasta i jačanju sigurnosti banaka, odnosno smanjenju rizika poslovanja. Tačnije, očekuje se usporavanje kreditne aktivnosti banaka, uz dostizanje godi-šnjeg rasta kredita do 50%.
Pored efekata koje će imati primjena odluka donesenih u cilju smanjenja rizika poslovanja, početak funkcionisanja kreditnog biroa na način da obezbjeđuje bankama i MFI pristup podacima o kreditnoj zaduženosti svih klijenata banaka, uticaće dodatno na smanjenje rizika banaka pri odobravanju kredita.
Polazeći od planova Vlade definisanih ekonomskom politikom,najavljenih privatizacija, kao i priliva stranih investicija planiranih za 2008. godinu, uz očekivani efekat turizma i mjera monetarne politike, očekuje se dalji rast depozita, usporavanje kreditne akti-vnosti, širenje bankarskih usluga, stabilizacija kamatnih stopa i dalje jačanje konkurencije banaka.
8.2.1. Novčana masa12
Sve monetarne agregate je karakterisao rast tokom 2007. go-dine. Najširi monetarni agregat – novčana masa M21 dostigao je iznos od 2,72 milijardi eura na kraju 2007. godine i bio je viši u odnosu na kraj prethodne godine za 1,14 milijardi eura (ta-bela br. 8.4).
Iznos novčane mase M21 dostignut na kraju 2007. godine pred-stavlja najviši iznos od kada se posmatra serija podataka, a go-dišnji porast je ove godine bio niži nego prethodne i iznosio je 71,9% (grafik br. 8.8).
Prosječni mjesečni rast novčane mase M21 iznosio je 4,7% u 2007. godini, što je ispod odgovarajućeg rasta ostvarenog prethodne godine (5,2%). Rast novčanih agregata rezultat je porasta BDP-a, velikog priliva sredstava po osnovu SDI, transfera iz inostranstva, priliva sredstava po osnovu turizma, zaduživanja privrede u ino-stranstvu i dr. Povećanje tražnje za novcem i povećanje količine novca nije značajno uticalo na porast inflacije (što pokazuje nivobazične inflacije), ali jeste na pogoršanje deficita tekućeg računaplatnog bilansa. Kretanje novčane mase u 2007. godini bilo je pod velikim uticajem sezone i perioda priliva SDI.
12 Napomena: M0 čine depoziti banaka kod CBCG (obračunski račun banaka i izdvojena obavezna rezerva banaka, bez dijela koji banke drže u državnim zapisima) i procijenjeni iznos gotovog novca u opticaju. Monetarni agregat M1 čine M0, depoziti po viđenju nebankarskog sektora kod banaka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M11 čini M1 uvećan za depozite centralne Vlade po viđenju, u eurima i drugim valutama. Monetarni agregat M2 čine M1 i oročeni depoziti nebankarskog sektora kod bana-ka i CBCG, u eurima i drugim valutama, isključujući depozite centralne Vlade. Monetarni agregat M21 čini M11 uvećan za oročene depozite nebankarskog sektora uključujući i depozite centralne Vlade, u eurima i drugim valutama.
62
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Grafik br. 8.8 – Novčana masa M21, u 000 000 eura i godišnja stopa rasta, u %
Iako se veći dio novčane mase M21 i dalje odnosi na agregat M11 (57,1%), primjetno je smanjenje učešća u odnosu na kraj 2006. godine kada je iznosilo 69,2%. Istovremeno, došlo je do pora-sta učešća oročenih depozita i to sa 30,8%, koliko je iznosilo na kraju 2006. godine, na 42,9% na kraju 2007. godine.
Porast depozita, kako kod poslovnih banaka, tako i kod CBCG, uticao je na porast novčane mase M2 i M21 u 2007. godini, tako da je i pored izražene kreditne ekspanzije, likvidnost bankarskog sektora bila na zadovoljavajućem nivou.
8.2.2. Obavezna rezerva banaka
U primjeni instrumenta obavezne rezerve nije bilo izmjena u 2007. godini, jer se nova Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG13, kojom je u novembru 2007. revidirana politika obavezne rezerve, primjenjuje od sredine januara 2008. godine.
Tokom 2007. godine, depoziti koji su činili osnovicu za obračun obavezne rezerve kretali su se u intervalu od 1.002 do 1.694 mi-liona eura, pa je osnovica za obračun u prosjeku iznosila 1.384 miliona eura. Iznos prosječne osnovice za obračun obavezne re-zerve bio je 2,4 puta viši nego u 2006. godini i rezultat je rasta ukupnih depozita. (Tabela 8.5).
Tabela br. 8.4 – Novčana masa, stanje na kraju perioda, u 000 eura
Opis/Period 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
M0 284.909 290.935 351.276 483.889 592.457
M1 386.121 430.657 596.267 1.078.773 1.535.336
M0 284.909 290.935 351.276 483.889 592.457
Depoziti po viđenju 101.212 139.722 244.991 594.884 942.879
M11 402.586 437.114 614.721 1.098.530 1.556.994
M0 284.909 290.935 351.276 483.889 592.457
Depoziti po viđenju 117.677 146.179 263.445 614.641 964.537
M2 460.837 535.548 802.256 1.507.066 2.606.298
M1 386.121 430.657 596.267 1.078.773 1.535.336
Oročeni depoziti 74.716 104.891 205.989 428.293 1.070.962
M21 494.290 546.525 867.294 1.586.654 2,728,244
M11 402.586 437.114 614.721 1.098.530 1.556.994
Oročeni depoziti 91.704 109.411 252.573 488.124 1.171.250
Tabela br. 8.5 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve, u 000 000 eura
Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Prosjek osnovice 71 108 131 199 580 1.384
13 „Sl. list Crne Gore“, br. 09/07.
63
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Posmatrano po mjesecima, najviši nivo depozita koji čine osno-vicu za obračun obavezne rezerve u 2007. godini zabilježen je u decembru (prosječno 1.672 miliona eura). (Tabela 8.6).
Istovremeno, depoziti koji ne ulaze u sastav osnovice za obračun obavezne rezerve prosječno su iznosili 149 miliona eura.
Navedena kretanja su uticala da banke na dan 26.12.2007. go-dine izdvoje ukupno 259 miliona eura obavezne rezerve, što je za 86,2 miliona eura ili 49,9% bilo više nego krajem 2006. go-dine. (Prilog 1).
Učešće izdvojene obavezne rezerve u ukupnim depozitima ba-naka je smanjeno sa 16,1%, koliko je iznosilo na kraju 2006. godine, na 12,4% na kraju 2007. godine.
Struktura izdvojene obavezne rezerve na kraju 2007. godine je izmijenjena u odnosu na 2006. godinu, tako da je na račun oba-vezne rezerve u zemlji izdvojeno 4,3%, a na računu Centralne banke u inostranstvu 95,7% obračunate obavezne rezerve. Zna-čajne izmjene u strukturi obavezne rezerve, u odnosu na raniji period, rezultat su prije svega opredjeljenja većine banaka da
Tabela br. 8.6 – Prosječno stanje osnovice za obračun obavezne rezerve po mjesecima, u 000 000 eura
Opis /Period2006. 2007.
XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Prosjek osnovice 942 1.022 1.094 1.157 1.220 1.293 1.361 1.440 1.536 1.575 1.608 1.627 1.672
Tabela br. 8.7 – Odnos izdvojene obavezne rezerve i ukupnih depozita kod banaka, kraj godine
Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Izdvojena obavezna rezerva (mil. eura) 35,6 27,1 33,2 61,7 172,8 259,0
Ukupni depoziti kod banaka (mil. eura) 205,5 211,0 273,2 487,9 1.075,8 2.089,5
% učešća obavezne rezerve u ukupnim depozitima 17,3 12,8 12,1 12,6 16,1 12,4
Grafik br. 8.9 – Obavezna rezerva., stanjena kraju mjeseca, u 000 eura
pretežan dio sredstava izdvoje na račune CBCG u inostranstvu. Pored toga, u 2007. godini bile su samo dvije aukcije državnih zapisa sa rokom dospijeća 182 dana, u januaru i februaru, tako da nakon dospijeća ovih zapisa banke nijesu imale mogućnost da dio sredstava obavezne rezerve izdvoje u državne zapise. (Tabela 8.8).
Tabela br. 8.8 - Struktura izdvojene obavezne rezerve, kraj godine, u %
Opis/Godina 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
Račun obavezne rezerve u zemlji 91 50 31 43 9 4
U državnim zapisima 9 24 23 12 2 0
Obavezna rezerva na računu CB u inostranstvu 0 26 46 45 89 96
64
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Na 40% izdvojenih sredstava obavezne rezerve na računu oba-vezne rezerve kod CBCG, CB je obračunavala kamatu po stopi od 1% na godišnjem nivou i ukupno platila 905.400 eura u 2007. godini. U posmatranom periodu jedna banka je sedam dana koristila sredstva obavezne rezerve za likvidnost, dok je niži nivo izdvojene obavezne rezerve od propisanog zabilježen četiri dana kod dvije banke.
Grafik br. 8.10 – Struktura izdvajanjaobavezne rezerve, 2002-2007. godina
Boks br. 8.1 - Izmjene u politici obavezne rezerve
Novom odlukom o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, koju je CBCG donijela u novembru 2007. godine, a koja će se primjenjivati od sredine januara 2008. godine, unijete su značajne izmjene u politici obavezne rezerve. Proširena je osnovica za obračun, primijenjena diferencirana stopa na razne vrste depozita i ukinuta mogućnost da banke dio obavezne rezerve izdvajaju u državne zapise. Na depozite po viđenju ostalih sektora bez obzira na ročnost i oroče-ne depozite ostalih sektora (depoziti domaćih banaka ne ulaze u osnovicu) sa rokom dospijeća kraćim od 180 dana primjenjivaće se stopa od 19% , dok na oročene depozite ostalih sektora sa rokom dospijeća dužim od 180 dana , a kraćim od dvije godine, stopa iznosi 2%. Oročeni depoziti ostalih sektora sa rokom dospijeća preko dvije godine ne ulaze u osnovicu za obračun o.r. Izdvojena sredstva obavezne rezerve (najviše do 50%) banke mogu, kao i ranije , da koriste za održavanje dnevne likvidnosti, beskamatno ako korišćeni iznos sredstava vrate istog dana, dok u slučaju da ih ne vrate istog dana plaćaju kamatu obračunatu po stopi od 11% na godišnjem nivou. Na utvrđeni iznos manje izdvojene obavezne rezerve banka plaća kamatu po stopi od 12% na godišnjem nivou. Stopa po kojoj CBCG plaća kamatu na 50% ukupno izdvojenih sredstava obavezne rezerve banaka je 1% na godišnjem nivou.
8.2.3. Aktivne kamatne stope
Tokom 2007. godine, aktivne kamatne stope karakterisao je opa-dajući, ali u odnosu na prethodnu godinu, usporeni trend, tako da je na kraju 2007. prosječna ponderisana aktivna nominalna kamatna stopa bila za 0,72, odnosno 0,85 procentnih poena (efektivna) niža nego na kraju 2006. godine. Prosječna pon-derisana nominalna kamatna stopa (PPNS) iznosila je 8,34% a
efektivna 9,09%, dok su odgovarajuće kamatne stope godinu dana ranije iznosile 9,06%, odnosno 9,94%14.
U 2007. je zabilježeno sniženje kamatnih stopa i na kratkoročne (1,53 procentna poena niže nego na kraju 2006. godine) i na du-goročne kredite (0,81 p.p niže nego u decembru 2006. godine). Kamatne stope na kratkoročne kredite tokom ove godine su prvi put bile ispod kamatnih stopa na dugoročne kredite i to u prvom kvartalu za 0,56 p.p i 0,51 p.p na kraju godine.
14 Podaci se ne odnose samo na novoodobrene kredite u mjesecu izvještavanja, već na sve kredite (kumulativno) koji su odobreni zaključno sa mjesecom izvještavanja.
65
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Tokom 2007. godine, konstantno je bio viši nivo kamatnih sto-pa na kredite odobrene fizičkim, u odnosu na kredite odobrenepravnim licima. Za fizička lica, PPES15 na kraju decembra 2006. je iznosila 12,16%, a na kraju decembra 2007. godine 9,01%. Za pravna lica, PPES na kraju decembra 2006. je iznosila 10,78%, a na kraju decembra 2007. godine 8,21%. Takođe je konstan-tno bio viši nivo kamatnih stopa na kredite odobrene priva-tnom sektoru, u odnosu na one državnom sektoru. Za privatni sektor, PPES na kraju decembra 2006. je iznosila 10,23%, a na kraju decembra 2007. godine 9,15%. Za državni sektor, PPES na kraju decembra 2006. je iznosila 7,56%, a na kraju decembra 2007. godine 7,38%.
I jedna i druga pojava su manje ili više prisutne i u drugima ze-mljama. Objašnjenje je u tome da su pravna lica, i subjekti dr-žavnog sektora, manje rizični dužnici od fizičkih lica.
Na godišnjem nivou zabilježen je pad kamatnih stopa na kredite odobrene većini djelatnosti (kako nominalnih, tako i efektivnih): proizvodnji, energetici, građevinarstvu, trgovini, transportu, skladištenju i ptt uslugama, trgovini nekretninama, kao i krediti odobreni administraciji i za vršenje javnih usluga. U odnosu na kraj 2006. godine, zabilježen je rast kamatnih stopa na kredite
odobrene sljedećim djelatnostima: poljoprivreda, lov i ribolov, usluge, turizam i ugostiteljstvo, finansije i ostalo. Samo je ru-darska djelatnost, u posmatranom periodu, zabilježila suprotno kretanje nominalne i efektivne kamatne stope - pad nominalne za 0,34 procentna poena i rast efektivne kamatne stope za 1,03 procentna poena.
Padu kamatnih stopa tokom 2007. godine doprinijela su sljedeća kretanja: povećanje depozitnog potencijala banaka, dalje jačanje konkurencije i efikasnosti (uključujući bolje upravljanje rizicima)na bankarskom/finansijskom tržištu, kao i otplaćivanje (gašenje)ranije uzetih kredita po veoma visokim kamatnim stopama koji su doprinosili većem prosjeku kamatnih stopa.
Od faktora koji su spriječili dalje padanje kamatnih stopa tokom 2007. godine, mogu se izdvojiti: i dalje prisutan relativno visok kreditni rizik za značajan broj kreditiranih subjekata, porast re-ferentnih kamatnih stopa ECB-a (EURIBORa), odnosno kamatnih stopa na kredite koje banke koriste iz inostranstva, nepovoljna ročna usklađenost izvora i plasmana banaka, izuzetno visoka tražnja za kreditima, rast inflacije i relativno visoke kamatnestope na depozite.
Grafik br. 8.11 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope, u %, na godišnjem nivou
Grafik br. 8.12 – Prosječne ponderisane efektivne kamatne stope, u %, na godišnjem nivou
Izvor: Regulatorni kreditni biro CBCGIzvor: Regulatorni kreditni biro CBCG
15 Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa
66
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Tabela br. 8.9 – Prosječne ponderisane aktivne kamatne stope po djelatnostima, u %, na godišnjem nivou
Opis/Period2005. 2006. 2007.
XII XII III VI IX XII
Poljoprivreda, lov, ribolov
PPKS – nominalna 7,49 6,52 6,58 6,82 7,09 6,92
PPKS – efektivna 7,62 6,88 6,89 7,17 7,42 7,25
Rudarstvo
PPKS – nominalna 11,71 7,81 8,3 7,91 7,75 7,47
PPKS – efektivna 12,81 7,29 8,09 8,21 7,87 8,32
Proizvodnja
PPKS – nominalna 10,68 8,25 7,70 7,11 7,43 7,71
PPKS – efektivna 11,70 8,89 8,45 7,92 7,99 8,49
Energetika
PPKS – nominalna 10,45 8,27 7,58 7,92 7,4 7,02
PPKS – efektivna 14,17 8,9 8,16 8,43 8,22 7,65
Građevinarstvo
PPKS – nominalna 11,97 8,33 7,85 7,45 7,72 7,74
PPKS – efektivna 12,72 9,06 9,42 8,32 8,36 8,69
Trgovina
PPKS – nominalna 11,04 8,57 7,79 7,78 7,79 7,66
PPKS – efektivna 12,24 9,53 8,44 8,32 8,31 8,06
Usluge, turizam, ugostiteljstvo
PPKS – nominalna 9,78 7,57 7,73 7,28 8,34 8,34
PPKS – efektivna 11,06 8,55 7,9 7,84 8,43 9,39
Transport, skladištenje, ptt
PPKS – nominalna 9,78 8,52 8,03 8,00 7,97 7,73
PPKS – efektivna 10,81 9,37 8,78 8,63 8,44 8,37
Finansije
PPKS – nominalna 5,85 7,12 6,68 5,91 6,92 7,19
PPKS – efektivna 6,11 7,85 7,15 7,47 7,22 8,21
Trgovina nekretninama
PPKS – nominalna 11,74 8,42 7,83 7,44 7,72 7,74
PPKS – efektivna 13,04 9,51 8,46 8,49 8,35 8,72
Administracija i druge javne usluge
PPKS – nominalna 9,28 7,97 7,58 7,31 7,46 7,48
PPKS – efektivna 11,05 8,51 8,23 7,78 7,63 7,79
Ostalo
PPKS – nominalna 10,24 7,27 7,53 4,77 6,81 7,30
PPKS – efektivna 10,81 7,27 5,32 7,23 7,45 9,61
Izvor: Regulatorni kreditni biro CBCG
67
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
8.3. Bankarski sistem
8.3.1. Kapital banaka
Ukupan kapital banaka u Crnoj Gori na kraju 2007. godine iznosio je 236,9 miliona eura i u odnosu na prethodnu godinu uvećan je za 88,2 miliona eura, ili 59,3%. Sve banke, osim jedne16 zabilje-žile su porast kapitala u jednogodišnjem periodu.
8.3.1.1. Vlasnička struktura banaka
Vlasnička struktura kapitala banaka na kraju 2007. godine po-kazuje da je država imala učešće od 2,49%, domaći privatni ka-pitala 21,77%, a kapital koji potiče iz inoizvora činio je 75,73% kapitala. (Tabela br. 8.10).
U posljednjem kvartalu 2007. godine, počela je sa radom First financial banka, što je uticalo na rast učešća inokapitala na ni-vou bankarskog sistema.
Banka Akcijski kapital
% učešća u akcijskom kapitalu Iznos u ukupnom kapitalu (000 EUR-a )
Država Privatnikapital
Inokapital
Država Privatnikapital
Inokapital
Ukupni kapitalDirektno Indirektno Ukupno Direktno Indirektno Ukupno
Podgorička banka 14.634 5,70 5,70 3,00 91,30 0 1.285 1.285 677 20.588 22.550
CKB 31.876 0,00 100,00 0 0 0 0 39.573 39.573
Montenegrob. NLB 6.817 0,14 1,28 1,42 3,28 95,30 34 313 347 802 23.289 24.438
Prva banka CG 22.437 1,40 9,60 11,00 83,80 5,20 367 2.519 2.886 21.987 1.364 26.238
Atlasmont banka 21.608 0,00 58,05 41,95 0 0 0 16.839 12.169 29.008
Hypo alpe-adria banka 35.000 0,00 100,00 0 0 0 0 21.455 21.455
Opportunity banka 5.339 0,00 100,00 0 0 0 0 17.056 17.056
Kom. banka Budva 17.370 0,00 100,00 0 0 0 0 18.529 18.529
Hipotekarna banka 16.006 1,01 1,96 2,97 11,86 85,17 183 355 538 2.149 15.435 18.122
Invest ban.Montenegro 11.115 1,98 3,64 5,62 60,13 34,25 301 553 853 9.131 5.201 15.186
First financialbank 5.000 100,00 0 0 0 0 4.782 4.782
Ukupno 187.202 885 5.025 5.910 51.585 179.442 236.937
% učešća 0,37 2,12 2,49 21,77 75,73 100,00
Tabela br. 8.10 - Struktura vlasništva ukupnog kapitala na dan 31.12.2007. godine
Grafik br. 8.13 - Struktura vlasništvaukupnog kapitala banaka, kraj godine, u %
16 koja je u drugom kvartalu 2007. godine izvršila novu procjenu vrijednosti ulaganja u kapital drugih pravnih lica, što je uslovilo pad revalori-zacionih rezervi koje su sastavni dio obračuna ukupnog kapitala.
68
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Na kraju 2007. godine, tri banke su bile u većinskom domaćem privatnom vlasništvu. Od preostalih osam banaka, tri su bile u većinskom stranom vlasništvu, a pet u 100% stranom vlasniš-tvu. (Grafik br. 8.14).
8.3.1.2. Tržišno učešće
Koncentracija tržišnog učešća banaka bila je izražena u 2007. godini. Na kraju 2007. godine, nivo koncentracije u bankarskom sistemu, mjeren Hiršman-Herfindalovim indeksom (HH indeks),nastavlja tendenciju pada iz 2006. godine. Tako je HH indeks mje-ren prema aktivi, depozitima i kreditima, na kraju 2007. godine pao u odnosu na kraj 2006. za 126, 52 i 211 indeksnih poena, i isnosio 1.918, 2.298 i 1.917 respektivno.
Tabela br. 8.11 – HH indeks
HH Indeks 2003. 2004. 2005. 2006. 2007.
prema aktivi 1.531 1.641 2.296 2.042 1.918
prema depozitima 1.892 1.991 2.898 2.350 2.298
prema kreditima 1.526 1.699 2.336 2.126 1.917
Ukoliko posmatramo racio koncentracije CR1, primjetan je tako-đe nastavak tendencije pada iz 2006. godine. CR1 mjeren prema aktivi i depozitima je pao za 0,04 tj. 0,03 poena u odnosu na kraj 2006. godine, i iznosio 0,34 tj. 0,4 respektivno. Međutim, pri-mjetan je rast koeficijenata CR3 i CR5, što je svakako posljedicarelativnog slabljenja tržišnog učešća najveće banke sistema, na uštrb ostalih velikih banaka sistema iz grupe tri, to jest pet naj-većih. S obzirom na to da se smatra da sve vrijednosti koefici-jenta koncentracije CR4 (zbir učešća četiri najveće firme) preko0,4 (40%) ukazuju na oligopol, onda i koeficijent koncentracijegovori o visokom nivou koncentracije u bankarskom sistemu Crne Gore. (Tabela br. 8.12).
Grafik br. 8.14 - Vlasnička struktura kapitalapo bankama, 31.12.2007. godine
Tabela br. 8.12 – Koeficijent koncentracije
Koeficijentkoncentracije
prema aktivi prema kapitalu prema depozitima
1 banka 3 banke 5 banaka 1 banka 3 banke 5 banaka 1 banka 3 banke 5 banaka
2003. 0,27 0,59 0,78 0,18 0,50 0,74 0,33 0,67 0,85
2004. 0,31 0,60 0,77 0,18 0,47 0,65 0,37 0,62 0,82
2005. 0,43 0,66 0,81 0,21 0,51 0,69 0,50 0,69 0,85
2006. 0,38 0,64 0,80 0,20 0,50 0,70 0,43 0,68 0,83
2007. 0,34 0,64 0,84 0,17 0,37 0,60 0,40 0,73 0,85
Bankarski sektor Crne Gore je u poređenju sa zemljama regiona visoko koncentrisan. Međutim, imajući u vidu da je Crna Gora malo tržište, možemo konstatovati da je postojeći nivo koncen-tracije prihvatljiv.
Tabela br. 8.13 – HH indeks mjeren prema aktivi, posljednji raspoloživi podatak
Bosna i Hercegovina 926
Crna Gora 1.918
Hrvatska 1.270
Makedonija 1.526
Slovenija 1.321
Srbija 569
Izvor: Internet sajtovi centralnih banaka navedenih zemalja
69
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Treba reći da se relativno visoki pokazatelji koncentracije bankar-skog sistema Crne Gore ne mogu nužno tumačiti kao pokazatelji nerazvijene konkurencije među bankama, jer kvantitativni po-kazatelji (u ovom slučaju HH indeks i koeficijent koncentracije)nikad ne mogu biti savršeni, tako da koncentracija mjerena ovim pokazateljima nije pravolinijski korelisana sa stepenom konku-rencije. Za temeljniju procjenu neophodno je uzeti u obzir i druge pokazatelje (uz razmatranje i određenih kvalitativnih aspekata). Takođe, za poređenje pokazatelja koncentracije među zemljama, neophodno je ipak porediti zemlje sa sličnim karakteristikama, poput: veličine zemlje, stepena razvijenosti, razvijenosti (dubine) finansijskog sistema, otvorenosti kapitalnih tokova itd. U sluča-ju poređenja Crne Gore sa zemljama regiona, čini se da veličina zemlje (tržišta) presudno utiče na relativno goru poziciju Crne Gore u ovom poređenju.
8.3.1.3. Adekvatnost kapitala
Koeficijent solventnosti na kraju 2007. godine iznosio je 17,12%na agregatnom nivou i smanjen je za 3,88 procentna poena u odnosu na kraj 2006. godine (21%).
Ukupan rizični kapital banaka na kraju 2007. godine iznosio je 241,3 miliona eura, što je za 86,2% više nego na kraju 2006. godine. Ukupna rizikom ponderisana aktiva banaka iznosila je 1.409,8 miliona eura i značajno je uvećana za godinu dana (za 131%), zbog pojačane kreditne aktivnosti.
Grafik br. 8.15 – Rizični kapital i rizikom ponderisana aktiva (u 000 000 eura) i koeficijent solventnosti (%)
8.3.2. Aktiva bankarskog sistema
8.3.2.1. Bilansna suma banaka
Na kraju 2007. godine, ukupna bilansna suma banaka u Crnoj Gori iznosila je 2.976 miliona eura, što je bilo za 1.545 miliona eura ili 108% više nego na kraju 2006. godine (Tabela br. 8.14). U posmatranom periodu, sve banke u sistemu ostvarile su rast bilansne sume. Pri tome, dvije banke su ostvarile rast bilansne
Tabela br. 8.14 – Bilansna suma banaka, u 000 eura
Bilansna suma, u 000 eura Tržišno učešće, u %
31.12.2006 30.12.2007 % promjene 31.12.2006 30.12.2007
Crnogorska komercijalna banka 547.696 1.025.973 87,33 38,3 34,5
Prva banka CG osnovana 1901. 102.218 468.540 358,37 7,1 15,7
Hypo alpe-adria banka 87.153 414.994 376,17 6,1 13,9
Montenegrobanka NLB 225.639 402.279 78,28 15,8 13,5
Podgorička banka 133.795 177.723 32,83 9,3 6,0
Opportunity banka 139.141 168.550 21,14 9,7 5,7
Atlasmont banka 87.512 146.077 66,92 6,1 4,9
Komercijalna banka Budva 45.976 77.246 68,01 3,2 2,6
Hipotekarna banka 48.160 69.079 43,44 3,4 2,3
Invest Banka Montenegro 14.124 19.538 38,33 1,0 0,7
First Financial Bank 6.364 0,0 0,2
Ukupno 1.431.414 2.976.363 107,93 100,0 100,0
70
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
sume za više od 100%, kod četiri se kretao u intervalu do 50 do 100%, a četiri banke su uvećale bilansnu sumu za manje od 50%. Ukupnom porastu bilansne sume svih banaka u sistemu doprinijela je i jedna novoosnovana banka.
8.3.2.2. Aktiva agregatnog bilansa banaka
U strukturi aktive agregatnog bilansa banaka na kraju 2007. godine, najveće učešće bilježe novčana sredstva i odobreni krediti - ukupno 97,80%. U jednogodišnjem periodu, sve pozi-cije aktive bilježe smanjenje učešća, osim kredita čije je učešće uvećano za 16,30 procentnih poena. Najveće smanjenje učešća karakteriše novčana sredstva - za 13,44 procentna poena. (Ta-bela br. 8.15).
8.3.2.3. Struktura kredita
Ukupni krediti, koji su činili 75,48% aktive banaka, iznosili su 2,25 milijardi eura na kraju 2007. godine. Za godinu dana, uvećani su za 1,4 milijarde eura ili 165,2%.
Posmatrano po bankama, u 2007. godini, devet banaka je za-bilježilo porast kreditne aktivnosti. Najveći nominalni porast iznosio je 403 miliona eura, dok su najviše zabilježene godišnje stope rasta bile 550,58% i 466,36%. Samo jedna banka zabi-
lježila je pad kreditne aktivnosti (za 22,34%), dok banka koja je počela sa radom u posljednjem kvartalu 2007. godine nije imala kreditnih aktivnosti.
Ročna struktura kredita
U ročnoj strukturi ukupnih kredita, dugoročni krediti su učestvo-vali sa 70,7%, a kratkoročni 29,3%. U 2007. godini nastavljena je tendencija blagog porasta učešća dugoročnih u ukupnim kredi-tima: u odnosu na kraj 2006. godine, učešće dugoročnih kredita uvećano je za 2,66 procentnih poena.
U ukupno odobrenim kreditima, 49,04% se odnosi na kredite odobrene na rok duži od tri godine, 21,66% na one ročnosti od jedne do tri godine, 20,67% na kredite ročnosti od tri mjese-ca do jedne godine i 8,63% na kredite ročnosti do tri mjeseca. (Tabela br. 8.16)
Struktura kredita po sektorima
Najznačajniji korisnici kredita su privredna društva u većinskom privatnom vlasništvu i fizička lica. Na ova dva sektora odnosi-lo se 94,78% ukupno odobrenih kredita na kraju 2007. godine. (Tabela br. 8.16).
