TESIsLERINDE BASILMITIR.ANKARA -1983
deimediinin incelenmesi,
içinde geni bir yer tuttuu bilinen ve «meydan» olarak tanmlad­
mz açk alann niteliinin ve bu meydann onu çevreleyen büyük yaplar ilikisinin belirlenmesi,
5. Gene bu «meydan» çevreleyen ve bir bölümü önceki yl­
larda açlm olan baz büyük yaplarn tam olarak ortaya. çkartl­ mas,
6. Daha önceki yllarda açlmr olan «mozaik» tabanl büyük yapnn tabakalanma ve baz yapsal sorunlar ile. ilgili son çalma­
larn yaplmas ve yapnn yeni kurulmakta olan Diyarbakr Müze­ sine tanabilmesi için yeniden gözden geçirilmesi,
7. çayönü yerlemesi için büyük önem tayan hayvan evcil­ letirilmesi süreci ile ilgili verilerin yeniden denetlenmesine olanak salayacakyeni verilenelde edilmesi ve bu verilerin incelenmesi,
8. çayönü kazsnda ele geçmi olan ve bölgeye dardan ge­ tirilmi olduu belli olan ibaz ham maddelerin nereden geldiinin
aratrlmas ve yerlemenin çevreden etkilenme alannn belirlene­ bilmesi için ileriki yllarda yaplmas öngörülen çevre aratrmalar
ile ilgili ön hazrlklarn yaplmas,
9. Yaplmakta olan Diyarbakr Müzesinde. gerek çayönü yer­ lemesinin ve gereksebunun temsilettiikültürün gereinceve ça­
da bir müzecilik anlay içinde sergilenebilmesi için ön hazrlkla­
rn yaplmas.
lar u ekilde özetleyebiliriz:
. Arazi Çalmalan : çayönü Tepesinde yürütülen arazi çal­
malar, 10X 10 m. lik 23 açma biriminde sürdürülmü ve böylelik­ le, daha önceki yllarda açlm olar alanlar ile birlikte yerlemenin
3000 m' den fazla bir alan kazlmtr (Resim l).Yukarda belirti­ len ilk amaca uygun olarak kaz alannn yatayolarak geniletilme­
si ve daha önceki yllarda açlm olan alanlarn, bir bütün içinde' birletirilmesiön planda tutulmutur.Buna göre höyüün orta böl-
10
gesindeki çalmalaryounlatrlmve bu kesimde yaklak olarak 50 X 50 m. lik biralanda, «meydan-m bulunduu tabaka ortaya ç. kartmtr (Resim 2).
Meydann dousunda yer alan ve 1980 ylnda açlm olan iki adasnn içinde çok sayda insan kafatas ;bulunan yapnn geri kalan bölümü de bu yl açlm; yapnn tabakalanmas ve ilevi ile ilgili yeni veriler elde edilmitir. Ayn ekilde, meydan kuzeyden çevre­ leyen yaplarn, meydann evreler! ile olan ilikileri belirlenmi ve kaz alan bu yaplarn planlarn tamamlayabilecek ekide genile­
tilmittr. Bu yl meydan ile ilgili olarak çalmalar srasnda ortaya çkaren önemli sonuçlar mozaik döemeli yapnn çevresindeki ça­ lmalardan (Resim 10) 'elde edilmitir. Meydann kuzeydoukö­
esinde yer alan ve daha önceki yllarda ortaya çkartlmolan mo­ zaik döerneli yapnn çevresinde bu yl daha eski tabakalara inen
.çalmalar yaplm ve böylelikle yapnn kendi içindeki tabakalar-
mas, meydan ve dier yaplar ile olan balantlar ile ilgili yeni ve" rilerelde edilmitir.
Gene höyiiün orta kesiminde, meydann daha önceki yllarda
ortaya çkartlm olan bölümlerinde, meydandan dahaeski olan ta­ bakaya, yani zgara türü planl yaplarn yer ald tabakaya inil­ mi ve bu yaplarn yerleme yerindeki dalm düzeni hemen he­ men kesinlikle belirlenmitir.
Höyüün bat kesiminde, daha çok hücre türü planl yaplarn
youn olarak bulunduu alanda, bu yaplarn çeitli yapkatlarna
göre geçirdii. evrimi belirleyebilmek için yer yer derinleilmi ve
çayönü yerlemesinden daha önce bilinmeyen bazyeni tür yapla­
ra rastlanmtr. Bu' alanda yaplm olan çalmalar, çeitli yap
türleri evriminin, ilk sanld kadar basit bir geliim çizgisi izle­ mediini ve yerleme ile ilgili bilgilerimizin .henüz çok eksik oldu­ unu bir kez daha ortaya koymutur.
2. Yayn Hazrl ve Ev Çalmalar : çayönü kazlar ile eki­ bimizin bölgede yapm olduu dier bilimsel çalmalar ile ilgili yaynn ilk cildinden sonra (I) ikinci cildin de bu yl sonuna kadar baskya hazr duruma getirilmesine ve böylelikle bu çok önemli ka­ z yerinin bilim dünyasna tantlmasna önem ve öncelik verilmi­
•
(1) bk. H. ÇAMBEL ve RJ. BRAIrDWOOD, yay. Güneydou Anadolu Tarih öncesi Aratrmalar. st. Ün. Ed. Fak. Yay. No. 2589, stanbul, 1980.
11
larda ve gerekse bu ylortaya çkan buluntularm incelenmesine ve mimariplanlarn birletirilmesine ve yayn hazrlklarna arlk
vermitir.
3. çayönü Malzemesinin Tehir Hazrl: Yapm sürdürül­ mekte olan Diyarbakr Müzesinde çayönü malzemesinin sergilen­ mesi için uzun süreli bir ön çalma döneminin gerekli olduu açk­
tr. Bu nedenle ekibimiz, kaz yerinin ve çeitirkültür öelerinin,
Diyarbakr Müzesinin olanaklar içinde, çada müzecilik anlay­
na uygun olarak en iyi biçimde sergilenebilmesi için gerekli olan ön hazmlklara balam ve bu çalmalarn k aylar içinde stan­
bul'da da sürdürülmesine karar verilmitir. Bu arada, çayönü'nde bulunmu olan ve dünyann en eski mozaik'i olan büyük döemenin
de rnüzeye tanmas, ve bununla ilgili teknik sorunlara da çözüm getirilmesi için giriimlere balanmtr.
Bu meyanda, ekibimiz Diyarbakr'dan ayrlmadan önce Diyar­ bakr Müze Müdürlüünce gelmesi salanan Eski Eserler ve Müze­ ler Genel Müdürlüü mimarlarndan Züleyha Maz ile gerek müze : binasnda, gerekse kaz yerinde ve buluntular üzerinde ön çalma­
lar yapla:bilmitir.
4. Topografik Plan Çalmalar ve Çevre Aratrmalar : çay­ önü yerlemesi ile organik bir ba içinde olan Hilar kayalklarnn
ileriki yllarda gereince incelenmesine olanak salamakiçin höyü­ ün ve kayalklarn ayrntl jeodezik haritas hazrlanm ve çev­ re aratrmalar ile ilgili ön bilgilerin derlenmesine geçilmitir.
Çevrede yaplacak aratrmalarn bölgenin yalnzca kültür tarihine katkda bulunmakla kalmayp çayönü kültürünün öncesi ve sonra­ s ile ilgili, u ana kadar bilernediimizaamalarn da ortaya koya­ can ve yerlemenin bölgede çevreden kopuk bir ada durumundan kurtulacanummaktayz.
KAZ ÇALMALARNNTOPLU SONUÇLARI
olan ve «meydan» olarak tanmladmz, geni bo alann bat s­
nr, dolgusu, onu çevreleyen yaplar ile olan ilikisi ve kendi için­ deki tabakalanmasbu ylki çalmalarnönemli bir bölümünü olu­
turmutur (Resim 3, 4, 11)
Meydann bat snrn bulmak için kaz alan batyadoru ge­ niletilmi, meydann dou - bat yönündeki uzunluu 45 m. yi bul-
12
masna karlk, henüz bat snrna ulalamamtr. Kaplad
alan hakmndan en az 1300 m- yi bulan ve yerleme içinde çok ge­ ni bir yer tutan «meydan-n yaplar arasnda braklm bir bo­
luk deil, planlanm,özenledüz-eltilerek yaplm gerçek bir mey­ dan olduu anlalmtr.Kendi içinde çeitli kullanm evreleri olan meydann her kullanm evresinde deiik yap birimleri tarafndan
çevrildii ve bu yaplarn, yerlemenin dier yerlerinde bulunmu
olan yaplara göre çok daha önemli yaplar olduklar anlalmtr.
Meydann bulunduu alan, ilk yapm srasnda, sktnlm
toprak, çayta ve dier kabatalardan oluankaln bir dolgu ile ör­ tülmü, böylelikle daha eski tabakalarn duvarlarn örten, alann
tesviyesine yarayanbiralt dolgu ya da temeloluturulmutur.Bu temelin kalnl alttaki tabakann durumuna göre 10 - 35 cm. ara­ snda deimektedir.Bunun üzerine, meydann tabann oluturan ve gene skm toprak ile yanm kerpiç rnolozundan oluan malze­ me serilmitir (Resim 3). Yüzeyi hemen hemen tam yatayolan bu zeminin, belirli aralklar ile yenilendii ve meydann en az üç ana kullanm'evresinin olduu anlalmaktadr.Meydann taban dolgu­ su için yanm kerpiç molozunun seçilmi olmas, olaslkla zeminin çamur tutmasn önlemek içindir.
Meydann alt iki evresi hemen hemen hiç buluntu vermemitir:
bu da yenileme ileminden önce zeminin özenle temizlendiini ka-' ntlamaktadr. Buna karlk en üst evrede çok sayda büyük hay­ van kemii, olaslkla hayvan kesimi ile ilgili ta aletler, balta bi­ lemektekullanlan. oluklu büyük talar ve baz küçük duvar parça­ cklar bulunmutur. imdilik kesin olmamakla birlikte, rneydann
hiç deilse sonkullanm evresinin, çayönü'nde yaayan topluluun
ortak baz gereksinmeleri için kullanldn söyleyebiliriz.
Meydann ortasnda, iki dizi halinde dikilmi büyük saltalar
bulunmutur (Resim 3,4); bazlarnn boyu 2,5 m. yi bulan bu ta­
larn ilevi tam olarak belli olmamtr. Ancak bunlardan bazlar­
nn meydann daha ilk kullanm evresi srasnda ykld ve yerle­ rine yenisinin dikilmedii belli olmaktadr.
2 - Meydann dousunda yer alan ve ikiodas 1980 ylnda
açlm olan, ve içinde youn olarakkafataslarnnbulunduu yap
(Resim 5 - 8) :
13u yapnn geri kalan bölümünün açlmas için kazalan do­ uya doru geniletilmitir.Yeni açlan alanda, dier odalara oran-
13
la biraz daha büyük olan vekütlevi büyük ta duvarlar olan yeni bir oda daha bulunmutur (Resim 6, 7). Oda dolgusu içinde bulun­ tu olarak hemen hemen yalnzca yanm insan kafatas parçalar
çkmtr. Odann taban düzlemineInildiinde(Resim 8) . tabann küçük talar ile döenmi olduu, içindeki ta döemede döen­
meden braklm söbe biçimli bir açklnbulunduu görülmütür.
Büyük bir olaslkla oda tabanndan açlma bir çukur olan bu açk­
lk, geçen yl bat odann içinde saptanm olan çukura yakndan
benzemektedir.
Oda taban üzerinde, yapnn daha önce açlm olan dier oda­ larndan farkl olarak, iyi durumda 12 - 13 insan kafatas yerleti­
rilmi, ancak üst duvarlarn çökmesi srasnda, yerinde parçalanm
olarak bulunmutur.Bu yl tam olarak temizlenemeyen çukurda ise baz insan gövde kemiklerine rastlanmtr.
