10 Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej

scenariusz2

Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej

Cele lekcji Uczeń:– lokalizuje w czasie omawiane epoki;– opisuje cechy gospodarki łowiecko-zbierackiej;– dokonuje charakterystyki tworzenia się podstaw gospodar-

ki wytwarzającej w epoce mezolitu;– omawia pojęcie rewolucji neolitycznej i wyjaśnia jej zna-

czenie w dziejach ludzkości;– zna charakterystyczne cechy epok metalurgicznych (epoka

miedzi i żelaza);– dostrzega procesy zasiedlania regionu przez ludność po-

szczególnych kultur w świetle badań archeologicznych w obrębie regionu;

– charakteryzuje genezę i uwarunkowania naturalne po-wstawania pierwszych osad;

– dostrzega rolę gospodarki w państwach pierwszych cywili-zacji – Sumerze, Egipcie i Chinach;

– wskazuje charakterystyczne cechy gospodarki greckiej i rzymskiej;

– wyjaśnia pojęcia: wspólnoty pierwotnej, dobra pierwotne-go, rewolucji neolitycznej, uprawy, hodowli, cywilizacji.

Metody pracy– pogadanka;– praca z tekstem podręcznika; – elementy wykładu;– prezentacja multimedialna; – praca z osią czasu.

Środki dydaktyczne – podręcznik;– teksty źródłowe;– oś czasu.

Tok lekcji

Część wprowadzająca Nauczyciel prosi uczniów o przypomnienie, kiedy i na jakich obszarach pojawiły się pierwsze cywilizacje oraz z jakim procesem się to wiązało. Uczniowie wskazują wymienione obszary na mapie.

Część główna 1. Zajęcia pierwszych ludzi – wykład, praca z literaturą naukową Nauczyciel przypomina uczniom, kiedy pojawił się homo sapiens. Następnie prosi uczniów o przeczytanie fragmentu literatury naukowej dodatek 1 zał. 1 dotyczącego zajęć i organizacji życia pierwszych ludzi. Na jego podstawie uczniowie mają odpowiedzieć na następujące pytania:– Czym zajmowali się pierwsi ludzie? – Jakie formy gospodarki rozwinęły się w okresie prehisto-

rycznym?– Dlaczego autor uważa, że handlowano kobietami? Z czego

to wynikało?

– Jak wyglądały kontakty między grupami plemiennymi?– Jakie były konsekwencje gospodarki łowiecko-zbierackiej? Nauczyciel informuje uczniów o powolnym przekształcaniu się gospodarki oraz o powstaniu pierwszych miast. 2. Rewolucja neolityczna – wykład, praca z literaturą naukową Nauczyciel wyjaśnia pojęcie rewolucji neolitycznej oraz wska-zuje jej datację. Następnie prosi uczniów o przeczytanie frag-mentu literatury naukowej dotyczącego zmian klimatycznych i ich wpływu na rozwój rewolucji neolitycznej dodatek 2

zał. 2 . Na jego podstawie uczniowie wskazują, z czego wynikały zmiany klimatyczne i na czym polegały oraz w jaki sposób wpłynęły na rozwój cywilizacji. Następnie nauczyciel wymienia przejawy rewolucji neolitycznej – podział społeczeń-stwa, rozwój rzemiosła i rolnictwa, system irygacyjny, powsta-nie pierwszych państw, wynalazki. Wskazuje przemiany w go-spodarce, podkreślając fakt powstania gospodarki wytwórczej. Na koniec tej części lekcji nauczyciel rozdaje młodzieży dru-gi fragment naukowej literatury mówiący o konsekwencjach neolitycznej rewolucji dodatek 3 zał. 3 . Uczniowie wymieniają gospodarcze i społeczne konsekwencje neoli-tycznej rewolucji. 3. Gospodarka pierwszych cywilizacji – praca w grupach, praca z tekstem podręcznika.Nauczyciel dzieli klasę na trzy grupy. Każda z nich ma za za-danie dokonać charakterystyki gospodarki jednej cywiliza-cji starożytnej: grupa I – Chin str. 128–130 , grupa II – Mezopotamii str. 130 , grupa III – Egiptu str. 130–131 . Uczniowie mają za zadanie wskazać najważniejsze cechy go-spodarki oraz przyczyny ich rozwoju. Nauczyciel uzupełnia wypowiedzi przedstawicieli każdej z grup. 4. Niewolnictwo w cywilizacjach starożytnego Wschodu – praca z literaturą naukową Nauczyciel rozdaje młodzieży fragment naukowej literatury na temat sytuacji niewolników w cywilizacjach starożytne-go Wschodu dodatek 4 zał. 4 . Na jego podstawie uczniowie wskazują rolę niewolnictwa w gospodarce.