Tabela br. 8.15 – Struktura aktive agregatnog bilansa stanja banaka
31.12.06. % 31.12.07. %
1 Novčana sred. i računi depozita kod dep. inst. 511.905 35,76 664.378 22,32
2 Aktiva za trgovinu i rasp. za prod. izuz. akcija 165 0,01 2.459 0,08
3 HOV kupljene po ugovoru o ponovnoj prodaji 3 0,00 5 0,00
4 Krediti i poslovi lizinga 847.164 59,18 2.246.614 75,48
4a Manje: Rezerve za kreditne gubitke -19.048 -1,33 -52.218 -1,75
4b Neto krediti i poslovi lizinga 828.116 57,85 2.194.396 73,73
5 HOV koje se drže do dospjeća 8.761 0,61 239 0,01
6 Poslovni prostor i ostala fiksna aktiva 33.729 2,36 40.861 1,37
7 Stečena aktiva 1.979 0,14 2.227 0,07
8 Ulaganja u kapital drugih pravnih lica 20.167 1,41 32.019 1,08
9 Ostala aktiva 27.588 1,93 41.229 1,39
10 Minus: Rezerve na ostalu aktivu (osim poz. 4a) -999 -0,07 -1.450 -0,05
Ukupno 1.431.414 100 2.976.363 100,00
71
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Krediti privrednim društvima u privatnom vlasništvu iznosili su 1,35 milijardi eura na kraju 2007. godine (60,24% ukupnih kre-dita) i bili su tri puta viši nego na kraju prethodne godine.
Krediti odobreni fizičkim licima iznosili su ukupno 790 milionaeura na kraju 2007. godine (34,54% ukupnih kredita) i za godinu dana su uvećani za 480 miliona eura ili 154,63%.
Ročna struktura kredita odobrenih fizičkim licima pokazuje da jenajveći dio kredita odobren na rok duži od tri godine (65,51%), zatim na rok od jedne do tri godine (21,19%), dok je 9,30% kredita ročnosti od tri mjeseca do jedne godine i 4,00% ročno-sti do tri mjeseca.
U namjenskoj strukturi kredita odobrenih fizičkim licima na-mjenski krediti su učestvovali sa 47%, gotovinski – nenamjen-ski krediti sa 36%, hipotekarni krediti 16% i poslovi lizinga sa manje od 1%.
U strukturi namjenskih kredita, najveći dio odnosio se na stam-bene kredite i adaptaciju prostora - 79%, što je za sedam pro-centnih poena više nego na kraju prethodne godine. Na kredite za kupovinu robe široke potrošnje odnosilo se 8%, kupovinu automobila 2%, a na kredite za ostale namjene 11% namjen-skih kredita fizičkim licima.
Sektorska struktura kredita pokazuje rast učešća kredita odo-brenih privrednim društvima u privatnom vlasništvu za 7,56 procentnih poena, bankama za 0,18 procentnih poena i nepro-fitnim organizacijama za 0,11 procentnih poena. Učešće kreditaostalim sektorima je smanjeno u jednogodišnjem periodu, pri čemu smanjenje učešća kredita fizičkim licima iznosi 1,8 pro-centnih poena.
Struktura kredita po djelatnostima
I pored apsolutnog porasta kredita odobrenih sektoru stanovniš-tvo, u 2007. godini, zabilježeno je smanjenje njihovog učešća u ukupnim kreditima. Takođe, trgovinska djelatnost u jednogodi-šnjem periodu ostvarila je rast od 321 milion eura ili 120,89%, ali je učešće u ukupnim kreditima smanjeno za 5,23 procentna poena. Krediti za trgovinsku djelatnost i sektor stanovništva ukupno su predstavljali 61,25% odobrenih kredita u sistemu. Značajan dio kreditnog portfolija banaka koncentrisan je u dje-latnostima građevinarstva i usluga, turizma i ugostiteljstva. Izloženost banaka prema sektorima rudarstva, građevinarstva, trgovine nekretninama, transporta i finansijama ostvaruje rastu jednogodišnjem periodu, dok prema ostalim ostvaruju pad. (Tabela br. 8.17)
Tabela br. 8.16 – Struktura odobrenih kredita 31.12.2007, u 000 eura
Do tri mjeseca
Do godine
Do tri godine
Preko tri god. Ukupno %
učešćaKrediti Vladi CG 8 37 13 337 395 0,02
Vladine agencije 1.105 2.031 3.500 1.804 8.440 0,38
Fondovi 983 8.019 3.228 109 12.339 0,55
Opštine (javne organizacije) 2.286 2.748 5.312 12.866 23.212 1,03
Privredna dr. u već. državnom vlasn. 1.876 4.090 7.423 7.905 21.294 0,95
Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 148.326 355.764 291.817 557.481 1.353.388 60,24
Preduzetnici 326 1.606 2.298 2.725 6.955 0,31
Banke 5.322 5.322 0,24
Finansijske institucije 370 5.519 2.616 3.993 12.498 0,56
Neprofitne organizacije 229 627 666 6.153 7.675 0,34
Fizička lica 31.009 72.184 164.388 508.316 775.897 34,54
Kreditne kartice 2.079 11.797 5.261 19.137 0,85
Ostalo 13 9 40 62 0,00
Ukupno 193.919 464.435 486.531 1.101.729 2.246.614 100,00
72
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Ročna struktura kredita i depozita pokazuje da su za period do tri mjeseca sve kategorije korisnika kredita pokrivene sa pripadaju-ćim izvorima sredstava. Za period od tri mjeseca do jedne godi-ne prisutan je neadekvatan depozitni potencijal kod privrednih društava u većinskom privatnom vlasništvu i kod preduzetnika. U tom periodu, postoji dobar depozitni potencijal kategorije fizi-čkih lica, koji značajno premašuje odobrene kredite. Negativan kreditno-depozitni odnos je prisutan u periodima od jedne do
tri godine i naročito u periodu preko tri godine i na agregatnom nivou dostiže iznos od 154 miliona eura, odnosno 1.070 miliona eura. Kategorije klijenata banaka koje se odnose na privredna društva u privatnom vlasništvu i preduzetnike imaju neadekva-tan depozitni potencijal u ukupnom iznosu. Ove dvije kategorije klijenata ostvaruju negativan kreditno-depozitni odnos za sve periode preko tri mjeseca. (Tabela br. 8.18)
Tabela br. 8.17 – Koncentracija kredita po djelatnostima/granama, u 000 eura
31.12.2006 % 31.12.2007 %
Poljoprivreda, lov, ribolov 8.109 0,96 21.843 0,97
Rudarstvo 4.334 0,51 21.114 0,94
Energetika 9.863 1,16 2.182 0,10
Građevinarstvo 61.653 7,28 202.820 9,03
Trgovina 265.421 31,33 586.285 26,10
Usluge, turizam, ugostiteljstvo 65.620 7,75 193.795 8,63
Transport, skladištenje, ptt, komunikacije 12.627 1,49 79.955 3,56
Finansije 9.111 1,08 61.719 2,75
Trgovina nekretninama 6.503 0,77 79.693 3,55
Administracija, druge javne usluge 37.779 4,46 65.647 2,92
Stanovništvo 310.109 36,61 789.633 35,15
Ostalo 56.035 6,61 141.928 6,32
Ukupno 847.164 100 2.246.614 100
Tabela br. 8.18 - Ročna pokrivenost kredita depozitima po nosiocima*, u 000 eura
Do tri mjeseca Do godine Do tri godine Preko tri god. Ukupno
krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti krediti depoziti
Krediti Vladi RCG 8 20.123 37 2.846 13 44 337 1.430 395 24.443
Vladine agencije 1.105 2.843 2.031 2.589 3.500 3.640 1.804 2.715 8.440 11.787
Fondovi 983 15.850 8.019 41.046 3.228 17.360 109 0 12.339 74.256
Opštine (javne organizacije) 2.286 36.647 2.748 19.970 5.312 33.898 12.866 0 23.212 90.515
Privredna dr. u već. državnom vlasn. 1.876 21.217 4.090 9.749 7.423 10.563 7.905 0 21.294 41.529
Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 148.326 444.243 355.764 87.536 291.817 123.356 557.481 19.180 1.353.388 674.315
Preduzetnici 326 3.084 1.606 1 2.298 0 2.725 0 6.955 3.085
Banke 5.322 38.039 0 20.741 0 0 0 0 5.322 58.780
Finansijske institucije 370 14.631 5.519 8.221 2.616 21.116 3.993 300 12.498 44.268
Neprofitne organizacije 229 19.317 627 1.238 666 1.106 6.153 0 7.675 21.661
Fizička lica 33.088 611.583 83.981 278.356 169.649 121.377 508.316 7.651 795.034 1.018.967
Ostalo 0 21.260 13 5.701 9 123 40 383 62 27.467
193.919 1.248.837 464.435 477.994 486.531 332.583 1.101.729 31.659 2.246.614 2.091.073
* Urađena inicijalno na osnovu ugovora o kreditima i depozitima sa klijentima banaka.
73
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Tabela br. 8.19 pokazuje da je kreditno-depozitni odnos na ni-vou sistema negativan i iznosi 155,5 miliona eura. Najizraženiji negativan odnos između kredita i depozita prisutan je kod dje-latnosti trgovine i građevinarstva. Slijede usluge, turizam i ugo-stiteljstvo, trgovina nekretninama, poljoprivreda, lov i ribolov i rudarstvo. Najznačajni neto davaoci sredstava na agregatnom nivou su sektori stanovništva, finansija i transporta.
8.3.3. Agregatni bilans uspjeha bankarskog sektora
Finansijski rezultat, na nivou bankarskog sektora, na kraju 2007. godine bio je pozitivan i ostvarena je dobit u iznosu od 13,9 miliona eura, što je za 54,4% više nego na kraju prethodne go-dine. Pri tome, pozitivan finansijski rezultat ostvarilo je devetbanaka, dok su dvije godinu završile sa negativnim finansij-skim rezultatom.
Ukupna prihodonosna aktiva banaka na kraju 2007. godine bila je na zadovoljavajućem nivou. Iznosila je 2.492,7 miliona eura i predstavljala 83,75% ukupne aktive. U odnosu na prethodnu godinu, povećana je za 1.406,5 miliona eura ili 129,49%.
Osnovni neto prihodi (neto prihodi od kamata i neto prihodi od naknada) iznosili su 118,6 miliona eura i u odnosu na pretho-dnu godinu porasli su za 51,9 miliona eura ili 77,69%. Osnovni
neto prihodi predstavljali su 6,10% prosječne aktive i ostvarili su pad u odnosu na kraj 2006. godine, kada je ovaj koeficijentiznosio 7,92%. Uzrok tome je brži rast prosječne aktive od rasta osnovnih neto prihoda.
Povraćaj na prosječnu aktivu na agregatnom nivou iznosio je 0,72% na kraju 2007. godine. U odnosu na kraj 2006. godine, ovaj pokazatelj ostvaruje pad (1,07%). Posmatrano po banka-ma, dobar nivo povraćaja na prosječnu aktivu na dan 31.12. 2007. godine ostvarilo je sedam banaka, dvije banke u sistemu nema-ju zadovoljavajuću vrijednost ovog koeficijenta, a kod dvije ovajpokazatelj je negativan. U odnosu na isti period 2006. godine, ovaj pokazatelj bilježi rast kod četiri banke.
Neto kamatni prihodi na agregatnom nivou iznosili su 75,5 mi-liona eura i u odnosu na prethodnu godinu porasli su za 37,5 miliona eura ili 98,58%. Koeficijent neto prihoda od kamata uodnosu na prosječnu aktivu iznosi 3,88% i zabilježio je pad u odnosu na prethodnu godinu, kada je njegova vrijednost izno-sila 4,51%. Ukupan prihod od kamata iznosio je 142,4 miliona eura i činio 8,91% prosječne prihodonosne aktive, dok je na kraju 2006. godine prihod od kamata iznosio 65,2 miliona eura i činio 10,24% prosječne prihodonosne aktive. Na kraju 2007. godine, rashodi od kamata su predstavljali 4,44% prosječne kamatonosne pasive.
Tabela br. 8.19 – Neto pozicija plasmana i izvora sredstava po djelatnostima, u 000 eura
Krediti % Depoziti % Neto pozicija
Poljoprivreda, lov, ribolov 21.843 0,97 3.332 0,16 -18.511
Rudarstvo 21.114 0,94 3.277 0,16 -17.837
Energetika 2.182 0,10 6.173 0,30 3.991
Građevinarstvo 202.820 9,03 71.214 3,41 -131.606
Trgovina 586.285 26,10 224.430 10,73 -361.855
Usluge,turizam,ugostiteljstvo 193.795 8,63 138.785 6,64 -55.010
Transport, skladištenje, ptt, komunikacije 79.955 3,56 160.638 7,68 80.683
Finansije 61.719 2,75 152.002 7,27 90.283
Trgovina nekretninama 79.693 3,55 41.170 1,97 -38.523
Administracija, druge javne usluge 65.647 2,92 99.579 4,76 33.933
Stanovništvo 789.633 35,15 1.018.485 48,71 228.852
Ostalo 141.928 6,32 171.988 8,22 30.059
Ukupno 2.246.614 100 2.091.073 100 -155.541
74
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Na kraju 2007. godine, nekamatonosni prihodi (neto prihodi od naknada i ostali prihodi) iznosili su 54,6 miliona eura i za godinu dana su uvećani za 19,1 milion eura ili 53,92%. Nekamatonosni prihodi su predstavljali 3,12% prosječne aktive. Na kraju pretho-dne godine, vrijednost ovog koeficijenta je iznosila 4,40%.
Troškovi za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa su iznosili 41,5 miliona eura. U odnosu na prethodnu godinu, povećani su za 30,9 miliona eura ili 289,66%. Ovi troškovi su predstavljali 2,14% prosječne aktive i zabilježili su rast u odnosu na pretho-dnu godinu, kada je ovaj koeficijent iznosio 1,26%. Posmatranopo bankama, kod četiri banke ovaj koeficijent je manji od koefi-cijenta na agregatnom nivou.
Opšti troškovi na agregatnom nivou su visoki i iznosili su 78,1 mi-lion eura. U odnosu na prethodnu godinu su porasli za 44,71%. Opšti troškovi banaka su predstavljali 4,02% prosječne aktive. Ovaj koeficijent je ostvario pad u odnosu na isti period 2006.godine, kada je iznosio 6,40%. U okviru ovih troškova, 48,60% se odnosilo na troškove zaposlenih.
Koeficijent opštih troškova u odnosu na osnovne prihode (netoprihodi od kamata i naknada) iznosio je 65,85% i snižen je za 13,01 procentnih poena na agregatnom nivou za godinu dana. Posmatrano na nivou sistema, tri banke nemaju pokrivenost opštih troškova osnovnim prihodom, dok je kod ostalih banaka pokrivenost opštih troškova osnovnim prihodima na zadovo-ljavajućem nivou.
Povraćaj na prosječni kapital banaka na agregatnom nivou na kraju 2007. godine iznosio je 6,17%. U odnosu na prethodnu godinu, ovaj pokazatelj ostvaruje smanjenje od 0,65 procen-tnih poena.
8.3.4. Likvidnost bankarskog sektora
Ukupne obaveze banaka na kraju 2007. godine iznosile su 2.739,4 miliona eura i u odnosu na kraj 2006. godine uvećane su za 1.45-6,7 miliona eura ili 113,57%. U strukturi ukupnih obaveza, naj-veće učešće su ostvarili depoziti (76,33%) i obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama (19%). Pored toga, u strukturi ukupnih obaveza, obaveze prema Vladi učestvovale su sa 0,82%, ostale obaveze sa 2,57%, dok je 0,98% obaveza bilo po osnovu su-bordinisanog duga, a 0,27% po osnovu rezervi za potencijalne gubitke po osnovu vanbilansne izloženosti i operativnog rizika. (Grafik br. 8.16)
Grafik br. 8.16 - Struktura pasiveagregatnog bilansa banaka, u 000 000 eura
Boks br. 8.2 – Finansijska kriza na subprimarnom tržištu SAD
Svjetski finansijski sistem još uvijek osjeća posljedice krize koja je započela na subprimarnom tržištu SAD. Time jepraksa potvrdila teorijski model Kaminskog i Reinharta iz 2002, prema kojem ukoliko se pojavi kriza na nekom ra-zvijenom finansijskom tržištu, ona se širi i na sva ostala tržišta razvijenih zemalja, zbog visokog stepena globalnefinansijske zavisnosti, a potom u drugoj fazi se širi na periferna tržišta.
Subprimarno tržište je hipotekarno tržište na kojem su krediti odobravani „lošijim“ klijentima, to jest onima ko-jima je već jednom otpisan kredit ili klijentima sa lošijim bonitetom. Kada je došlo do porasta kamatnih stopa,
75
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
8.3.4.1. Struktura depozita kod banaka
Na kraju 2007. godine, ukupni depoziti kod banaka iznosili su 2.091 milion eura. Za godinu dana, oni su uvećani za 1.015 mili-ona eura ili 94,38%. Pri tome, sve banke u sistemu, izuzev jedne, ostvarile su nominalni rast depozita. Najveći nominalni godišnji rast depozita iznosio je 372,5 miliona eura ili 81%, dok je navjeća godišnja stopa rasta iznosila 409%. (Tabela br. 8.20).
većina ovih klijenata nije mogla da vraća kredite. Kroz proces sekjuritizacije, banke su ova potraživanja pretvara-la u druge HOV kojima su trgovale. Kada je ovo tržište doživjelo kolaps došlo je do krize likvidnosti na kreditnom tržištu SAD, rasta kamatnih stopa u medjubankarskom kreditiranju, kao i opšteg nepovjerenja izmedju učesnika na kreditnom tržištu. Ubrzo je došlo i do drastičnog pada cijena nekretnina, što je dodatno produbilo krizu, jer je smanjilo realnu vrijednost hipoteka koje su imale banke. Rezultat je bio masovno otpisivanje potraživanja i zna-čajni gubici u bilansima banaka.
Zbog globalne medjuzavisnosti, kriza se brzo prenijela i na razvijena tržišta Evrope i Azije, prije svega na one insti-tucije koje su u svom portfelju imale značajne iznose američkih HOV. Direktna posljedica je bila drastičan pad ber-zanskih indeksa, rast kamatne stope u medjubankarskom kreditiranju, kao i povećanje premije na rizik. Intervencije Evropske centralne banke i FED-a su u značajnoj mjeri ublažile krizu, ali je nisu u potpunosti otklonile.
Berze većine zemalja u regionu su u drugoj polovini prošle godine registrovale pad prometa i berzanskih indeksa u odnosu na prvu polovinu godinu, ali efekat krize je u ovom regionu bio značajno manji. U Crnoj Gori, kao i većini zemalja regiona ne postoji subprimarno tržište, ali kriza se potencijalno može prenijeti preko dva kanala. Sa jedne strane je to posljedica da su banke iz razvijenih zemalja dio svog rizika prenijele na ova tržišta u sklopu njihove politike smanjivanja rizika, preko povećanja troškova kreditiranja (rast kamatnih stopa za kredite koje matične banke odobravaju njihovim ćerkama u regionu). Sa druge strane to je posljedica povlačenja dijela stranih portfo-lio investitora koji su u uslovima rastuće inflacije i krize na nekim najrazvijenijim tržištima reagovali povlačenjemsa regionalnih tržišta jugoistočne i centralne Evrope.
Ipak, ono što je ohrabrujuće kada je u pitanju Crna Gora, kao i većina zemalja ovog regiona, jeste da se privreda u mnogo većoj mjeri oslanja na bankarski sistem, nego na tržište kapitala. Korporativne HOV su rijetke, a kao osno-vni izvor finansiranja javljaju se klasični bankarski krediti. To znači da je uticaj krize tržišta kapitala na Crnu Goru,a i privrede zemalja jugoistočne Evrope ograničen, i da ima mnogo manje negativne efekte nego na razvijene tr-žišne privrede.
Ipak, ne treba isključiti negativan efekat, naročito, ukoliko kriza potraje, posebno u obliku rasta eksternih troško-va finansiranja, a u nekim slučajevima i smanjenje iznosa raspoloživog eksternog finansiranja, što bi se svakakonegativno odrazilo na privredni rast.
Dugoročna negativna posljedica na razvijenim finansijskim tržištima se može ogledati u smanjenom povjerenju igubitku jednog dijela klijenata. Iako se ovaj efekat neće direktno odraziti na zemlje ovog regiona, on će se u odre-djenoj mjeri svakako indirektno prenijeti imajući u vidu da su najznačajnije banke iz ovog regiona u stvari afilija-cije evropskih banaka, koje su u manjoj ili većoj mjeri pogodjene krizom.
Ročna struktura depozita još uvijek nije na zadovoljavajućem nivou. Na depozite po viđenju se odnosilo 46% ukupnih depo-zita, a najveće učešće u okviru njih ostvarili su depoziti fizičkihlica (48,44%) i oni privrednih društava u većinskom privatnom vlasništvu (37,39%).
76
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Na oročene depozite, koji su iznosili 935 miliona eura, odnosilo se 54% ukupnih depozita. Oročeni depoziti su za godinu dana porasli za 142,7%. U strukturi tih depozita, najveće učešće bi-lježe depoziti ročnosti od tri mjeseca do jedne godine - 42,33%, zatim oročeni na rok jedne do tri godine - 29,45%, dok se na depozite ročnosti do tri mjeseca odnosilo 25,41%, a depozite preko tri godine 2,81% oročenih depozita.
Iako je i dalje nezadovoljavajuća, ročna struktura depozita je poboljšana u 2007. u odnosu na prethodnu godinu. Naime, na kraju 2006. godine, depoziti po viđenju su predstavljali 56,75% ukupnih depozita, depoziti oročeni do tri mjeseca 6,63%, od tri mjeseca do jedne godine 23,19%,od jedne do tri godine 13% i oročeni preko tri godine 0,43%.
Tabela br. 8.20 - Nivo depozita po bankama, kraj godine
2006. % 2007. %
Crnogorska komercijalna banka 458.860 42,65 831.447 39,76
Prva banka osnovana 1901.g. 82.908 7,71 422.775 20,22
Montenegrobanka NLB 168.648 15,68 276.013 13,20
Opportunity banka 108.723 10,11 133.825 6,40
Podgorička banka 74.163 6,89 118.273 5,66
Atlasmont banka 69.523 6,46 109.775 5,25
Hypo alpe-adria banka 34.753 3,23 98.336 4,70
Komercijalna banka Budva 37.133 3,45 56.234 2,69
Hipotekarna banka 35.643 3,31 40.117 1,92
Invest banka Montenegro 5.412 0,50 2.977 0,14
First financial Bank 1.302 0,06
Ukupno 1.075.766 100 2.091.074 100
Tabela br. 8.21 - Struktura depozita, u 000 eura
Ročna struktura ukupnih depozita banaka, kraj 2007. Struktura depozita po sektorima
Depoziti po
viđenju
Oročeni depozitiUkupno %
učešća 2006. % 2007. %Do 3 mjeseca
Od 3 mjeseca do 1 godine
Od 1 do 3 godine
Preko 3 godine
Vlada 19.257 866 2.846 44 1.430 24.443 1,17 21.025 1,95 24.443 1,17
Vladine agencije 2.843 2.589 3.640 2.715 11.787 0,56 8.346 0,78 11.787 0,56
Fondovi 11.130 4.720 41.046 17.360 74.256 3,55 56.761 5,28 74.256 3,55
Opštine (javne organizacije) 28.989 7.658 19.970 33.898 90.515 4,33 23.517 2,19 90.515 4,33
Privredna dr u već. državnom vlasn. 16.626 4.591 9.749 10.563 41.529 1,99 34.251 3,18 41.529 1,99
Privredna dr. u već. privatnom vlasn. 359.659 84.584 87.536 123.356 19.180 674.315 32,25 327.548 30,45 674.315 32,25
Preduzetnici 3.084 1 3.085 0,15 2.277 0,21 3.085 0,15
Banke 5.739 32.300 20.741 58.780 2,81 34.211 3,18 58.780 2,81
Finansijke institucije 10.934 3.697 8.221 21.116 300 44.268 2,12 40.737 3,79 44.268 2,12
Neprofitne organizacije 19.288 29 1.238 1.106 21.661 1,04 11.726 1,09 21.661 1,04
Fizička lica 466.016 145.567 278.356 121.377 8.034 1.019.350 48,75 499.379 46,42 1.019.350 48,75
Ostalo 18.318 2.942 5.701 124 27.085 1,30 15.988 1,49 27.085 1,3
Ukupno: 961.883 286.954 477.994 332.584 31.659 2.091.074 1.075.766 100 2.091.074 100
% učešća 46,00 13,72 22,86 15,90 1,51 100,00
77
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Struktura depozita po sektorima
Najznačajniji deponenti banaka su fizička lica sa učešćem od48,75% i privredna društva u većinskom privatnom vlasništvu sa 32,25%. Ove dvije kategorije čine 81% ukupnih depozita.
Na godišnjem nivou sve kategorije depozita prema sektorima ostvarile su nominalan rast. Najznačajniji rast ostvarili su de-poziti fizičkih lica (za 519,9 miliona eura ili 104%) i depozitiprivrednih društava u privatnom vlasništvu (za 346,7 miliona eura ili 105,86%).
Depoziti stanovništva, koji su iznosili 1.019 miliona eura, zna-tno premašuju kredite odobrene ovoj kategoriji klijenata (775,8 miliona eura na kraju 2007), što ukazuje na činjenicu da je sta-novništvo neto davalac sredstava u bankarskom sektoru (243,4 miliona eura na kraju 2007).
Depoziti koji potiču iz državnih izvora (Vlada CG, Vladine agencije, državni fondovi, opštine i privredna društva u ve-ćinskom državnom vlasništvu) iznosili su 242,5 miliona eura.
S druge strane, državni sektor je korisnik kredita od bankarskog sektora u iznosu od 65,6 miliona eura, tako da je ovaj sektor neto davalac sredstava u iznosu od 176,8 miliona eura. Kod tri banke koncentrisano je 87,38% depozita državnog sektora.
Na kraju 2007. godine, kamatonosni depoziti su iznosili 1.862,8 miliona eura i predstavljali su 89% ukupnih depozita, što je bilo više nego na kraju prethodne godine (81,84%).
Struktura depozita po djelatnostima
Najveća koncentracija depozita u sistemu je izražena kod se-ktora stanovništva, u iznosu od 1.018 miliona eura, ili 48,71% ukupnih depozita. Pored toga, evidentna je i koncentracija de-pozita kod sektora trgovine, finansija i transporta, koje zajednočine 25,68% ukupnih depozita. U 2007. godini, sve kategorije depozita su ostvarile nominalni rast, osim depozita iz sektora poljoprivrede, lova i ribolova i rudarstva. Sa aspekta procentu-alnog učešća u ukupnim depozitima, porast učešća ostvarili su sektori građevinarstva, usluge, turizam i ugostiteljstvo, transport, trgovina i sektor stanovništva. (Tabela br. 8.22).
Tabela br. 8.22 - Koncentracija depozita po djelatnostima/granama, kraj godine, u 000 eura
2006. % 2007. %
Poljoprivreda, lov, ribolov 6.276 0,58 3.332 0,16
Rudarstvo 7.227 0,67 3.277 0,16
Energetika 3.463 0,32 6.173 0,30
Građevinarstvo 20.286 1,89 71.214 3,41
Trgovina 189.544 17,62 224.430 10,73
Usluge,turizam,ugostiteljstvo 55.469 5,16 138.785 6,64
Transport, skladištenje, ptt, komunikacije 64.134 5,96 160.639 7,68
Finansije 100.903 9,38 152.002 7,27
Trgovina nekretninama 7.592 0,71 41.170 1,97
Administracija, druge javne usluge 57.836 5,38 99.579 4,76
Stanovništvo 498.721 46,36 1.018.485 48,71
Ostalo 64.314 5,98 171.988 8,22
Ukupno 1.075.765 100 2.091.074 100,00
78
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
U 2007. godini, nastavljen je trend rasta obima i vrijednosti tran-sakcija u zemlji. Tako je u 2007. realizovano za 21% više tran-sakcija nego u 2006. godini, dok je porast u odnosu na 2005. iznosio 89%. Vrijednost transakcija realizovanih u 2007. godini, za godinu dana je uvećana za 61%, odnosno za 130% u odnosu na 2005. godinu. (Tabela br. 8.23 i 8.24)
Tokom 2007. godine, prosječno mjesečno je realizovano 1,9 miliona platnih transakcija (0,7 miliona u međubankarskom i 1,2 miliona u internom platnom prometu). Prosječna mjesečna vrijednost realizovanog platnog prometa iznosila je 2,1 milijardu eura, pri čemu je prosječna vrijednost međubankarskog platnog prometa iznosila 868,8 miliona eura, a internog plaćanja 1,2 mi-lijarde eura. (Prilog 1, Tabela br. 14-19).
Obim realizovanog platnog prometa u zemlji
U 2007. godini, ukupno je realizovano 23.183.996 platnih tran-sakcija, što je bilo za 21% više u odnosu na 2006. godinu, a 89% više u odnosu na 2005 (Tabela br. 8.24, Prilog 1 Tabela br. 14).
Posredstvom međubankarskog platnog sistema, realizovano je 34,2% ukupnih platnih transakcija, dok je u internom platnom prometu, čiji su nosioci poslovne banke, realizovano 65,8%.
Obim ukupno realizovanog međubankarskog platnog prometa u 2007. godini bio je za 18% viši nego u 2006. godini, dok je, isto-vremeno, obim internog platnog prometa uvećan za 23%.