Kafataslarnn bulunduu yapnn gerek iç ve gerekse d du­ varlarnn sval olduu bilinmekte idi; bu yl d svann daha iyi korunmu olan bir yerinde krmz boya izlerine de rastlanmtr.
Yapnn güneyindeki çalmalarda, bu yapnn hemen altnda
az çok ayn büyüklükte bir, baka yapnn daha bulunduu izlenmi­
tir. Bu yapnn nitelii ancak ileriki yllarda anlalabilecektir.
imdiye dein içinde en az 30-40 kafatas bulunan ve hemen he­ men bakaca hiç bir buluntunun olmad bu antsal yapnn gerçek nitelii, kafatasar üzerinde yaplan ayrntl ve uzun sürelibir çalma ile anlalabilecektir. Ancak yapnn gerek kafataslar, ge­ rekse deiik duvar örgüsü, odalar birbirine balayan kap geçit­ lerl, önündeki dikilitalar ile çayönü için ayr bir öneminin olduu
açktr..
3 - Meydann kuzeydou köesinde yer alan «mozaik» döeli
yap ile ilgili çalmalar (Resim 5, 9, 10) :
.Mozaik döemeli yap' daha önceki yllarda açlm ve mozaik tabann yapm yöntemi ile ilgili teknik çalmalara balanmtr.
Bu yl yapnn tabakalarma sorunu, meydann evreleri ile olan ba­
lants ve ileride DiyarbakrMüzesine kaldrlmas için olaslklar
gözden geçirme çalmalar sürdürülmütür.<Buna göre:
Mozaik döemeli yapya ait d duvarlarn hemen altnda, gö­ rünüe göre ayn plan veren, en az üç yap katnn daha olduu
kesinlikle belli olmutur.Bu yapevrelerindenbirisinde, kuzey du-
14
var boyunca uzanan ve oldukça ustalkla yaplm bir su kanal ola­ bilecek kalntya rastlanmtr (Resim 10). Olas kanaln balant­
lar ileriki yllarda, eski yaplar ortaya çkartldnda aydnlarla­
bilecektir.
Mozaik döemeli yapnn, meydann enson kullanm evresin­ den daha eski ve olaslkla sondan bir önceki safha ile çada oldu­ u; çevresinde podyum niteliindeikincibir duvarn daha bulun­ duu ve böylelikle tüm yapnnetrafna oranla hafif yükseltilmi
olduu da belli olmutur. Bu duruma göre mozaik döemeli yap,
kafatasarnn bulunduu yapdan bir az daha sonraya ait olmal-
dr. .
Mozaik döemeli yapnn çevresinde, dört bir yannda, daha es, ki yap katlarna inilmi ve zgara türü planl yaplara rastlanm­
tr (Resim 10). Böylelikle zgara türü planl yaplarn höyüün bu kesimine kadar yayld .kesinlemitir.
4 - Meydann kuzeyinde yer alan büyük yaplar ile ilgili ça­ lmalar (Resim ll) :
Daha önceki yllarda yaplan çalmalar meydanm kuzeyke­ nar boyuncahemen hemen düz bir hat halinde uzanan bazbü­
yük ve antsal görünülü yaplarn varln ortaya koymutu. Bu yl, bu yaplara ait planlarntam olarak aydnlatlmas, yaplarn
kendi içindeki tabakalanmasnn belirlenmesi ve meydann evre­
leri ile olan balantnn kurulabilmesi için çalmalar sürdürülmü-
tür. Buna göre : .
Meydann kuzey kenar boyunca en az dört yap biriminin yer ald kesinlikle belli olmutur. ileriki kaz döneminde, bat­
ya doru alan geniletildikçe yeni yap birimlerinin ortaya çkma­
s da söz konusudur. Her bir yap biriminin, kendi içinde, en az 3 ya da dört yenileme evresi bulunmaktadr (Resim 3,11) ve bu ye­ nileme evreleri de genellikle meydann safhalarile balantldr.
Meydan çevreleyen yaplar, çayönü'nün dier yerlerindeki ya­ plardan farkl olarak, birbirlerine oldukça yakn yerletirilmitir.
Bu da, meydann çevresine olabildiince fazla yap sdrlmak is­ tendii izlenimini uyandrmaktadr, Bukesimdeki yaplar, yerle­
menin dier yerlerinden tandmz hücreplanl yap türüne uy­ maktadr; ancak, rneydann çevresindekiler,dier yerlerdekilere oranla çok daha özenli, büyük talardan ve kaln duvarl olarak ya­ plmtr. Meydan çevreleyen dier yaplarda olduu gibi, kuzey ke
15
meydanrözelbir öneme sahip olduunu göstermektedir.
Meydann kuzeyindeki yaplardan bazlar, özellikle duvarlarn
ta temel üstündeki ksmnn anlalabilmesi bakmndan ilginç ip uçlar vermitir. Özellikle yanm kaln bir kerpiç moloz örtüsü ile kapl durumunda bulunanbir yap, yanm toprakta kalm olan ahap izleri gereince incelendikten sonra, çayönü evlerinin hiç de­ ilse ksmen plan üzerinde tamamlanabilmesi bakmndan çok yararl olacaktr.
5 - Höyüün orta kesiminde, meydandan daha eski tabakalar ile ilgili çalmalar (Resim 12).
Meydann daha önceki yllardan açlm olan yerlerinde çakl­
l dolgu kaldrlm ve bunun altnda yer alan, «zgara» türü plan veren yaplarn bulunduu tabaka ortaya çkartlmtr. Bu yl
ortayaçkartlanlar .ile birlikte, höyüün bukesiminde bilinen z­
gara türü planl yaplarn says, bu yaplarn yerleme üzerindeki dal düzenini tam olarak anlamamza yetecek duruma gelmitir.
Boyutlar genellikle 11 X 6,5 m.kadar olan bu yaplar, bunlarn
kullanld en son evre dnda, uzun eksenleri yaklak kuzey ­ güney dorultusunda olmak üzere, birbirine koutolarak, 3 er m. aralklar ile dizilmitir. Bu ylakadar, höyüüri orta kesiminde, zgara türü planl yaplarn Boazçay'a bakan güney taraftaki tek bir dizisi bilirmekte idi. Bu yl bunlarn kuzeyinde yer alan ikin­ ci bir dizinin daha var olduu saptanmtr. ikinci dizideki yaplar
öndeki dizideki yaplarn arasndaki boluklara gelecek ekilde, ade­ ta bir dama düzeninde yerletirilmitir.
imdiye kadar saptanan bütün zgara türü planl yaplarda, üst üste 5- 6 kullanm evresi bulunmutur. ilginç olan yenileme evre­ lerinde yaplarda hafif bir yön kaymasnn olmasna karlk, ge­ nel olarak yapnn yer deitirmedii ve her evrede açk alanlarn
olduu gibi korunmu olmasdr. Yenileme evrelerinde alttaki yap­
larn temellerinin hemen hemen hiç bozulmad. talarnn kulla­ nlmad ve yeni yapnn bunun üzerine ina edildii anlalmak­
tadr (Resim 12). Buna göre, höyüün orta kesiminde bulunan z­
gara planl yaplardan imdiye dein açlm olanlarn says, üst üste 5, bazen 6, yan yana 7 adet hesab ile 35'i geçmitir.
Yaplarn hemen hemen tümünün ayn boyut ve planda olu­ u, düzenli aralklar :ile ayn yönde dizilmesi, yenileme evrelerin­ de yaplarn rastgele yer deitirmemi olmas gerçekten ilginçtir. Bu
16
da M. Ö. 7. bin yllarnda çayönü'nde belirli bir yerleme planla­ mas kavramnnbulunduunuaçkça göstermektedir.
Izgara türü yaplara ait 5 - 6 yenileme evresinin bulunduun­
dan yukarda söz edilmiti. imdiye kadar rastlanan bu tür yapla­
rn tümü büyük meydann altna rastlamakta ve dolays ile de meydann çakll alt dolgusu tarafndan ksmen bozulmu durumda idi. Bu yl, meydan alannn dnda, mozaik döemeli yapnn ku­ zey ve dousunda yaplan çalmalarda, zgara türü planl yaplarn
meydan dolgusu tarafndan bozulmam en son kullanm evresi ile ilgili yeni ip uçlar ortaya çkmtr. Buna göre yaplan en son ev­ rede tümü ile yön deitirmi ve uzun eksenleri kuzey - güney ye­ rine dou - bat olarak yerletirilmitir.Ancak bu durumun höyü­ ün tümü için söz konusu olup olmad henüz bilinmemektedir.
6 - Höyüün bat kesiminde yaplan çalmalar (Resim 13·16): Bu alandaki çalmalar yaklak 800 m' lik bir alanda sürdürül­ mütür. Daha <önceki yllarda yaplm olan çalmalar bu bölge­ de, birbirlerinden avlu ya da küçük açklklar ile ayrlm durum­ da,çok sayda hücre türü planl yaplarn varln ortaya koymu­
tu. Gene önceki yllarda yaplm olan çalmalar bu tür yaplarn
birçok yap kat boyunca sürdüünü ve bunlarn altnda da zgara
türü plan veren yaplarn bulunduunugöstermiti. Ancak eski ta­ bakalara snrl alanlarda ya da yamaç eiminin fazla olduu k­
smlarda inilmi ve bu bölgedeki yap düzeninin evrimi tam olarak belirlenememiti.Bu nedenle, yerlemenin bat kesiminde geni bir alan içinde, tabaka tabaka derinleilmesine1980 ylnda karar veril­ mi ve tüm alanda 2. yap katna kadar inilmiti. Bu yl da, yerle­
me düzeninde ve yap türlerinde tabakalara göre bir deimenin
olup olmadn belirlemeye yönelik olan programa bal kahnm
ve tüm alanda 2. yap kat yaplar kaldrlarak, alan, genel ola­ rak 3., baz açmalarda ise 4. tabakayaindirilmitir. Böylelikle taba­ kalar arasndaki farkll izlemek mümkün olmutur. Buna göre:
4.· Yap katnda, daha üstteki hücre planl iki yapnn al­ tnda,esas olarak hücre planllara benzemekle birlikte, daha geni odal olan ve farkl bir mekan anlay gösteren yeni bir ya­ p bulunmutur (Resim 15). Yapnn kuzeyinde küçük bir eklenti. si bulunmaktadr. Esas yapnnkuzeyinde, tabanar küçük ta­
lar ile döeli, büyükce iki odas vardr. Bu iki odann güneyin­ de ise, daha büyük, tek bir oda ya da bir iç avlu yer almaktadr.
Bu mekann duvarlarnda payanda ya da seki olabilecek küçük çkntlar ve geneayn ekilde duvardan çkntl olarak yaplm
17
bir ilik (ocak?) bulunmaktadr.Hücre türü küçük odal yapla­
rn al tnda, bunlar ile zgara türü yaplar arasnda bulunan bu ge­ ni mekanl yap, çayönü'nde yap türleri evriminin sanld ka­ dar basit olmadn, bu konudaki bilgilerimizin henüz çok eksik olduunu ortaya koymaktadr.
Gene ayn alanda, ta temelsiz, duvarlar kerpiç topanlarn­
dan yaplm büyükçe bir yap bulunmutur. Yangn geçirmi olan bu yap, hücre planl yaplarn yerald tabakada ta temelsiz olarak yaplm ilk yap örneini oluturmaktadr.
7 - Höyüüneski toporafyas ile ilgili yeni bilgiler:
Daha önceki çalmalarrmzda çayönü'ndeki tabakalarn genel olarak yatayolduu ve yerlemenin nispeten düz bir alan üzerinde gelitii izlenmiti. Bu yl, daha eski tabakalara inlldikçe, tabaka­ larn yatay durumu kuzey-güney yönünde bozulmu, eski yamaç izleri ve bunlara bal o.larak destek duvar niteliinde küçük te­ rasduvarlar ortaya çkmtr. Bu da, yerlemenin ilk evrelerin­ de, alann tam düz olmadn göstermektedir. Teraslarn olduu
kesimde çalma alan, imdilik, çok smrl olduundan, nitelikle­ ri tam olarak belirlenemeyen, yuvarlak duvarlara, küçük döeme­
lere ve köe dönüleri yuvarlatlm baz yap izlerine rastlanm­
tr. Bu yaplarn tabakalanma içindeki yerleri ve gerçek nitelik­ leri ancak ileriki yllarda kesinlikle sapanabilecektir.