Część podsumowująca Nauczyciel rysuje na tablicy lub tablicy multimedialnej oś czasu zał. 5 . Prosi uczniów o umieszczenie na niej nastę-pujących wydarzeń: pojawienia się homo sapiens, początku egipskiego państwa, wynalezienia pługa, powstania pierw-szych miast, początku neolitycznej rewolucji, początku su-meryjskiej państwowości, wytapiania metali, początku pań-stwa chińskiego, wynalezienia garncarskiego koła.

Zadanie domowe dla chętnych Przygotuj multimedialną prezentację na temat gospodarki pierwszych cywilizacji. Uwzględnij specyfikę każdego z re-gionów starożytnego Wschodu.

11Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej

scenariusz 2

Dodatki

Dodatek 1. Literatura naukowa. Organizacja życia ludzi pierwotnych Podstawowymi jednostkami organizacji społecznej były grupy lub szczepy złożone z około pół tuzina rodzin. Migro-wano w poszukiwaniu zwierzyny, ale migracje te zazwyczaj ograniczały się do danego obszaru. Okresowo powracano do centrów kultu, takich jak święte gaje czy groty. Kontaktowano się ze sobą prawdopodobnie rzadko, ale nie na tyle, by nie dochodziło do przenikania kultur, zwłaszcza w zakresie organizacji społecznej i stosowanych technik. Być może istniały także prymitywne formy handlu wymiennego, który obejmował również wymianę kobiet. Stopniowo ustalano zasady zawierania małżeństw oraz określające stopień pokrewieństwa, przy czym kazirodztwo było na ogół zakazane. Zapowiedzią powstania religii były wierzenia animistyczne, podobnie jak prymitywny kalendarz zwiastował rozwój nauki w przyszłości. Przepiękne malowidła na ścianach jaskiń w północnej Hiszpanii i południowo-zachodniej Francji, datowane na około 20 000 lat, dostarczają informacji na temat rozwoju kultury w tym czasie. Świadczą nie tylko o wy-sokim poziomie ówczesnych artystów, ale także odzwierciedlają niektóre aspekty twórczej działalności gospodarczej i prawdopodobnie wierzeń religijnych w tej epoce. Najpopularniejszym tematem tych najdawniejszych dzieł sztuki były zwierzęta, na które ludzie wówczas polowali. Być może niektóre malowidła powstały z myślą o upamiętnieniu szczegól-nie udanych polowań lub były formą błagania duchów o obfitość zwierzyny.Siedemnastowieczny filozof Thomas Hobbes opisał w swej koncepcji stanu naturalnego ówczesne życie jako „wstrętne, brutalne i krótkie”, ale była to z jego strony jedynie spekulacja. Na podstawie ostatnich badań, prowadzonych przez paleoosteografów, wydaje się, że ludy trudniące się myślistwem i zbieractwem cieszyły się lepszym zdrowiem niż naj-dawniejsze społeczności rolnicze. Nawet zakładając, że tak było w istocie, to i tak ludność w tej epoce żyła na granicy przetrwania. Ze względu na charakter gospodarki ludzie ci na zmianę ucztowali lub cierpieli głód, w zależności od prze-mieszczania się zwierzyny łownej i szczęścia podczas polowania. W czasie głodu większość, z wyjątkiem najsilniejszych, umierała, a jeśli okres ten wydłużał się, to wymierały całe wspólnoty.R. Cameron, Historia gospodarcza świata, od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisiecka-Michalska, M. Kluźniak, Warszawa 2001, s. 29.