8.4. Realizovani platni promet
8.4.1. Realizovani platni promet u zemlji - osnovni pokazatelji
Tabela br. 8.23 – Obim realizovanog platnog prometa, 2005-2007. godina
Opis 2005. 2006. 2007.Index
2007/2006. 2007/2005.
Međubankarski platni promet 5.503.750 6.753.677 7.937.323 118 144
RTGS 3.141.189 3.678.332 4.333.415 118 138
DNS 2.362.561 3.075.345 3.603.908 117 153
Interni platni promet 6.759.166 12.384.190 15.246.673 123 226
Bezgotovinski 3.949.497 8.503.145 10.565.451 124 268
Gotovinski 2.809.669 3.881.045 4.681.222 121 167
Ukupni platni promet 12.262.916 19.137.867 23.183.996 121 189
Grafik br. 8.17 – Obim platnog prometa, u 000 000, 2005-2007.
Grafik br. 8.18 – Rast obima platnogprometa, indeks, 2005=100
79
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Posredstvom međubankarskog platnog sistema je reali-zovano 7.937.323 platnih transakcija, od čega 54,6% u RTGS-u, a 45,4% u DNS-u. Uočava se gotovo izjednačen odnos RTGS i DNS transakcija, kao posljedica uplate javnih prihoda isključivo kroz RTGS sistem. (Tabela br. 8.23, Prilog 1 Tabela br. 15).
U internom platnom prometu ukupno je realizovano 15.246.673 platnih transakcija, od čega 69,3% bezgotovinskih i 30,7%, gotovinskih (Tabela br. 8.23, Prilog 1 Tabela br. 16). Od ukupnog broja gotovinskih transakcija, na gotovinske uplate odnosi se 67,2%, a na gotovinske isplate 32,8%.
Vrijednost realizovanog platnog prometa u zemlji
U 2007. godini, vrijednost realizovanog platnog prometa u zemlji iznosila je 25,2 milijarde eura, što je za 61% više u odnosu na 2006. godinu a 130% u odnosu na 2005. godinu (Tabela br. 8.24, Prilog 1 Tabela br. 17).
Vrijednost realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji iznosila je 10,4 milijarde eura u 2007. godini, od kojih je 95,48% realizovano u RTGS-u, a 4,52% u DNS-u. (Prilog 1 Tabela br. 18).
Vrijednost realizovanog internog platnog prometa u ban-kama iznosila je 14,8 milijardi eura, od čega se na bezgotovinski platni promet odnosilo 75,82%, a na gotovinski 24,18% (Prilog 1 Tabela br. 18). Od ukupnog gotovinskog platnog prometa, 63,3% odnosilo se na gotovinske uplate, a 36,7% na gotovin-ske isplate.
Grafik br. 8.19 – Obim međubankarskogplatnog prometa, indeks, 2005=100
Tabela br. 8.24 – Vrijednost realizovanog platnog prometa, u eurima
Opis 2005. 2006. 2007.Index
2007/2006 2007/2005
Međubankarski platni promet 5.372.998.880 7.073.777.227 10.425.634.941 147 194
RTGS 5.143.224.068 6.697.625.029 9.954.690.116 149 194
DNS 229.774.812 376.152.198 470.944.826 125 205
Interni platni promet 5.595.100.248 8.575.473.995 14.816.950.718 173 265
Bezgotovinski 3.976.757.151 6.168.387.384 11.233.614.329 182 282
Gotovinski 1.618.343.097 2.407.086.611 3.583.336.389 149 221
Ukupan platni promet 10.968.099.128 15.649.251.222 25.242.585.660 161 230
Grafik br. 8.20 – Vrijednost platnogprometa, indeks, 2005=100
80
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
U Crnoj Gori je, na kraju 2007. godine, u opticaju bilo 300.234 platne kartice, od čega 254.625 debitnih i 45.609 kreditnih. (Tabela br. 8.25)
Platnim karticama je realizovano ukupno 2.067.578 transakcija, što je za 101% više nego u 2006. godini. Pri tome, broj transakcija debitnim karticama uvećan je za 102%, a kreditnim za 97%.
Ukupan promet karticama iznosio je 138 miliona eura, što je za 160% više nego u 2006. godini. Za godinu dana je vrijednost transakcija realizovana debitnim karticama uvećana za 140%, a kreditnim za 202%.
Na kraju 2007. godine, na području Crne Gore evidentirano je 201 ATM bankomata, što je bilo za 62% više nego u 2006. godi-ni, dok je POS terminala bilo 3.713 ili 88% više nego prethodne godine. (Tabela br. 8.25).
Grafik br. 8.21 – Vrijednost međubankarskog platnog prometa, indeks, 2005=100
Grafik br. 8.22 – Vrijednost internogplatnog prometa, indeks, 2005=100
8.4.2. Pokazatelji poslovanja platnim karticama17
Tabela br. 8.25 – Osnovni pokazatelji poslovanja platnim karticama
Opis 2006. 2007. Stopa rasta (u %)
Broj izdatih kartica (ukupno) 203.171 300.234 47,8
Debitne 187.045 254.625 36,1
Kreditne 16.126 45.609 182,8
Broj transakcija (ukupno) 1.029.976 2.067.578 100,7
Debitne kartice 754.493 1.524.305 102,0
Kreditne kartice 275.483 543.273 97,2
Vrijednost transakcija (ukupno, €) 53.224.095 138.361.946 160,0
Debitne kartice 36.221.573 87.065.395 140,4
Kreditne kartice 17.002.522 51.296.551 201,7
Broj ATM bakomata 124 201 62,1
Broj POS terminala 1.973 3.713 88,2
17 Podaci o poslovanju platnim karticama agregirani su na bazi podataka koje su banke dostavile CBCG.
81
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
8.5. Obrada završnih računa
Centralna banka Crne Gore je nastavila sa eksperimentalnom obradom godišnjih finansijskih izvještaja (GFI) pravnih lica izCrne Gore, koji dostavljaju Privrednom sudu u Podgorici18 sho-dno odredbama Zakona o privrednim društvima i Zakona o ra-čunovodstvu i reviziji19.
Do 15.10.2007. godine, Privrednom sudu u Podgorici GFI za 2006. godinu je dostavilo 10.091 pravno lice. Centralna banka Crne Gore je od ovog broja obradila 9.932 GFI. Pri tome, 112 GFI nije obrađeno zbog podnošenja ovih izvještaja na nepropisanim ili neadekvatno popunjenim obrascima20. Na osnovu ovako loših izvještaja Monstat vrši obračun BDP-a Crne Gore, pa se posta-vlja pitanje kvaliteta njegovog obračuna. Takođe, postavlja se i pitanje da li završni računi lošeg kvaliteta omogućavaju kvali-tetan obračun poreza, odnosno da li njihov loš kvalitet u stvari predstavlja način izbjegavanja plaćanja poreskih obaveza. Pored navedenog, sa aspekta banaka bitan je kvalitet ovih izvještaja, jer se, pored ostalog, na osnovu bilansa stanja i uspjeha odobravaju krediti klijentima – pravnim licima. Iz svega navedenog, može se zaključiti da je neophodno uvođenje sankcija pravnim licima za nedostavljanje GFI, odnosno za njihovo neadekvatno popu-njavanje. Izvjesno ohrabrenje predstavlja povećani broj dosta-vljenih GFI za 2006, u odnosu na 2005. godinu.
S obzirom na to da je procenat obrađenih GFI manji u odnosu na ukupan broj registrovanih pravih lica–obveznika dostavlja-nja GFI, pokazatelji dobijeni obradom dostavljenih–adekvatno popunjenih GFI, mogu se smatrati uslovno reprezentativnima za crnogorsku ekonomiju.
Rezultati dobijeni obradom završnih računa pokazuju da je neto profit privrednih društava iznosio 60,66 miliona eura u 2006. go-dini, što je značajno poboljšanje rezultata poslovanja u odnosu na 2005. godinu, kada je iskazan gubitak u iznosu od 253,3 mi-liona eura. (Prilog 1, Tabela 20).
Sektorska analiza makroagregata koji se odnose na bilans uspje-ha (Prilog 1, Tabela 21) pokazuje da je najveća stopa rasta neto
profita ostvarena u djelatnostima koje se odnose na poslove sanekretninama (2169,6%), berzansko posredovanje (1522,1%), zatim poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda (260,4%), kao i trgovina na malo i veliko (164,9%), koja je ostvarila i najveći rast neto profita u apsolutnom iznosu. Interesantno je da su gotovosve djelatnosti značajno poboljšale svoje finansijske rezultate pre-lazeći iz zone gubitka u djelatnosti sa ostvarenim neto profitom(prerađivačka industrija, poslovi sa nekretninama, obrazovanje, itd). Sa druge strane, određene djelatnosti ostaju sporne kada je u pitanju kvalitet finansijskih izvještaja. Ovo se prevashodnoodnosi na građevinarstvo i pad ostvarenog neto profita u 2006.godini za 93,6%, što nije u skladu sa velikim razvojem ove dje-latnosti koja je bila izrazita u 2006. godini.
Bilans uspjeha privrednih društava je za 2006. godinu analiziran i sa aspekta diverzifikovanosti pozitivnog poslovnog rezultata poopštinama. Osnovni cilj je bio utvrditi koje opštine predstavljaju „profitne centre“, odnosno koliko je izražena neuravnoteženostrazvoja pojedinih crnogorskih regija. Naravno, ostvareni neto profit može u tom kontekstu predstavljati samo posredni indi-kator, ali i dovoljno reprezentativan. Zaključak dobijen obradom izvještaja, jeste da crnogorsku privredu kao i sve zemlje Jugoi-stočne Evrope karakteriše izrazita privredna koncentrisanost u glavnom gradu (Prilog 1, Tabela 22).
S obzirom na to da CBCG raspolaže sa podacima o GFI privre-dnih društava u Crnoj Gori koji se odnose na 2004, 2005. i 2006. godinu, to predstavlja dovoljan izvor podataka za komparativni pregled indikatora poslovanja privrednih društava u Crnoj Gori, sa osnovnim ciljem utvrđivanja tempa i pravca njihove aktivnosi po pitanju efikasnosti i efektivnosti polovanja kao i njihove li-kvidnosti. Naime, imajući u vidu da kompanije u tranzicionim ekonomijama imaju najviše problema sa likvidnošću i efikasnomupotrebom sredstava, željelo se utvrditi koliko crnogorska pri-vreda efikasno raspolaže svojim sredstvima i da li ima značajnihproblem sa likvidnošću. Stoga su urađena četiri indikatora: neto profitna margina, stopa prinosa na ukupnu aktivu, koeficijenatopšte likvidnosti, kao i koeficijenat likvidnosti II nivoa (Acid test).Generalni zaključak je da je crnogorska privreda značajno po-boljšala svoju efikasnost, ali da sa druge strane ima problema sa
18 Centralna banka Crne Gore realizovala je ovaj projekat na osnovu Sporazuma o saradnji potpisanog sa Privrednim sudom u Podgorici, maja 2006. godine.
19 „Sl. list RCG“, br. 69/0520 U ovu obradu nijesu bili uključeni GFI za banke i bankarske organizacije.
82
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
likvidnošću. Iako koeficijent opšte likvidnosti privrednih društa-va zadovoljava teorijske pretpostavke (veći od jedan), ipak drugi indikator likvidnosti koji podrazumijeva mogućnost kompanija da obrtnom imovinom pokriju kratkročne obaveze ne prodajući zalihe je daleko ispod teorijske granice od jedan, što generalno ide u prilog tvrdnji da je na agregatnom nivou jedan od vodećih problema crnogorske privrede nedovoljna kratkoročna likvidnost. Ova konstatacija postaje još ozbiljnija ako se ima u vidu da veliki dio crnogorske privrede čini trgovina, kod koje ovaj koeficijenttreba biti daleko veći od jedinice. Sa druge strane, ohrabruje či-njenica da su se pozicije bilansa stanja koja se odnose na pobolj-šanje likvidnosti - Kratkoročni finansijski plasmani i Gotovina igotovinski ekvivalenti u 2006. godini povećali.
8.6. Fiskalna politika
Budžetska pozicija u 2007. godini je bila povoljna. Drugu godinu zaredom ostvaren je suficit (7,4% procijenjenog BDP-a za 2007.godinu), državni dug je relativno nizak (32,4% procijenjenog BDP-a za 2007. godinu) i njegovo učešće u BDP-u je smanjeno u odnosu na prethodnu godinu, kao i učešće spoljnog duga.
Visokom rastu budžetskih prihoda doprinijeli su: rast privredne i ekonomske aktivnosti, posebno u oblasti turizma, građevinar-stva, trgovine, značajan priliv stranih direktnih investicija, po-rast prihoda od turizma, rast uvoza roba, kao i efikasna naplataporeskih obaveza i poboljšanje finansijske discipline. Navedenakretanja su doprinijela ostvarenju visokog budžetskog suficita iomogućila da se budžetska potrošnja finansira iz realnih izvo-ra, kao i stabilno funkcionisanje svih korisnika i učesnika javne potrošnje i uredno izmirivanje obaveza prema međunarodnim finansijskim institucijama.
S druge strane, na rast budžetske potrošnje, pored rasta budžet-skih prihoda, uticali su: rast minimalne cijene rada, odnosno po-većanje bruto zarada zaposlenih u javnom sektoru, otplata dijela spoljnjeg duga, otplata neizmirenih obaveza iz prethodnih go-dina, kapitalna ulaganja u infrastrukturu i transferi. Pored toga, porastu budžetske potrošnje doprinjeli su primjena Zakona o za-radama i drugim primanjima nosilaca pravosudnih i ustavosudnih funkcija, kao i primjena Granskog kolektivnog ugovora u oblasti prosvjete, zdravstvene i socijalne zaštite i kulture.
U 2007. godini, zabilježeno je smanjenje stope PDV-a za određene proizvode i usluge, ali i povećanje stope na promet nekretnina. Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na doda-tu vrijednost, smanjena je stopa PDV-a za određeni broj proi-zvoda od značaja za životni standard građana (meso, brašno, živa stoka) sa 17% na 7%, dok je na isporuku hljeba propisana nulta stopa (do kraja jula 2008. godine). Pored toga, predviđe-na je primjena snižene stope PDV-a od 7% na usluge servisira-nja u marinama i računarsku opremu. Zakonom o izmjenama i dopunama Zakona o porezu na promet nepokretnosti, stopa poreza je povećana sa 2% na 3%, kako bi se obezbijedili veći prihodi po ovom osnovu.
Zakonom o izmjeni i dopuni Zakona o budžetu za 2007. godinu, pored ostalog, definisan je novi institucionalni položaj državnihfondova. Naime, njegovim usvajanjem, dosadašnji vanbudžet-ski fondovi integrisani su u sistem državnog budžeta i postali su potrošačke jedinice budžeta.
8.6.1. Prikaz Budžeta
Prema preliminarnim podacima Ministarstva finansija, ukupnibudžetski primici iznosili su 798,9 miliona eura u 2007. godini (35% procijenjenog BDP-a za 2007. godinu) i bili su za 6,6% viši u odnosu na plan, nakon rebalansa za 2007. godinu. U odnosu na 2006. godinu, budžetski prihodi su uvećani za 37,2%, što predstavlja značajan rast i u skladu je sa utvrđenom politikom u fiskalnoj sferi.
Struktura budžetskih primitaka u 2007. godini pokazuje domi-nantno učešće tekućih prihoda (99%). Tekući prihodi su iznosili 791 milion eura u 2007. godini. U odnosu na plan za 2007. go-dinu nakon rebalansa, ovi prihodi su povećani za 8,1%, dok su u poređenju sa prethodnom godinom zabilježili rast od 39,5%, kao rezultat povećane naplate svih poreskih i ostalih budžetskih prihoda. U strukturi tekućih prihoda u 2007. godini, sa 90,2% učestvovali su poreski prihodi, koji su nastavili trend rasta to-kom svih dvanaest mjeseci i iznosili su 708 miliona eura, što je u odnosu na prethodnu godinu više za 42%, ali i 8% više od plana po rebalansu.
Pored poreskih prihoda, povećanje u 2007. u odnosu na 2006. godinu zabilježili su prihodi od raznih taksi (za 32%), prihodi po osnovu donacija i transfera (za 56%), prihodi od raznih naknada i ostali prihodi (za 32%).
83
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
U iznosu nižem nego u 2006. godini ostvareni su primici od prodate finansijske i nefinansijske imovine (za 14%), zatim pri-mici od otplate kredita koji su dodijeljeni pojedincima, javnim preduzećima i drugim institucijama (za 41%), po osnovu pozaj-mica i kredita (za 71%).
Ukupni izdaci budžeta, prema preliminarnim podacima Mini-starstva finansija, u 2007. godini iznosili su 769,8 miliona eura iučestvovali su sa 33,8% u BDP-u procijenjenom za 2007. godi-nu. U odnosu na ostvarene primitke niži su za 3,6%. U poređe-nju sa prethodnom godinom, budžetska potrošnja bila je viša za 32,8%, a u odnosu na planiranu potrošnju po rebalansu za 2007. godinu povećanje iznosi 2,8%.
U 2007. godini, trošenje budžetskih sredstava po mjesecima bilo je neravnomjerno, ali sa tendencijom rasta. Visoku budžetsku potrošnju i povećanje u odnosu na prethodnu godinu opredije-lile su visoke otplate inokredita, obaveze iz prethodnih godina, kapitalna ulaganja u infrastrukturu i povećanje bruto zarada, posebno u drugoj polovini godine kada je i priliv budžetskih sredstava bio najveći.
U strukturi ukupnih budžetskih izdataka u 2007. godini, visoko učešće od 46,1% ili 354,9 miliona eura ostvarili su tekući izdaci, što je za 35,4% više u odnosu na prethodnu godinu, ali i za 2% manje u odnosu na planirani iznos nakon rebalansa.
Porast u odnosu na prethodnu godinu zabilježili su i izdaci po osnovu transfera za socijalnu zaštitu i transfera institucijama, pojedincima, nevladinom i javnom sektoru (za 9,6%), izda-ci za kapitalne projekte (za 146,5%), po osnovu otplate duga (za 57%), za bruto zarade i doprinose na teret poslodavca (za
21,7%), ostale kategorije tekućih izdataka (rashodi za materi-jal i usluge, ostali izdaci, tekuće održavanje, renta, subvencije i kamate) za čak 53,7%.
S druge strane, za godinu dana smanjeni su izdaci za pozajmice i kredite odobrene nefinansijskim institucijama, pojedincima i osta-le pozajmice (za 13%), kao i za budžetske rezerve (za 60%).
Posmatrajući iznos suficit/deficit kao razliku primitaka i izdataka,pri čemu se primici umanjuju za pozajmice, primljene transfere, donacije i primitke od prodaje imovine, a izdaci za otplatu glavni-ce u zemlji i inostranstvu po osnovu duga nastalog uzimanjem kredita i emitovanjem hartija od vrijednosti, u 2007. godini pri-marni budžet Crne Gore je ostvario suficit od 168,4 miliona eura.Učešće suficita u BDP-u procijenjenog za 2007. godinu iznosi7,4%. Ukoliko suficit posmatramo kao razliku između primita-ka i izdataka onda je iznosio 29,1 milion eura.
8.7. Državni dug21
Državni dug Crne Gore na kraju 2007. godine je iznosio 737,2 mi-liona eura, odnosno 32,4% procijenjenog BDP-a za 2007. godinu. Od ukupnog iznosa tog duga, 37,3% se odnosilo na unutrašnji dug koji je iznosio 275,1 milion eura i činio 12,1% BDP-a, dok se na spoljni dug odnosilo 62,7% državnog duga (462,1 milion eura ili 20,3% BDP-a).
Smanjenje učešća državnog duga22 u BDP-u je nastavljeno i u 2007. godini (grafik br. 8.23), tako vrijednost ovog pokazateljazabilježenog na kraju godine obezbjeđuje da se Crna Gora svr-stava u kategoriju nisko zaduženih zemalja.
Tabela br. 8.26 - Kretanje budžetskog deficita/suficita
Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. Plan 2008.
Deficit/Suficit Budžetsa CG (u mil. eura) -25,2 -45,9 -32,8 -30,1 85,1 168,4 6,5
% učešća u BDP-u -1,85 -3,04 -1,96 -1,66 4,50 7,39 0,26
Izvor: Ministarstvo finansija
21 Preliminarni podaci Ministarstva finansija22 Državni dug bez duga javnih preduzeća.
84
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
8.7.1. Spoljni državni dug
Ukupan spoljni dug Crne Gore, prema stanju na dan 31.12.2007. godine, iznosi 462,1 milion eura, što čini oko 20,3% procijenje-nog BDP-a za 2007. godinu (Tabela br. 8.27).
U strukturi spoljnog državnog duga najveću komponentu i da-lje čine obaveze prema Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD), u visini od 195,1 milion eura (42,2% spoljnog duga). Dug prema Pariskom klubu iznosi 136,4 miliona eura, ili 29,5% spoljnog duga (Tabela br. 8.27).
Crna Gora je u toku 2007. godine obavila pregovore oko regu-lisanja neriješenih dužničkih pitanja sa vladama Libije, Češke i Slovačke i UBS bankom (u čijem se portfoliju nalaze API obveznice - Alternative Participation Instruments - u okviru Londonskog
Izvor: Ministarstvo finansija CG
Grafik br. 8.23 – Odnos državnog dugaCrne Gore i BDP-a, 2002 – 2007. godina
Tabela br. 8.27 – Stanje spoljnog duga Crne Gore na dan 31.12.2007. godine
KreditorStanje
duga, u mil. eura
BDP , u mil. eura (procjena za 2007. god.)
Spoljni dug/BDP
% spoljnog
duga
% državnog
duga1 2 3 4 (2/3) 5 6
Međunarodna banka za obnovu i razvoj (IBRD) 195,1 2.278,0 8,6% 42,2% 26,5%
Međunarodna finansijska organizacija (IFC) 8,8 2.278,0 0,4% 1,9% 1,2%
Zemlje članice Pariskog kluba kreditora23 136,4 2.278,0 6,0% 29,5% 18,5%
Međunarodna organizacija za razvoj (IDA)24 43,0 2.278,0 1,9% 9,3% 5,8%
Evropska investiciona banka (EIB) 37,0 2.278,0 1,6% 8,0% 5,0%
EBRD 3,6 2.278,0 0,2% 0,8% 0,5%
Razvojna banka Savjeta Evrope 2,2 2.278,0 0,1% 0,5% 0,3%
Evropska zajednica 5,5 2.278,0 0,2% 1,2% 0,7%
Kreditna banka za obnovu - Njemačka (KFW) 8,7 2.278,0 0,4% 1,9% 1,2%
Austrijski kredit 4,1 2.278,0 0,2% 0,9% 0,6%
Anglo Yugoslav banka 0,3 2.278,0 0,0% 0,1% 0,0%
Mađarski kredit 8,5 2.278,0 0,4% 1,8% 1,2%
Poljski kredit 8,4 2.278,0 0,4% 1,8% 1,1%
Societe General - Education IT 0,5 2.278,0 0,0% 0,1% 0,1%
UKUPNO 462,1 2.278,0 20,3% 100,0% 62,7%
Izvor: Ministarstvo finansija
23 Iznos originalnog duga u eurima je 71%, američkim dolarima 26% i u ostalim valutama 3%24 Originalni iznos je u specijalnim pravima vučenja (SPV)
85
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
kluba povjerilaca). Dug Crne Gore prema vladama ovih država i Kuvajta, po osnovu raspodjele nealociranog duga i shodno Sporazumu o pitanjima sukcesije iz Beča 29. juna 2001. god., rješava se usaglašenim stavovima u okviru Komiteta za podjelu finansijske aktive i pasive bivše SFRJ.
Crna Gora je takođe potpisala bilateralne sporazume sa vladama Austrije, Njemačke i Japana, u cilju formalno pravnog razgraniče-nja obaveza između Srbije i Crne Gore prema povjeriocima Pari-skog kluba. Sporazum je usaglašen sa SAD-om, dok se pregovori vode sa vladama Francuske, Švajcarske i Holandije.
Spoljni državni dug je umanjen u 2007. god. za 41,9 miliona eura usljed znatno većih budžetskih prihoda i državnih depozi-ta. Smanjenju je doprinijela prijevremena otplata tri tranše kon-solidacionog zajma od Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD) u iznosu od oko 59 miliona eura, kao i redovne otplate glavnice u iznosu od oko 12 miliona eura. Odluka o prijevreme-noj otplati proističe iz velikih troškova servisiranja duga prema IBRD-u (kamatna stopa je 5,8%). Prijevremeno su, takođe, ot-plaćene obaveze od 300.000 eura prema japanskom kreditoru METI, iz Pariskog kluba.
8.7.2. Unutrašnji državni dug
Unutrašnji državni dug na kraju 2007. godine je iznosio 275,1 milion eura ili 12,1% bruto domaćeg proizvoda. On je u 2007. godini uvećan za 78 miliona eura u odnosu na kraj prošle godine. Najveći dio unutrašnjeg državnog duga odnosi se na obaveze po osnovu obeštećenja, koje iznose 125,4 miliona eura i uvećane su za 73,1 milion eura u odnosu na prošlu godinu.
Drugu po veličini komponentu unutrašnjeg državnog duga pred-stavlja stara devizna štednja koja je 31.12.2007. godine iznosi-la 96,5 miliona eura ili 35,1% unutrašnjeg duga. Dug po ovom osnovu umanjen je u odnosu na stanje krajem prethodne godine za 8,7 miliona eura nakon što je izvršena četvrta rata isplate. Po-red toga, počela je i isplata štednje građana položene kod ovla-šćenih banaka sa sjedištem van Crne Gore i po ovom osnovu je isplaćeno oko 1,4 miliona eura. Zaostale budžetske obaveze su u potpunosti isplaćene, a državni zapisi otkupljeni. Treću kom-ponentu unutrašnjeg državnog duga čini dug lokalnih samou-prava koji je na kraju 2007. godine iznosio 53,2 miliona eura, i za godinu dana je uvećan za 32,3 miliona eura.
Državni dug sa javnim preduzećima iznosio je 855,8 miliona eura ili 37,6% BDP-a na kraju 2007. godine.
8.7.3. Upravljanje državnim dugom
Indikatori spoljne zaduženosti ukazuju da se Crna Gora nalazi u grupi zemalja sa niskom zaduženosti. (Tabela br. 8.29).
Analiza Ministarstva finansija o održivosti javnog duga u perioduod 2008. do 2010. godine polazi od sljedećih pretpostavki:
- obaveze po osnovu restitucije dostići će oko 10% BDP-a u 2008. godini,
- obaveze po osnovu devizne štednje kod nerezidentnih banaka iznosiće oko 20 miliona eura,
- zaostale budžetske obaveze opština neće se umanjiti,- po osnovu uključenja vanbužetskih fondova u sistem tre-
zora, unutrašnji dug će se povećati za oko 1% BDP-a,
Tabela br. 8.28 – Stanje unutrašnjeg duga Crne Gore na dan 31.12.2007. godine
Kreditor Stanje duga BDP Unutrašnji dug/BDP
% unutrašnjeg duga
% državnog duga
1 2 3 4 (2/3) 5 6
Stara devizna štednja 96,5 2,278,0 4,2% 35,1% 13,1%
Dug lokalnih samouprava 53,2 2,278,0 2,3% 19,3% 7,2%
Obaveze po osnovu obeštećenja 125,4 2,278,0 5,5% 45,6% 17,0%
UKUPNO 275,1 2,278,0 12,1% 100,0% 37,3%
UKUPNO DRŽAVNI DUG 737,2 2,278,0 32,4%
86
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
Tabela br. 8.29 – Kriterijum zaduženosti i pozicija Crne Gore
Pokazatelj Visoko zadužene
Srednjezadužene
Niskozadužene
Crna Gora
31.12.2006. 31.12.2007.
Stanje duga/BDP Racio>50% 30%<racio≤50% racio≤30% 27,2% 20,3%
Stanje duga/Izvoz25 Racio>220% 132%<racio≤220% racio≤132% 47,3% 35,5%
- nije uključena obaveza po osnovu štednje kod priva-tnih banaka (Dafiment, Jugoskandik) procijenjena naoko 9,5 miliona eura,
- program prijevremenog otkupa duga će se nastaviti i u 2008. godini s dodatnih 46 miliona eura.
Prema ovom planu, državni dug će u 2008. godini dostići 37,1% od BDP-a.
Rezultat analize održivosti duga Ministarstva finansija je da jedržavni dug održiv i da se određeni problemi mogu javiti samo u slučaju negativnog kretanja BDP-a i budžetskog deficita udužem roku.
Analiza održivosti uključuje nekolika scenarija:
- Osnovni scenario predviđa da će BDP ostvariti rast od oko 6% i uz primarni suficit budžeta smanjiti državnidug na oko 30% od BDP-a do 2010. godine.
- Značajno manji rast BDP-a od osnovnog scenarija (pro-sječno od oko 2%) učinio bi da državni dug približno ostane na nivou koji je planiran za 2008. godinu (Ta-bela br. 8.30).
- Bitniji poremećaji fiskalnog balansa, uz predpostavkuprimarnog deficita budžeta od oko 2%, učinili bi da sedržavni dug kreće između 35 i 37% BDP-a.
- U najgorem scenariju, BDP bi ostvario manji rast uz postojanje primarnog deficita u budžetu i rast kama-tnih stopa, državni dug bi porastao na oko 40% BDP u 2010. godini.