8 - Ölü gömme gelenei :
Bu ylki çalmalarmz srasnda, kafataslarnn bulunduu
yap dnda, 9'u iyi durumda, S'i bozuk, toplam 14 insan iskele­ ti bulunarak temizlenmive belgelenmitir. Bu ylortaya çkan me­ zarlarn büyük bir bölümü hücre türü yaplarn taban altlarna ko­ nan, tam büzülmü durumda basit gömütlerdir. ·Bu tür yaplardan
bir tanesinde, taban altnda, köelere yerletirilmi durumdaki dört iskelet ile bunlarla birlikte bulunan geyik boynuzlar, ölü göm­ me gelenei bakmndan ilginçtir.
1981 YILI ÇALMALARNN TOPLU SONUÇLARI
Bilindii gibi Çayönü yerlemesi yaklak olarak M.Ö. 7. bin yllarna tarihlenen ve avci-toplayc yaamdan besin üretimine da­ yal ilk köy yerlemesi evresine geçi gibi, insanlk tarihinin önem­ li ve ilginç bir dönemini yanstan 'bir kaz yeridir. Günümüzden 9 bin yl öncesine ait kalntlarn üzerinde daha sonraki çalara
18
ait hemen hemen hiç birdolgunun bulunmamas ve yap kal n­ tlannm olaan d iyi durumda korunagelmi olmas, Çayönü'nü, snrl kaz alanlar ve bozuk durumdakiyap kalntlar ile yetir­
rnek zorunda kalan, bu döneme ait dier kaz yerlerine göre" çok ayrcalkl bir duruma getirmitir. Bütün bunlarn yan sra, çayö­ nü'nde ortaya çkan kalntlar, yap düzeni, deil bir ilkel köy topluluu yerlemesinden,çok daha sonraki yerlemelerden bile beklenmeyecek kadar gelikin, karmak özeIlikler ve yaplarda.
göreli olarak, antsallk göstermektedir, Bu ylki çalmalarmz
da, çanak çömlek öncesine ait bu yerlemeyi geni ölçüde, çeit­
li yönleri ile tanmamza olanak salam ve her kaz döneminde olduu gibi, ilk köy topluluklar dönemi ile ilgili bilgilerimizin ne denli eksik olduunu bir kez daha ortaya koymutur.
Bu yl geni ölçüde açlan ve yaklak 1300 rrf lik bir alan
kaplayan büyük bir meydann varl; bu meydann, deiik ilev­
leri olduu anlalan büyük yaplar ile çevrilmi olmas; yapm "­ büyük bir emek kadar teknik beceriyi de gerektiren mozaik dö­ emeli yapnn varl; yerlemenin çeitli yerlerinde kanallarn
bulunmas, hep ilkel bir köy yerlemesinden beklenenden çok da­ ha üstün özelliklerdir. Ayn ekilde, bu yl geni ölçüde açlan ve içinde bir çok insan kafatas bulunan bir yapnn var olmas, ay­ n yap kat içindeki yaplarn yerlemenin deiik kesimlerine göre çeitlilik göstermesi, çayönü insanlarnn bal olduu top­ lum yaamnn oldukça karmak ve çok yönlü olduunu kamtla­ maktadr. Özellikle zgara türü yaplarn bulunduu eski tabaka­ da, yaplarn, bütün yerleme alan içinde, ayn yönlerde belirli aralklar ile düzenli bir biçimde sralanmas ve yaplarn plan ba­ kmndan birbirinin hemen hemen ei olmas, çayönü insanla­ rnn, daha sonralar ancak Klasik çada görülen bir yerleme
planlamas kavramna sahip olduklarn göstermektedir. Bulun­ tular arasnda oldukca önemli bir yekün tutan doalcarnn varl,
az da olsa deniz kabuklarina rastlanmas, yük tama hayvanlar­
nn henüz evcilletirilmedii bir dönemde bile çayönü'nün uzak corafi bölgeler He ilikileri olduunu çok açk bir biçimde sergi­ lemektedir.
Kazlar ilerledikçe, açtmz alan derinlesip geniledikçe, bu­ günkü uygarhmzr ilk temellerini oluturan bu dönem ile ilgili bilgilerimizin henüz ne kadar yanlg, boluk ve eksiklik içinde olduu ortaya çkmakta ve bu çalmalarn sabrla sürdürülmesi gerei vurgularmaktadr.
19.
Resim 1: ÇA YtJNü: KAZALANNNGE­ NEL GtJRüNüMü; ARKADA BOGAZÇAY VE HiLAR KAYA­ LIKLAR
Resim 3: ÇAYANtJNü: "MEY­ DAN" OLARAK TA­ NMLANAN ALAN­ DAN BiR GtJRüNü
tJNDE MEYDANIN KUZEY KENARI BO­ YUNCA YER ALAN YAPLARDANBAZ­
LAR VE BUNUN GERiSiNDE DEV­ stus DURUMDA­ Ki BüYüK BiR Di­ KiLiTA
20
Resim 2: ÇAYtJNü: HtJYüGüN ORTA KESiMiNDEKi ÇALIMA ALA· NIN GENEL GtJRüNüMü
Resim 4: ''MEYDAN'' IN ORTASNDAKi
DEVRiK DiKiLiTALARVE MEY- . DANI ÇE VRELEYEN YAPLAR
Resim 6: ÇAYöNü: KAFATASLARININ BULUNDUGUYAPININ DU­ VAR öRGüSü
Resim 8: ÇA YöNü: AYNI YAPININ BU YIL AÇILAN ODASINDA, TA BAN DüZLEMNNüZERNDE,
PARÇALANMI DURUMDAK
KAFATASLARININ BAZILARI
Resim 5: ÇAYöNü:KAFATASLARININ BULUNDUGU YAPI VE ÇEV­ RESNDEKDiGER YAPILAR
Resim 7: ÇAYöNü:KAFATASLARININ B UL UND UGU YAPININ DOGU­ DAN GöRüNüMü
21
Resim 9: ÇAYöNü: MOZAKDöEMEL YAPININ KUZEYDOGU KÖE­
SNDEKYUVARLAK KALIN'T! VE DAHA ALTTAK YAPILA­ RA AT DUVARLAR VE KA­ NALDAN BR A YRINTI
Resim 11: ÇA YöNü: MEYDANIN KU- ZEY KENARI BOYUNCA SIRA­ LANAN HüCRE TüRü PLANLI YAPILAR; K YAPI EVRES
BRLKTEGöRüLMEKTE
22
YAPILARA AT
DUVARLARVE KUZEY DUVARI BOYUNCA UZA­ NAN KANAL. öN­ DE IZGARA Tü­ Rü PLANLI YA­ PILARDAN BR
TANES
Resim 12: ÇAYöNü:IZGARA TüRü PLANLI YAPILARDAN 4 TA­ NES. öNDEK YAPIDA K
YAPI EVRESBR ARADA Gö­ RüLMEKTE.
Resim 13: ÇAYöNü: BATI KESMDEK
KAZI ALANLARININ HAVA­ DAN GöRüNüMü
Resim 14: ÇAYöNü:AYNI ALANIN BATI­ DAN GöRüNüMü
Resim 15: ÇAYöNü: BATI KESMlNDE4. YAPI KA TINDA K GEN ODA- LI YAPI .
Resim 16: ÇAYöNü: AYNI ALANDA üSTüS­ TE DöRT YAPI EVRES OLAN HüCRE TüRü PLANLI BlR YAPI
23
Y ü z e y a r a t r m a L a r n a
g ö
N . :.
~t l$
t an
al an
la r
l) 5G
10 0
lk olarak yüzyhrrnzn banda tesbit edilen Pendik (Temen­ ye) höyüürde yaplan çeitli aratrmalar ve yüzey toplamalan yerlemenin Marmara bölgesi kültürlerinin aydnlarlmas ve kül­ tür silsilesinin belirlenmesi açsndan çok büyük önemi olduunu
ortaya koymu ve tüm buluntularyla Fikirtepe kültürünü yanst­
t görülmütür. Bilindii gibi bölgenin tarih öncesi 1952-1954 yl­
larnda Türk Tarih Kurumu adna yaplan stanbul Kadköy Fikir­ tepe kazsyla aratrlm ve o zamanki olanaklarla Fikirtepe, Do­ u Marmara ve Kuzey Anadolu'nun ~neski çanak çömleini ver­ mitir. Bu kültür, özellikle Neolitik kavramlarn, yani yerleik ya­ antya geçi, çanak çömlein kullanlmasnn yaylma sürecinin anlalmas bakmndan büyük önem tamaktadr. Bu kültürün özellikle çakmakta aletleri bölgede Epi-Paleolitik'ten bilinen ya­ pm geleneklerini sürdürmekte, çanak çömlei ise özellikle son yl­
larda yaplan Dernircihöyiik kazlarnn da kantlad gibi Orta Anadoluya balanabilmektedir. Bu Neolitiin göç ya da kavram­ larn yaylmas eklinde mi olduu sorununa katkda bulunacak önemli bir veridir.
Bu kültür imdiye dein yalnzca Fikirtepe kazrlaryla arat­
rlm, BitteI, Piratl ve French'in aratrmalar.ile kültüre ait ba­
ka yerleme yerleri de saptanmtr. Ancak bugün Fikirtepe, Eren­ köy yerleme yeri ile beraber stanbul kentinin altnda bugün yeri bile bulunamyacak ekilde kalm, Tuzla, Göztepe yerleme
yerleri de tahrip olmu ve böylelikle Fikirtepe ile bilinen ky kül­ tür topluluuna ait elimizde yalnzca Pendik kalmtr.
(;,) Dr. Sava HARMANKAYA stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ö­
retim Üyesi.
25
Pendik kültür birikiminin en kaln olduu yerde demiryolu yarmas tarafndan ikiye ayrlm, güneybats bir fabrika, güney­ dousu ise fabrikann spor sahas tarafndan tarnamiyle tahrip edilmitir. Demiryolu yarmasnn kuzeyinde kalan ksm bu güne kadar tarla ve sebze bostan olarak kullanlmakta iken hzla geli­ en kentleme ve endüstrilemenin basks sonucunda ksmen par­ sellenmi ve iskana hazr hale getirilmitir. Nitekim 1981 ylnn
Nisan aynda höyüün kuzey uzantsnda bir yap kooperatifi ta­ rafndan büyük bir sitenin balangc olarak üç apartmann büyük temel çukurlar açlm, gelecek ylda da tren yolunun yanndaki
arsada. bir hastahane. binasnn yaplmasnn planland örenil­
mitir ve kurtarma kazlarnn balatlmas zorunlu hale gelmitir.
Höyük, stanbulili, Kartal Kazas, Pendik Nahiyesi, Dolayoba köyü arazisi içinde, Pendik Nahiyesinin 1,5 km. dousunda, Kay­ narca tren istasyonunun 500-600 m. batsnda, denizden 50 m. uzak­ lkta, küçük bir koyun kuzey batsnda, Temenye (1) mevkiinde bu­ Lunmaktadr.
Yayvan ve alçak olanhöyük yaklak 170X280 m. boyutlarn­
da uzun oval biçimlidir. Tren yolu yarmasnda en az iki metre yük­ seklie ulat görülmektedir. Dousundan yazlar kuruyan çok küçük bir dere akmakta, çok yaknnda iki tatl su kayna bu­ lunmaktadr. Kuzeyinde yer alan Göztepe ve onun güneye uzants
olan Tavantepe ile kuzey rüzgarlarndan korunmaktadr.