Dodatek 2. Literatura naukowa. Zmiany klimatyczne około 10 000 lat temu Zjawisko cofania się ostatniego lodowca kontynentalnego, które miało miejsce około 10 000 lub 12 000 lat temu, zapo-czątkowało, zwłaszcza na półkuli północnej, okres znaczących zmian klimatycznych i geograficznych, co miało niemały wpływ na historię ludzkości. Poprawa klimatu w Eurazji i Ameryce Północnej miała jednak również negatywne skutki, ponieważ wyginęło wiele ssaków, które stanowiły podstawę wyżywienia myśliwych z epoki późnego paleolitu. Zaczęły wymierać uwłosione mamuty oraz nosorożce włochate, natomiast renifery wywędrowały na północ na tereny, które obecnie stanowią ich środowisko naturalne. Spore obszary w Afryce Północnej i Azji Centralnej uległy wyjałowieniu, co zmusiło tamtejszych mieszkańców do migracji i przystosowania się do nowych warunków życia, podczas gdy na północ od Alp wyrosły wielkie lasy, a olbrzymie trawy pokryły wzgórza na wschodnich krańcach basenu Morza Śródziemnego.W czwartym lub piątym tysiącleciu po ustąpieniu lodowca, w bezpośrednim związku ze zmianami klimatu lub nie-zależnie od nich, nastąpiły ważne zmiany w metodach wytwarzania, szczególnie na Bliskim i Środkowym Wschodzie. Zaczęto wyrabiać bardziej skomplikowane narzędzia kamienne, a obiekty religijne i przedmioty artystyczne nabrały subtelniejszej formy. Szlifowanie i polerowanie kamienia zastąpiło starą metodę łupania. Nadeszła nowa epoka kamie-nia – neolit. (Niektórzy naukowcy twierdzą, że pomiędzy końcem epoki lodowcowej a okresem pełnego rozkwitu kultury neolitu na Bliskim i Środkowym Wschodzie, na początku szóstego tysiąclecia p.n.e., należy wyodrębnić raczej mgliście zarysowaną przejściową erę – mezolit). Najważniejszymi wyznacznikami nowej ery były: zapoczątkowanie rozwoju rol-nictwa i udomowienie zwierząt.R. Cameron, Historia gospodarcza świata, od paleolitu do czasów najnowszych, tłum. H. Lisiecka-Michalska, M. Kluźniak, Warszawa 2001, s. 30.

12 Gospodarka – początki gospodarki ludzkiej

scenariusz2

Dodatek 3. Literatura naukowa. Konsekwencje rewolucji neolitycznej W wyniku opanowania rolnictwa dokonały się zmiany w dziejach społeczeństw ludzkich. Był to niewątpliwie punkt zwrotny w procesie wzrostu liczby ludności na Ziemi, która gromadziła się na terenach urodzajnych (najbardziej uro-dzajne były doliny rzek). Następuje zatem przejście od wędrownego trybu życia (w poszukiwaniu pożywienia) do życia osiadłego. Z tym wiąże się społeczny podział pracy na rolników i hodowców, którzy oswoili zwierzęta użytkowe (by-dło, kozy). Z biegiem czasu człowiek zaczął wykorzystywać siłę zwierzęcą (siła pociągowa). Model rolniczy spowodował wzrost roli mężczyzn (tworzy się tzw. patriarchat, w przeciwieństwie do istniejącego w okresie modelu łowiecko-zbie-rackiego matriarchatu – z dominacją kobiety) oraz postępujący rozpad wspólnoty pierwotnej, polegającej na wspólnej pracy i równym dzieleniu jej rezultatów między członków wspólnoty. Przejście do życia osiadłego oznaczało tworzenie osiedli (miast-państw) (…). Rolnictwo dawało (szczególnie w latach urodzajnych) nadwyżki produkcji, co naruszało daw-ną równość członków wspólnoty i tworzyło tym samym nierówność majątkową. Pojawili się też przywódcy o dużym autorytecie (wodzowie w wyprawach zbrojnych, starsi rodu, mędrcy) i pierwociny organizacji państwowych.Nowe rolnicze cywilizacje stworzyły systemy kultu sił przyrody (Ziemi, Słońca, Księżyca), zwierząt, płodności (kultu Mat-ki Ziemi) i prac rolnych; wraz z wierzeniami i kultami ukształtowały się kasty i funkcje kapłanów (czarowników, szama-nów). J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1997, s. 37–38.

Dodatek 4. Literatura naukowa. Niewolnictwo w cywilizacjach starożytnego Wschodu Cywilizacje starożytnego Wschodu wyróżnia odmienny typ stosunków społecznych. Niewolnictwo nie wyszło tu prak-tycznie poza ramy patriarchalne, nie stało się też podstawą funkcjonowania gospodarki. W wielkich despotycznych mo-narchiach Egiptu, Mezopotamii, Persji, Indii, Chin ziemia była własnością monarchy, ludność wiejska była formalnie wol-na, ale podporządkowana państwu i zobowiązana do świadczenia wielkich ciężarów na jego rzecz (przede wszystkim utrzymanie sprawności systemu irygacyjnego – nawadniającego i wznoszenie wielkich budowli – świątyń, pałaców, pi-ramid). (…) Niewolnicy na Wschodzie byli ludźmi najniższej kategorii społecznej, ale mieli ochronę prawną i nigdy nie byli traktowani jak rzeczy czy narzędzia. Część niewolników stanowiła służbę władców i arystokracji oraz kasty kapłańskiej. J. Szpak, Historia gospodarcza powszechna, Warszawa 1997, s. 39.