Valutna i kamatna struktura državnog duga je povoljna - cje-lokupan unutrašnjii dug je u eurima, kao i 89% inoduga. Na ovaj način se smanjuje valutni rizik. Većina duga se servisira po fiksnim kamatnim stopama koje se kreću od 2% do 5,8%, štose takođe može ocijeniti povoljnim, jer je u prethodnoj godini bio prisutan trend rasta referentnih kamatnih stopa. Zaduživa-nje prema varijabilnim kamatnim stopama je uglavnom 50 bps iznad EURIBOR-a.
Tabela br. 8.30 - Kretanje državnog duga u periodu 2006-2010.
Decembar2006.
Decembar2007.
2008. Projekcija
2009. Projekcija
2010. Projekcija
Unutrašnji dug (u mil €) 197,1 275.1 433 424 414
Unutrašnji dug (u % BDP-a) 9,8 12.1 17.1 15.3 13,8
Inostrani dug (u mil €) 504 462.1 504 521 513
Inostrani dug (u % BDP-a) 25,2 20.3 20 18,8 17,1
Otplata duga (ino i unutrašnjeg u % BDP) 3 2.9 2.3 2.3 2.2
Ukupan dug (u mil €) 701.1 737.2 937 945 927
Ukupan dug (u % BDP-a) 35,0 32.4 37.1 34,1 30,9
Izvor: Ministarstvo finansija
25 Robe i usluge
87
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
8.8. Finansijska tržišta
8.8.1. Tržište kapitala
Promet na crnogorskim berzama u 2007. godini bio je gotovo duplo veći u odnosu na 2006. godinu, i iznosio je 727 miliona eura. Od ukupno ostvarenog prometa, na primarni se odnosilo svega 2,1%. U strukturi ukupnog prometa dominantno je bilo učešće prometa akcijama kompanija (78,4%), potom akcijama fondova zajedničkog ulaganja (19,2%), dok je promet raznim vr-stama obveznica iznosio 2,3%. U odnosu na prethodne godine smanjeno je učešće u prometu akcija i obeznica, dok je poraslo učešće akcija FZU.
Izuzetan trend rasta prometa i broja sklopljenih poslova zabi-lježen je u prva četiri mjeseca 2007. godine, kada je ostvareni promet bio na nivou ukupnog prošlogodišnjeg prometa. Sna-žan rast u tim mjesecima rezultat je pozitivnih očekivanja kako institucionalnih tako i individualnih investitora. Do pregrijavanja tržišta, i nakon toga promjene trenda, došlo je ipak prije svega usljed precijenjenih očekivanja malih investitora. U kratkom roku mnogi su ostvarili gubitke, pokušavajući da zarade na kapitalnoj dobiti. Nakon toga, tržište je karakterisao značajan pad prometa, a likvidnost tržišta, naročito u zadnjim mjesecima 2007. godine bila je ozbiljno ugrožena.
Ipak, u 2007. godini je ostvareno značajno poboljšanje uslova poslovanja na crnogorskom tržištu kapitala. Tajnost i bolju za-štitu klijenata, CDA je poboljšala uvođenjem pin kodova. Veća transparentnost tržišta postignuta je kroz ažuriranje sajtova berzi i brokersko- dilerskih društava, pa je na nekim od njih, klijentima postala dostupna „real time“ trgovina. Korisnicima je omogućen kvalitetan pristup istorijskim podacima (cijenama, prometu) za sve vrste hartija od vrijednosti. Za veće klijente postale su ra-spoložive i razne vrste analiza poslovanja preduzeća (tehnička i funkcionalna). Po prvi put se detaljnije analiziraju bilansi stanja i uspjeha preduzeća i izvještaji o novčanim tokovima. Ostvaren je značajan napredak u dijelu finansijskog izvještavanja, ali na-čin izvještavanja i nivo primjene računovodstvenih i revizorskih standarda još uvijek nije zadovoljavajući, a kvalitet samih izvje-štaja je diskutabilan.
Kompanije se još uvijek u malom obimu finansiraju putem berzi,što ukazuje da je bankarski sistem dominantan kanal finansiranjaprivrede. Svega 2,1% prometa realizovano je u primarnoj prodaji.
Grafik 8.24 - Koeficijent obrta sredstava
Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza
Primarne emisije, osim banaka, vršile su rijetke crnogorske kom-panije. Korporativne obveznice kao vrsta tržišnog materijala, koji omogućava kompanijama da dolaze do sredstava za razvoj, prvi put je tokom 2007. godine emitovala jedna banka, što potvrđu-je činjenicu da je uticaj tržišta kapitala na finansiranje privredevrlo ograničen.
Proces reforme penzionog sistema je nastavljen tokom 2007. godine. Prva dva penziona fonda (Atlas penzija i Delta penzija) su dobila dozvolu za rad od Komisije za hartije od vrijednosti, što predstavlja prvi korak u implementaciji Zakona o dobrovoljnim penzionim fondovima.
Tržište je u razvoju, ali još uvijek pati od „dječjih bolesti“. Dvije berze otežavaju investitorima pristup podacima, povećavaju im transakcione troškove i otežavaju odlučivanje. Teškoće postoje u praćenju kapitalizacija, indeksa, pa čak i cijena akcija kojima se trguje. Nekim akcijama se trguje samo na jednoj, a nekim na obje berze (po različitim cijenama). Kapitalizacije se različito ra-čunaju (obje berze ne uzimaju u obzir faktor slobodnog prometa - „free floating factor“). Kompozicija indeksa je različita (Mo-ste sadrži akcije 29 kompanija i 6 fondova, a Nex 20 - 20 akcija kompanija sa najvećim prometom, a posebno postoji indeks fondova NEXPIF) kao i metodologija za njihovo izračunavanje, tako da indeksi, kao izraz tržišnog prosjeka, daju kontradiktorne informacije o kretanju tržišta.
88
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
8.8.2. Aukcije državnih zapisa Vlade Crne Gore
Ministarstvo finansija, zbog povoljne likvidnosti tokom 2007.godine, od februara nije vršilo emisiju državnih zapisa. Uku-pno emitovani iznos državnih zapisa na 148 aukcija održanih od 04.09.2001. do 22.02.2007. godine, iznosio je 645,6 miliona eura, a prodati 588,3 miliona eura.
U toku 2007. godine održane su samo dvije aukcije državnih zapisa na kojima je emitovano i prodato 1,8 miliona eura, što je za 10,7 miliona eura manje od vrijednosti prodatih zapisa u 2006. godini.
Aukcije 182-dnevnih državnih zapisa
Na dvije održane aukcije državnih zapisa s rokom dospijeća 182 dana, ukupna vrijednost emisija iznosila je 1,8 miliona eura. Cje-lokupni iznos emisija je realizovan, dok je tražnja za zapisima pre-mašila ponudu za 1 milion eura. Ostvarena ponderisana kamatna stopa kretala se u rasponu od 0,49% do 0,90% .
Grafik br. 8.25 - Prikaz prodatih državnihzapisa od 2001. do 2007. godine, u 000
Grafik br. 8.26 - Prikaz kretanja prosječnekamatne stope u periodu od 2001 do 2007. g.
Tabela br. 8.31 - Pregled realizovanih aukcija 182 dnevnih državnih zapisa
Broj aukcija Datum Emitovano Prodato Tražnja Najniža stopa
Najviša stopa
Ponderisana stopa
XXII AUKCIJA 09.01.07. 1.300.000,00 1.300.000,00 1.540.000,00 0.49 0.99 0.90
XXIII AUKCIJA 21.02.07. 500.000,00 500.000,00 1.250.000,00 0.49 0.49 0.49
UKUPNO I-XII 2007. g. 1.800.000,00 1.800.000,00 2.790.000,00
8.9. Eksterni sektor
8.9.1. Tekući račun platnog bilansa
Prema preliminarnim podacima, u 2007. godini deficit tekućegračuna platnog bilansa iznosio je 1.007,6 miliona eura ili 89,7% više nego u 2006. godini. Posmatrano kao procenat BDP-a, de-ficit na tekućem računu se povećao sa 26,5% u 2006. na 44,2%BDP-a u 2007. godini. Pokrivenost spoljnotrgovinskog deficitasuficitom ostvarenim na ostalim podračunima tekućeg računaiznosila je 33,9%, što je za 3,6 procentnih poena manja pokri-venost u odnosu na prethodnu godinu. Rast deficita tekućeg ra-čuna posljedica je nastavka snažnog rasta uvoza roba odnosno trgovinskog deficita, koji je u poređenju sa 2006. godinom bioveći za 79,5%. U pitanju je najviši nivo deficita tekućeg računaplatnog bilansa u Evropi.
Razloga za deficit tekućeg računa ima dosta. Nizak nivo pro-izvodnje električne energije u prethodnoj godini uticao je na značajan uvoz. Rekordne cijene naftnih derivata na svjetskom tržištu su takođe uticale na rast vrijednosti uvoza ove kategorije
89
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
proizvoda. Veliki priliv SDI uticao je na rast uvoza, jer su strani investitori uvozili opremu, sirovine, enterijer, građevinski mate-rijal i sl. da bi pokrenuli proces proizvodnje. Takođe, veliki priliv kapitala koji je skoncentrisan u sektoru stanovništva rezultirao je rastom uvoza, prije svega, onog usmjerenog ka potrošnim dobrima. Niska konkurentnost domaćih proizvođača je takođe važan uzrok deficita. U uslovima eurizovane, visokootvoreneekonomije sa niskim transakcionim troškovima domaći i strani proizvodi postaju supstiti, i stanovništvo se lako preusmjerava prema uvoznim proizvodima. Takođe, izuzetno visoka stopa ra-sta kredita u prethodnoj godini je u velikoj meri uticala na krei-ranje dodatne tražnje za uvoznim proizvodima. Deficit tekućegračuna se može smatrati i ravnotežnim odgovorom sistema na veliki priliv stranog privatnog kapitala i visoku stopu rasta kre-dita. Prestankom priliva SDI izvjesno je da će se jedan značajan dio deficita smanjiti. I u drugim zemljama prisutna je izrazitakorelacija između priliva SDI i deficita tekućeg računa platnogbilansa, tako da u tom smislu Crna Gora nije izuzetak.
Ostvareni stepen pokrivenosti uvoza izvozom roba iznosio je 29,2%, što je za 14 procentnih poena manje nego u 2006. go-dini. Na računu usluga tokom 2007. godine zabilježen je suficitod 440,1 milion eura ili 19,3% BDP-a. Na podračunu faktorskih dohodaka, kao i kod tekućih transfera, evidentiran je pad neto priliva u odnosu na 2006. godinu. Visok deficit tekućeg računau posmatranom periodu finansirao se iz neto priliva stranih di-rektnih investicija, koji je iznosio 23% BDP-a, i ostalih investicija koje su iznosile 15,7% BDP-a.
8.9.1.1. Robna razmjena26
Crna Gora je u 2007. godini ostvarila ukupnu robnu razmjenu sa inostranstvom u iznosu od 2.733,4 miliona eura, što je za 29,5% više u odnosu na 2006. godinu. Značajno povećanje uvoza roba uz smanjenje izvoza tokom 2007. godine dovelo je do rekordnog spoljnotrgovinskog deficita. Na nastavak trenda snažnog uvozaroba iz 2006. godine dominantno su uticali visok priliv stranih
Tabela br. 8.32 - Tekući račun bilansa plaćanja, u hiljadama eura i kao procenat BDP-a
2006. 2007. Promjena % BDP
A. TEKUĆI RAČUN -531,207 -1,007,640 189.69 -44.23
1. ROBE -849,325 -1,524,176 179.46 -66.91 1.1 Prihodi 648,326 627,717 96.82 27.55
1.1.1 Izvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 627,460 599,021 95.47 26.29
1.1.2 Prilagođavanje obuhvata 20,866 28,696 137.53 1.26
1.2 Rashodi 1,497,651 2,151,893 143.68 94.46
1.2.1 Uvoz u spoljnotrgovinskoj statistici 1,482,689 2,134,378 143.95 93.69
1.2.2 Prilagođavanje obuhvata 14,962 17,515 117.07 0.77
2. USLUGE 197,099 440,133 223.31 19.32 2.1 Prihodi 418,036 674,056 161.24 29.59
2.2 Rashodi 220,937 233,923 105.88 10.27
3. DOHOCI 30,800 17,010 55.23 0.75 3.1 Prihodi 65,334 89,420 136.87 3.93
3.2 Rashodi 34,534 72,410 209.68 3.18
4. TEKUĆI TRANSFERI 90,220 59,394 65.83 2.61 4.1 Transferi u Crnu Goru 108,555 100,775 92.83 4.42
4.2 Transferi iz Crne Gore 18,336 41,381 225.69 1.82
Izvor: CBCG
26 METODOLOŠKE NAPOMENE: Podaci o izvozu i uvozu robe u skladu sa metodologijom BPM5 (Balance of Payments Manual, Fifth edition, IMF, 1993). Metodološke razlike nametnule su obavezu prilagođavanja podataka dobijenih od statistike spoljne trgovine za potrebe platnog bilansa, usljed čega se i podaci o izvozu i uvozu robe u tabeli platnog bilansa ne podudaraju sa podacima o robnoj razmjeni Monstata.
90
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
direktnih investicija, visok priliv kredita, odnosno porast tražnje za investicionim i potrošačkim dobrima.
Prema podacima MONSTAT-a, u 2007. godini ukupno je izvezeno robe u vrijednosti 599 miliona eura, dok je uvezeno u vrijednosti 2.134,4 miliona eura. Značajan rast uvoza roba doveo je do daljeg povećanja spoljnotrgovinskog deficita, koji je dostigao nivo od1.535,4 miliona eura. Kao posljedica bržeg rasta ukupnog robnog uvoza u odnosu na izvoz, pokrivenost uvoza izvozom smanjila se sa 42,3% u 2006. godini na 28,1% u 2007. godini.
Tokom 2007. godine, izvoz je smanjen za 4,5% u odnosu na prethodnu godinu. Na strukturu robnog izvoza značajno je uti-cao izvoz aluminijuma i proizvoda od aluminijuma sa učešćem u ukupnom izvozu od 47%. Na drugom mjestu je izvoz gvožđa i čelika (11,9%), zatim mineralna goriva i ulja (8%) i pića i alko-hol (5,25%). Aluminijum se najviše izvozio u Italiju, u vrijednosti od 134,6 miliona eura, što čini 27,4% izvoza, zatim u Grčku 73,5 miliona eura i Mađarsku 59,6 miliona eura.
Tabela br. 8.33 - Struktura izvoza i uvoza po zemljama u 2007, u hiljadama EUR
Uvoz roba u 2007. godini iznosio je 2.134,4 miliona eura i bio je veći za 43,9% u odnosu na prethodnu godinu. Najznačajniji uvo-zni proizvodi bili su mineralna goriva i mineralna ulja sa 11,6% u ukupnom uvozu, zatim slijede vozila sa učešćem od 11,4%, razni reaktori, kotlovi i mehanički uređaji sa 8,9%.
Najznačajniji izvozni partneri Crne Gore bili su Srbija, Italija, Grčka, i Mađarska, dok su na uvoznoj strani bili Srbija, Njema-čka i Italija.
8.9.1.2. Usluge
Godišnji rast neto prihoda u međunarodnoj razmjeni usluga to-kom 2007. godine iznosio je 123,3%. Veoma uspješna turistička sezona, rekonstruisani i modernizovani aerodromi, oživljavanje pomorske privrede i ubrzani rast prometa u oblasti telekomuni-kacija, doprinijeli su ostvarenju suficita od 440,1 milion eura.
Spoljnotrgovinski partneri Izvoz Uvoz SaldoPokrivenost
uvoza izvozom, u %
Srbija 169.586 638.171 -468.585 26,57
Italija 164.253 208.266 -44.013 78,87
Grčka 73.661 74.809 -1.148 98,47
Mađarska 66.253 20.789 45.464 318,69
B i H 30.269 71.989 -41.720 42,05
Slovenija 26.354 72.272 -45.918 36,46
Albanija 16.263 10.452 5.811 155,60
Hrvatska 12.478 83.409 -70.931 14,96
Njemačka 9.311 213.328 -204.017 4,36
Češka Republika 2.896 28.544 -25.649 10,14
Velika Britanija 2.865 26.487 -23.623 10,81
Holandija 2.481 16.487 -14.006 15,05
Austrija 2.026 51.718 -49.692 3,92
Makedonija 1.042 22.318 -21.276 4,67
Bugarska 447 7.248 -6.801 6,17
Francuska 204 56.248 -56.043 0,36
Rumunija 141 13.996 -13.856 1,00
Ostale zemlje 18.491 517.846 -499.355 3,57
UKUPNO 599.021 2.134.378 -1.535.357 28,07
Izvor: MONSTAT
91
MAK
ROEK
ON
OM
SKI A
MBI
JEN
T U
CRN
OJ G
ORI
U 2
007.
Ukupan obim razmjene usluga iznosio je 907,9 miliona eura, što je porast za 42,1%. Prihodi od usluga u 2007. godini iznosili su 674,1 milion eura i povećani su za 61,2% u odnosu na pretho-dnu godinu. Rashodi od usluga iznosili su 233,9 miliona eura, što predstavlja povećanje od 5,9% u odnosu na 2006. godinu i rezultat je povećanja rashoda u oblasti transporta i ostalih po-slovnih usluga.
8.9.1.3. Faktorski dohoci
Prihodi po osnovu faktorskih dohodaka, u 2007. godini, ostvareni su u iznosu od 89,4 miliona eura, što čini povećanje od 36,9% u odnosu na 2006 godinu. Najveći dio prihoda čine kompenzacije zaposlenih u iznosu od 80 miliona eura, što je porast za 30,3% u odnosu na 2006. godinu. Prihodi po osnovu dohotka od me-đunarodnih ulaganja iznosili su 9,5 miliona eura.
Rashodi po osnovu dohotka u 2007. godini iznosili su 72,4 miliona eura, što je za 109,7% više u odnosu na isti period 2006. godine. Od ukupnih rashoda, 67,2 miliona eura odnosi se na dohodak od međunarodnog ulaganja. Najveći dio rashoda ostvaren je po osnovu otplate kamata na uzete kredite. U posmatranom perio-du, rashodi po osnovu otplate kamata na uzete kredite iznosili su 55 miliona eura, što je za 85,3% više u odnosu na 2006. godinu. Saldo dohotka u 2007. bio je pozitivan i iznosio je 17 miliona eura, što je za 44,8% manje u odnosu na 2006. godinu.
8.9.1.4. Tekući transferi
Saldo tekućih transfera u 2007. godini iznosio je 59,4 miliona eura, što je za 34,1% manje nego u 2006. godini. Ukupni priliv po osnovu tekućih transfera u 2007. godini iznosio je 100,8 mi-liona eura. Od toga 7,8 miliona odnosilo se na sektor Država, a 93 miliona eura na ostale sektore. Od ukupnog priliva transfera ostalih sektora, 63,2 miliona eura odnosi se na doznake radnika iz inostranstva. Priliv po osnovu ostalih transfera (nasljedstva, izdržavanja i drugih poklona i pomoći) iznosio je 29,7 miliona eura. U istom periodu odliv tekućih transfera iznosio je 41,4 mili-ona eura, od čega ostali sektori čine 35,5 miliona, a sektor Država 5,9 miliona eura. U posmatranom periodu, evidentan je povećani odliv tekućih transfera iz Crne Gore po osnovu nasljedstva, po-klona i raznih vrsta pomoći u iznosu od 21 milion eura.
8.9.2. Račun kapitalnih i finansijskihtransakcija
Na kapitalno-finansijskom računu, u 2007. godini ostvaren jesuficit u iznosu od 1.164,8 miliona eura. Izuzetno visok prilivstranog kapitala najvećim dijelom je ostvaren po osnovu stra-nih direktnih investicija i ostalih investicija.
Neto priliv stranih direktnih investicija (priliv minus odliv) u 2007. godini iznosio je 524,9 miliona eura ili 12,5% više u odnosu na 2006. godinu, što je više od nivoa projektovanog ekonomskom politikom za 2007. godinu. Ukupan priliv stranih direktnih in-vesticija u 2007. godini iznosio je 1.007,7 miliona eura, što je za 56,4% više u odnosu na 2006. godinu.
Od ukupnog priliva, 514,4 miliona eura ili 51% odnosilo se na ulaganje u nekretnine i poslove povezane sa nekretninama, dok je ulaganje stranog kapitala u domaća preduzeća i banke iznosi-lo 377,6 miliona eura ili 37,5% ukupnog priliva stranih direktnih investicija. U posmatranom periodu u formi interkompanijskog duga, u obliku kredita, depozita i ostalih potraživanja, realizo-vano je 115,7 miliona eura.
Odliv po osnovu stranih direktnih investicija u 2007. godini iznosio je 482,8 miliona eura, što je za 305,2 miliona eura više u odnosu na 2006. godinu. Posmatrajući strukturu odliva, 364,1 milion eura odnosio se na nekretnine (75,4%), 53 miliona eura na povlačenje
Grafik br. 8.27 – Priliv stranih direktnih investicija u periodu 2005 - 2007. godine po kvartalima, u 000 eura
Izvor: CBCG
92
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
udjela stranog kapitala u domaćim bankama i preduzećima, dok se 62,5 miliona eura odnosilo na investiranje domaćih kompa-nija u inostranstvu. Od ukupnog odliva po osnovu nekretnina, 52,5 miliona eura odnosilo se na kupovinu nekretnina rezidenata Crne Gore u inostranstvu, dok se 311,6 miliona eura odnosilo na prodaju nekretnina nerezidenata u Crnoj Gori.
Priliv portfolio investicija u 2007. godini iznosio je 119,3 mili-ona eura, što je za 75,5 miliona eura više u odnosu na 2006. godinu. Istovremeno, odliv sredstava po osnovu portfolio inve-sticija iznosio je 124,2 miliona eura, što je za 75,9 miliona eura više u odnosu na 2006. godinu. Rezultat takvih kretanja jeste odliv portfolio investicija u iznosu od 4,9 miliona eura, koji je u velikoj mjeri povezan sa kretanjima na crnogorskim berzama. U 2007. godini priliv po osnovu ulaganja u vlasničke hartije od vrijednosti iznosio je 99,8 miliona eura, dok je priliv po osnovu ulaganja u dužničke hartije iznosio 19,5 miliona.
Na računu ostalih investicija, kojim su obuhvaćeni krediti, trgo-vinski krediti, gotovina i depoziti, ostvaren je značajan rast priliva novčanih sredstava. U 2007. godini na ovom računu priliv sred-stava iznosio je 1.157,3 miliona eura, što je za 722,6 miliona više u odnosu na isti period 2006. godine. Zapaža se značajan priliv sredstava kroz bankarski sistem, jer su banke povećale spoljnu zaduženost kod matičnih kompanija u inostranstvu. Komercijal-ne banke i preduzeća u posmatranom periodu uzele su kredite u iznosu od 1.145,2 miliona eura, što je za 170,5% više u odnosu na isti period 2006. godine, dok je istovremeno otplaćen dug u iznosu od 311,4 miliona. Odliv po osnovu ostalih investicija iznosio je 799,2 miliona eura. Rezultat navedenog jeste ostva-reni neto priliv u iznosu od 358,1 milion eura.
Neto strana aktiva komercijalnih banaka u 2007. godini bila je manja za 438,9 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2006. godine. Istovremeno, novčana sredstva Centralne banke na inoračunima i u trezoru, na dan 31. decembar 2007. godine, bila su veća za 150,8 miliona eura u odnosu na 31. decembar 2006. godine.
NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI U FINANSIJSKOM SISTEMU
U 2007. GODINI 9
95
NAJZ
NAČ
AJN
IJI D
OGAĐ
AJI U
FIN
ANSI
JSKO
M S
ISTE
MU
U 2
007.
Najznačajniji događaji u januaru 2007. godine
Crna Gora je postala članica Međunarodnog monetarnog fonda i Svjetske banke. MMF je otvorio prvu kancelariju u Podgorici, nedelju dana nakon što je Crna Gora postala najnoviji član te međunarodne finansijske organizacije.
Predstavnici Centralne banke Crne Gore i Narodne banke Ma-kedonije potpisali su u Skoplju Memorandum o razumijevanju, kojim je definisana saradnja dvije institucije u oblasti kontrolebanaka.
Najznačajniji događaji u februaru 2007. godine
Vlada je usvojila okvirni Sporazum o uslovima buduće saradnje Crne Gore i Evropske investicione banke na infrastrukturnim, kao i projektima iz drugih oblasti.
Najznačajniji događaji u martu 2007. godine
Crna Gora zvanično je postala članica holandske konstituence u Međunarodnom monetarnom fondu i grupi Svjetske banke.
Predstavnici Centralne banke Crne Gore i Mađarske institucije za superviziju finansijskih tržišta, potpisali su, u Budimpešti, Memo-randum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.
Predsjednik Savjeta Centralne banke Crne Gore i guverner Narodne banke Bosne i Hercegovine potpisali su u Sarajevu Memorandum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.
Najznačajniji događaji u aprilu 2007. godine
Predstavnici tri crnogorske osiguravajuće kuće osnovali su u Podgorici Nacionalni biro osiguravača Crne Gore, s ciljem una-pređivanja, razvoja i afirmacije poslovanja članova biroa i cije-le branše.
Najznačajniji događaji u maju 2007. godine
Predstavnici crnogorske Vlade i Evropske banke za obnovu i razvoj potpisali su Protokol o trogodišnjoj saradnji, vrijedan 30 miliona eura.
Najznačajniji događaji u junu 2007. godine
Predstavnik CBGG je imenovan za prvog predstavnika Crne Gore u Međunarodnom monetarnom fondu u Vašingtonu, a iz Ministar-stva finansija je saopšteno da Crna Gora neće zaključiti dvogodišnjiaranžman sa Međunarodnim monetarnim fondom.
Bord izvršnih direktora Svjetske banke odobrio je četvorogodi-šnju partnersku strategiju za Crnu Goru i deset miliona dolara kredita za razvoj održivog turizma u zemlji.
Crnogorska Vlada odlučila je da u avgustu, prije isteka za to planiranog roka, otplati dio dugovanja Međunarodnoj banci za obnovu i razvoj (IBRD), od oko 20 miliona eura, čime će se, kako je saopšteno, smanjiti učešće javnog duga u bruto domaćem proizvodu (BDP-a) za skoro jedan procentni poen.
Najznačajniji događaji u julu 2007. godine
Predstavnici vlada Njemačke i Crne Gore potpisali su u Podgorici protokol o saradnji, kojim je predviđen iznos od 29,2 miliona eura, kao finansijska i stručna podrška crnogorskoj ekonomiji.
Sporazum o jedinstvenoj zoni slobodne trgovine u jugoistočnoj Evropi (CEFTA), stupio je na snagu u Crnoj Gori, Albaniji, Make-doniji, Moldaviji i Kosovu.
Najznačajniji događaji u avgustu 2007. godine
Predstavnici crnogorske Vlade i Svjetske banke potpisali su, prvi put od nezavisnosti Crne Gore, Ugovor o 19 miliona dolara kredi-
96
GOD
IŠN
JI IZ
VJEŠ
TAJ O
RAD
U •
2007
ta namijenjenih finansiranju projekata održivog razvoja turizmai snabdijevanja električnom energijom.
Najznačajniji događaji u septembru 2007. godine
Centralna banke Crne Gore, Narodne banke Srbije i Centralna banka Bosne i Hercegovine su potpisale Sporazum o kliringu međunarodnih plaćanja u cilju uspostavljanja sistema koji će omogućiti efikasniji, brži i jeftiniji platni promet između fizičkihi pravnih lica sa teritorije ovih republika.
Evropska banka za obnovu i razvoj usvojila je prvu strategiju za Crnu Goru.
Predstavnici Vlade Crne Gore i pet crnogorskih banaka potpisa-li su Ugovor o realizaciji projekta pod nazivom „250 stambenih kredita“, koji se odnosi na zaposlene u državnoj upravi i one koji primaju plate preko Fonda za zdravstvo.
Najznačajniji događaji u oktobru 2007. godine
Skupština Crne Gore usvojila je, dvotrećinskom većinom, najviši pravni akt države, Ustav, 19. oktobra 2007. godine. Ustavom je Centralna banka Crne Gore definisana kao „samostalna organi-zacija, odgovorna za monetarnu i finansijsku stabilnost i funkci-onisanje bankarskog sistema“.
Crna Gora i Evropska unija potpisale su Sporazum o stabilizaci-ji i pridruživanju - međunarodni ugovor koji uspostavlja pravni okvir za uzajamnu saradnju i postepeno približavanje evrop-skim standardima.
Predstavnici Vlade, Svjetske banke i KfW banke dogovorili su izradu studije izgradnje cjevovoda duž jadransko-jonskog au-toputa, što je veoma značajno za Crnu Goru zbog izraženog deficita električne energije i mogućnosti korišćenja prirodnoggasa kao alternativnog energenta.
Najznačajniji događaji u novembru 2007. godine
Savjet Centralne banke Crne Gore usvojio je set mjera koje treba da djeluju na usporavanje kreditnog rasta.
Guverneri centralnih banaka Crne Gore i Rusije potpisali su Memo-randum o razumijevanju i saradnji u oblasti kontrole banaka.
Poslanici crnogorske Skupštine usvojili su Finansijski i Izvještaj o radu Centralne banke Crne Gore.
Najznačajniji događaji u decembru 2007. godine
Crna Gora je postala 40. članica Banke za razvoj Savjeta Evro-pe.
Crnogorska Vlada usvojila je Strategiju razvoja energetike do 2025. godine, čije je glavno opredjeljenje radikalno povećanje stepena energetske efikasnosti, gradnja novih objekata i sma-njenje deficita električne energije.