Daha önceleri baz aratrmaclarn ilgisini çeken höyükde Türk Tarih Kurumu adna, Prof. Dr. evket Aziz Kansu 1961 yln­
da, tren yolu yarmasnda 4 küçük sondaj yapmtr. Kansu'nn
bu sondajlarmda yerleme ekonomisini verebilecek ve önemini yanstacak buluntular elde edilmitir.
1981 yl Nisan aynda inaat çukurlarnn grayder vastasyla
açld, Prehistorya Kürsüsü kanalyla örerilmi, yerleme yerine gidildiinde, inaat çukurlarndan bilhassa en güneyde olann çu­ kur barnaklardan bir ksmn tamamen, bir ksmn da ksmen
tahrip ettii, ortadaki inaat çukurunun ise yerlemeyi çevreleyen büyük hendei yok ettii gözlenmitir.
Tüm malzemesi getirilerek inaata hazr vaziyette olan yap­
larn temelleri atlmadan, yaplarn: altnda kalacak ve tamamiyle
(1) Arkeoloji yaznna Pendik olarak geçen yerleme yerinin adnn bulun­ duumevkiden dolay Pendik-Ternenye olarak deitirilmesi gerekmek­ tedir.
26
Kültür Bakanl Eski Eserler ve Müze1er Genel Müdürlüü adna,
Müdürlüün büyük bir anlay ve ivedilikle salad malikayna
ile Edibe Uzunolu'nun bakanl altnda stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prehistorya Kürsüsü üyelerinden oluan bir kurulla (2), Nisan ve Mays aylarnda, en güneydeki temel çukuru grayder yolunun iki yannda kurtarma kazs yaplmtr. Ayrca
grayder yolu da ana topraakadar temizlenmitir.Grayder yolunun batsndayer alan sXll m. boyutlarnda'ki açmaya 1, douda 4X9 m. boyutlarndaki dier açmaya ise 2 no ad verilmitir.
M i n ari: Yap tipi ve yerleme düzeni.
Kazlan ksmda ancak tek tabakaya ait bir çok kullanm ve yap evrelerine sahip çukur barnaklar ele geçmitir. Sar renkte, kil oluumlu sert ana topran içine, dank ve düzensiz bir ekil­
de, 3-6 m. çaplarnda. 50-80 cm. arasmda deien derinlii olar, oval ve yuvarlak biçimli yayvan çukurlar kazlmtr. Bu çukurla­ rn bazlarnn tabanlar iri yass talarla, bazlarnn ise küçük ocak ve çakl talaryla döendii görülmütür. Olaslkla. bu tala­
rn üstüne ahap konularak tabann topran neminden korundu­ u ve taban svasnn bu ahabn üzerine atld zannedilmekte­ dir. Çukurun d kenarlarna zemine görnülmeksizin kahn aaçlar
dikilerek kulübe çats meydana getirilmitir. Aaçlarn aralar çit örgü ile örülmü, örgünün üstüne de çamur svanmtr. Kulübe içlerinde ahap direklerin kullanld ele geçen direk talarndan
anlalmaktadr. Tesbit edilen barnaklardan bir tanesinin bat ke­ parnn dier kenarlara nazaran daha meyilli olmasndan dolay,
girilerin batdan olduu düünülebilir. Düzensiz bir ekilde da­ lan çukur barmaklarnaralar avlu ve ilik yeri olarak kullanl­
mtr.
1 nolu açmada üç çukur barnak bulunmutur, bunlardan «A» barna dierlerine nazaran en derin ve en ilginç olandr. 80 cm. derinliinde, max. 5.5 m. çapnda oval biçimlidir. Kuzey yars ka-
(2) Nisan-Mays aylarndaki kaz, stanbulArkeoloji Milzeleri uzmanlarndan
Edibe Uzunolu bakanlnda, Prof. Dr. Kurt Bittel. r.ü Edebiyat Fa­ kültesi Prehistorya Kürsüsünden Prof. Dr, Halet Çambel, Prof. Dr. Ufuk Esin, Doç, Dr. Güven Arsebük.,ve Dr. Mehmet Özdoan'n büyük yardm­
laryla. yilI'iiti.i1milti.ir. Alan yôneticildini ayn kürsüden Sava Harman­ kaya üstlenmitir. Örencilerden Erhar Bçake, Asl Erim, Aye Gün gör, Miraç Kutbay, Mihrihan ÖZbaaran, Funda Sanbay ekipde görev almlardr.
27
zlamamtr. Güneybat ve kuzeybatsnda birbirine simetrik iki ate yeri ana topran içine ayr bir yuva halinde kazlmtr. Gü­ neydou köede ise bir üçüncü ate yeri (ocak) bulunmaktadr. 6 evre tesbit edilen barnakta çok fazla kül ele geçmitir. Çanak çöm­ lein yannda günlük ilerde kullanlan küçük eyalar çounlukta­
dr. Her kullanm evresinde küçük talar yeniden dizilerek taban döemesi yenilenmitir. ikinci evrede çukurun güney kenarna ya­ kn yere, taban altna büzülmü durumda ergin insan gömülmü­
tür. Gömüt hediyesi yoktur. Bu kulübedeki en ilginç ibuluntu, ah­ ap çaty oluturan aaçlarn veya tabar aaçlarnn negatif kaln­
tlardr. Çit üstü çamur svaya katk maddesi olarak midye ka- - buklar parçalanp konmutur. Bu tip sva parçalar halinde ele geçmitir.
«B» barna ise daha yayvandr burada da üçüncü kullanm
evresine ait büzülmü durumda insan gömütü bulunmutur. Yat
yönü «A» barnandakinden farkldr.
Doudaki 2 nolu açmada yer alan «D» ve «E» barnaklarmdan
'«D» tam yuvarlak bir plana ve tabannn küçük talarla çok sk
döenmi olmas bakmndan dierinden farkldr. «E» ise uzun oval bir barnaktr. Yars grayder yolu tarafndan yok edilmi­
tir, çok yayvan olan çukurunun tabanna büyük yass talar dö­ enmitir.
Çanak ç ö mlek
Genel hatlaryla kaba görünümlü olan çanak çömlein arasn­
da özenle yaplm olanlar da görülür. Hamurlarbol kum ve minik taçk katkl ince kilden olumutur, bitkisel katk çok azdr. Kil kayna olarak, killi oluumlu yerelana toprakdan faydalandklar
düünülebilir. Kaplar ksmen iyi frnlanm, ksmen kofturlar. yü­ zeyleri özenle düzeltilmi ve açklanmtr. Çounluu koyu kuru­
ni ve koyu kahverengi olan kap renklerinde. donuk krmz, de­ vetüyü ve gri renkler de görülmektedir.
S ve muntazam olmyan çiziklerle oluturulan bezemenin yan sra bask, nokta ve sokma bezerne de vardr. Genellikle düz ve nsal çizgilerden olumaktadr. Üçgenler ve karelerin içi düz çizgilerle doldurulmutur. Bezerne kutu biçimli kaplarla, az sa­ yda kaselere uygulanmtr.Boya bezemeye hiç rastlanmaz. Biçim­ ler en çok düz ya da d bükey kenarl kase ve çömlekler, dar azl kaplar, köeli ve küçük ayakl kutu biçimli kaplar, hafifce (S) kvrml kase ve güveçler bulunmaktadr. Çok az olarak dikey
28
tüp biçimli tutamaklar cia vardr. Mal, hamur ve biçimler hemen hemen Fikirtepe buluntularyla ayndr.
Küçük buluntular
Fikirtepe'ye nazaran çok zengin kemik ve boynuz alet çeit­
!emesine sahiptir. Bol olarak bz ve mablaklar, daha az keski ve düzelticilere rastlanr. Kansu'nun sondajlarrda ele geçen kemik kak ve oltann baka bir örnei bulunamamtr.
Yontma ta aletlerin çounluu çakmaktandan. geri kalan
ise doal camdan (Obsidiyen) yaplmtr, genellikle orta ve küçük boyaletlerdir.
nce ve kout kenarldilgi endüstrisi hakimdir. Az .say­ da delici, ön, yan ve yuvarlak kazyclar bulunmaktadr. Fikirte­ pe kültürüne giren dier çada yerlemelerdeki yontma ta alet endüstrisine uygun olarak Pendik'te de böLgedeki Epi-Paleolicik ta
alet geleneinin devam ettii görülmektedir. Sürtme ta buluntu­ lar say ve çeit bakmndan fakirdirler. Yuvarlak biçimli vurgu talar çounluktadr, bir krk yass baltack bulunmutur.
Pimi toprak eserler azdr. Kaba bir hayvan figürini vardr.
Hayvan kemiklerinin incelenmesi henüz yaplmamsa da av hayvanlarnn yansra koyun, keçi, sr ve domuzur olduu, ay­ rca kabuklu deniz hayvanlar ve baln beslenmede büyük bir önem tad buluntulardan anlalmaktadr.
Pendik kazs Fikirtepe kazsnda tam olarak belgelenemeyen ancak yorumlanan yerleme ve barnak türünü açklamtr. Son Neolitie tarihlenen Fikirtepe kültürünü belirleyen öelerin hemen hepsini barndran Pendik-Temenye höyüü, Fikirtepe kültürünün Balkan ve Anadolu prehistoryasrdaki yerini tam olarak açkla­
yabilecek stanbul civarnn henüz ksmen tahrip olmayan son ta­ rih öncesi yerleme yeridir. Bilhassa tren yolu yarmasnn hemen kuzeyinde, dolgunun en kaln olduu yerde modernbinalar yapl­
madan yaplmas mutlaka gerekli olan kaznn; yerlemenin tam tabakalanmasn,Fikirtepe kültürünü ve daha öncesini ortaya koy­ masbakmndan büyük yarar salayacana inanmaktayz. Ayrca
ÜZerinde baka tabakalar .olmadndan, geni bir alanda, yerle-
i me düzenini, sosyal yaam ortaya koyabilecek aratrma yapmak mümkündür.
Yerlemenin Asya-Avrupa arasndaki corafi konumundan do­ Iay tarih öncesi ile ilgili bir çok sorunun çözümüne yeni katklar­
da bulunabileceidüünülmektedir.
29
Resim 1 2. NOLU AÇMA, ÇUKUR BARINAKLARIN SON KUL­ LANIM EVRESl
Resim 2: 1 NOLU AÇMA' r~ " ÇUKUR BARINAGI
Resim 3: 1. NOLU AÇMA "A" çUKuRBARINAOi1'ABAN ALTIGöMüSü
30
tos tarihinde balam ve 26 Eylül'de sona ermitir. Kazlar stan­
bul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ardna bakanlmz altnda
Arkeolog Ümit Dinçkan, örencilerimizdenMurat Alpaydn. Gülay Büyürotakn ve Feray Demir'den oluan ibir kurul tarafndan.yü­
rütülmütür, Kazmza 'bu yl Ankara Üniversitesi, Tp Fakültesi, Medikal Biyoloji Kürsüsü Bakan Prof. Dr. Eref Deniz ile Dil ve Tarih Carafya Fakültesi Fizik Antropoloji Kürsüsü Asistan 'Dr. Can entunada katlmlarve kazlarn balad 1978 den beri top­ lanan tüm insan ve hayvan kemiklerini ineelemilerdir(l). Kültür Bakanl, Eski Eserler ve Müze1er Genel Müdürlüü temsilci ola­ rak Ayasofya Müzesi Asistanlarndan Arkeolog Halil Özek'i ata­ mtr.
Çalmalarmzbu yl da Edebiyat Fakültesi ile Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüünün parasal destei ile gerçeklemitir.
Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu baz harcamalarmz kar­
lamtr.