10PRILOZI
99
Prilog 1. Statistika
Tabela br. 1 – Broj računa, pravnih lica i njihova struktura po osnovu blokade računa
Datum Ukupanbroj računa
Ukupan broj pravnih lica
Broj pravnih lica koja nisu u
blokadi%
Broj pravnih lica u blokadi %
31.12.2005. 49.873 30.672 23.004 75,00% 7.668 25,00%
31.12.2006. 58.401 34.758 26.638 76,64% 8.120 23,36%
31.12.2007. 71.040 40.451 31.992 79,09% 8.459 20,91%
31.01. 59.811 35.173 27.027 76,84% 8.146 23,16%
28.02. 60.972 35.685 27.552 77,21% 8.133 22,79%
31.03. 62.159 36.233 25.558 70,54% 10.675 29,46%
30.04. 63.066 36.669 28.514 77,76% 8.155 22,24%
31.05. 64.189 37.256 29.123 78,17% 8.133 21,83%
30.06. 65.374 37.785 29.660 78,50% 8.125 21,50%
31.07. 66.408 38.270 30.151 78,78% 8.119 21,22%
31.08. 67.205 38.670 30.499 78,87% 8.171 21,13%
30.09. 68.191 39.158 31.025 79,23% 8.133 20,77%
31.10. 69.090 39.586 31.387 79,29% 8.199 20,71%
30.11. 70.252 40.100 31.787 79,27% 8.313 20,73%
31.12. 71.040 40.451 31.992 79,09% 8.459 20,91%
100
Tabela br. 2 - Pregled ostvarenih priliva i odliva na računima CBCG u inostranstvu u 2007. godini , u eurima
Poslovne promjene Iznos
A. Sredstva na računima u inostranstvu na dan 31.12.2006. g: 309.265.594,45
prili
vi
1. Prilivi u korist Ministarstva finansija Vlade CG:
a) Priliv iz sukcesije i ostali prilivi 71.187,99
b) Priliv na računu CG kod MMF-a (6,6 mil SDR) 7.445.512,39
c) Prihod od kamate na sredstva od SDR 6,6 mil (SDR 23.840,00) 136.849,48
d) Razlika u cijeni portfolia u zlatu (OZ 38.477,679) 3.333.510,44
e) Razlika u cijeni kod portfolia u SDR (rezervna pozicija) 254.250,66
2. Uplata donacije Fondu za zaštitu depozita od KFW-a 2.499.900,00
3. Prihodi od kamata na sredstva od KFW-a 39.628,03
4. Prilivi od izdvojene obavezne rezerve banaka 166.167.219,96
5. Prilivi od unosa efektive za račun banaka 266.000.000,00
6. Prilivi u korist CBCG (provizije od banaka - razmjena efektive) 333.000,00
7. Uplate po osnovu iznošenja efektive iz Trezora CBCG 93.400.766,74
8. Uplata osnivačkog kapitala First Financial Bank 5.000.000,00
9. Prihodi od kamata na plasirana sredstva (likvidni portfolio) 15.056.793,53
10. Prilivi od prodatih HOV 16.899.399,28
11. Prihodi od naplaćenih kupona na HOV (4 kupona) 495.500,00
B. Ukupni priliv (od 1-11): 577.133.518,50
odliv
i
1. Plaćanja po nalogu Ministarstva finansija Vlade CG 99.938.056,68
2. Prodaja valuta iz sukcesije (konverzija) 64.539,11
3. Odliv za kupovinu SDR 6,6 mil. 7.445.512,39
4. Plaćanja po nalogu Fonda za zaštitu depozita 1.435,00
5. Odliv po osnovu kupovine HOV 17.453.012,31
6. Transfer u korist poslovnih banaka (iznošenje efektive) 942.976,00
7. Povraćaj izdvojene obavezne rezerve banaka 71.724.297,47
8. Odlivi po osnovu unošenja efektive za Trezor CBCG 212.915.500,00
9. Troškovi unošenja efektive 166.430,00
10. Plaćanja u ime i za račun CBCG 418.292,68
11. Troškovi platnog prometa sa inostranstvom 8.792,32
12. Negativne kursne razlike (neto) 240.154,10
C. Ukupni odliv (od 1-12): 411.318.998,06
D. Sredstva na računu u inostranstvu 31.12.2007. (A+B)-C: 475.080.114,89
Izvor: CBCG
101
Tabela br. 3 - Stanje depozita Ministarstva finansija i Fonda za zaštitu depozita, na dan 31.12.2007. godine
R. b. OSNOV Oznaka valute Iznos u originalnoj valuti Iznos u eurima
1 2 3 4 5 A. Ministarstvo finansija (1do 7) EUR 109.374.334,18
MF (1do 6) EUR 85.582.812,24
1. „Telekom Crne Gore“ EUR 59.084.170,34 59.084.170,34
2. „Podgorička banka“ a.d. Podgorica EUR 11.922.524,45 11.922.524,45
3. „Pljevaljska banka“ a.d. Pljevlja EUR 336.177,22 336.177,22
4. „Prodaja vojne imovine“ EUR 3.524.285,02 3.524.285,02
5. „Redovni depozit“ EUR 122.297,66 122.297,66
6. Depozit sredstava ostvarenih po osnovu izdatih licenci agencije za telekomunikacije i poštansku djelatnost
EUR 10.593.357,55 10.593.357,55
7. Sukcesija (a+b+c) 23.791.521,94
7.1. A) EUR EUR 178.770,52 178.770,52
7.2. B) USD USD 2.507.434,38 1.706.559,84*
7.3. C) zlato (OZ 38.477,690) USD 32.186.587,69 21.906.191,58**
8. B. FZD EUR 8.468.263,36
8.1. Oročen do 31.01.08. EUR 5.755.730,05 5.755.730,05
8.2. Prekonoćni plasman EUR 169.938,82 169.938,82
8.3. Donacija KFW-a EUR 2.542.594,49 2.542.594,49
Ukupno (a+b) 117.842.597,54
Izvor: CBCG* Preračunato po kursu iz kursne liste br.247 od 28.12.07.godine (USD 0.6806)** Vrijednost unce na dan 31.12.2007. god. je 836,50 USD
102
Dat
um
31.0
1.07
.28
.02.
07.
31.0
3.07
.30
.04.
07.
31.0
5.07
.30
.06.
07.
31.0
7.07
.31
.08.
07.
30.0
9.07
.31
.10.
07.
30.11
.07.
31.1
2.07
.U
kupn
o
TELE
KOM
1 1
19.5
41,8
5 1
33.9
09,2
6 1
73.0
63,2
0 2
07.0
63,11
2
69.3
08,7
9 3
24.5
64,4
2 3
66.5
31,9
6 3
73.6
11,5
2 3
47.0
84,8
9 3
70.2
41,2
3 3
69.4
38,2
8 3
10.3
20,4
2 3.
364.
678,
93
POD
GO
RIČK
A B
AN
KA2
3
4.57
6,14
31.
339,
92
3
5.90
2,02
36.
161,
61
3
7.02
9,71
37.
633,
37
4
0.25
6,85
39.
030,
28
3
6.25
9,11
38.
678,
20
3
8.59
4,31
36.
848,
74
442.
310,
26
PLJE
VLJA
3
974,
94
88
3,69
1.
012,
32
1.01
9,64
1.
044,
12
1.06
1,14
1.13
5,12
1.
100,
53
1.02
2,39
1.
090,
60
1.08
8,24
1.
039,
02
12.4
71,7
5
VOJN
A IM
OVI
NA
4
10.
325,
24
1
0.94
5,94
11.
124,
38
1
1.89
9,88
11.
537,
31
1
0.71
8,15
11.
433,
23
1
1.40
8,44
10.
892,
45
100.
285,
02
RED
OVN
I DEP
OZI
T5
2.76
4,58
56.
396,
42
9
7.78
6,75
1
40.4
75,7
4 1
86.5
35,14
56.
237,
84
540.
196,
47
AGEN
CIJA
ZA
TEL
EKO
MU
NIK
ACIJ
E6
1
6.36
0,54
32.
216,
81
3
4.36
6,21
34.
291,
68
3
2.74
0,71
14
9.97
5,95
EUR-
ska
SUKC
ESIJ
A7
53
6,24
324,
24
37
1,44
374,
13
38
3,11
389,
35
41
6,50
403,
81
37
5,14
400,
16
39
9,30
406,
07
4.77
9,49
DO
LARS
KA S
UKC
ESIJ
AU
USD
8
19.
304,
51
1
7.46
0,62
18.
290,
77
1
5.29
6,21
15.
619,
94
1
4.93
2,34
15.
682,
73
1
4.39
6,25
13.
054,
12
9.89
7,38
8.
514,
55
8.27
2,92
170.
722,
34
U E
UR
8a
14.
881,
84
1
3.19
8,48
13.
734,
54
1
1.21
2,12
11.
639,
98
1
1.05
7,40
11.
481,
33
1
0.57
8,36
9.
207,
07
6.86
9,77
5.
777,1
2
5.
630,
55
125
.268
,56
UKU
PNO
MF/
u EU
R/*
9 1
70.5
11,0
1 1
79.6
55,5
9 2
24.0
83,5
2 2
66.15
5,85
3
30.3
51,6
5 3
85.8
30,0
6 4
34.4
86,2
2 5
09.0
18,7
7 5
34.6
70,3
1 6
03.5
55,14
6
47.5
32,5
1 4
54.11
5,80
4.7
39.9
66,4
3
FZD
10
8.
528,
82
8.74
0,62
9.
983,
15
1
0.75
4,07
12.
477,
43
5.78
5,48
20.
531,
31
31
8,45
239,
11
5
0.26
7,81
21.
630,
89
2
2.59
8,22
171.
855,
36
DO
NAC
IJA
KFW
11
2.
482,
50
8.38
4,99
7.
884,
33
8.20
9,91
8.
159,
65
7.57
3,11
42.
694,
49
UKU
PNO
FZD
/10+
11/
12
8.
528,
82
8.74
0,62
9.
983,
15
1
0.75
4,07
12.
477,
43
5.78
5,48
23.
013,
81
8.70
3,44
8.
123,
44
5
8.47
7,72
2
9.79
0,54
30.
171,
33
21
4.54
9,85
UKU
PNO
MF
I FZD
/9+1
2/13
179
.039
,83
188
.396
,21
234
.066
,67
276
.909
,92
342
.829
,08
391
.615
,54
457
.500
,03
517
.722
,21
542
.793
,75
662
.032
,86
677
.323
,05
484
.287
,13 4
.954
.516
,28
Tabe
la b
r. 4
- Obr
ačun
ata
kam
ata
na d
epoz
ite
Min
ista
rstv
a fin
ansi
jaiF
onda
zaza
štit
ude
pozi
tau
2007
.god
ini,
ueu
rim
a
Izvor
: CBC
G*P
rera
čuna
to p
o kur
su iz
kursn
e list
e br.
247 o
d 28.1
2.07
. god
ine (
USD
0.68
06)
103
Tabela br. 5 – Obrazovna struktura zaposlenih u CBCG
Kvalifikacija Ukupno Muškarci Žene
Doktorat 1 1 0
Magisterijum/specijalizacija 8 4 4
Visoka stručna sprema 152 45 107
Viša stručna sprema 14 6 8
Srednja stručna sprema 79 30 49
Kvalifikovani radnik 10 5 5
Polukvalifikovani radnik 7 2 5
Nekvalifikovani radnik 3 1 2
Tabela br. 6 – Starosna struktura zaposlenih u CBCG
Broj godina Ukupno Muškarci Žene
Preko 55 35 17 18
Od 45 do 55 127 36 91
Od 35 do 45 47 21 26
Od 25 do 35 60 18 42
Ispod 25 5 2 3
Ukupno 274 94 180
104
Izvor: Monstat
Tabela br. 7 – Industrijska proizvodnja
Tabela br. 8 – Cijene na malo
Tabela br. 10 – Cijene proizvođača industrijskih proizvoda
Tabela br. 9 – Troškovi života
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Lančani index 76.9 115.0 110.5 89.5 97.1 95.1 99.9 111.8 98.9 119.1 95.6 106.1
ø 2006 = 100 84.6 97.3 107.5 96.2 93.4 88.8 88.7 99.2 98.1 116.8 111.7 118.5
U odnosu na isti mjesec preth. god. 80.9 102.4 101.6 105.4 93.8 87.8 87.8 104.8 98.2 127.8 105.8 107.7
Period tekuće prema istom preth. god. 91.1 94.7 97.2 96.5 95.0 94.0 95.3 95.7 98.7 99.3 100.1
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Lančani index 100.2 100 100.3 100.7 100.3 100.2 102.3 100.1 101.9 100.6 101.0 100.2
ø 2006 = 100 101.0 101.1 101.4 102.1 102.4 102.6 104.9 105.0 107.0 107.6 108.7 108.8
U odnosu na isti mjesec preth. god. 101.8 101.8 102 102.1 102.2 102.2 104.7 104.5 106.4 107.0 108.0 108.0
Period tekuće prema istom preth. god. 101.8 101.9 102 102 102.0 102.4 102.7 103.1 103.5 103.9 104.2
Decembar 2006 = 100 100.2 100.2 100.6 101.3 101.6 101.8 104.1 104.2 106.1 106.7 107.8 108.0
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Lančani index 100.3 100.1 100.2 100.4 100.6 99.4 101.7 100.6 102.1 100.7 101.0 100.3
ø 2006= 100 101.8 101.9 102.1 102.5 103.1 102.5 104.2 104.8 107.0 107.8 108.8 109.2
U odnosu na isti mjesec preth. god. 102.6 102.4 102.4 102.3 102.3 101.6 104.2 104.6 106.5 106.9 107.6 107.7
Period tekuće prema istom preth. god. 102.5 102.5 102.5 102.5 102.3 102.5 102.8 103.2 103..6 103.9 104.2
Decembar 2006 = 100 100.3 100.4 100.6 101.1 101.6 101.1 102.8 103.3 105.5 106.3 107.3 107.7
I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII
Lančani index 100.6 101.0 102.5 101.6 99.9 100.2 104.8 99.6 100.2 100.3 102.9 100.2
ø 2006= 100 101.1 102.1 104.6 106.3 106.2 106.4 111.5 111.0 111.3 111.6 114.8 115.0
U odnosu na isti mjesec preth. god. 101.7 103.1 105.6 107.2 106.7 106.6 111.1 110.7 109.9 110.7 113.7 114.5
Period tekuće prema istom preth. god. 102.4 103.5 104.4 104.9 105.2 106 106.6 106.7 107.4 107.9 108.5
Decembar 2006 = 100 100.6 101.6 104.1 105.8 105.7 105.8 110.9 110.5 110.8 111.1 114.2 114.5
105Izvor: Monstat
Tabela br. 11 – Cijene
Cijene na malo Troškovi životaCijene proizv. ind.
proizvoda
Ukupno Robe Usluge Ukupno Ukupno
Godišnja stopa rasta
Mjesečna stopa rasta
Godišnja stopa rasta
Mjesečna stopa rasta
Godišnja stopa rasta
Mjesečna stopa rasta
Godišnja stopa rasta
Mjesečna stopa rasta
Godišnja stopa rasta
Mjesečna stopa rasta
2002.
Jun 20.7 0.8 21.2 0.9 18.2 0.2 19.1 0.8 3.8 -2.4Jul 19.4 0.1 20.7 0.1 13.5 0.2 17.6 -1.0 2.4 -0.3Avg. 17.3 0.3 18.2 0.3 13.0 0.8 15.8 0.4 0.9 -0.6Sep. 16.1 0.9 16.9 0.8 12.6 1.4 15.5 0.9 3.8 1.4Okt. 15.7 0.3 16.4 0.3 12.7 0.2 15.1 0.2 4.2 -0.1Nov. 12.8 0.3 12.4 0.0 14.7 1.9 11.0 0.1 3.9 0.1Dec. 9.4 0.1 8.7 0.1 12.7 0.0 9.2 0.5 0.7 -0.3
2003.
Jan. 8.4 0.8 8.4 0.3 8.4 2.8 8.4 0.5 -0.7 -0.1Feb. 8.0 0.5 7.5 0.2 10.3 2.1 7.2 0.1 -1.5 0.0Mar. 8.0 0.6 6.8 0.1 13.8 3.2 6.5 0.2 -0.7 1.8Apr. 9.7 3.2 8.1 3.2 17.3 3.2 7.7 3.1 3.8 3.8Maj 8.5 0.2 6.6 0.2 17.4 0.4 6.1 0.2 2.9 0.0Jun 8.0 0.3 6.0 0.4 17.1 0.0 6.6 1.3 6.7 0.9Jul 8.3 0.3 5.8 -0.2 19.8 2.4 6.9 -0.8 7.2 0.2Avg. 8.0 0.1 5.7 0.1 18.9 0.0 6.7 0.2 7.9 0.0Sep. 7.4 0.3 5.2 0.4 17.4 0.2 6.3 0.5 6.7 0.4Okt. 7.1 0.1 5.0 0.1 17.2 0.0 6.3 0.2 7.0 0.1Nov. 6.8 0.0 5.0 0.0 15.1 0.0 6.4 0.1 7.3 0.2Dec. 6.7 0.0 5.1 0.2 14.3 -0.7 6.2 0.3 8.2 0.6
2004.
Jan. 5.2 0.1 4.2 0.1 10.3 0.2 5.2 0.1 6.3 -0.2Feb. 5.7 0.5 4.5 0.2 11.1 2.3 5.4 0.2 6.9 0.5Mar. 5.5 0.1 4.9 0.1 8.4 0.2 5.8 0.1 8.7 3.3Apr. 2.3 0.1 1.7 0.2 5.0 0.0 2.6 0.0 6.3 0.6Maj 2.7 0.6 1.7 0.2 7.4 2.6 2.8 0.4 6.7 0.3Jun 2.4 0.0 1.3 0.0 7.5 0.1 0.9 -0.6 5.5 -0.4Jul 2.1 0.0 1.5 -0.1 5.0 0.1 0.9 -0.7 5.7 0.2Avg. 2.1 0.1 1.4 0.1 5.0 0.0 0.8 0.1 6.0 0.3Sep. 2.0 0.2 1.2 0.1 5.2 0.3 0.3 0.0 4.9 -0.6Okt. 2.4 0.5 1.3 0.2 7.1 1.8 0.3 0.3 4.6 -0.1Nov. 2.5 0.1 1.2 0.1 7.8 0.0 -0.1 0.1 4.0 0.0Dec. 4.3 1.8 1.1 -0.1 18.1 9.5 1.5 1.6 3.6 -0.4
2005.
Jan. 3.7 0.1 0.9 0.1 16.5 0.0 1.2 0.1 3.6 0.1Feb. 3.5 0.1 0.9 0.1 15.0 0.0 1.2 0.1 3.3 0.2Mar. 3.6 0.2 1.0 0.2 15.2 0.2 1.3 0.2 2.5 2.2Apr. 3.9 0.4 1.3 0.4 15.6 0.3 1.8 0.5 0.4 -1.5Maj 3.6 0.2 1.4 0.3 12.8 0.1 2.0 0.6 0.5 0.5Jun 3.8 0.2 1.6 0.2 13.2 0.4 2.9 0.3 1.7 0.8Jul 3.5 -0.2 1.3 -0.3 13.1 0.0 2.7 -1.0 1.5 0.0Avg. 3.5 0.1 1.3 0.1 13.1 0.0 2.7 0.2 1.3 0.1Sep. 3.7 0.3 1.4 0.3 13.2 0.3 3.2 0.4 2.1 0.2Okt. 3.3 0.2 1.4 0.2 11.4 0.3 3.2 0.3 2.1 -0.1Nov. 3.4 0.1 1.5 0.1 11.4 0.0 3.8 0.6 2.2 0.1Dec. 1.8 0.1 1.8 0.1 1.8 0.0 2.4 0.2 3.5 0.8
2006.
Jan. 2.6 0.2 2.8 0.3 1.6 0.0 2.9 0.3 3.1 0.1Feb. 2.3 0.1 2.5 0.2 1.6 0.0 2.9 0.3 -2.8 0.4Mar. 2.0 0.1 2.2 0.1 1.5 0.1 2.8 0.2 2.3 1.0Apr. 2.1 0.6 2.3 0.7 1.0 0.1 3.1 0.7 3.8 0.4Maj 2.2 0.3 2.5 0.4 0.9 0.0 3.3 0.7 3.9 0.2Jun 2.3 0.2 2.6 0.2 0.8 0.1 3.1 0.1 3.6 0.5Jul 2.3 -0.2 2.6 -0.2 0.9 0.0 3.3 -1.1 3.6 0.0Avg. 2.3 0.2 2.4 0.1 1.6 0.7 3.3 0.3 3.8 0.2Sep. 1.7 0.1 1.7 0.0 1.8 0.3 2.7 0.3 4.3 0.7Okt. 1.7 0.0 1.6 -0.1 2.0 0.5 2.8 0.4 4.1 -0.4Nov. 1.9 0.1 1.9 0.1 2.0 0.0 2.7 0.3 4.1 0.2Dec. 2.0 0.2 2.0 0.2 2.0 0.0 2.8 0.3 2.9 -0.4
2007.
Jan. 1.8 0.2 1.8 0.3 2.0 0.0 2.6 0.3 1.7 0.6Feb. 1.8 0.0 1.7 0.0 2.2 0.3 2.4 0.1 3.1 1.0Mar. 2.0 0.3 2.0 0.4 2.2 0.0 2.4 0.2 5.6 2.5Apr. 2.1 0.7 2.2 0.8 2.0 0.0 2.3 0.4 7.2 1.6Maj 2.2 0.3 2.2 0.4 2.1 0.0 2.3 0.6 6.7 -0.1Jun 2.2 0.2 2.2 0.1 2.4 0.4 1.6 -0.6 6.6 0.2Jul 4.7 2.3 5.0 2.6 3.1 0.8 4.2 1.7 11.1 4.8Avg. 4.5 0.1 5.0 0.1 2.4 0.0 4.6 0.6 10.7 -0.4Sep. 6.4 1.9 5.9 0.8 8.6 6.3 6.5 2.1 9.9 0.2Okt. 7.0 0.6 6.7 0.7 8.0 0.0 6.9 0.7 10.7 0.3Nov. 8.0 1.0 8.0 1.3 8.0 0.0 7.6 1.0 13.7 2.9Dec. 8.0 0.2 8.0 0.2 8.0 0.0 7.7 0.3 14.5 0.2
106
Tabela br. 12 - Prosječan iznos depozita banaka iz obračuna obavezne rezerve u 2007. godini
Red.broj
Obračunski period
Depoziti po
viđenju
Oročeni depoziti do
90 dana
Ukupni depoziti po stopi 19 %
Oročeni depoziti od 90 dana do 1 godine
(stopa 5%)
Ukupno osnovica za obaveznu
rezervu
Depoziti duži od 1 godine (ne ulaze u osnovicu)
Ukupni depoziti banaka
1 2 3 4 5 (3+4) 6 7 (5+6) 8 9 (7+8)
1 01.01- 07.01. 590.181 256.525 846.706 171.610 1.018.316 38.708 1.057.0242 08.01- 14.01. 593.994 256.737 850.731 179.272 1.030.003 38.747 1.068.7503 15.01- 21.01. 562.253 257.404 819.657 196.985 1.016.642 39.815 1.056.4574 22.01- 28.01. 574.981 267.099 842.080 199.473 1.041.553 46.854 1.088.4075 29.01- 04.02. 593.295 266.622 859.917 202.583 1.062.500 46.820 1.109.3206 05.02- 11.02. 614.329 263.671 878.000 200.241 1.078.241 46.510 1.124.7517 12.02- 18.02. 630.664 277.451 908.115 203.540 1.111.655 47.586 1.159.2418 19.02- 25.02. 634.988 284.125 919.113 203.004 1.122.117 53.999 1.176.1169 26.02- 04.03. 646.838 278.058 924.896 214.414 1.139.310 60.844 1.200.15410 05.03 -11.03. 649.522 282.582 932.104 212.609 1.144.713 60.713 1.205.42611 12.03- 18.03. 656.338 287.200 943.538 211.217 1.154.755 67.661 1.222.41612 19.03- 25.03. 680.978 292.987 973.965 214.871 1.188.836 71.531 1.260.36713 26.03- 01.04. 697.463 285.581 983.044 219.715 1.202.759 74.335 1.277.09414 02.04- 08.04. 719.624 280.940 1.000.564 222.042 1.222.606 77.242 1.299.84815 09.04- 15.04. 723.992 272.166 996.158 223.543 1.219.701 76.292 1.295.99316 16.04- 22.04. 734.142 268.231 1.002.373 233.192 1.235.565 80.083 1.315.64817 23.04- 29.04. 771.838 262.392 1.034.230 237.882 1.272.112 107.586 1.379.69818 30.04- 06.05. 771.041 265.100 1.036.141 247.652 1.283.793 114.500 1.398.29319 07.05- 13.05. 774.063 266.732 1.040.795 253.388 1.294.183 118.546 1.412.72920 14.05- 20.05. 769.398 282.051 1.051.449 247.973 1.299.422 128.596 1.428.01821 21.05- 27.05. 770.755 296.992 1.067.747 250.720 1.318.467 131.014 1.449.48122 27.05- 03.06. 781.230 302.734 1.083.964 249.763 1.333.727 134.822 1.468.54923 04.06- 10.06. 786.766 317.013 1.103.779 251.283 1.355.062 130.979 1.486.04124 11.06- 17.06. 787.318 316.115 1.103.433 258.450 1.361.883 130.297 1.492.18025 18.06- 24.06. 814.226 318.733 1.132.959 261.088 1.394.047 135.239 1.529.28626 25.06- 01.07. 825.805 317.947 1.143.752 263.144 1.406.896 144.321 1.551.21727 02.07- 08.07. 832.946 321.184 1.154.130 271.400 1.425.530 168.486 1.594.01628 09.07- 15.07. 842.254 324.487 1.166.741 295.570 1.462.311 170.708 1.633.01929 16.07- 22.07. 863.590 332.152 1.195.742 270.708 1.466.450 195.423 1.661.87330 23.07- 29.07. 884.937 347.614 1.232.551 265.009 1.497.560 206.844 1.704.40431 30.07- 05.08. 873.145 361.464 1.234.609 258.114 1.492.723 224.928 1.717.65132 06.08- 12.08. 897.335 365.566 1.262.901 286.879 1.549.780 201.034 1.750.81433 13.08- 19.08. 917.968 348.248 1.266.216 300.275 1.566.491 193.148 1.759.63934 20.08- 26.08. 913.357 355.383 1.268.740 306.112 1.574.852 194.076 1.768.92835 27.08- 02.09. 912.511 357.066 1.269.577 316.150 1.585.727 189.810 1.775.53736 03.09- 09.09. 912.751 346.542 1.259.293 332.549 1.591.842 190.627 1.782.46937 10.09- 16.09. 913.953 351.079 1.265.032 333.925 1.598.957 198.015 1.796.97238 17.09- 23.09. 902.397 357.710 1.260.107 341.100 1.601.207 206.220 1.807.42739 24.09- 30.09. 888.520 365.275 1.253.795 341.644 1.595.439 210.569 1.806.00840 01.10- 07.10. 899.899 391.320 1.291.219 325.649 1.616.868 214.580 1.831.44841 08.10- 14.10. 902.582 389.988 1.292.570 325.930 1.618.500 244.983 1.863.48342 15.10- 21.10. 870.212 382.994 1.253.206 341.303 1.594.509 243.716 1.838.22543 22.10- 28.10. 873.466 381.839 1.255.305 357.824 1.613.129 247.065 1.860.19444 29.10- 04.11. 865.435 375.889 1.241.324 379.251 1.620.575 237.995 1.858.57045 05.11-11.11. 845.618 390.972 1.236.590 382.738 1.619.328 244.990 1.864.31846 12.11-18.11. 831.732 394.483 1.226.215 395.723 1.621.938 250.186 1.872.12447 19.11-25.11. 840.591 399.761 1.240.352 404.876 1.645.228 255.087 1.900.31548 26.11-02.12. 849.039 390.446 1.239.485 412.256 1.651.741 246.144 1.897.88549 03.12-09.12. 848.913 395.432 1.244.345 429.282 1.673.627 258.183 1.931.81050 10.12-16.12. 832.292 407.708 1.240.000 429.702 1.669.702 255.967 1.925.66951 17.12-23.12. 842.581 402.532 1.245.113 448.525 1.693.638 269.085 1.962.72352 24.12-30.12. 858.164 393.843 1.252.007 453.354 1.705.361 286.577 1.991.93853 31.12-06.01. 864.178 407.553 1.271.731 464.163 1.735.894 299.389 2.035.283
107
Tabela br. 13 - Pregled ukupno izdvojene obavezne rezerve u 2007. godini, u 000 eura
R.b. Periodi održavanja obavezne rezerve Računi OR u zemlji Računi CBCG u
inostranstvu Državni zapisi UKUPNO
1 2 3 4 5 6 (3+4+5)1 27.12.06. do 03.01.07. 16.032 153.430 3.300 172.7622 03.01. do 10.01.07. 15.970 147.750 3.300 167.0203 10.01. do 17.01.07. 15.442 150.713 3.300 169.4554 17.01. do 24.01.07. 17.919 149.384 3.300 170.6035 24.01. do 31.01.07. 16.688 145.596 3.300 165.5846 31.01. do 07.02.07 17.742 148.927 3.300 169.9697 07.02. do 14.02.07. 16.029 154.185 3.300 173.5148 14.02. do 21.02.07. 18.417 155.115 3.300 176.8329 21.02. do 28.02.07. 21.256 158.163 3.300 182.71910 28.02. do 07.03.07. 18.886 162.596 3.300 184.78211 07.03. do 14.03.07. 18.819 164.332 3.300 186.45112 14.03. do 21.03.07. 18.197 166.233 3.300 187.73013 21.03. do 28.03.07. 18.614 167.919 3.300 189.83314 28.03. do04.04.07. 16.809 176.188 2.800 195.79715 04.04. do 11.04.07. 17.014 177.950 2.800 197.76416 11.04. do 18.04.07. 18.374 180.235 2.600 201.20917 18.04. do 25.04.07. 15.030 182.817 2.600 200.44718 25.04. do.02.05.07. 15.072 184.439 2.600 202.11119 03.05. do.09.05.07. 15.168 190.630 2.600 208.39820 09.05. do 16.05.07. 15.973 190.676 2.600 209.24921 16.05. do 23.05.07. 16.060 191.760 2.600 210.42022 23.05. do 30.05.07. 16.686 193.688 1.800 212.17423 30.05. do 06.06.07. 17.553 196.055 1.800 215.40824 06.06. do 13.06.07. 18.550 198.091 1.800 218.44125 13.06. do 20.06.07. 18.326 202.156 1.800 222.28226 20.06. do 27.06.07. 18.675 202.099 1.800 222.57427 27.06. do 04.07.07. 21.059 205.457 1.800 228.31628 04.07. do 11.07.07. 19.774 208.899 1.800 230.47329 11.07. do 18.07.07. 22.740 209.614 500 232.85430 18.07. do 25.07.07. 22.691 213.268 500 236.45931 25.07. do 01.08.07. 23.408 216.819 500 240.72732 01.08. do 08.08.07. 24.001 222.934 500 247.43533 08.08. do 15.08.07. 24.430 222.551 500 247.48134 15.08. do 22.08.07. 18.974 234.821 500 254.29535 22.08. do 29.08.07. 17.567 238.028 0 255.59536 29.08. do 05.09.07. 18.696 237.670 0 256.36637 05.09. do 12.09.07. 17.815 239.212 0 257.02738 12.09. do 19.09.07. 17.767 238.126 0 255.89339 19.09. do 26.09.07. 19.866 237.187 0 257.05340 26.09. do 03.10.07. 18.159 238.317 0 256.47641 03.10.do 10.10.07. 16.954 238.349 0 255.30342 10.10. do 17.10.07. 18.488 243.126 0 261.61443 17.10. do 24.10.07. 17.301 244.584 0 261.88544 24.10. do 31.10.07. 16.453 238.721 0 255.17445 31.10. do 07.11.07. 16.704 239.695 0 256.39946 07.11. do 14.11.07. 16.620 238.194 0 254.81447 14.11. do 21.11.07. 14.627 239.462 0 254.08948 21.11. do 28.11.07. 16.208 236.559 0 252.76749 28.11. do 05.12.07. 16.881 239.030 0 255.91150 05.12. do 12.12.07. 16.017 240.098 0 256.11551 12.12. do 19.12.07. 9.896 247.994 0 257.89052 19.12. do 26.12.07. 10.139 246.946 0 257.08553 26.12. do 03.01.08. 11.124 247.873 0 258.997
108
Tabela br. 14 – Obim realizovanog platnog prometa u zemlji, 2005-2007. godina
PeriodUkupni nalozi
Index Radni dani
Dnevni prosjek
Međubankarski nalozi
Dnevni prosjek
Učešće međubankarskih
naloga
Interni nalozi
Dnevni prosjek
Učešće Internihnaloga
2005. 12.262.916 254 48.279 5.503.750 21.668 44,88% 6.759.166 26.611 55,12%
2006. 19.137.867 255 75.050 6.753.677 26.485 35,29% 12.384.190 48.565 64,71%
2007. 23.183.996 254 91.276 7.937.323 31.249 34,24% 15.246.673 60.026 65,76%
Januar 1.641.815 21 78.182 453.248 21.583 27,61% 1.188.567 56.598 72,39%
Februar 1.631.805 99 20 81.590 566.153 28.308 34,69% 1.065.652 53.283 65,31%
Mart 1.889.894 116 22 85.904 648.732 29.488 34,33% 1.241.162 56.416 65,67%
April 1.849.082 98 21 88.052 662.012 31.524 35,80% 1.187.070 56.527 64,20%
Maj 1.810.614 98 19 95.295 665.731 35.038 36,77% 1.144.883 60.257 63,23%
Jun 2.004.840 111 21 95.469 696.327 33.158 34,73% 1.308.513 62.310 65,27%
Jul 2.086.345 104 21 99.350 736.526 35.073 35,30% 1.349.819 64.277 64,70%
Avgust 2.072.263 99 23 90.098 764.747 33.250 36,90% 1.307.516 56.849 63,10%
Septembar 1.851.909 89 20 92.595 638.143 31.907 34,46% 1.213.766 60.688 65,54%
Oktobar 2.114.058 114 23 91.916 698.566 30.372 33,04% 1.415.492 61.543 66,96%
Novembar 1.955.023 92 22 88.865 645.372 29.335 33,01% 1.309.651 59.530 66,99%
Decembar 2.276.348 116 21 108.398 761.766 36.275 33,46% 1.514.582 72.123 66,54%
Mjesečni prosjek 1.932.000 661.444 1.270.556
Indeks 2007/2006. 121 118 123
Tabela br. 15 – Obim realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji, 2005-2007. god.
Period Međubankarski nalozi Index Radni
daniDnevni prosjek
Nalozi RTGS
Dnevni prosjek
Učešće RTGS naloga
Nalozi DNS
Dnevni prosjek
Učešće DNS naloga
2005. 5.503.750 254 21.668 3.141.189 12.367 57,07% 2.362.561 9.301 42,93%
2006. 6.753.677 255 26.485 3.678.332 14.425 54,46% 3.075.345 12.060 45,54%
2007. 7.937.323 254 31.249 4.333.415 17.061 54,60% 3.603.908 14.189 45,40%
Januar 453.248 21 21.583 237.534 11.311 52,41% 215.714 10.272 47,59%
Februar 566.153 125 20 28.308 311.851 15.593 55,08% 254.302 12.715 44,92%
Mart 648.732 115 22 29.488 360.656 16.393 55,59% 288.076 13.094 44,41%
April 662.012 102 21 31.524 370.328 17.635 55,94% 291.684 13.890 44,06%
Maj 665.731 101 19 35.038 373.118 19.638 56,05% 292.613 15.401 43,95%
Jun 696.327 105 21 33.158 377.493 17.976 54,21% 318.834 15.183 45,79%
Jul 736.526 106 21 35.073 405.180 19.294 55,01% 331.346 15.778 44,99%
Avgust 764.747 104 23 33.250 413.352 17.972 54,05% 351.395 15.278 45,95%
Septembar 638.143 83 20 31.907 340.837 17.042 53,41% 297.306 14.865 46,59%
Oktobar 698.566 110 23 30.372 374.664 16.290 53,63% 323.902 14.083 46,37%
Novembar 645.372 92 22 29.335 346.923 15.769 53,76% 298.449 13.566 46,24%
Decembar 761.766 118 21 36.275 421.479 20.070 55,33% 340.287 16.204 44,67%
Mjesečni prosjek 661.444 361.118 300.326
Index 2007/2006. 118 118 117
109
Tabela br. 16 – Obim realizovanog internog platnog prometa u zemlji, 2005-2007. god.
PeriodUkupni interni nalozi
Index Radni dani
Dnevni prosjek
Bezgotovinski nalozi
Dnevni prosjek
Učešće bezgotovinskih
Gotovinski nalozi
Dnevni prosjek
Učešće gotovinskih
2005. 6.759.166 254 26.611 3.949.497 15.549 58,43% 2.809.669 11.062 41,57%
2006. 12.384.190 255 48.565 8.503.145 33.346 68,66% 3.881.045 15.220 31,34%
2007. 15.246.673 254 60.026 10.565.451 41.596 69,30% 4.681.222 18.430 30,70%
Januar 1.188.567 21 56.598 820.872 39.089 69,06% 367.695 17.509 30,94%
Februar 1.065.652 90 20 53.283 743.824 37.191 69,80% 321.828 16.091 30,20%
Mart 1.241.162 116 22 56.416 841.757 38.262 67,82% 399.405 18.155 32,18%
April 1.187.070 96 21 56.527 828.459 39.450 69,79% 358.611 17.077 30,21%
Maj 1.144.883 96 19 60.257 790.679 41.615 69,06% 354.204 18.642 30,94%
Jun 1.308.513 114 21 62.310 894.921 42.615 68,39% 413.592 19.695 31,61%
Jul 1.349.819 103 21 64.277 937.514 44.644 69,45% 412.305 19.634 30,55%
Avgust 1.307.516 97 23 56.849 884.046 38.437 67,61% 423.470 18.412 32,39%
Septembar 1.213.766 93 20 60.688 824.670 41.234 67,94% 389.096 19.455 32,06%
Oktobar 1.415.492 117 23 61.543 1.005.268 43.707 71,02% 410.224 17.836 28,98%
Novembar 1.309.651 92 22 59.530 918.614 41.755 70,14% 391.037 17.774 29,86%
Decembar 1.514.582 116 21 72.123 1.074.827 51.182 70,97% 439.755 20.941 29,03%
Mjesečni prosjek 1.270.556 880.454 390.102
Index 2007/2006. 123 124 121
Tabela br. 17 – Vrijednost realizovanog platnog prometa u zemlji, u EUR, 2005-2007.
PeriodUkupan
platni promet
Index Radni dani
Dnevni prosjek
Međubankarski platni promet
Dnevni prosjek
Učešće međubankarskog
platnog prometa
Interni platni promet
Dnevni prosjek
Učešće internog platnog prometa
2005. 10.968.099.128 254 43.181.493 5.372.998.880 21.153.539 48,99% 5.595.100.248 22.027.954 51,01%
2006. 15.649.251.222 255 61.369.613 7.073.777.227 27.740.303 45,20% 8.575.473.995 33.629.310 54,80%
2007. 25.242.585.660 254 99.380.259 10.425.634.941 41.045.807 41,30% 14.816.950.718 58.334.452 58,70%
Januar 1.150.457.474 21 54.783.689 460.441.847 21.925.802 40,02% 690.015.627 32.857.887 59,98%
Februar 1.604.576.941 139 20 80.228.847 705.383.065 35.269.153 43,96% 899.193.876 44.959.694 56,04%
Mart 1.974.884.763 123 22 89.767.489 911.357.666 41.425.348 46,15% 1.063.527.096 48.342.141 53,85%
April 2.362.290.521 120 21 112.490.025 1.083.077.046 51.575.097 45,85% 1.279.213.475 60.914.927 54,15%
Maj 2.101.071.478 89 19 110.582.709 894.743.203 47.091.748 42,59% 1.206.328.275 63.490.962 57,41%
Jun 2.145.879.190 102 21 102.184.723 867.550.244 41.311.916 40,43% 1.278.328.946 60.872.807 59,57%
Jul 2.090.861.248 97 21 99.564.821 823.549.540 39.216.645 39,39% 1.267.311.708 60.348.177 60,61%
Avgust 2.367.012.941 113 23 102.913.606 928.134.097 40.353.656 39,21% 1.438.878.844 62.559.950 60,79%
Septembar 2.030.344.455 86 20 101.517.223 772.734.087 38.636.704 38,06% 1.257.610.368 62.880.518 61,94%
Oktobar 2.503.889.398 123 23 108.864.756 960.931.291 41.779.621 38,38% 1.542.958.107 67.085.135 61,62%
Novembar 2.105.133.311 84 22 95.687.878 815.896.457 37.086.203 38,76% 1.289.236.854 58.601.675 61,24%
Decembar 2.806.183.939 133 21 133.627.807 1.201.836.398 57.230.305 42,83% 1.604.347.541 76.397.502 57,17%
Index 2007/2006. 161 147 173
110
Tabela br. 18 – Vrijednost realizovanog međubankarskog platnog prometa u zemlji, u EUR, 2005-2007.
Period Međubankarski platni promet Index Radni
daniDnevni prosjek RTGS Dnevni
prosjekUčešće RTGS DNS Dnevni
prosjekUšešće
DNS
2005. 5.372.998.880 254 21.153.539 5.143.224.068 20.248.914 95,72% 229.774.812 904.625 4,28%
2006. 7.073.777.227 255 27.740.303 6.697.625.029 26.265.196 94,68% 376.152.198 1.475.107 5,32%
2007. 10.425.634.941 254 41.045.807 9.954.690.116 39.191.693 95,48% 470.944.826 1.854.113 4,52%
Januar 460.441.847 21 21.925.802 433.181.713 20.627.701 94,08% 27.260.135 1.298.102 5,92%
Februar 705.383.065 153 20 35.269.153 674.069.267 33.703.463 95,56% 31.313.798 1.565.690 4,44%
Mart 911.357.666 129 22 41.425.348 875.600.873 39.800.040 96,08% 35.756.793 1.625.309 3,92%
April 1.083.077.046 119 21 51.575.097 1.046.311.484 49.824.356 96,61% 36.765.561 1.750.741 3,39%
Maj 894.743.203 83 19 47.091.748 857.356.983 45.124.052 95,82% 37.386.220 1.967.696 4,18%
Jun 867.550.244 97 21 41.311.916 826.549.478 39.359.499 95,27% 41.000.765 1.952.417 4,73%
Jul 823.549.540 95 21 39.216.645 777.034.519 37.001.644 94,35% 46.515.021 2.215.001 5,65%
Avgust 928.134.097 113 23 40.353.656 880.506.206 38.282.879 94,87% 47.627.891 2.070.778 5,13%
Septembar 772.734.087 83 20 38.636.704 733.121.669 36.656.083 94,87% 39.612.419 1.980.621 5,13%
Oktobar 960.931.291 124 23 41.779.621 918.169.538 39.920.415 95,55% 42.761.754 1.859.207 4,45%
Novembar 815.896.457 85 22 37.086.203 776.091.661 35.276.894 95,12% 39.804.796 1.809.309 4,88%
Decembar 1.201.836.398 147 21 57.230.305 1.156.696.724 55.080.796 96,24% 45.139.674 2.149.508 3,76%
Mjesečni prosjek 868.802.912 829.557.510 39.245.402 Index 2007/2006. 147 149 125
Tabela br. 19 – Vrijednost realizovanog internog platnog prometa u zemlji, u EUR, 2005-2007.
PeriodUkupan interni platni promet
IndexRadni dani
Dnevni prosjek
Bezgotovinski platni promet
Dnevni prosjek
Učešće bezgotovinskog
platnog prometa
Gotovinski platni promet
Dnevni prosjek
Učešće gotovinskog
platnog prometa
2005. 5.595.100.248 254 22.027.954 3.976.757.151 15.656.524 71,08% 1.618.343.097 6.371.430 28,92%
2006. 8.575.473.995 255 33.629.310 6.168.387.384 24.189.754 71,93% 2.407.086.611 9.439.555 28,07%
2007. 14.816.950.718 254 58.334.452 11.233.614.329 44.226.828 75,82% 3.583.336.389 14.107.624 24,18%
Januar 690.015.627 21 32.857.887 514.116.789 24.481.752 74,51% 175.898.837 8.376.135 25,49%
Februar 899.193.876 130 20 44.959.694 684.210.270 34.210.513 76,09% 214.983.606 10.749.180 23,91%
Mart 1.063.527.096 118 22 48.342.141 792.706.360 36.032.107 74,54% 270.820.736 12.310.033 25,46%
April 1.279.213.475 120 21 60.914.927 979.989.376 46.666.161 76,61% 299.224.099 14.248.767 23,39%
Maj 1.206.328.275 94 19 63.490.962 906.498.756 47.710.461 75,15% 299.829.520 15.780.501 24,85%
Jun 1.278.328.946 114 21 60.872.807 967.122.135 46.053.435 75,66% 311.206.811 14.819.372 24,34%
Jul 1.267.311.708 92 21 60.348.177 915.835.714 43.611.224 72,27% 351.475.994 16.736.952 27,73%
Avgust 1.438.878.844 113 23 62.559.950 1.055.019.030 45.870.393 73,32% 383.859.814 16.689.557 26,68%
Septembar 1.257.610.368 87 20 62.880.518 936.923.901 46.846.195 74,50% 320.686.467 16.034.323 25,50%
Oktobar 1.542.958.107 123 23 67.085.135 1.215.192.768 52.834.468 78,76% 327.765.339 14.250.667 21,24%
Novembar 1.289.236.854 84 22 58.601.675 1.000.394.701 45.472.486 77,60% 288.842.153 13.129.189 22,40%
Decembar 1.604.347.541 124 21 76.397.502 1.265.604.530 60.266.882 78,89% 338.743.012 16.130.620 21,11%
Mjesečni prosjek 1.234.745.893 936.134.527 298.611.366 Index 2007/2006. 173 182 149
111
Tabela br. 20 – Neto profit/gubitak u bilansu uspjeha 9.932 obrađenih GFI za 2006. i 2005. godinu
Struktura pravnih licaBroj pravnih lica koja su dostavila
GFI za 2006.2006. 2005. Apsolutna
promjena
Nevladine organizacije 265 328.341 1.583.256 -1.254.915
Ustanove i institucije 129 1.675.612 935.732 739.880
Osiguravajuća i reosiguravajuća društva 7 -1.780.445 -1.638.904 -141.541
Berze i berzanski posrednici 17 3.044.894 1.997.503 1.047.391
Ukupno I 424 3.268.402 2.877.587 390.815
Privredna društva 9.508 60.662.266 - 253.254.413 313.916,679
Ukupno II 9.932 63.930.668 -250.376.826 314.307.494
Tabela br. 21 – Neto profit i gubitak po privrednim djelatnostima u periodu 2006/2005. godina
Privredne djelatnosti 2006. 2005. % promjena
Trgovina na veliko i malo 71.962.968 27.161.524 164,9
Građevinarstvo 234.215 3.633.677 -93,6
Poljoprivreda, šumarstvo i vodoprivreda 2.733.959 758.668 260,4
Komunalne i društvene djelatnosti -1.816.378 491.730 -469,4
Finansijsko posredovanje 3.238.538 199.653 1522,1
Prerađivačka industrija 5.096.886 -190.300.081 102,7
Saobraćaj, skladištenje i veze 25.649.160 -39.185.759 165,5
Proizvodnja električne energije, gasa i vode -24.348.011 -29.680.553 -18,0
Hoteli i restorani -29.946.237 -17.496.568 71,2
Vađenje kamena i ruda -13.225.901 -7.585.368 74,4
Poslovi s nekretninama 15.774.069 -762.186 2169,6
Zdravstveni i socijalni rad 5.103.540 -373.852 1465,1
Obrazovanje 141.334 -62.219 327,2
Ribarstvo 20.704 -53.079 139,0
112
Tabela br. 22 - Ostvareni rezultati poslovanja privrednih društava na opštinskom nivou za 2006. g. (u eurima)
Rednibroj Naziv Profit/Gubitak
1. Podgorica 135.770.609
2. Plav -926.612
3. Kotor -9.270.672
4. Herceg Novi 8.567.617
5. Berane 631.546
6. Andrijevica -76.664
7. Ulcinj -8.146.225
8. Budva 4.344.255
9. Šavnik -166.173
10. Bijelo Polje -963.997
11. Plužine -717.985
12. Nikšić -42.327.550
13. Cetinje -8.436.893
14. Pljevlja -2.070.181
15. Rožaje -1.025.720
16. Danilovgrad 1.044.414
17. Žabljak -319.115
18. Tivat -421.408
19. Kolašin -1.239.434
20. Mojkovac -477.791
21. Bar -16.109.755
UKUPNO – ostvareni profit 150.358.441
UKUPNO – ostvareni gubitak -89.696.175
Neto profit za obračunski period 60.662.266
113
2006. 2007. Promjena u % % BDP*
A. TEKUĆI RAČUN (1+2+3+4) -531.207 -1.007.640 189,69 -44,23
1. ROBE -849.325 -1.524.176 179,46 -66,91
1.1 Prihodi 648.327 627.717 96,82 27,55
1.2 Rashodi 1.497.651 2.151.893 143,68 94,46
2. USLUGE 197.099 440.133 223,31 19,32
2.1 Prihodi 418.036 674.056 161,24 29,59
2.2 Rashodi 220.937 233.923 105,88 10,27
3. DOHOCI 30.800 17.010 55,23 0,75
3.1 Prihodi 65.334 89.420 136,87 3,93
3.2 Rashodi 34.534 72.410 209,68 3,18
4. TEKUĆI TRANSFERI 90.220 59.394 65,83 2,61
4.1 Transferi u Crnu Goru 108.555 100.775 92,83 4,42
4.2 Transferi iz Crne Gore 18.336 41.381 225,69 1,82
B. KAPITALNI I FINANSIJSKI RAČUN (1+2) 537.593 1.164.837 216,68 51,13
1. RAČUN KAPITALA -14.028 -1.435 10,23 -0,06
2. FINANSIJSKI RAČUN 551.621 1.166.271 211,43 51,19
2.1. Direktne investicije-neto 466.701 524.876 112,47 23,04
2.2. Portfolio investicije-neto -4.444 -4.888 109,98 -0,21
2.3. Ostale investicije-neto 153.398 358.108 233,45 15,72
2.4. Promjene neto strane aktive kom. b. 73.015 438.976 601,21 19,27
2.5. Promjena rezervi CBCG -137.048 -150.800 110,03 -6,62
C. NETO GREŠKE I OMAŠKE (A+B) 6.387 157.197
Tabela br. 23 – Platni bilans Crne Gore, u 000 EUR
*BDP za 2007. godinu
Rednibroj Naziv Profit/Gubitak
1. Podgorica 135.770.609
2. Plav -926.612
3. Kotor -9.270.672
4. Herceg Novi 8.567.617
5. Berane 631.546
6. Andrijevica -76.664
7. Ulcinj -8.146.225
8. Budva 4.344.255
9. Šavnik -166.173
10. Bijelo Polje -963.997
11. Plužine -717.985
12. Nikšić -42.327.550
13. Cetinje -8.436.893
14. Pljevlja -2.070.181
15. Rožaje -1.025.720
16. Danilovgrad 1.044.414
17. Žabljak -319.115
18. Tivat -421.408
19. Kolašin -1.239.434
20. Mojkovac -477.791
21. Bar -16.109.755
UKUPNO – ostvareni profit 150.358.441
UKUPNO – ostvareni gubitak -89.696.175
Neto profit za obračunski period 60.662.266
114
Zemlja Ukupno Preduzeća, banke
Prodaja nepokretnosti u inostranstvu
Prodaja nepokretnosti
u CG
Ne povećava osnovni kapital
(interkompanijski dug)1+2+3+4 1 2 3 4
Srbija 43.009.958,68 16.877.045,54 24.635.335,43 1.497.577,71Njemačka 38.504.162,15 8.539.907,33 29.201.648,82 762.606,00Austrija 60.765.059,41 50.186.956,22 3.902.054,87 6.676.048,32Danska 9.692.744,12 2.722.805,00 5.898.959,12 1.070.980,00Grčka 14.819.699,66 9.716.485,00 1.103.214,66 4.000.000,00Slovenija 40.249.743,84 36.990.671,24 2.150.114,05 1.108.958,55Švedska 1.621.598,79 323.258,00 1.298.340,79Hrvatska 5.962.669,41 4.333.575,73 1.554.093,68 75.000,00Bugarska 164.260,00 25.000,00 39.260,00 100.000,00BJR Makedonija 3.261.969,58 2.878.370,00 383.599,58Velika Britanija 70.426.932,64 28.292.203,52 17.957,02 38.898.080,10 3.218.692,00SAD 41.952.448,23 4.007.348,40 37.424.368,46 520.731,37Italija 11.872.384,26 10.823.508,20 872.383,06 176.493,00Švajcarska 75.111.921,13 22.491.199,93 45.586.871,72 7.033.849,48Holandija 17.334.920,24 9.771.432,00 14.000,00 6.528.336,24 1.021.152,00Kipar 108.994.331,00 21.057.704,97 41.259.530,73 46.677.095,30Mađarska 29.987.055,22 23.326.422,32 4.551.650,40 2.108.982,50Francuska 8.671.420,74 821.030,86 4.641.214,88 3.209.175,00Japan 10.514.822,47 2.554.615,05 455.100,00 7.505.107,42Finska 612.765,12 612.765,12Belgija 1.737.626,16 649.872,50 1.087.753,66Irska 28.452.871,58 8.588.978,24 18.164.018,34 1.699.875,00Kuvajt 899.913,00 849.925,00 49.988,00Norveška 7.870.979,70 2.284.644,42 5.086.355,28 499.980,00Belize 1.006.151,55 7.800,00 998.351,55Bjelorusija 114.980,00 114.980,00Bolivija 34.840,12 34.840,12Bosna i Hercegovina 5.137.783,55 1.140.453,91 2.827.424,64 1.169.905,00Češka 1.161.984,09 349.850,00 812.134,09Portugalija 60.000,00 60.000,00Španija 1.705.106,76 204.341,00 29.973,00 1.470.792,76Litvanija 17.716.240,54 1.676.930,06 15.454.220,48 585.090,00Kanada 2.873.983,44 1.615.573,00 1.258.410,44Australija 1.971.414,50 159.865,00 1.811.549,50Albanija 192.770,02 10.000,00 182.770,02Djevičanska ostrva (GBR) 27.106.996,71 2.242.204,62 23.097.509,09 1.767.283,00Djevičanska ostrva (USD) 229.260,00 229.260,00Estonija 18.556.382,02 744.085,00 17.355.307,02 456.990,00Filipini 42.785,17 42.785,17Hongkong 2.029.682,96 359.800,00 1.669.882,96Island 3.175.596,79 279.489,79 1.896.182,00 999.925,00Izrael 9.585.439,36 6.062.240,00 2.848.251,36 674.948,00Jermenija 45.000,00 45.000,00Kajmanska ostrva 666.783,85 409.046,02 257.737,83Kazahstan 50.015,00 50.015,00Kina 377.053,88 314.023,26 63.030,62
Tabela br. 24 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2007. godini po zemljama
115
Tabela br. 24 – Strane direktne investicije u Crnoj Gori u 2007. godini po zemljama - nastavak tabele
Zemlja Ukupno Preduzeća, banke
Prodaja nepokretnosti u inostranstvu
Prodaja nepokretnosti
u CG
Ne povećava osnovni kapital
(interkompanijski dug)1+2+3+4 1 2 3 4
Kirgistan 1.434.995,55 124.910,00 1.310.085,55Letonija 21.673.547,53 2.983.313,31 17.441.149,17 1.249.085,05Liban 98.582,00 98.582,00Lihtenštajn 3.785.855,64 2.749.925,00 615.935,64 419.995,00Luksemburg 6.668.825,52 5.465.699,30 953.151,22 249.975,00Mauricijus 6.000.000,00 6.000.000,00Maroko 6.490,00 6.490,00Maršalska ostrva 246.550,00 149.450,00 97.100,00Monako 1.286.317,65 589.915,00 696.402,65Poljska 703.486,80 415.035,00 13.481,80 274.970,00Renion 210.000,00 210.000,00Novi Zeland 1.380.244,02 1.120.000,00 260.244,02Obala Slonovače 45.500,00 45.500,00Ruska Federacija 187.388.327,95 57.660.432,52 128.723.395,43 1.004.500,00Sao tome i prinsipe 403.955,00 403.955,00Saudijska Arabija 669.823,25 669.823,25Svazilend 467.302,00 467.302,00Tunis 135.620,46 135.620,46Turks i kakaos ostrva 1.529.245,00 1.529.245,00Vatikan grad država 67.980,00 67.980,00Turska 3.577.213,67 3.286.025,57 191.263,10 99.925,00Slovačka 417.850,56 417.850,56Avganistan 3.641.530,03 849.775,00 2.761.815,00 29.940,03Bahami 50.000,00 50.000,00Koreja (Sjeverna) 86.585,70 86.585,70Malta 2.634.008,58 380.000,00 2.254.008,58Panama 2.054.531,00 445.000,00 1.609.531,00Sejšeli 391.975,00 286.975,00 105.000,00Singapur 223.882,36 223.882,36Surinam 7.206,00 7.206,00Ukrajina 3.042.959,67 471.898,80 2.571.060,87Gruzija 124.514,63 84.950,00 39.564,63Ujedinjeni Arapski Emirati 12.694.941,67 11.678.391,52 1.016.550,15
Barbados 17.587.200,00 12.200,00 17.575.000,00Tajvan 50.925,00 50.925,00Rumunija 27.599,99 27.599,99Gibraltar 57.500,00 57.500,00Kiribati 94.000,00 94.000,00Kuba 89.000,00 89.000,00Južna Afrika 7.100,00 7.100,00Jordan 29.895,07 29.895,07Andora 258.334,75 214.900,00 43.434,75Ukupno 1.007.683.909,49 377.589.177,22 61.930,02 514.357.979,52 115.674.822,73
Izvor: CBCG
116
Prilog 2: Podzakonska akta
Odluke Centralne banke Crne Gore donijete tokom 2007. i 2008. godine, u periodu do završetka Izvještaja o radu CBCG u 2007. godini
1. Odluka o kontnom okviru Centralne banke Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 13/07);2. Pravilnik o dodjeli Godišnje nagrade Centralne banke Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 13/07).3. Rješenje, broj 0104-2677/2-2007 („Sl. list RCG“, br. 29/07);4. Rješenje o razrješenju od dužnosti likvidacionog upravnika „Ekos banke“ AD Podgorica („Sl. list RCG“, br. 38/07);5. Rješenje o imenovanju likvidacionog upravnika „Ekos banke“ AD Podgorica („Sl. list RCG“, br. 38/07);6. Odluka o izmjenama i dopunama Odluke o izvještajima koje banke dostavljaju Centralnoj banci Crne Gore („Sl. list RCG“,
br. 40/07);7. Uputstvo o dopuni Uputstva o sadržaju i formi obrazaca izvještaja koje mikrokreditne finansijske istitucije dostavljaju
Centralnoj banci Crne Gore („Sl. list RCG“, br. 40/07);8. Odluka o klasifikaciji aktive banaka, rezervacijama i rezervama za kreditne gubitke („Sl. list RCG“, br. 59/07);9. Odluka o dopuni Statuta Centralne banke Crne Gore („Sl. list Crne Gore“, br. 03/07);10. Odluka o izmjeni Odluke o načinu korišćenja kolekcija prigodnog crnogorskog kovanog novca izdatog povodom
obilježavanja jubileja 100-godišnjice od kovanja prvog crnogorskog državnog novca („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07);11. Odluka o izmjeni Odluke o mikrokreditnim finansijskim institucijama („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07);12. Odluka o dopuni Odluke o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim rizikom i o poslovanju sa licima povezanim
sa bankom („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07);13. Odluka o izmjeni i dopuni Odluke o minimalnim standardima kapitala za banke („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07);14. Odluka o dopuni Odluke o načinu i postupku vršenja kontrole banaka i visini naknade („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07);15. Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore („Sl. list Crne Gore“, br. 9/07);16. Odluka o dopuni Statuta Centralne banke Crne Gore („Sl. list Crne Gore“, br. 15/08);
117
Prilog 3: Politika Centralne banke u 2008. godini
Na osnovu člana 17 stav 1 tačka 1 Zakona o Centralnoj banci Crne Gore („Sl. list RCG“ br. 52/00 i br. 47/01), Savjet Centralne banke Crne Gore je, na sjednici održanoj 20.12.2007. godine, utvrdio:
POLITIKU CENTRALNE BANKE U 2008. GODINI
Polazeći od dostignutog nivoa razvijenosti finansijskog sistema, najbolje međunarodne prakse, ustavnih obaveza i zakonskih ovla-šćenja, Centralna banka Crne Gore će u 2008. godini:
1. Raditi na unapređivanju regulatornog okvira, poboljšanju upravljanja svim rizicima, jačanju korporativnog upravljanja u bankama, stvaranju uslova za postepenu implementaciju principa i standarda Bazela II kako bi očuvala postignutu sta-bilnost bankarskog sistema, imajući u vidu njegov značaj za očuvanje finansijske stabilnosti i ulogu jednog od najvažnijihpokretača privrednog sistema;
2. Kontinuirano pratiti, istraživati i analizirati sve segmente ekonomskog sistema i širiti oblasti koje će biti predmet monetarne i finansijske statistike, davati preporuke za podsticanje ekonomskog razvoja i raditi na održavanju finansijske stabilnosti;
3. Održavati efikasan i stabilan platni promet u zemlji i učestvovati u kreiranju regionalnog platnog prometa na bazi kliringau cilju stvaranja jeftinijeg i bržeg platnog prometa sa inostranstvom;
4. Aktivnom politikom obavezne rezerve uticati na poboljšanje ročne usklađenosti izvora i plasmana bankarskog sistema, kao i na likvidnost bankarskog sistema, i kontrolisati kreditnu ekspanziju u cilju održavanja finansijske stabilnosti;
5. Unapređivati kvalitet postojećih usluga, uspostavljati i obavljati nove poslove bankara i fiskalnog zastupnika organa i or-ganizacija Crne Gore, kao i unapređivati upravljanje sredstvima rezervi;
6. Unapređivati saradnju sa međunarodnim finansijskim institucijama, međunarodnim organizacijama, centralnim bankamai aktivno učestvovati u procesu pristupanja Crne Gore EU;
7. Podizati nivo specijalističkih znanja zaposlenih, podsticati njihovo usavršavanje i kontinuirano unapređivati tehničku opre-mljenost;
8. Voditi politiku visokog nivoa transparentnosti i na blagovremen, nediskriminatoran i potpun način informisati javnost o svojim aktivnostima na realizaciji ciljeva.