Burdur Müzesi Müdürü Sayn Mehmet Türkmen ve müzesinde görevli mesLektalarmz kaz kurulumuza yakn ilgi ve yardmlar­
n hiç bir konuda esigremediler. Burdur Valisi Sayn Ali hsan Dt­ ku ve Belediye Bakan Sayn Özdemir Bahar, idari ve parasal i­
lemleri büyük oranda kolaylatrdlar,Kazlarn yürütülmesi <Konu­ sunda yardmlarngördüümüzve yukarda .bir bölümünün isimle-
(*) Prof. Dr. Refik DURU stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öretim
Üyesi (1) Prof. Dr. Eref DENz ve Dr. Can ENTHNA kaz yerinde aratrma­
larm yapmlar ve çalmalarm gelitirmek için baz kemik örneklerini Ankara'ya götürmülerdir. Raporlarn yakn bir gelecekte verecekleri bildirilmitir.
31
türlerimizi sunmak bizim için zevkli bir görevdir.
50 çalma günü süresince kaz alannn her yerinde derinle­ ildi ve y.ol. -6 m. lere iniIdi (Resim 1). Kaz alan 1600 rrr' civa­ rndadr. 1981 de her kesimde Geç Kalkolitik çan (GKÇ) en eski yerlemesinin kazlmas amaçlanmtr. Bu hususu gerçekletirdik
ve 6 d ismini verdiimiz GKÇ'n ilk yap kat her yerde ortaya ç­
kartld. Erken Kalkolitik ça (EKÇ) göreceli olarak daha dar alanlarda kaz]dndan bu yerleme katnn tüm özelliklerini sap­ tama olana bulunamad.
ERKEN KALKOLTKÇAG
Mimarlk: E-F /5-7 karelerinde EKÇ yerlemesinin bir bölü­ mü kazld. 1979 kaz mevsiminde ilk kez inilen ve 7. yap kat ad
verilen bu kat yaplar (2), kaln ta temelli ve kerpiç duvarldr
(Resim 2). Dikdörtgen planl bamsz tek odal evlerin bazlarnn
iç yüzlerinde küçük duvar çkntlar bulunmaktadr. Kap aralk­
lar belirsizdir. Evler arasnda'dar sokaklar ve <küçük meydanck­
lar vardr. Kaz çukurunun bat kenarnda, evleri çevreleyen kaln
duvar, yerlemenin savunma duvar olmaldr. Güney kesimde bü­ yük bir olaslkla ana giri bulunmaldr.
7. katn plan herhalde dikdörtgendir. Önümüzdeki kaz dönem­ lerinde bu kat üzerinde çok incelmi olan toprak tabakas kaldn­
lnca, .geri alanlarda EKÇ yerlemesi dier özellikleriyle daha iyi anlalr duruma gelecektir.
Keramik: Geçen kaz mevsimlerinden tandmz. EKÇ'n
boyasz ve boyal keramiinden bu yl da çok sayda ele geçmi­
tir (3). Açk bej hamurlu, çok iyi pimi ve açklanm, boyasz par­ çalar arasnda sapl fincanlar ileçok sbir tabakck yeni biçim­ lerdendir (Resim 3). Binlerce parça arasndaki boyallar. geçen yl­
lardan tandklarmzdan farkszdrlar?". Ancak 7. yap kat bu­ Iuntular içinde EKÇ'n daha eski evrelerine ait olmas gereken bo­ yal parçalar da vardr. Birbirinden farkl olan bu boyal kerarnii
Haclar i ve II - V türü boyallar olarak ayrabiliyoruz,
Pimi toprak eserler : Pimi topraktan 'kadn figürinlerine ait üç ba ile çok sayda karn, kalça ve bacak parças bulunmu-
(2) DURU. Refik, Kuruçay Höyüü Kazlar. 1978-1979 Çalma Raporu, stanbul, 1981 (Anadolu Aratrmalar, Ek Yayn 2), s. 17-18.
(3) Ibid, s. 18 v.d.d. (4) Ibid. s. 19
32
tur (Resim 4). Oldukça yüksek kaliteli figürinler ayakta durur po­ zisyonda tasvir edilmilerdir. Söz konusu figürinlerin ba ve yüz ayrntlarnn ilenmesi, Haclar EKÇ katlarnda bulunanlardan farkszdr.
GEÇ KALKOLTK ÇAG
Mimarlk: 1981 kaz döneminde çalmalar GKÇ üzerinde younlatrlmtr.Ele geçen kantlar 1980 de inilen en derin kat «6 b» nin altnda «6 c» adn verdiimiz bir üçüncü ara yap evresi olduunu göstermektedir. 6 c ile 7. yap katlar arasnda ayrca ba­ msz bir yap katnn varl da kesinlikle anlald. Bu kata zo­ runlu olarak «6 d» adn verdik.
6 d kat GKÇ'n ilk yap, evresidir. E-H/3-9 karelerinde kazlan
bu katn temelleri çok salam durumdadr (Resim 5). Höyüün yüz ölçümü gözönünde tutulursa, yerlemenin yaklak 1/3 ünün kaz. d kabul edilebilir. Yerlemenin orta kesimi G-H/5-6 karelerinde -4.30 m. lerde, kuzey ve güney uçlarda ise -6.30 m. derinliklerde­ dir ve böylece ortas yüksek kenarlar alçak bir görünüm verrnek­ tedir.
6 d yaplarnn hepsinin 50-60 cm. kalnlkta tek ta sral te­ melleri vardr (Resim 5). Bu zayf temeller üzerinde ince bir kerpiç duvar yükselmektedir. Kap aralklar kerpiç kesimde açldndan kap yerleri görülememektedir. Evler genellikle geni tek adaldr­
lar. Bu büyük odalarn çatlarnn kapatlmas için aaç desteklere kesinlikle ger-ek vardr. Ancak bu desteklere ait hiç bir iz bulun­ mamtr. GKÇ'n yap katnn oldukça uzun süre kullanld, ba­ z evlerin yklp yeni'lerinin yapld ve ehrin planlamasnda ba­ z deimelerin olduu görülmektedir. Önceleri evler arasnda so­ kaklar bulunurken ilerlemi evrede bu sokaklarm duvarlarla kapa­ tld izlenmektedir. Bu deiiklikler savunma amaçl olmaldr.
Çünkü 6 d evlerinin dnda yine zayf ta temelli bir savunma du­ var varken sonralar bu ince duvar kuvvetlendirrnek için sandk
biçimli küçük odacklar veya dtar-baz duvar eklemelerinin ge­ rekli görüldüü anlalmaktadr. Savunma duvarlar ile yerleme
içindeki sokaklarn kapatlmas 6 d'nin son zamanlarndabir teh­ likeye kar önlem biçiminde yorumlanabilir. D duvarlarda ku­ zeybat uçta iki küçük geçit bulunmutur. Bunlarn ikincil kap
olduu ve ana girilerin kaz1mayan güney kesimde olduunu sa­ myoruz.
Bu yl saptanan 6 c yap evresi 6 b'den küçük farklarla ayrl­
maktadr (Resim 6). Bu katn baz yaplar tüm 6. yap kat içinde
33
yaamlarn sürdürürken, ta temelli üç odal kerpiç duvarl ev ile ona kuzeyden bitimi iki ev yanlz 6 c süresince kullanlmlar­
dr.
Keramik: 6 d ve 6 c katlarnn keramii önceki kaz dönemle­ rinden tannan GKÇ türlerinden (5) farkszdrlar. Gevrek piiril­
mi, açksz ve bezernesiz bu türlerden tA grubu' yine çounluk­
tadr. Balca formlar tek kulplu fincan ve bardaklar. rnarapalar
(Resim 7) ve çömleklerdir (Resim 8). Çömleklerde kulp ve turamak­ larn ayn kap üzerinde kullanlmas yine örnekler vermitir. Bu kültür katnn ikinci keramik türü olan kaln kenarl, siyahms
renk hamurlu ve açkl 'B grubu' kaplarndan da bir hayli parça vardr.
Bu yl üzeri çizgi bezemeli küre biçimli bir kap ile (Resim 9) iki azl, dört ayakl askos biçimli bir kap ve silindirik azl, simit biçimli bir dier kap (Resim 10) ele geçmitir. Bu son iki allmam biçimli kap büyük bir olaslkla günlük iler
için yaplmam ritüel kaplardandr.
.Çok hafif pimi ya da hiç piirilmemi kilden 4 tüm ve çok . sayda parça halinde hayvan figürini 6 c katnda bulunmutur.
Ta eserler: Bir iki ta balta yannda tatan bir küçük kutu kapa ilginçtir (Resim 11). Kapak üzerinde kabartma iki boa ba
yaplmtr.
Maden buluntular: Kuruçay'da GKÇ'a ait maden buluntula­ rn says çok deildir. Bu yl bir iki ine parças ile 6 c yap evre­ sinde biri keski dieri bçak olmak üzere iki önemli bUltm:tu ele geçti. Keski olaanüstü salam durumdadr ve döme yöntemi ile ekillendirilmitir. Az kesiminde kullanm izleri görülmektedir
(Resim 12). Bçak modern bir sofra bça biçimindedir ve tek de­ likle kabzaya baland anlalmaktadr.
Sonuç: 1981 yl çalmalar srasnda EKÇ kültür evresi bi­ raz daha geni bir alanda incelenebilmi ve mimarlk kalntrlaryla
keramik buluntulan 7. katn EKÇ'n sonlarna ait bir yerleme ol­ duu kantlanmtr. Haclar'n i. kat ile her yönden tam bir pa­ ralellik vardr. Bir iki noktada 7., katn altna inilmi ve geni ta
temelli yaplara rastlanrlmitr. Bu çukurlada bulunmu keramik Haclar II - III. katlaryla yakn benzerlikler içindedir. Gelecek yl­
larda EKÇ'n eski yap karlarna inilmesi düünülmektedir.
(5) Ibid, s. 28 v.d.d.
34
6 d yap kat 6. katn bir ara evresi deil, bamsz bir yap
kat niteliindedir. Mimarlk buluntular Kalkolitik ça için çok. ilginç ve Anadolu'da bugüne dek bilinenlerden çok farkl özellikler göstermektedir. Özellikle savunma sistemi, Anadolu'da daha son­ raki çalarda yaygnlaacak sandk duvar uygulamasnn prototi­ pidir. ehir içinin plan ve evlerin ölçülerinin büyüklüü burada gelimi mimarlk gelenei olan halklarn varln kamrlamaldr.
6 d yaplarnn hemen 7. kat duvarlarnnüzerine kurulmu olmas,
EKÇ' ortadan kaldranlarn 6 dinsanlar olduunu açkça belirt­ mektedir.
6 c'den 6 a'ya kadar olan yap evreleri içinde baz plan dei­
iklikleri olmakla beraber, tümü ile e karakterler göstermektedir. Yerleme yeri savunulmaktadrama sur temelleri höyüün yamaç" larna çok yakn olduundan büyük ölçüde yklp yok olmular­
dr. 6 c'de yaplan baz evler çok uzun. süre ayn planda kullanl­
maa devam etmi, sadece tabanlar yükseltilnritir. Yklan evlerin yerine yaplanlar eski plan kortmaa özen göstermitir.
Keramik yapnclnda Anadolu'da ilk kez görülen pek çok hiçimeskilere eklenmitir. Çizgi bezekliler ibu tür süslemenin Ana­ dolu'da imdilik en eski örneklerindedir.
35
(* ) Ufuk EsiN
ODTÜ Aa Frat Projesi Kurtarma Kazlarmdanbiriolan De­ irmentepe kazs, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü'nün·
ibirliiyle. stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Prehistorya Kürsüsü adna, ayn kürsünün öretim üyeleri, asistanlar ve ören­
cileri tarafIndan yaplmtr. Ayrca bu yl kaz kuruluna Antalya Müzesi asistanlarmdan Azize Özgürye stanbul Güzel Sanatlar Aka- demisinden iki örenci de katlmtr. -
Bakanlk temsilcisi olarak gene Antalya Müzesi asistanlarndan
Harun Takran görevlendirilmitir.