1. U cilju održavanja postignute stabilnosti bankarskog sektora, dodatnog unapređivanja upravljanja svim rizicima, jačanja korporativnog upravljanja u bankama i dalje postepene implementacije principa i standarda Bazela II, Centralna banka će aktivnosti posebno usmjeriti na:
a. unapređivanje regulatornog okvira kroz donošenje odgovarajuće podzakonske regulative, nakon donošenja novog Zakona o bankama, za postepenu tranziciju ka Bazelu II odnosno implementaciju Direktive o adekvatnosti kapitala (CRD);
b. realizaciju politike opreznog licenciranja banaka i izdavanju odobrenja, odnosno saglasnosti, koje će obezbijediti jača-nje korporativne kulture, konkurentnosti i preventivnu zaštitu deponenata, sa jasnom preferencijom da dominantni osnivači budu druge dobro kontrolisane banke;
c. jačanje kontrole na bazi rizika sa dominantnom ulogom portfolio menadžment pristupa u superviziji banaka i una-pređivanjem saradnje sa supervizorskim autoritetima matičnih zemalja („home & host“);
d. unapređivanje metoda i tehnika stresnog testiranja banaka kako bi se pravovremeno sagledali uticaji identifikovanihrizika na sistem (sistemski rizik) i preduzele aktivnosti ka njihovom usmjeravanju u poželjnom pravcu;
e. uspostavljanje i razvijanje saradnje i razmjene podataka sa drugim regulatornim tijelima u zemlji u funkciji jačanja supervizije na konsolidovanoj osnovi;
f. razvijanje sistema specijalističkih kontrola sa posebnim naglaskom na kontrolama kreditnog rizika i razmjeni poda-taka sa bankama preko Regulatornog kreditnog biroa;
118
g. kontrolu usklađenosti politika i procedura i ispunjavanju obaveza vezano za sprječavanje pranja novca i finansiranjeterorizma;
h. jačanje uloge banaka u podizanju kvaliteta računovodstvenih izvještaja privrede;i. imenovanje bankarskog ombudsmana i stvaranje neophodnih uslova za početak njegovog rada.
2. U cilju donošenja efikasnih mjera za održavanje finansijske stabilnosti i davanja preporuka za podsticanje ekonomskograzvoja, kontinuiranog analiziranja i istraživanja stanja u realnom, finansijskom i ostalim djelovima ekonomskog sistema,Centralna banka će:
a. inicirati izmjene postojeće regulative radi stvaranja uslova za nesmetano obavljanje nove ustavne funkcije – održa-vanje finansijske stabilnosti;
b. raditi na formiranju nacionalnog nadzornog komiteta kako bi, kao ustavni čuvar finansijske stabilnosti, u prelaznomperiodu sinhronizovala aktivnosti različitih supervizora i radila na unapređenju njihove efikasnosti;
c. pratiti kretanja u svim segmentima koji mogu uticati na finansijsku stabilnost, aktivno učestvovati i podržavati pro-grame strateškog razvoja i mjere ekonomske i drugih politika i, po potrebi, preduzimati mjere iz svoje nadležnosti, odnosno predlagati mjere čija primjena nije u njenoj nadležnosti;
d. pratiti makroekonomska kretanja u Crnoj Gori, prikupljati relevantne statističke podatke i sprovoditi redovne ekonom-ske i ekonometrijske analize u monetarnoj, finansijskoj, fiskalnoj, realnoj sferi, kao i u domenu međunarodnih eko-nomskih odnosa posebno analizirati mogućnosti za održavanje makroekonomske stabilnosti i ispunjenje Mastrihtskih kriterijuma;
e. prikupljati podatke i pratiti kretanja u platnom bilansu Crne Gore i po potrebi predlagati korektivne mjere;f. pratiti međunarodna iskustva, naročito zemalja iz regiona, zemalja koje su uspješno okončale proces pristupanja EU,
kao i dolarizovanih zemalja, u primjeni mjera ekonomske i monetarne politike u funkciji sagledavanja mogućnosti i efikasnosti njihove implementacije kod nas;
g. korišćenjem makroekonomskog modela za Crnu Goru i izradom studija analizirati uticaj postojećih instrumenata mo-netarne i ekonomske politike, kao i mogućnost razvoja i primjene novih instrumenata u uslovima eurizacije;
h. sagledavati i ukazivati na nedostatke u postojećoj statističkoj, metodološkoj i institucionalnoj osnovi za vođenje eko-nomske politike i davati preporuke za njihovo prevazilaženje;
i. proširiti oblast finansijske statistike, prije svega na one oblasti koje su od značaja za praćenje i očuvanje finansijskestabilnosti.
3. U cilju održavanja efikasnog i stabilnog platnog prometa i njegovog daljeg razvoja, Centralna banka će raditi na:
a. donošenju podzakonske regulative, nakon usvajanja zakona o platnom prometu u zemlji; b. daljem unapređivanju funkcionisanja međubankarskog platnog sistema; c. daljem unapređivanju usluga u obavljanju platnog prometa u zemlji za klijente Centralne banke;d. daljem razvoju platnih sistema u zemlji, u skladu sa preporukama relevantnih međunarodnih organizacija, kao i me-
đunarodnim standardima i praksom savremenih platnih sistema; e. implementaciji novog informacionog sistema za sprovođenje prinudne naplate, radi funkcionalnog unapređivanja,
povećanja stabilnosti i efikasnosti izvršenja prinudne naplate.
4. U cilju daljeg unapređivanja institucionalnih i drugih preduslova vezanih za praćenje likvidnosti bankarskog sistema i upra-vljanja deviznim rezervama Crne Gore, Centralna banka će:
a. kontinuirano analizirati i implementirati politiku obavezne rezerve, uz postepeno prilagođavanje preporukama i stan-dardima obavezne rezerve koji se primjenjuju u Euro zoni;
b. implementirati Sporazum o kliringu međunarodnih plaćanja, kojim će se omogućiti efikasniji, brži i jeftiniji platni pro-met sa inostranstvom;
119
c. pratiti i analizirati međunarodna iskustva i u skladu sa njima vršiti unapređivanje obavljanja platnog prometa sa ino-stranstvom;
d. raditi na unapređivanju regulative kojom se definišu uslovi za davanje kredita bankama za održavanje likvidnosti;e. uvoditi nove instrumente i tehnike u cilju što efikasnijeg upravljanja sredstvima deviznih rezervi;f. obezbjeđivati potrebne količine i apoenske strukture novčanica i kovanog novca u eurima za potrebe banaka, finan-
sijskih i drugih institucija.
5. U cilju kontinuiranog unapređivanja kvaliteta postojećih usluga, uspostavljanja i obavljanja novih poslova bankara i fiskal-nog zastupnika organa i organizacija Crne Gore, Centralna banka će:
a. ažurno evidentirati, transferisati i obračunavati kamate na sredstva Ministarstva finansija, Fonda za zaštitu depozitai ostalih organa i organizacija, koja su deponovana kod Centralne banke;
b. za potrebe organa i organizacija Crne Gore obezbijediti efikasan platni promet sa inostranstvom u skladu sa svjetskimbankarskim standardima;
c. razvijati aktivnosti u cilju jačanja postojećih i uspostavljanja novih korespondentskih odnosa sa stranim bankama i finansijskim institucijama;
d. za potrebe Vlade obavljati poslove u vezi sa primarnom prodajom državnih hartija od vrijednosti;e. dalje jačati saradnju i obavljati odgovarajuće transakcije sa MMF-om, Svjetskom bankom i drugim međunarodnim
finansijskim institucijama.
6. U cilju unapređivanja saradnje sa međunarodnim finansijskim institucijama i međunarodnim organizacijama, Centralnabanka će:
a. razvijati saradnju sa Međunarodnim monetarnim fondom (MMF) i obavljati sve poslove i finansijske transakcije u imeCrne Gore, stvarati uslove za obavljanje funkcije depozitara novčanih sredstava MMF-a i vršiti funkciju guvernera u MMF-u;
b. nastaviti saradnju sa Svjetskom bankom, kako kroz obavljanje funkcije depozitara novčanih sredstava Međunarodne banke za obnovu i razvoj (IBRD), Međunarodne finansijske korporacije (IFC), Međunarodne organizacije za razvoj (IDA)i Agencije za garantovanje investicija (MIGA), tako i kroz saradnju i ispunjavanje obaveza koje su uslov za korišćenje finansijske podrške Svjetske banke u okviru aktuelnih aranžmana;
c. aktivno učestvovati u procesu pridruživanja Evropskoj uniji, shodno nadležnostima Centralne banke, kroz realizaci-ju saradnje sa Evropskom komisijom i iniciranjem novih vidova saradnje sa organima Evropske unije, prije svega sa Evropskom centralnom bankom;
d. slijediti preporuke MMF-a iz programa ocjene finansijske stabilnosti (FSAP), kao i ostalih dokumenata MMF-a i Svjet-ske banke;
e. razvijati saradnju sa susjednim zemljama, kao nastavak već postojećih geografskih, istorijskih, ekonomskih, trgovin-skih i institucionalnih veza;
f. pratiti aktivnosti međunarodnih organizacija kroz uspostavljanje neposrednog kontakta, učešće u radu radnih tijela i skupština, kao i kroz organizovanje međunarodnih konferencija;
g. inicirati i razvijati poslovne veze i strateška partnerstva sa drugim centralnim bankama i finansijskim tijelima krozpotpisivanje memoranduma o saradnji u oblasti supervizije banaka;
h. aktivnim učešćem eksperata Centralne banke na sastancima, forumima i konferencijama međunarodnih organizacija, posvećenim globalnoj finansijskoj stabilnosti, raditi na daljoj afirmaciji Centralne banke na međunarodnom planu.
7. Za podizanje nivoa specijalističkih znanja zaposlenih, podsticanja njihovog usavršavanja i kontinuiranog unapređivanja tehničke opremljenosti, Centralna banka će nastaviti aktivnosti na:
a. podizanju nivoa specijalističkih znanja kroz organizovanje seminara, treninga, programa obuke, inovativnih programa
120
i na druge načine, te prenosom stečenih znanja kako na vertikalnom nivou (od viših ka nižim hijerarhijskim nivoima), tako i na horizontalnom nivou;
b. unapređivanju sistema upravljanja ljudskim resursima i afirmaciji sistema upravljanja učinkom;c. razvijanju mehanizama motivisanja i nagrađivanja zaposlenih koji postižu najbolje rezultate;d. pomaganju u razvoju karijere, kako kroz stipendiranje zaposlenih tako i stipendiranjem najboljih studenata, kao i na-
građivanjem najboljih radova iz oblasti monetarne teorije i politike i bankarstva;e. razvijanju metodologije za upravljanje i kontrolu sistema kvaliteta i sigurnosti i metodologije za upravljanje IT proje-
ktima i obezbjeđivanju obuke kadrova za adekvatnu primjenu takvih rješenja u praksi;f. unapređivanju bezbjednosti i raspoloživosti informacionog sistema, primjeni savremenih rješenja za nadzor i kontrolu
saobraćaja u računarskoj mreži CBCG;g. unapređivanju efikasnosti primjene postojećeg informacionog sistema u poslovanju kroz razvoj i implementaciju apli-
kacija za podršku poslovanja.
8. U cilju podizanja nivoa informisanosti o aktivnostima i ulozi Centralne banke, kao važne institucije sistema, kao i analize stavova javnog mnjenja, Centralna banka će:
a. obavještavati javnost o redovnim aktivnostima i promovisati stabilnost finansijskog sistema u funkciji davanja dopri-nosa nacionalnoj debati o ekonomskoj politici i značaju finansijske stabilnosti i fiskalne discipline;
b. edukovati javnost o njenoj funkciji i ulozi radi podizanja nivoa ekonomskog znanja u društvu i boljeg razumijevanja funkcija Centralne banke i centralnog bankarstva uopšte;
c. unapređivati komunikaciju sa ukupnom javnošću – partnerima, građanima, domaćim i stranim medijima, kao i svim ostalim interesnim grupama;
d. kao institucija sa naglašenom društvenom odgovornošću, kroz javno učešće u brojnim društvenim i socijalnim akti-vnostima, doprinositi jačanju civilnog društva i pomagati razvoj svih nacionalnih resursa;
e. redovno ažurirati web prezentaciju kao još jedan važan vid komunikacije s javnošću, koji u svakom trenutku pruža relevantne, precizne i aktuelne informacije, stavove i analize;
f. raditi na unapređenju interne komunikacije u okviru Centralne banke kroz pokretanje intraneta, kao brzog i efikasnognačina komuniciranja.
***
U skladu sa očekivanjem da će u 2008. godini biti donijet novi zakon o Centralnoj banci Crne Gore, fokus aktivnosti Centralne banke će biti u prilagođavanju funkcionisanja novom zakonu, odnosno najboljoj međunarodnoj praksi na kojoj bi trebalo da bude baziran.
121
Prilog 4: Preporuke Vladi Crne Gore za ekonomsku politiku u 2008. godini
I. UVODNE NAPOMENE
Crnogorska privreda je u ekspanziji. Stopa rasta BDP-a i u ovoj godini biće visoka i slična prošlogodišnjoj. Ostvaren je visok budžetski suficit. Prošle godine zabilježen je rekordan priliv stranih direktnih investicija, a po svemu sudeći ove godine će biti još veći. Inflacijaje u porastu. Uzroci rasta inflacije su otklanjanje cjenovnih dispariteta i kretanje cijena nekih važnih proizvoda na međunarodnomtržištu, odnosno rezultat faktora na koje se mjerama ekonomske politike ne može mnogo uticati. Broj zaposlenih je u kontinuira-nom porastu. Izuzetno visok rast su zabilježili depoziti, krediti, štednja građana, kao i novčana masa. Učešće javnog duga u BDP-u kontinuirano opada.
Međutim, brz rast najčešće sa sobom nosi i rast rizika. U slučaju Crne Gore prisutni su rizici koji su povezani sa „pregrijavanjem tra-žnje“. Deficit tekućeg računa je previsok i dugoročno neodrživ. Na tržištu kapitala su prisutne „naduvane cijene“, kao i djelimičnona tržištu nekretnina. Kreditna ekspanzija je previsoka i negativno se odražava na kretanje cijena na tržištu kapitala i na deficit te-kućeg računa platnog bilansa. Prisutni su „pritisci“ da se dio visokog suficita iskoristi za potrošnju. Reforme se usporeno sprovode,a privatizacija kasni u odnosu na plan. Infrastruktura predstavlja ograničavajući faktor razvoja, a poslovno okruženje, naročito na lokalnom nivou, nije zadovoljavajuće. Energetski deficit je zabrinjavajući.
Na povećane rizike u Crnoj Gori su upozorile i međunarodne institucije. Tako u izvještaju MMF-a stoji: „Rizici su u porastu. Među-narodno okruženje je nepovoljno pod uticajem skorašnjih finansijskih turbulencija. Domaće tržište je suočeno sa „naduvanim cije-nama“ (misli se na tržište kapitala i nekretnina) ... i pokazuje tipične znake „pregrijavanja tražnje“. Agencija „Standard and Poor’s“ je u svom izvještaju posvećenom Zapadnom Balkanu istakla da su neravnoteže u porastu i da se Crna Gora nalazi na „raskrsnici“. Potencirala je problem previsokog deficita tekućeg računa platnog bilansa, kao i previsoku kreditnu ekspanziju, i istakla da rasteopasnost od tzv. „hard landing“.
U prethodne dvije godine, Crna Gora je ostvarila prelaz iz stabilnosti u brz razvoj. Ekonomskom politikom za 2008. godinu treba obezbijediti održavanje brzog razvoja, a osnovni cilj svakako treba da bude rast životnog standarda građana. Bez ikakve dileme, Crna Gora će u narednih par godina ostvariti visoke stope rasta. Međutim, formulisanju ekonomske politike za naredni period se mora posvetiti posebna pažnja, da se ne bi ugrozio dugoročan rast. Takođe, potrebno je iskoristiti povoljan ambijent za sprovođe-nje strukturnih reformi.
Kao indikatori uspješnosti ekonomske politike treba da budu sljedeće ciljne veličine:
• Stopa rasta realnog BDP-a najmanje 5%,• Stopa inflacije do 3%1,• Suficit oko 2% BDP-a,• Snižavanje deficita tekućeg računa platnog bilansa,• Smanjenje nezaposlenosti i• Podsticanje priliva stranih direktnih investicija.
Da bi se ostvarili ovi ciljevi, Centralna banka Crne Gore (u daljem tekstu: CBCG), shodno svojoj zakonskoj obavezi, predlaže Vladi Crne Gore sljedeće preporuke u oblasti ekonomske politike za 2008. godinu, koje će biti komplementarne sa mjerama koje će pre-duzeti CBCG, i grupisane su u šest oblasti:
1 Treba imati u vidu da su preporuke za ekonomsku politiku kreirane u trećem kvartalu 2007. godine kada je stopa inflacije bila znatno niža.
122
• Preporuke u domenu realnog sektora,• Preporuke u domenu fiskalne politike,• Preporuke u domenu finansijskog sistema,• Preporuke u domenu ekonomskih odnosa sa inostranstvom i međunarodnim integracijama, • Preporuke u domenu ekologije i ostalim aspektima održivog razvoja i• Preporuke u ostalim oblastima.
II. PREPORUKE U DOMENU REALNOG SEKTORA
1. Postojeći privredni ambijent karakterišu često dugotrajne i skupe administrativne procedure, regulisane velikim bro-jem propisa, koji su naročito izraženi na lokalnom nivou. U narednom periodu neophodno je stvoriti uslove za primjenu novih administrativnih procedura koje će neizbježno donijeti proces pristupanja EU. U cilju poboljšanja poslovnog ambi-jenta potrebno je:
a. Objaviti spisak svih dokumenata neophodnih za dobijanje dozvola, licenci i slično, kao i stvarne troškove za njihovo dobijanje.
b. Primijeniti RIA (Regulatory Impact Assesment) metodologiju prilikom donošenja novih propisa, u skladu sa preporu-kama OECD-a.
c. Riješiti pitanja povraćaja prava svojine i obeštećenja bivših vlasnika, čime bi se povećala pravno-imovinska sigurnost potencijalnih investitora i smanjili rizici pri investiranju. U slučaju eventualne revizije vlasničkih prava kod već privati-zovanih preduzeća, potrebno je obezbijediti novčanu nadoknadu pravim vlasnicima, bez ugrožavanja vlasništva nad preduzećem.
2. Turizam je privredna djelatnost koja u narednoj deceniji treba da bude jedna od najznačajnijih privrednih grana Crne Gore i svojim razvojem u velikoj mjeri utiče na razvoj drugih djelatnosti (poljoprivrede, prehrambene industrije, saobraćaja, pre-rađivačke industrije, telekomunikacija i dr). Da bi se obezbijedio održiv razvoj turizma neophodno je:
a. Donošenje prostornog plana Crne Gore kojim će se obezbijediti dugoročni razvoj kroz upravljanje i racionalno gazdo-vanje zemljištem i zaštitu atraktivnih područja, kao i ocjenu održivosti budućih investicija vezanih za izgradnju turi-stičkih kapaciteta.
b. Podsticati izgradnju novih hotela na atraktivnim lokacijama, sa ciljem privlačenja kvalitetnih investitora, što će uticati na dugoročni razvoj turizma i kreiranje novih radnih mjesta. Prilikom planiranja izgradnje novih hotelskih kapaciteta potrebno je voditi računa o infrastrukturi, jer postojeći sistem snabdijevanja električnom energijom, vodosnabdijeva-nja i komunalnih usluga može predstavljati „usko grlo“ koje sa sobom nosi negativne posljedice. Takođe, u skladu sa inoviranim međunarodnim standardima, potrebno je sprovesti ponovnu kategorizaciju postojećih hotela i kontinui-rano kontrolisati ispunjenost kriterijuma za kategorizaciju.
c. Realnije planirati pripreme za turističku sezonu i povezivanje primorskog i planinskog turizma. Koristeći informacionu tehnologiju promovisati turističke potencijale Crne Gore i poboljšati kvalitet turističke ponude uključivanjem elemena-ta umjetnosti, kulture i istorije. Proširiti turistički proizvod na ciljne grupe koje su do sada bile zanemarene (planinari, biciklisti, ronioci i turisti koje zanima „wellnes“, jedrenje, sport). Kod planinskog turizma proširiti sadržaje na zimske sportove koji su atraktivni u svjetskim turističkim centrima.
d. Revitalizovati ruralna područja i planirati razvoj eko sela.e. Riješiti probleme snabdijevanja električnom energijom, vodosnabdijevanja, ekološkog tretmana otpadnih materija. f. Poboljšati saobraćajnice, obezbijediti više parking mjesta da bi se otklonile ili ublažile gužve tokom ljetnjih mjeseci.
3. Poljoprivreda je grana u kojoj bi, uz adekvatnu politiku, Crna Gora mogla da ostvari komparativne prednosti na među-narodnom tržištu. Međutim, poljoprivreda se ne smije prepustiti slobodnom tržištu, jer je ona predmet državne podrške,
123
kako u razvijenim zemljama tako i u privredama u tranziciji. Pravilima STO je jedino u oblasti poljoprivrede dozvoljeno di-rektno subvencionisanje izvozne proizvodnje. Ukoliko proizvođači iz konkurentskih zemalja „uživaju“ širok spektar mjera državne podrške, onda odsustvo takve podrške stavlja domaće proizvođače u neravnopravan položaj. Da bi se podstakao razvoj ove djelatnosti treba:
a. Obezbijediti veća podsticajna sredstva poljoprivrednicima koji se opredjeljuju za organsku proizvodnju.b. Promovisati poljoprivrednu proizvodnju; obezbijediti povoljne kredite za sve vrste proizvodnje i nabavku sredstava
potrebnih za odvijanje procesa proizvodnje (mašine, oprema, sjemena, stočni fond i sl.), i otkupljivati poljoprivredne proizvode i njihove viškove.
c. Osigurati sistem kvaliteta hrane i podsticati proizvodnju domaćeg „brenda“, po čemu Crna Gora može postati pre-poznatljiva. Posebnu pažnju treba posvetiti „kreativnim industrijama“ poput domaće radinosti, zanatstva, skupljanja ljekovitog bilja i slično, koje mogu uticati na rast zaposlenosti i doprinijeti ruralnom razvoju.
d. Kreirati uslove za bolji položaj poljoprivrednih proizvođača i podsticati izvoz poljoprivrednih proizvoda.e. Pripremiti osnove za buduću implementaciju komponente ruralnog razvoja u okviru IPA-e.f. Razmotriti mogućnosti za primjenu podsticajnih mjera za prehrambenu industriju, imajući u vidu grane u kojima bi
Crna Gora mogla ostvariti komparativne prednosti, a time bi se istovremeno obezbijedio i podsticaj razvoja primarne poljoprivredne proizvodnje.
4. Saobraćaj je grana od izuzetnog značaja za ekonomski razvoj Crne Gore s obzirom na visok stepen povezanosti sa osta-lim privrednim granama. Stoga je u oblasti saobraćaja potrebno:
a. Posebnu pažnju posvetiti modernizaciji i rekonstrukciji željezničke infrastrukture, čime bi Luka Bar dobila na značaju u cjelokupnom ekonomskom razvoju Crne Gore.
b. Na bazi rezultata studije izvodljivosti o izgradnji Jadransko-jonske magistrale i auto puta koji bi spojio sjever i jug Crne Gore donijeti odluke o budućim aktivnostima na unapređivanju saobraćajne infrastrukture.
c. Jačati kapacitete vazdušnog saobraćaja i harmonizovati multilateralne sporazume o „jedinstvenom evropskom nebu“, kako bi se Crna Gora spremno suočila sa izazovima vazdušnog saobraćaja u kontekstu Zajedničkog evropskog vazdu-šnog prostora (ECAA).
d. Stvoriti uslove za revitalizaciju pomorske flote i unapređenje pomorskog saobraćaja.
5. Energetika je oblast u kojoj Crna Gora kontinuirano ostvaruje deficit i postoji potencijalna opasnost negativanog uticajaove oblasti na dalji privredni razvoj. Stoga je potrebno:
a. Prioritetno graditi nove kapacitete za proizvodnju i korišćenje električne energije, uz veće oslanjanje na obnovljive izvore energije (solarnu energiju, energiju vjetra, biomase, atmosferskih pražnjenja i dr.).
b. Implementirati Strategiju za razvoj malih hidroelektrana, otkloniti sve barijere za njihovu izgradnju i završiti proces privatizacije malih hidroelektrana.
c. Riješiti pitanje statusa TE ‘’Pljevlja’’ i Rudnika uglja „Pljevlja“ u cilju što boljeg iskorišćavanja njihovih kapaciteta i po-boljšanja elektroenergetske situacije u Crnoj Gori.
6. Šumarstvo je, pored turizma i poljoprivrede, djelatnost kojoj treba posvetiti posebnu pažnju. Pravilnim usmjeravanjem kapaciteta i odgovarajućim ulaganjima u oblasti šumarstva treba uticati na razvoj društvenih, ekoloških, a prije svega eko-nomskih potencijala. Ova djelatnost, iako nedovoljno promovisana kao privredna grana, ima potencijala da značajno utiče na razvoj ukupne ekonomije, a posebno ekonomije u ruralnim dijelovima Crne Gore. Stoga je potrebno:
a. Kroz Nacionalni program o šumama i Strategiju obezbijediti kvalitetno upravljanje šumama.b. Intenzivirati aktivnosti koje se odnose na implementiranje preporuka FSC, odnosno primjenu standarda upravljanja i
gazdovanja šumama.