Deirmentepekazs 16 Austos - 4 Ekim 1981 tarihleri arasn­
da yer almtr. Bu yl da kaz bir örenci ve uzman eitim kazs
niteliini korumutur.
Deirmentepe kaz kurulu kazya salanan olanaklar ve gör­ düü her türlü yardm ve ilgiden dolay ODTÜ Keban ve Aa F­
rat Projesi Müdürlüüne, Yönetim Kuruluna, Eski Eserler ve Mü­ zeler Genel Müdürlüü'ne. Bakanlk temsilcimize, Malatya Müzesi Müdürlüü'ne ve Malatya ili yöneticilerine yürekten teekkür eder.
Ayrca kaz kurulumuz Malatya Valisi Sayn Aydn Özakir'a ve 7. Jet Ana Üssü Komutan General Sayn Mustafa Türker'e, yüz­ ba Sayn Necati Dönmez'e gösterdikleri her türlü yardm ve ilgi­ den dolay burada kendilerine teekkürü borç bilir.
Malatya Valisi Sayn Özakn, Malatya Müzesi Müdürü Sayn . Yenisoanci ve ayn Müzenin asistanlar. Çayönü. mik Ua ve
(*) Prof. Dr. Ufuk ESN stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öretim
üyesi
39
emsiyetepe kazlar bakanlar ve ekipleri bu yl da kazmz zi­ yaret eden konuklanmiz arasndadrlar.
Ayrca TÜBTAKArkeometti Ünitesi ve ODTÜ Kimya Bölümü Bakan Doç. Dr. Olcay Birgül ksa bir süre için kazmza gelerek kil yataklar ile ilgili, Prof. Dr. O. Erol ve E. Akkan bakanlkla­
rndaki Paleocorafyaekibi de Frat seki ve taknlar ile ilgili ara­
trmalarna Deirmentepe ve yakn çevresinde devam etmilerdir.
KAZ (Res. 1-12).
1981 ylnda Deirmentepe'de Demir Ça'ndan Orta Çaa ka­ dar olan kültür devirlerini kapsayan tabakalardaki çalmalar hô­ yüün kuzeydousunda ve ortalarnda bulunan 13-14 J-K, 16 J, 17 H açmalarnda, Kalkolitik Devrin Obeyd Kültürü evresine ait tabaka­ larda yaplan kazlar ise höyüün güneybatsnda kalan 17 G, 17-18 F açmalarnda yaplmtr (Resim 1-3).
Demir Ça ve sonrasnaait buluntular
Höyüün kuzeydousunda önceki yllarda açlmaa balanan
Demir Ça kalesinin ortasnda kalan alandaki döemesi ve bir su kanal 13-14 J-K açmalarmda gün nJa çkarlmtr (Resim 1-2; Esin 1981 a-b).
Kalenin daha sonra Roma ve Orta Ça'da. slam Devrinde de kullanld anlalmaktadr. Ancak bu sözü geçen devidere ait terra­ sigillata ve srl çanak çömlek parçalar kale ve çevresinde yok de­ necek kadar azdr.
Kalenin genelolarak yuvarlak plan ran'daki Urartu, Aka­ man ve Orta Ça kalelerinden bazlarmn planlarn andrmak­
tadr (Kleiss 1977 a, s. 27-30, res. 9; 1977 b, s. 57-61, res. 8-9; Kleiss­ Kroll 1978, s. 34-36, res. 9; 1979, s. 190-194, res. 13).
Deirmentepe Demir Ça kalesinin yuvarlak ta döemesinin
güneyi ile, güney burcu arasnda kalan alanda 20 m lik ufak bir derinlik sordajna balanmtr. 5 tabakaya kadar inilen bu sondaj da gene Demir Ça'nn daha eski dönemlerine ait yap katlar ve buluntular ele geçmitir.
16 J ve 17 H açmalarnda da (Resim 1-3) Orta Ça, Roma, Hellenistik (?) ve Demir Çana ait buluntular Kalkolitik ve lk
Tunç Ça i çanak çömleiyle kark olarak bulunmaktadr.
16 J açmasnda bir küp-mezarla ayn tabakada bulunan bir ta
sanduka mezar Suriye'de Halawa'da gün na çkarlan ta san-
40
duka mezarlara benzemektedir (Orthmann 1981, s. 11-13). Bir ola­ slkla Deirmentepe'nin ta sanduka mezar da ayn zamana ta­ rihlerebilir.
17 H açmasnn 3. tabakasnda gene Demir ça'na ait büyük bir konut gün na çkarlmtr (Resim 4). Konutun ta temelli duvarlar ve içinde bir platformeklindebir ta döemesivardr
ve iki odaldr. Ortasnda bir ocak yer almtr.
Gerek bu açmalarda bulunan çanak çömlek, gerekse ta du­ var teknikleri ve kaledeki su kanalnn yapm teknii, Deirmente­
pe'nin Demir ça ve sonrasna ait olan tabaka ve buluntularnn
Arslantepe'nin . - IV. tabakalaryla kyaslanabilmesine yol açmak­ tadr (kr, Equini 1970; Pecorella 1975).
Kalkolitik Devir Obeyd evresl bulntular
15 J açmasnda 7. ve 8. tabakalar ksmen kazlm (Resim 1-2,5) ve 17 G (Resim 6), 17-18 F açmalarnda bulunan 3 evreli büyük yap biriminin (Resim 7-9) mekanlarmin çounun dolgular, elen­ rnek suretiyle boaltlmtr.Bu mekanlarn çou küçük depo oda­ lar olarak kullanlmlardr.Kalkolitik Devre ait bütün bu kerpiç yaplarda az sayda boya bezekli Obeyd tipi çanak çömlekle (Re­ sim 11) birlikte, çok sayda Coba tipi, üstleri sivri bir aletle (belki çakmak tayla) kaznm ve açk renk harnurlu, gene Obeyd tipi kaplar ele geçmitir. Bunlarn yannda daha çok çömlek mezar ola­ rak kullanld anlalan koyu yüzlü açkl mutfak mallarndan
yaplm kaplarn says da fazladr.
Ayrca depo odalar ve avlularda özellikle, güneybatdaki bü­ yük yapnn 2. evresinde çok sayda tatan damga mühürleri (Re­ sim 10) ve üzerlerinde damga mühür basklarnnyer ald bulleler (Resim 12) ele geçmitir. Mühürleriri üzerinde geometrik, bitkisel motifler ve ematik hayvan filgürleri yer almaktadr (Resim 10). Bul­ leIerin üzerinde iseayni tip motiflerin yannda ematik insan figür­ leri de bulunmaktadr (Resim 12/D, 81-173,167).
Çakmak tandan yüzlerce ve irili ufakl deliciler gene bu kül­ türün bir baka özellii gibi gözükmektedir.
17 G açmasnda uzants bulunan 17-18 F açmalarmdaki bü­ yük yap biriminin her üç evrede de yangn geçirdii anlalmak­
tadr. Duvarlarn çok iyi korunduu izlenebilmektedir. Bazlarnn
içinde çok büyük ve at nal biçimli frnlar yer almtr (Resim 7). Çocuklarn genellikle koyu yüzlü açkl mallardan yaplm çöm-
41
leklere, ya da açk renk hamurlu Obeyd tipi kaplara gömülerek ta­ banlarn altna konmasna karlk, süt bebekleri pimemi top­ raktan «peteklerin» içine gene hacker durumda gömülmütür (Re­ sim 8). Bir petein içinde de köpek türünden olduu sanlan küçük bir hayvan gömülmü (Resim 8) olarak bulunmutur.
Genellikle dikdörtgen planl olan mekanlarn yönleri 15 J aç­ masnda 8. tabakada 17 G, 17-18 F açmalarnda ele geçen yap bi­ riminin yönleriyle ayndr. Duvarlarnn kalnl, çeitli boyutlar­ daki mekanlarnmkarakterleri, 15 J açmasnn 8. tabakasyle, 17 G,
.17-18 F açmalarnda gün na çkarlan büyük yap biriminin, ayn tabakalara ait olabilecekleri izlenimini uyandrmaktadr (Re­ sim 9). Ancak 17 G, 17-18 F açmalarnda bulunan yap birimi, bu açmalarda 3. tabakaya aittir. Ayni açmalarda yer yer 4. tabakaya girilmitir. Bu tabakaya ait baz çukurlar ve bir ocak 17-18 F aç­ masnda mekannn altnda bulunmutur. Ayn açmadaki AD me­ kannn da altnda bir kerpiç seki ve üç mezar petei 4. tabakada ele geçmilerdir.
Anadolu'da Amuk Ovas E evresi (Braidwood - Braidwood 1960, s. 176 v.d., s. 511-513), Mersin XVi - XIII (Garstang 1953, s. 152 v.d., s. 154 v.d.), ve Tarsus'un Obeyd Evresi'nin yannda (Goldmann 1956, s. 75 v.d.), Arslantepe'nin Schaeffer Sondaj (Weidner 1952-53) ve Me­ zopotamya'da Tepe Gavra (Tobler 1950), Tello, Arpaçiya gibi yer­ lerde (Goff 1963, s. 24 v.d.) Deirmentepe'nin Obeyd Evresi bulun­ tularyla karlatrlabilecekbuluntular vardr. Ancak imdilik Di­ yala kysnda Irak'da Abu Husaini höyüünün Obeyd Evresi, ker­ piç yaplan, çömleklere çocuklarn gömülmesi eklindeki gelenek­ 'leri, mühürleri ve çakmak ta delicileriyle, Deirmentepe'nin en yakn benzeni görünüündedir.
Irak'da son yllarda Tell ei 'Oueili'de yaplan kazlarda da Obeyd 4 evresine ait bir ufak yerleme kazrlmaktadr (Huot 1980). Bu yerlemeye ait C-14 ölçümlerine göre Obeyd Evresi M.Ö. 4200­ 3700 yllarna tarihlenebilmektedir (Huot 1980). Ancak Masca dü­ zeltane erisine uygulandnda 'bu tarihler M.Ö. 5000 - 4500 yllar­
na Obeyd 4 Evresinin tarihlendirilebileceinigöstermektedirler.
Deirmentepe'ninObeyd Evresi'nin de ayn zamana ait olabile­ cei diiünülebilir. 1981 ylnda Deirmentepe'de yaplan kazda De­ mir Ça'nda olduu gibi daha sonra özellikle Roma Devrinde ve Orta Çalarda Frat kysnda 'büyük bir olaslkla ufak bir garni­ zon vardr. Ancak bu devir'lere ait tarihsel açklamalara yol açacak buluntular Deirmentepe'de henüz ele geçmemitir.
42
nstx: U. 1981 a
Kalkolitik devirde ise özellikle bulle ve mühürlerden de anla­ ld gibi Deirmentepe önemli bir ticaret merkezidir. Anadolu ile olduu gibi Kuzey Mezopotamya ve Suriye le de belki Frat
rehir yolu vastasiyle bu ticaretini sürdürebilmektedir. lerdeki
yllarda yaplacak kazlar Deirmentepe'nin hem Kalkoliuik, hem de Demir ça'nn çeitli dönemlerinde, Roma Devrinde hangi rner­ kezlcrle daha yakndan balantlarolduunu ve tarihsel açdan oy­ nad anlalan önemli rolü daha yakndan aydnla kavututabi­
lecektir.
ssçnxts KAYNAKÇA
BR1\IDWOOD, R. J. - L. BRAIJJWOOD : Excavations in the Plain of Antioch 1960 I. The Earlier Assemblages. Phases A-J. OIP LXI, Chicago.
«1979 Deirmentepe Kazlar» II. Kaz Sonuçlan Toplants,
Ankara lN5 ubat 1980. K.B. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü, Ankara, s. 91-99.
«1980 Yl Deirmentepe (Malatya) Kazs Sonuçlar» III. Ka· z Sonuçlar Toplants. Ankara 9-13 ubat 1981. K. B. Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü, Ankara, s. 3941.
EQUlNI. E. S, : Malatya. II. Rapportô Prellmlna-e delle Canpagne 1%3-1968 1970 il Livello Romano Bizantlio e le Testimonianze Islamiche.
Oriei}sAntiqui Collectio X, Roma.
FERIOL!, P. - E. FIANDRA : «The Administrative Functions of Clay Sealings 1979 a in Protohistorical Iran» I;anica. Istitute Universitaro Orien­
tale, Napoli, s. 307-312.
1979 b «Stamp Seals at Shahr-i Sokhta» South Asiim Archaeology (1975), Leiden, s. 12-26.
GARSTANG, J.: Prehistoric Mersin. Yümiik Tepe .:.n Southem Turkey. The 1953 Neilson Expedition in Cilicia, Oxford.
GOFF, B. L., : Symbols of Prehlscorlc Mesopotamla. Yale Univ. Press, Np-..... 1963 Haven/London.
GOLDMANN, H.: Excavations at Gözlü Kule, Tarsus. From the NeoHthic 1956 through the Bronze Age. II. Princeton.
RUOT, J.L. : «Tell el 'Oueili (Iraq): Les premier resultats» Paleorient 6, 1980 s. 207-2'11.
KLEISS, W. 1977 a
1977 b
: «Burganlagen und Befestigungen in Iran» Archaeolegische Mit­ teilungen aus Iran 10, s. 23-52.
«Urartaische Platze in Iran» Archaeologische Mitteilungen aus Iran 10, s. 53·83.
43
KLEISS, W. 1978
St. KROLL «Urartaische Platze und Anlagen des 2. - 1. Jahrtausends v. Chr. in Iran» Archaeologische Mitteilungen aus Iran ll, s. 27-71.
1979 «Verrnessene Urartaische Platze in Iran (West Azerbadjan)
und Neufurde (Stand der Forschung 1978)>> Archaeologische Mitteilungen aus Iran 12, s. 183-243.
ORTHMANN, W.: Halawa 1977 bis 1979. Vcrlauttger Bericht über die . bis 3. 1981 . Grabungskampagne. Saarbrücker Beitrage zur Altertums­
ku nde : 31, Bonn.
PECORELLA, P.E. : Malatya - III. Rapporto Preliminare delle Campagne 1963- 1975 1968 il Livello Eteo mperiale e quell Neoetei. Oriens Antiqui
Col1ectio XII, Roma.
TOBLER, A.J. : 1950
Excavations at Tepe Gawra. Joint Expedition of the Baghdad School and the University Museum to Mesopotam1fl. II. Levels x-xx. University Museum. Univ. of Pennsylvania, Philadelp­ hia,
i
TUSA, S. 1980
: «Notes on the Tell Abu Husaini Excavation» Paleorlent 6, s. 225c227.
WEIDNER, E. : «Arslan Tepe» Archiv für Orientforschung 16, s. 151-152. 1952-53
44
i D i
,--
. 22
23
r--t--+---+--+---+--+---l--t------l-
Resim 1 :DEGRMENTEPE KAZISI -1981 45
Resim 2: DEGRMENTEPE'NiN HA­ VADAN oououoso. DE­ MiR ÇAGI KALESi Y API­ LARI VE KALKOLiTiKDE­ ViR KERPÇ YAPILARI
Resim 3: 17 H, 17 G, 17-18 F AÇMALARININ HAVADANGd­ Nüü, DEMR ÇA­ Gl VE KALKOL­
TK DEVR YAPI­ LARI
BRKONUT
Resim 5: 15 J AÇMASI. KALKOLiTKDEVR YAPILARI, 7. VE 8. TABAKALAR
Resim 6: 17 G AÇMASI. KALKOLTK
DEVR YAPILARI
Resim 8: rr AÇMASIKALKOLTKDEVR
Resim 9: KALKOLTjK DEVRE AjT MüHüRLER
Resim 10:BOYA BEZEKLj OBEYD ttn ÇANAK ÇöMLEK öRNEKLERj
Resim 11:KALKOLjTK DEVRE AIT BB MEKANINDA BULUNAN BAZI BULLERDEN öRNEKLER
48
(*) Önder BLG
Türk Tarih Kurumu, stanbul Universitesi ve Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüü adna Prof. Dr. U. Bahadr Alkm'n ba­
kanlnda 1974 ylndan bu yana, her yl sürdürülen kiztepe Ka­ zlar, 1981 yl Mays aynda hocamzn beklenilmeyen vefat üze­ rine, bu dönemden itibaren bakanlm altnda yürütülmee ba­
land. 26 Temmuz ile 26 Eylül tarihleri arasnda 60 gün süre ile gerçekletirilen kiztepe kazlar, merhum hocamzn salnda ol­ duu gibi Kültür Bakanlnn, stanbul Üniversitesinin, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumunun yansra Türk Tarih Kurumu tara­ fndan desteklendi. Ad geçen kurumlara ve özellikle Türk Tarih Kurumu Yönetim Kuruluna kiztepe kazlarnn devamn sala­
mak için gösterdikleri anlaya ve yardmlara kaz heyeti adna
burada teekkür etmeyi zevkli bir görev sayarm.
Bu dönem kazlar, her ylolduu gibi, arkeolog Handan AI­ ·km, mimar-arkeolog Dr. Günhan Danman, mimar Alp Çetinsü, arkeolog-desinatör Sabri Kzltan, arkeolog Gülsüm Urnurtak ve 2 stajyer örenciden oluan bir ekip tarafndan yürütüldü. Kültür Bakanl temsilcilii görevini ise Zeynep Sar yerine getirdi. Mes­ Iekdalarmn görevlerindeki baarlarn burada belirtirken, ken­ dilerine teekkürlerimi sunarm.
1981 dönemi kiztepe kazlar, yalnz kiztepe I'de ve 2 amaca yönelik olarak gelitirildl. Bunlardan birincisi, henüz ana topraa
kadar inilip tam bir stratigrafisi saptanamyan kiztepe I'in mev­ out kültür kadarn daha da derinleerekortaya çkartmaktv Bu amaca yönelik olarak D-3/IV-11 ve D-3/IV-10 gridkarelerinde çal-
(*) Doç. Dr. Önder BLG stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öretim
üyesi.
49
malara geçildi ve beklenilenden daha yüksek bir seviyede ana top­ raa eriildi. 1980 dönemi seviyesinden bu yl eriilen ana top­ raa kadar 4 mimari tabaka daha saptand. Ancak, tabakalarn
saptanmas mimari kalntlarn mevcudiyetinden ziyade kesitlerde izlenebildi (Resim 1), çünkü ikiztepe'nin bu seviyelerinde de ya­ plarn ahaptan ina edilmi olduu gerek karbonlam hatl par­ çalarndan, gerekse ilenmemi ahap mimari elemanlarn eklini
içeren yangn geçirmi sva parçalarndan anlald. Dier taraftan, D-3jIV-1O plan karesinde 20 m. yükseklikte ortaya çkartlan taban üzerinde, zgara biçiminde yerletirilmi ahap hatllarn karbon­ lam kalntlarna rastland. Birbirine geçme olarak, kuzey-güney ve dou-bat yönlerinde tutturulmu bu hatllar büyük olaslkla bir ahap evin taban konstrüksiyonunu oluturuyorlard (Resim 2). Bir kesiminde rastlanlan sva parçalarndan,bu ahap tabann da kullanld devirde svayla kapl olduu anlald. Bu sonuçtan da, ikiztepe'deki ahap evlerin tabanarnn da ahaptan yaplm ol­ duu daha açklkla kantlanm oldu.
Bu mimari tabakalarn dolgu topra içinden toplanan çanak­ çömlek parçalarndan, bunlarn Eski Tunç Ça i kültür katn
temsil ettikleri anlald. Böylece de, kiztepe i'de kazlara bala­
nlmadan önceki seviyeden, yani 29.42 m. den ana topran eriil­
dii 17.47 m. arasndaki yaklak 12 m. lik dolguda, evvelce Er-Hi­ tit olarak tanmlananHitit Öncesi veya Geçi ça, Eski Tunç ça
III, Eski Tunç ça II ve Eski Tunç ça i kültür kalntlarnn
varlklar saptanmoldu.
ikiztepe I'de Eski Tunç ça III kültür katnn bir mezarlkla
temsil edilmi olduu saptanmt. nk defa 1974 ylndaki balan­
gç kazlarnda bulunmu olan bu ext ra-mural mezarln snrla­
rnn belirlenmesi, 1981 döneminin ikinci amacn tekil ettiin­
den, kazlar C-20jIV-13-12, 11-10, D-1jIV-13-12-ll~1O ile D-2jIV-13­ 12-11-10 gridkarelerinin kapsad bir alanda gelitirildl. 24.94 ile 22.00 m. ler arasndaki deiikseviyelerde yer alan basit toprak ti­ pinde 103 mezar ortaya çkartld. Hepsi srtüstü, kollar yanda, ba­ caklar yanyana uzatlm olarak bulunan iskeletlerde, balar genel­ likle göe bakar. Baz mezarlarda ba saa veya sola kaymi ola­ rak da görülebilir. Ölüer mezarlara hediyelerle beraber gömülmü­ lerdir (Resim 3-4). Ölü hediyelerinin çounluunu tunç eserler oluturur. Hediyeler arasnda keramik eserlere de rastlanlr. Bun­ lar çanak çömlek, rituellerde kullanld düünülen oyuk çizgi bezekli ses aletleri ve insan figürinleri tekil eder. Bronz eserler genellikle ölünün cinsiyetine göre deiir. Küpe, saç helezonu (Resim 8), yüzük, bilezik (Resim 7), amulet, saç inesi, bal
50
ve delikli ineler (Resim 9- 10) gibi bronzdan yaplm eserler ka- . dn iskeletinde görüldü. Çanak çömlek, insan figüriri de yine yalnz kadn iskeletleninde rastland. Ayrca, kadn iskeletlerinde tatan veya deniz hayvan kabuundan oluturulmu bir veya bir­ den fazla sras bulunan kolyeler de bulundu.
Erkek mezarlarnda ise deiik tiplerde mzrak uçlar (Re­ sim 5-6), ince uzun yass baltalar ve ikiz çam aac görünümün­ de ve ikili veya dörtlü spiralder amblemler ve ayrca bronz tra
bçaklar ileklfl ve klfsz bçaklar ve spiral biçimli kabzalar ele geçirildi. Baz erkek iskeletlerinde de tatan yaplm kolyelere rastland. Ayrca, bronz küpeler enkek iskeletlerinde de bulundu. Bu eserler dnda erider olarak kültür katlarnda da rastlanlan
ta ve kemik aletler ele geçirildi. Bu örneklerini saydmz eser­ ler mezarlarda tek olarak bulunabilecei gibi iki, üç veya daha fazla sayda da bulunabilir; örnein bir mezarda 4 adet mzrakucu,
dier bir mezarda bilezik, yüzük, 1r:;pe, insan figürini, keramik ses aleti görüldü. Bundan da anlarlaca gibi mezarlara hediye­ ler standart bir ortak gelenein sonucundan ziyade ölünün hayat­ ta iken sahip olduu eyalar olarak braklmtr. Bu eyalarn bu ylki toplam ·144'tür.