124
7. Fleksibilno tržište rada je uslov uspješnog funkcionisanja crnogorske privrede, koja ima ograničene instrumente eko-nomske politike. U cilju povećanja fleksibilnosti na tržištu rada, kao i smanjenja stope nezaposlenosti, potrebno je:
a. Donijeti novi fleksibilniji zakon o radu.b. Uskladiti obrazovni sistem sa zahtjevima tržišta, čime će se uticati na smanjenje broja angažovanih nerezidenata i
povećanje stope zaposlenosti. c. Stvoriti uslove za nastavak realizacije programa obuke, prekvalifikacije i dokvalifikacije nezaposlenih radnika i stimu-
lisati sistem neformalnog obrazovanja.d. Donijeti novu klasifikaciju zanimanja, koja bi bila usaglašena sa međunarodnim standardima.
8. Potrebno je povećati podršku malim i srednjim preduzećima radi smanjenja nezaposlenosti i povećanja obima proizvodnje kroz:
a. Promociju razvoja klastera i kooperacija.b. Izgradnju mreže regionalnih i lokalnih biznis centara, kao i poslovnih inkubatora.c. Povećanje stepena saradnje sa međunarodnim institucijama koje bi mogle obezbijediti kreditne linije za razvoj malih
i srednjih preduzeća.d. Kreditne linije i posebne aranžmane sa bankama koji će stimulisati osnivanje novih preduzeća i razvoj MSP preko Fon-
da za razvoj i u saradnji sa međunarodnim organizacijama.
9. Poseban pravac reforme se mora odnositi na unapređenje efikasnosti javnog sektora. U ovoj oblasti potrebno je:
a. Postepeno povlačenje države iz svih onih privrednih djelatnosti u kojima ima monopol, kao i razmatranje mogućnosti obavljanja određenih javnih funkcija od strane privatnog sektora.
b. Ubrzavanje procesa privatizacije i restrukturiranja velikih sistema, ali ne privatizacija po svaku cijenu koja bi u dome-nu javnog sektora mogla da stvori nove monopole koji bi mogli da značajno utiču na smanjenje blagostanja. Bazična infrastruktura treba da ostane u javnom vlasništvu
c. Jačati korporativno upravljanje koje predstavlja trenutno jednu od najvećih slabosti javnog sektora.
III. PREPORUKE U DOMENU FISKALNE POLITIKE
Adekvatna fiskalna politika i fiskalni ambijent predstavljaju jedan od najvažnijih faktora rasta i održivosti eurizovanog režima. Konti-nuirano sprovođenje reformi poreskog sistema i intenziviranje aktivnosti na povećanju efikasnosti naplate poreskih prihoda, dali su u 2007. godini pozitivne rezultate. Neočekivano visok rast javnih prihoda, na prvom mjestu prihoda od poreza na dodatu vrijednost, ali i prihoda od poreza na promet nepokretnosti i taksi, kao i visok uvoz, rezultirali su značajnim nivoom budžetskog suficita, što predsta-vlja krupan pomak u poreskom sistemu i važan faktor u cilju nastavka implementacije reformi. U skladu sa dogovorenom politikom sa MMF-om, treba voditi politiku fiskalnog sidra koje bi omogućilo da se u srednjoročnom periodu ostvari učešće javnog duga u BDP-u i niže od incijalno planiranih 35% BDP-a. Crna Gora se u 2007. godini približila značajno tom cilju, zahvajujući ostvarenom budžetskom suficitu i značajnom smanjenju javnog duga. U skladu sa ostvarenim rezultatima, i budućim planovima, treba očekivati i povećanu fle-ksibilnost poreskog sistema. Smatramo da bi u domenu fiskalne politike trebalo:
1. Nastaviti sa aktivnostima usmjerenim na poboljšanje sistema kontrole javne potrošnje, odnosno stvaranje adekvatnog nivoa štednje u javnom sektoru i opšte racionalizacije rashoda. Najavljeno integrisanje vanbudžetskih fondova u sistem državnog Trezora će obezbijediti neophodnu transparentnost budžeta, kao i bolju kontrolu trošenja budžetskih sredstava uz održavanje stabilne likvidnosti. Stoga je potrebno:
a. Voditi računa o povećanju nivoa zarada zaposlenih u javnom sektoru. Iako je u skladu sa ciljem poboljšanja životnog standarda zaposlenih u javnim institucijama i zadržavanja kvalitetnih kadrova, povećanje plata u državnim organima
125
će istovremeno izazvati značajno povećanje javnih rashoda, na račun ostvarenog suficita u 2007. godini, ali nosi rizikostvarenja u srednjem roku i negativan uticaj na povećanje nivoa agregatne tražnje.
b. Smanjiti učešće troškova za zarade, subvencije i transfere u budžetu, a povećati kapitalne investicije.c. Smanjiti učešće javne potrošnje u BDP-u, koja je dostigla nivo od 45% BDP-a.d. Nastaviti sa sprovođenjem reformskih procesa u oblasti zdravstvenog sistema, uz racionalno trošenje sredstava i sma-
njenje izdataka na svim nivoima zdravstvene zaštite i stvoriti uslove za uvođenje dobrovoljnog zdravstvenog osigura-nja, u cilju smanjenja pritiska na državni budžet.
e. Intenzivirati aktivnosti na jačanju kontrole i unapređivanja sistema interne revizije na svim nivoima.
2. Adekvatno upravljati i održavati kontinuitet efikasne kontrole prihoda državnih organa kako bi se stvorio kvalitetan fiskalniokvir za odvijanje privredne aktivnosti u Crnoj Gori. U tom cilju treba:
a. Nastaviti sa sprovođenjem efikasne naplate javnih prihoda, uz istovremeno povećanje kontrole poreskih obveznika iprimjenu svih zakonskih mjera prema obveznicima koji ne izmiruju svoje obaveze u skladu sa pozitivnim propisima.
b. Intenzivirati srednjoročno investiciono planiranje, kao način usmjeravanja i korišćenja privatizacionih i drugih vanre-dnih prihoda u trajna dobra, a ograničiti tekuću potrošnju.
c. Postepeno smanjivati poreska opterećenja, vodeći računa da ne dovedu do „pregrijavanja tražnje“, uz istovremeno povećanje poreskih osnovica, a posebno kroz uključivanje tokova iz sive u legalnu ekonomiju.
3. Nastaviti sa unapređenjem sistema upravljanja javnim dugom (unutrašnjim i spoljnim), što je preduslov stvaranja održivog ekonomskog sistema u dugom roku, kroz sljedeće aktivnosti:
a. Kontinuiranu primjenu modela, koji podrazumijeva ubrzanu otplatu unutrašnjeg i spoljašnjeg javnog duga, naročito prema Svjetskoj banci, što bi u kratkom roku omogućilo poboljšanje investicione klime u Crnoj Gori, a u srednjem roku stvorilo prostor za veći stepen fleksibilnosti.
b. Usmjeravanje sredstava iz budžetskog suficita na razvojne projekte, a ne na tekuću potrošnju, i prijevremenu otplatudugova.
c. Održavanje likvidnosti budžeta na zadovoljavajućem nivou, odnosno strogo kontrolisanje svakog novog zaduženja na svim nivoima uprave. U tom cilju primijeniti zakonsku regulativu, koja se odnosi na obaveze izvještavanja subjekata javnog sektora o novim zaduženjima, kao i obaveza izvještavanja o povlačenju kreditnih sredstava.
4. Povećati institucionalne kapacitete za efikasno planiranje investicija i kontrolu realizacije. Kako se u 2008. godini predvi-đaju značajna infrastrukturna ulaganja, neophodno je precizno definisati namjenu sredstava, kao i analizirati opravdanostsvakog projekta, kroz sljedeće aktivnosti:
a. Nastaviti sa primjenom Kapitalnog budžeta Crne Gore, koji je uveden 2006. godine, u okviru kojeg su jasno definisaniprioritetni investicioni projekti za narednu fiskalnu godinu, sa aspekta izvora finansiranja i efikasne alokacije budžet-skih sredstava i ubrzati realizaciju započetih kapitalnih projekata iz prethodne godine. Istovremeno je potrebno do-nošenje i dugoročnog kapitalnog budžeta.
b. Ubrzati donošenje novog zakona o koncesijama i privatno-javnom partnerstvu koji će značajno regulisati upravljanje određenim investicijama.
c. Pojačati monitoring realizacije započetih investicionih projekata, u cilju praćenja trošenja planiranih sredstava.
5. Centralizovati kontrolu trošenja budžetskih sredstava preko:
a. Najavljene implementacije programskog budžeta, koji će se realizovati preko svih budžetskih jedinica. Primjena pro-gramskog budžetiranja treba da poboljša odgovornost i efikasnost upravljanja sredstvima iz glavne aktivnosti (pro-grama) i grupe aktivnosti (podprograma) i doprinese ostvarenju postavljenog cilja.
126
b. Razvijanja i primjene jedinstvenog informacionog sistema za monitoring i izvršenje budžeta prema programskoj stru-kturi.
6. Kontinuirano revidiranje i analiziranje poreskog sistema u cilju stalnog unapređivanja fiskalnog ambijenta, odnosno stvara-nja povoljnog okvira za razvoj biznisa i nove strane direktne investicije, kao i unapređenja privatnog sektora, koji pokazuje visoke stope rasta. Razmotriti potrebu za uvođenjem poreza na kapitalnu dobit na tržištu nekretnina i tržištu kapitala.
7. Analizirati opravdanost svih novonastalih regulatornih tijela, koja imaju samostalni račun i finansiraju se iz sopstvenih izvora(naknada i provizija), bez obzira na osnivača (Skupština Crne Gore, Vlada ili lokalne vlasti). Ova regulatorna tijela kroz svoje procedure i troškove (u vremenu i novcu) predstavljaju veliku biznis barijeru. Realizaciju ove mjere treba sprovesti kroz:
a. Smanjenje broja ovih institucija, kao i broja zaposlenih u njima, kroz razmatranje mogućnosti njihovog spajanja, kao i kontrolu rashoda poslovanja.
b. Obaveznu eksternu reviziju poslovanja i obavezu javnog prezentovanja poslovnog rezultata.c. Nadogradnju postojećeg zakonodavstva u cilju jačanja interne i eksterne kontrole novonastalih regulatornih tijela i
uvođenja eksternih članova u upravljačke strukture.
IV. PREPORUKE U DOMENU FINANSIJSKOG SISTEMA
U narednom periodu neophodno je preduzeti aktivnosti na zaokruživanju institucionalnog okvira, prije svega, usvajanjem nedostajuće zakonske i odgovarajuće podzakonske regulative, kao i drugih aktivnosti koje će omogućiti stvaranje efikasnijeg finansijskog sektora,kao pokretača razvoja crnogorske ekonomije.
1. U cilju zaokruživanja finansijskog sistema potrebno je što prije:
a. Izmjenom zakonske regulative omogućiti CBCG obavljanje nove ustavne funkcije – finansijske stabilnosti.b. Usvojiti što prije zakon o bankama u cilju poboljšanja upravljanja rizicima u bankarskom sektoru i stvaranja osnove za
postepenu tranziciju ka Bazelu II i CRD (direktive za adekvatnost kapitala). c. Usvojiti zakon o platnom prometu u skladu sa međunarodnim standardima i najboljom međunarodnom praksom. d. Izmjenom Zakona o lizingu uvesti sistem obaveznog izvještavanja CBCG od strane lizing kompanija, kao finansijskih
institucija. e. Ubrzati početak rada regulatorne agencije za osiguranje, definisane usvojenim Zakonom o osiguranju, u cilju kvalite-
tnog regulisanja ove oblasti.
2. U oblasti tržišta kapitala potrebno je sprovesti mjere koje se odnose na zaokruživanje institucionalnog okvira neophodnog za funkcionisanje ovog dijela finansijskog sistema u skladu sa međunarodnim standardima, smanjenje troškova, odnosnopovećanje efiksanosti ovog dijela finansijskog sistema. U skladu sa tim, potrebno je sprovesti sljedeće mjere:
a. Donijeti odgovarajuće propise neophodne za funkcionisanje investicionih fondova. b. Preduzeti neophodne aktivnosti za razvoj sekundarnog tržišta kratkoročnih državnih zapisa i korporativnih obveznica.c. Usvajanjem nove zakonske regulative obavezati kompanije, čijim akcijama se trguje na berzi, na izradu i publikova-
nje polugodišnjih i kvartalnih finansijskih izvještaja u cilju smanjenja rizika investiranja. Novim zakonskim rješenjimatreba propisati kazne za objavljivanje netačnih finansijskih izvještaja.
d. Obezbijediti uslove za poslovanje rejting agencija za privredna društva.
3. Ubrzati aktivnosti prenosa državnih depozita (centralne Vlade, vladinih agencija i institucija, opština, kao i preduzeća u državnom i organizacija u javnom vlasništvu) iz banaka na račune kod CBCG, u cilju povećanja transparentnosti, stvaranja ravnopravnih uslova poslovanja, ograničenja kreditnog potencijala banaka i dr.
127
4. Nivo primjene računovodstvenih i revizorskih standarda u praksi je neadekvatan. Revizorski izvještaji su različitog kvaliteta i često nijesu u dovoljnoj mjeri pouzdani, a samim tim ni finansijski izvještaji kompanija neophodni za dobre investicioneanalize. U oblasti računovodstva i revizije, a radi obezbjeđivanja stabilnosti i transparentnosti, neophodno je:
a. Unaprijediti efikasnost rada institucije kojoj su data ovlašćenja za izdavanje sertifikata za računovođe i revizore krozkadrovsko jačanje i obezbjeđivanje nezavisnosti revizora.
b. Sprovesti kontrolu primjene Međunarodnih računovodstvenih standarda, Međunarodnih standarda revizije i direktiva EU iz ove oblasti, kao i Međunarodnih standarda finansijskog izvještavanja (IFRS) i kodeksa etike.
c. Primjeniti sankcije za ona preduzeća koja ne dostavljaju završne račune, nepravilno ih popunjavaju ili dostavljaju ne-tačne podatke, sa posebnim osvrtom na mala i srednja preduzeća. Formirati sistem za eksternu ocjenu kvaliteta revi-zora i revizorskih kuća. Raditi na izmjeni zakonske regulative koja se odnosi na ovu oblasti i precizirati koja institucija će biti ovlašćena da utvrđuje odgovornost i kažnjava.
d. Predvidjeti mogućnost dostavljanja završnih računa u elektronskom obliku.
V. PREPORUKE U DOMENU EKONOMSKIH ODNOSA SA INOSTRANSTVOM I MEĐUNARODNIH INTEGRACIJA
1. Imajući u vidu izuzetno visok deficit tekućeg računa, potrebno je preduzeti sljedeće mjere u cilju njegovog smanjivanja:
a. Povećati stepen angažovanja države u cilju lakšeg usvajanja međunarodnih standarda kvaliteta od strane preduzeća, bez kojih je teško moguć nastup na „zapadnim tržištima“.
b. Povećati aktivnosti promocije crnogorske privrede na stranim tržištima, uz izdvajanje značajnih subvencija države za ove aktivnosti.
c. Nastaviti sa implementacijom Strategije podsticanja izvoza.d. Zaštititi domaće proizvođače kroz antidamping, kompenzatorne carine, zaštitu od prekomjernog uvoza, kao i pojačane
kontrole ispravnosti atesta, sertifikata i ispunjenosti standarda kvaliteta uvezene robe, u cilju sprječavanja nelojalnekonkurencije domaćim proizvođačima i zaštite domaće proizvodnje.
e. Uskladiti standarde sertifikata sa propisima EU, odnosno međunarodnih institucija. Institucionalno rješavanje pitanjaizdavanja sertifikata koje prihvata EU.
f. Razmotriti mogućnost osnivanja institucije za osiguranje i kreditiranje izvoznih poslova. U saradnji sa CBCG razmotriti potencijalne funkcije ove institucije, nadležnosti supervizije i ostala relevantna pitanja.
g. Razmotriti mogućnost za povećanje iznosa „grant šema za refundaciju troškova“ (planiran iznos od 200.000 eura) radi učešća preduzeća na međunarodnim privrednim sajmovima u inostranstvu, izradi i štampanju promotivnog ma-terijala i izradi studija za istraživanje tržišta. Ova vrsta subvencije je u skladu sa pravilima STO.
2. Procijeniti ukupne efekte stranih direktnih investicija na ekonomski razvoj Crne Gore i napraviti strategiju za dalje pod-sticanje. Neophodno je utvrditi kakvi su efekti po pojedinim granama, ako je moguće kvantifikovati ih, da bi se napravilastrategija kako bi se što bolje iskoristili pozitivni efekti stranih direktnih investicija. Stoga je potrebno:
a. Nastaviti sa podsticanjem „greenfield“ investicija u proizvodnju.b. Nastaviti proces privatizacije sa ciljem privlačenja dugoročno orjentisanog stranog kapitala, odnosno ulaganja koja će
stvoriti uslove za dugoročan ekonomski razvoj zemlje.c. Strane investicije usmjeriti u oblasti od prioritetnog značaja za razvoj, kao što su energetika, vodosnabdijevanje, po-
morska privreda, putna infrastruktura, smještaj otpada, itd. d. Iskoristiti dio priliva stranog kapitala od privatizacije i stranih direktnih investicija za uvođenje novih tehnologija, po-
većanje produktivnosti i rješavanja problema manjka kvalitetnih menadžera u izvoznim sektorima.e. Implementirati preporuke OECD-a za poboljšanje promocije investicionih mogućnosti Crne Gore. Razviti programe
pomoći stranim investitorima i nakon realizacije investicije.
128
3. Jačanje veza sa dijasporom, u cilju lakšeg plasmana domaćih proizvoda na inostrano tržište sa jedne strane, i sa druge pružanje stimulativnih mjera iseljenicima za investiranje sredstava i znanja u Crnu Goru.
4. Integracija u EU i regionalne integracije su od fundamentalnog značaja za rast i prosperitet Crne Gore. U cilju uspostavlja-nja i kontinuiranog jačanja institucionalnih i ekonomskih odnosa Crne Gore sa EU, u narednom periodu potrebno je:
a. Definisati godinu kada će Crna Gora biti spremna za članstvo u EU i pipremiti akcioni plan za implementaciju.b. Nastaviti aktivnosti na praćenju sprovođenja Akcionog plana za implementaciju preporuka Evropskog partnerstva,
kao i Akcionog plana za jačanje administrativnih kapaciteta za implementaciju SSP-a. c. Potpisati memorandum o tehničkoj saradnji zemalja zapadnog Balkana čiji je cilj da zemlje regiona putem razmjene
informacija, iskustava, eksperata i zajedničkog prevođenja propisa EU što brže napreduju ka članstvu u EU.d. Dalje jačati jedinice za evropske integracije u nadležnim ministarstvima i koordinacione mehanizme vezane za evrop-
ske poslove, uključujući Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju i IPA instrument pomoći EU.e. Razviti principe, procedure i relevantne administrativne kapacitete u cilju uspostavljanja decentralizovanog sistema
za upravljanje finansijskom pomoći EU u skladu sa zahtjevima EU.f. Uspostaviti strukturu za nadgledanje tržišta roba prema zahtjevima acquis-a, odnosno nastaviti sa transponovanjem
direktiva novog i starog pristupa.g. Obezbijediti kontinuirano usklađivanje crnogorskih carinskih i poreskih zakona sa acquis-em i dalje poboljšavati admi-
nistrativne kapacitete za implementaciju carinskih zakonodavstava, borbu protiv korupcije, prekograničnog kriminala i izbjegavanje plaćanja poreza.
h. Uspostaviti transparentnu razmjenu informacija sa Komisijom i zemljama članicama EU u cilju boljeg sprovođenja mjera za prevenciju poreske prevare, utaje i izbjegavanja plaćanja poreza.
i. Prilagoditi administrativne, upravne i pravosudne strukture normama EU (Madridski kriterijum).j. Pripremiti programske dokumente radi obezbjeđivanja mogućnosti za povlačenje sredstava iz pretpristupnih instru-
menata EU.
5. Za Crnu Goru, članstvo u STO predstavlja jedan od ključnih koraka u procesu institucionalne reintegracije u sistem savre-menih međunarodnih ekonomskih odnosa. To je istovremeno i važan element podrške procesu unutrašnjih ekonomskih reformi, kao i neophodan korak u procesu pristupanja EU. Kao prioritetne mjere u ovoj oblasti mogu se izdvojiti:
a. Usvajanje svih zakona i podzakonskih akata u skladu sa Programom rada Vlade vezano za proces pristupanja STO.b. Revidiranje strategije razvoja infrastrukture kvaliteta u Crnoj Gori koja ima za cilj harmonizaciju standarda bezbjedno-
sti hrane i životne sredine, kao i standarda bezbjednosti na radu sa međunarodnim standardima.c. Praćenje implementacije multilateralnog Sporazuma o slobodnoj trgovini – CEFTA sa zemljama Jugoistočne Evrope
– rast regionalne trgovine, koordinacija aktivnosti u okviru Pakta stabilnosti za JIE.d. Nastavak pregovora, kroz Radnu grupu, za pristupanje Crne Gore STO u Ženevi putem:
• pripreme dokumenata ACC/8 (informacija o tehničkim propisima i standardima) neophodnog za proces pristu-panja STO;
• nastavka rada na pripremi dokumenata Ponuda za robe i Ponuda za usluge (dokumenti neophodni za proces pristupanja).
VI. PREPORUKE U OBLASTI EKOLOGIJE I OSTALIM OBLASTIMA OD ZNAČAJA ZA ODRŽIVI RAZVOJ
1. Zaštita životne sredine je izuzetno značajna za održivi razvoj, zaštitu zdravlja stanovništva, razvoj turizma i dr. Stoga je neophodno implementirati sljedeće mjere:
a. Voditi restriktivne politike zaštite životne okoline i primijeniti standarde serije ISO 14000.
129
b. Implementirati Strategiju održivog razvoja sa posebnim akcentom na njenu ekološku komponentu i kazniti zagađi-vače.
c. Usvojiti novi Zakon o kvalitetu vazduha i formirati Agenciju za zaštitu životne sredine.d. Izraditi planove o korišćenju prirodnih resursa (šume, rijeke, more, zemljište i dr.) radi zaštite životne sredine od de-
vastacije.e. Usvojiti zakon o otkupu ambalaže.
2. Potrebno je posvetiti veću pažnju mjerama usmjerenim na uravnoteženje regionalnog razvoja. U suprotnom će doći do velikih migracija koje će za posljedicu imati depopulaciju seoskih naselja, opadanje poljoprivredne proizvodnje, veliki „pri-tisak“ na infrastrukturu gradova, dalje socijalno raslojavanje i dr.
3. Faktor od sve većeg značaja za razvoj je stanovništvo. Većina projekcija ukazuju da će u narednom periodu crnogorsko društvo biti suočeno sa tendencijom starenja. Ovo će značiti veći pritisak na penzione i zdravstvene fondove, kao i sma-njenje potencijala humanog kapitala. Stoga je potrebno na vrijeme otpočeti sa vođenjem populacione politike, a svakako bi bila neophodna izrada stateškog dokumenta u ovoj oblasti.
VII. PREPORUKE U OSTALIM OBLASTIMA
1. Zalagati se za uvođenje elektronskog servisa u pružanju usluga javnog sektora. Izvršiti javnu promociju ove mogućnosti kako bi se javnost upoznala sa njom. Elektronski servis treba da bude omogućen kod svih javnih registara, registracije vo-zila, poreskog sistema i sl.
2. Voditi politiku postepenog otklanjanja cjenovnih dispariteta. Realizacija ove politike je važna i radi ispunjenja Mastrihtskog kriterijuma vezanog za stopu inflacije. Sve disparitete je potrebno otkloniti do ulaska u EU, da ne bismo došli u situaciju ukojoj su se našle neke baltičke republike da su ovaj kriterijum ispunjavale niz godina, a da ga onda nisu ostvarile kada su ušle u ERM II.
3. Nastaviti aktivnosti na unapređivanju statističkog sistema kroz striktnu primjenu zakona, kako bi se omogućilo da nadležne institucije u Crnoj Gori, EU i drugi korisnici dobiju kvalitetne i blagovremene podatke o kretanjima u Crnoj Gori. Trenutni stepen razvijenosti statističkog sistema predstavlja značajno ograničenje za formulisanje mjera ekonomske politike, kao i za svako ozbiljnije istraživanje. Prioritetni pravci u reformi statistike su sljedeći:
a. Povećati stepen osposobljenosti Monstata za sprovođenje osnovnih statističkih istraživanja, kroz veću kadrovsku, har-dversku i softversku opremljenost. Organizacija trening programa za zaposlene i korišćenje raspoloživih programa tehničke pomoći.
b. Unaprijediti statistiku tržišta rada kako bi se omogućilo potpunije praćenje zaposlenosti, prikrivene zaposlenosti, se-zonskog i privremenog zapošljavanja, radnog vremena, obrazovne i polne strukture, zaposlenih i nezaposlenih, regi-onalno praćenje svih agregata tržišta rada, povrede na radu, produktivnost rada i dr.
c. Stvaranje pouzdane statistike poljoprivredne proizvodnje koja podrazumijeva prikupljanje svih relevantnih podataka o primarnoj i prerađivačkoj proizvodnji u skladu sa međunarodnim standardima.
d. Povećati ažurnost i kvalitet statistike spoljne trgovine, posebno podataka koji se odnose na tranzitnu robu i reek-sport.
e. Poboljšanja u pravcu boljeg obračuna stope inflacije treba sprovesti preko prilagođavanja potrošačke korpe stvarnojstrukturi potrošnje, uključivanje u obračun uvoznih proizvoda koji su konstantno prisutni na crnogorskom tržištu i povećanje broja gradova u kojima se „snimaju“ cijene.
f. Izmjenom zakonske regulative omogućiti utvrđivanje privatnog spoljnog duga.
130
4. Pripremiti odgovarajuće socijalne programe za rješavanje viškova zaposlenih u državnoj administraciji i u procesu restru-kturiranja velikih preduzeća. Imajući u vidu da je u prvih šest mjeseci po osnovu 199 kredita za samozapošljavanje, u uku-pnom iznosu od 969.883 eura, obezbijeđeno 319 novih radnih mjesta, dio sredstava budžetskog suficita, kao i dio dobije-nih sredstava od privatizacije, iskoristiti kao osnovu za odobravanje kredita za samozapošljavanje. Ovaj instrument može biti vrlo efikasan u smanjenju nezaposlenosti. Socijalne programe treba ograničiti samo na one kategorije koje ne moguna drugi način da obezbijede svoju egzistenciju, jer državni „paternalizam“ smanjuje inicijativu za rješavanje egzistencije. Takođe, implementirati preporuke iz Strategije za suzbijanje siromaštva i socijalne isključenosti.
5. Sudski sistem i pored vidnog progresa neophodno je dalje unapređivati. Kao nužne mjere u ovoj oblasti nameću se:
a. Obezbjeđivanje uslova za poboljšanje kapaciteta i efikasnosti sudstva u Crnoj Gori. Jedan od osnovnih načina za re-alizaciju ove preporuke jeste poboljšanje organizacije rada u sudstvu, povećanje broja sudija i poboljšanje njihovog materijalnog položaja, kao osnovnog preduslova za nezavisnost sudstva.
b. Obezbjeđivanje doslovne primjene regulative vezane za zaštitu prava intelektualne svojine, u cilju privlačenja stranih investitora i lakšeg prijema u međunarodne institucije.
c. Stvaranje preduslova za dosljednu primjenu zakona iz oblasti zaštite prava povjerilaca, koji treba da obezbijede sigur-nost i pravnu zaštitu povjerilaca, kao i smanjenje unutrašnjih dugovanja obezbjeđivanjem bržeg rješavanja sudskih procesa u vezi naplate spornih potraživanja. Izvršni postupak je najveća slabost postojećeg sistema.
d. Povećanje stepena saradnje između sudova, inspekcijskih službi, policije i carinskih organa.
6. Efikasnija primjena Zakona o slobodnom pristupu informacijama.
7. Preispitivanje zakonskih rješenja i predlaganje izmjena u cilju efikasnijeg sprovođenja stečajnog postupka nad onim predu-zećima koja za to ispunjavaju uslove (formiranje akreditacione institucije koja bi bila zadužena za izdavanje licenci stečaj-nim upravnicima i za praćenje stečajnih postupaka, vremensko ograničavanje maksimalnog trajanja stečajnih procedura, ubrzavanje okončanja ranije započetih stečaja, snižavanje troškova stečaja i dr.).
8. Neophodno je nastaviti sa realizacijom plana privatizacije i spriječiti kašnjenja u realizaciji. Takođe, potrebno je sprovesti kontrolu ispunjenosti prethodno realizovanih ugovora o privatizaciji.
9. Uvođenje veće konkurencije u svim segmentima gdje je ona ograničena (fiksna telefonija, internet i dr.) podsticanjem in-vesticija u ove oblasti i stvaranjem povoljnih uslova za investiranje.
CIP - Katalogizacija u publikacijiCentralna narodna biblioteka Crne Gore, Cetiwe
336.711(497.16)
GODIŠNJI izvještaj o radu ... godini / Savjet Centralne banke Ljubiša Krgović... et. al. - (2003) . - Podgorica (Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6) : Centralna banka Crne Gore, 2008 (Podgorica : Opus 3). - 28 cm
GodišnjeISSN 1800-6604 = Godišnji izvještaj o radu (Podgorica) COBISS.CG-ID 11832080