Bu mezarln Tepe I'in bat kesiminde de devam edip etme­ diini örenmek için yaplan kazlarda herhangi bir iskelete rast­ lanmad. Ancak, bu yönde mezarlar daha yüksek seviyede yer al­ dklarndan, bu alandaki iskeletler, 1974 ylna kadar youn ekil­
de, özellikle tütün ekiminedeniyle tahrip edilmi olabilirler. IV-lljC-17-18-19 ve v-o/C-19 gridkarelerini Jcapsyan bu alanda yaplan deninlemede 5 mimari tabaka saptand. En alttaki 5. mi­ mari tabakaya ait taban üzerinde 2 ocak ve 1 frn ortaya çkartl­ d. Bu kalntilardan da anlalmaktadrki, Tepe I, Eski Tunç Ça'
III mezarlndan önce ve Eski Tunç Ça I'den sonra yerleimmer­ kezi olarak kullanlmtr.Ele geçirilen çanak-çömlek, insan figü­ rinleri, arak ve frçalar, kemik ve ta aletlerden Eski Tunç Ça­ II'ye ait olduklar anlalan bu mimari tabakalar içinde mezar­ lara rastlanlmam olunmasmdan, bu çaa ait ölülerin de extra­ mural bir mezarla gömüldükleri anlalmaktadr.Bu durum, bi­ raz evvel.deindiimizderin çukurda ortaya çkartlan kültür kat
için de geçerlidir. Ancak, bu kültür katnn ana topraktan bir ev­ velki mimari tabakasnn taban altnda bir çömlek mezar bulun­ mutur. Bir bebek iskeletini içeren bu mezarn bulunmasyla yeni domu veya çok küçük çocuklarn intra-mural olarak gömüldük­ leri anlalmaktadr.
51
ikiztepe'de çok küçük çocuklarn intra-mural olarak gömülme gelenei Geçi ça sonuna kadar devam etmitir. Böyle bir mezar
içeren bir çift kulplu iri çömlek, D-2/IV-lO plankaresinin Geçi
ça, yani Kültepe Ib zaman çanak çömleklerini içeren kültür ka­ tnda ortaya çkartld.
1981 ylnda elde edilen bu sonuçlardan sonra, kiztepe'dekige­ lecek dönem aratrmalarbir yandan Eski Tunç ça III mezarl­
nn snrlarnnbelirlenmesine ve bu mezarln iskannn nerede olduunun saptanmasna doru yönlendirilirken, dier yandan Te­ pe I'deki Eski Tunç ça II ve i kültür katlarnn genilemesine
kazlarak. ayrntl olarak tannmasna çallacaktr.
52
(*) Muhibbe DARGA
Karakaya baraj gölü altnda kalacak höyüklerden biri olar
emsiyetepe'de (0-50/10) 1981 yl çalmalar Eylül ve Ekim ayla­ rnda 50 i günü çallarak gerçekletirildi, Höyük üzerinde kaz
çalmalar ortalama 20 içi ile yürütüldü. Tabanbükü köyündeki kaz -evinde de ayrca çanak çömlekleriri tümlenmesi, envanter ça­ lmalar iki uzman restoratör Sait Baaran ve Cenk Alpan ile ka­ zmzda stajyer olarak çalan örencilerimiz tarafndan yapld.
Kazmzn mimarlk çizim ilerini Yük. Mimar Mühendis Arif Öz­ türk üstlendi. Kültür Bakanl temsilcisi olarak, Malatya Arkeoloji Müzesi asistan NuruIlah Aydn yüksek görev bilinci içinde fiilen çalmalarmza katld. 1981 ysl güz kaz döneminin baar ile ger­ çeklemesinde katklar olan tüm kaz ekibine ül-ran borçluyum, emsiyetepe kazlarn finanse eden o.n.r.ü Keba ve Aa Frat
Projesi Müdürlüüne,kaz iznini veren Kültür Bakanl Eski Eser­ ler ve Müzeler Genel Müdürlüüne, kaz bakan olarak görev ya­ pabilmem için izin veren Edebiyat Fakültesi Dekarlna içten te­ ekkürlerimi burada sunarm. Kaznn son gününde kaz açmala­ nn ve kaz evindeki kaz malzememizi incelemek ve gözlernek amac ile bizi ziyaret eden Frau Dr. Helke Kammerer - Grothaus (Bremenr'a da deerli gözlemlerinden ötürü teekkür ederim.
emsiyetepehöyüünde fiilen kaz 8 Eylül 1981 tarihinde 15 ­
çiyle balad. Evvelki yllarda çalmalarn yaplm olduu 4 aç­ mada kazyadevam edildi. Höyüümüzün kuzey yönünde 1980 y­
lnda saptam olduumuz dikdörtgen planl, ta duvar örgülü ve
(*) Prof. Dr. Muhibbe DARGA, stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Öretim Üyesi.
55
ortasnda ocak taban bulurimu olan konutun temizlenmesine ve döeme tabanarnn saptanmasna baland. 3,80 m. boyutunda kareye yakn planl odann güney duvarna 1,20 m. uzaklkta orta­ ya çkarlan at nal biçimi, yuvarlak küllüklü, bir hayli harap ol­ mu ocan en az 3 evre onarm geçirdii ve bu evrelerinkant
toprak svadan döeme üzerine oturduu ortaya çkarld.
Bu mekandakazlaresnasnda küçük buluntu olarak Keban-Al­ tnova kazlarndan ve Malatya yöresi yerlemeleri ve kazlanadan
tandmz iTÇ III A evresini kantlyan, elde yaplm, boya bezekli, özellikle az ve omuz üzerinde geometrik linear bezerne motifleri içeren çanak çömlek parçalar, tek tük kemik bz ve flint bçak gün na çkarld. Burada boyallada beraber kullanlm
olan Karaz türü siyah açkl mallarn, boya bezekli çanak çömlee
oranla çok daha az olduu gözlendi.
emsiyetepe'de ikinci büyük açma, höyüün güneybatsnda,
1980 yl açlm olan iTÇ III B evresini kantlyan sekili mekann
dou ve bat yönde geniliine aratrlmasyla oluturuldu. Bura­ da kuzey yöndeki sekinin arkasndaki kerpiç kalntlar kaldrl­
dnda. açlm olana bitiik bir seki ve bunun bitiminde de 1,20 m. yüksekliinde sel yata talarndan harçsz örülmü, oday
kuzeyde snrlyan duvar ortaya çkarld. Kaz çalmalarmz bo­ yunca «GÜNEY EVi» olarak geçici olarak adlandrdmz bu me­ kann dou ve hatsndaki Geç Demir ça - Roma evresinin izleri olan ve yapy bir hayli bazmu olan ta duvarlar kaldrrld. Roma ça duvarlarnn altnda douda ve batda yine sekiler gün na
çkarld. Güney Evinin aratrlmasnabat yönde devam edildi ve burada sekili mekana bitiik, bat duvarnn önünde ta dizisiyle çevrili yuvarlak biçimli, içinden birçok çanak çömlek parças ç­
kardmzbir çöp çukuru. ar kovan biçimli bir petek, ve dikdört­ gen biçimli bir su teknesinin (tet ?) kalkerlemi taban ve 2 sm. kalnlnda kenarlarna ait parçalar ilekenar cidarnn bir ksm
ortaya çkarld.
Bu küçük odann Güney Evinin mutfak ksmi olduunu
sanyoruz, Güney Evinin geçen yl açm olduumuz bat yön­ deki sekisine bitiik olan ocak taban özenle kaldrld. Bu çal­
ma esnasnda ad geçen ve olaslkla küllük görevini yapm olan bu tabann yass dere çakllar ile iTÇ III A ve II B'yi kantlyan
çanak çömlek krtklartndan yaplm olduu ortaya çkarld. Ve böylece Güney Evinin iTÇ III ve II evrelerinde iskar edilmi oldu­ u anlald.
56
Daha evvelki evrenin krk mallarnn kullanlm olduu ocak tabannn oturduu çamur sva döeme de kaldrld ve bunun al­ tnda, sekiIi odann ortasna yakn, ,batdan 1.80 m. uzaklkta, ça­ murdan bir çember üzerine oturtulmu ve dere talarndan örül­ mü yuvarlak bir frn tabannn en alttaki dizisi ortaya çkarld.
Bu kalntnn bir ate tablas olmas da, orta ksmdaki yank
kalntlarndan akla gelmektedir. Güney Evinin çanak çömlek bu­ luntular, bir yl evvelki gibi TÇ III A mallarn ve tek renk Ka­ raz türü kap parçalarn çoaltmaktadr, 20 sm. aralkla üst üste iki çamur döeme, sekilerin gösterdii iki evre ve özellikle seki­ ler ve ta duvarlarn çamur harçla svanm (2-3 sm. kalnlnda),
bunun üzerine geçirilmi 2-4 mm. lik kirli beyaz badana kalnt­
lar ve ocak tabanIarnda kullanlm olan çanak çömlek krkla­
rnn farkl evrelere tanklk etmesi, Güney Evinin TÇ III A-B ve II B evresinde de kullanlm olduuna kant oluturmaktadr.
Güney .Evinin güney snrnn erozyon ve baka ykmlarla yok olduu saptand. Kuzey sekisinden 4,5 m. güneyde, dou-bat yö­ nünde derinliine kazld ve burada 674 m. korunda ana topraa
ulald.
Bu yln en ilgi çekici bulurtusu, belden yukars stilize, üç­ gen biçiminde ve oldukça yass; belden aas çan biçiminde bir giysi ile betimlenmi olan, 10 sm. boyutunda pimi toprak bir ka­ dn figürini oldu. Ad geçen figürin, Güney Evinin mutfak odasn­
da 'petek' dediimiz ar kovan biçimli, oldukça harap birim ara­
trlrken, dolgu topran içinde bulundu. Mutfak odasnda ve çöp çukurunda bulduumuz mallarn TÇ III/ün geç evresini ve üTÇ geçii belgeleyen çanak çömlek parçalar olduunu burada vurgu­ lamak yerinde olacaktr.
emsiyetepe höyüünün batsnda aratrlmam D I-III ve E I-III adlandrdmz5 m. X 5 m. lik açmalarda kazlara balan­
d ve yüzeyin 30 sm; altnda, demir ça mimarlk kalntlariyle
çanak çömlek buluntular ortaya çkarld. Büyük bir olaslkla Ro­ ma karargah ~ kalesinin çok tahrip görmü temel duvarlar ve dö­ eme kalntlarnn altnda özellikle kuzeybatda 40 sm. kalnl­
nda bir yangn tabakas gün na çkarld. Bu yangn ynnn
hemen altnda üTÇ'a geçi evresini haber veren açk renk zemin . üzerine, donuk siyah veya krmz boya bezekLi -1birkaç torna ya- pm- mallara tesadüf edildi. Bu parçalarla beraber tüm bir çeç
mühürü ortaya çkarld. Çeç mühürünün üslubu da TÇ III'üri sonlarna tanklk etmektedir. D ve E açmalarnda söz konusu yangnn etkisiyle çok tahrip edilmi, tek sra ta dizisinden olu-
57
an konut temellerine, ocak tabanarna ve TÇ III B evresini bel­ geleyen boyal kap parçalarna, ocaklarn içinde tanabilen pimi
toprak ocak ayaklarna tesadüf edildi.
Höyüümüzdegeçen yl kazlmam olan A III, B III ve B iV açmalarnda kazya baland. Bu açmalar Güney Evinin batsna
tesadüf etmekte ve bu alanlarda plan vermeyen Geç Demir ça
duvar kalntlar altnda TÇ III B evresinin dikdörtgen planl ev­ lerine ait ta duvarlara, ocaklara ve boya bezekli kap parçalarna rastland.
emsiyetepe höyüünün Geç Demir Ça-Roma karargah-kale­ sine ait evvelki yllar ortaya çkarlan 'kütlesel yapnn temel kaln­
tlarnn aratrlmasna devam edildi. Höyüün güneydousunda
ortaya çkarlm olan d surun, dou ve bat yönde kazlarak iz­ lenmesine devam edildi. Bir siper duvar izlenimini veren bu su­ run yer yer 120 sm. ila 70 sm. geniliinde olup, çeitli onarmlar
geçirmi olduu anlald. Ad geçen sur trasesinin batya doru
20 m. varolduu ortaya çkarld ve höyük eteklerinde güneydo­ uda trapezoid bir kule oluturduu saptand. Karargah kalenin dousundaki 120 sm. kalnlndaki teras duvar douya doru 3 m. açld ve hafif bir d bükey kavis yapt görüldü. 9 ta dizisi 180 sm. yüksekliindeki duvarn çakll ana topraa dayand gö­ rüldü. Burada geç kalkolitikdiyebileceimiz