he moÿolelo kaÿao no hale kuamoÿo punia

He Moÿolelo Kaÿao no

PUNIAKe Keiki Äiwaiwa Kolohe a LEIMAKANI ME HINA

He Moÿolelo Hawaiÿi Kahiko no Kohala

ÿOhi ÿia mai loko mai o ka nüpepa o ka Hökü o HawaiÿiHöÿano Hou ÿia e Lökahi Antonio

Kaha Kiÿi ÿia e Brook Kapükuniahi Parker

Hale Kuamoÿo

The Hale Kuamoÿo–Hawaiian Language Center supports and encourages expansion of Hawaiian language as the medium of education, business, government, and other contexts of social life in Hawaiÿi. The Center provides professional and material resources necessary to address this goal including educational support in the development of curriculum materials for Hawaiian medium education, teacher training, Nä Maka O Kana Hawaiian language newspaper, and the Mämaka Kaiao dictionary of contemporary Hawaiian terms.

Established and funded by the State Legislature in 1989, the Hale Kuamoÿo is the first example of a State office conducting its business in Hawaiian. If you wish to contribute to the goals and activities of the Hale Kuamoÿo, please send your donation to the University of Hawaiÿi Foundation–Hale Kuamoÿo to the address below.

Hale KuamoÿoUniversity of Hawaiÿi at Hilo

200 West Käwili StreetHilo, Hawaiÿi 96720-4091

Phone: (808) 974-7339 • Fax: (808) 974-7686

[email protected]

www.olelo.hawaii.edu

Hale Kuamoÿo


PUNIAKe Keiki Äiwaiwa Kolohe a

LEIMAKANI ME HINA




Paÿi ÿia ma lalo o ka Hale KuamoÿoKikowaena ‘Ölelo HawaiÿiKulanui o Hawaiÿi ma Hilo

1994

He Moÿolelo Kaÿao no Punia

Ke Keiki Äiwaiwa Kolohe aLeimakani me Hina


Mai loko mai o ka nüpepa Ka Hökü o Hawaiÿi12 Kekemapa 1912 a hiki i ka 13 Pepeluali 1913

Höÿano hou ÿia e Lökahi Antonio

Kaha kiÿi ÿia e Brook ParkerHoÿoponopono ÿia e William H. Wilson

Paÿi ÿia me ke käkoÿo o ka hoa ÿölelo Hawaiÿi, ÿo Hisai Saitoh ka pelekikena o ka Sensoh Printing Co, LTD.

1994

Hoÿomalele ÿia e kaHale Kuamoÿo

Kikowaena ÿÖlelo HawaiÿiKulanui o Hawaiÿi ma Hilo

200 W. Käwili St.Hilo, Hawaiÿi 96720

kelepona: (808) 974-7339 kelepaÿi: (808) 974-7686

He Moÿolelo Kaÿao No

PUNIAKe Keiki Äiwaiwa Kolohe A

LEIMAKANI ME HINAHe Moÿolelo Hawaiÿi Kahiko No Kohala

PAPA KUHIKUHI

MOKUNA ÿAOÿAO

I. No ka ÿÖlelo Wänana a ka Makäula ....................................................................1

II. No ka Hänau a Hänai ÿia ÿana o Punia ................................................................5

III. No ka Make ÿana o Leimakani, ka Makuakäne o Punia iä Kaiÿaleÿale mä .....9

IV. No ka Hana Maÿalea a Punia i ka Püÿali Manö ................................................14

V. No ka Hoÿolälä ÿana o Punia e Hoÿokö i kona Mäkaia ....................................17

VI. No ke Ale Holoÿokoÿa ÿana o Kaiÿaleÿale iä Punia ............................................23

VII. No ka Make ÿana o Kaiÿaleÿale ............................................................................26

VIII. No ka Häläwai ÿana o Punia me nä Akua o nä Kaha Wai ÿOle ......................30

IX. No ka Hana Maÿalea a Punia i nä Akua ............................................................34

X. No ka Pakele ÿana o Punia i ka Make a me kona Hoÿi ÿana i kona ÿÄina Hänau ..............................................................................................38

NÄ PAPA WEHEWEHE ÿÖLELO ................................................................................43 Papa Wehewehe Huaÿölelo .................................................................................45 Papa Wehewehe Mämalaÿölelo ..........................................................................51

He Moÿolelo Kaÿao No

PUNIA

Ke Keiki Äiwaiwa Kolohe A

LEIMAKANI ME HINA

He Moÿolelo Hawaiÿi Kahiko No Kohala(ÿÄlana ÿia no ka pömaikaÿi o ka poÿe heluhelu o ka Hökü o Hawaiÿi.)

I ka poÿe heluhelu o ka Hökü Hawaiÿi, eia mäkou ke hoÿopuka aku nei i

këia wahi Moÿolelo Hoÿonanea, no ka pömaikaÿi o ko ka Hökü poÿe heluhelu. He

wahi moÿolelo kahiko këia no këlä au kahiko o ka ÿäina. A ua hoÿopuka aku mäkou

i këia no këia mau pule e neÿe nei, me ka manaÿolana, ma ka hoÿomaka hou ÿana o

këia makahiki aÿe, e ÿöÿili aku ai ka “Moÿolelo Nani o Bene Hä”, a he moÿolelo hoÿi

i hoÿopuka ÿia e kekahi kenelala kaulana o ÿAmelika. Ua hoÿouna aku mäkou i ka

puke o ia moÿolelo kaulana i ÿAmelika, a e loaÿa mai ana ma mua o ka pau ÿana o

këia makahiki. ÿO ko mäkou ÿiÿini, e loaÿa i ko mäkou poÿe heluhelu nä moÿolelo

hoÿonanea maikaÿi, a he mau moÿolelo hoÿi i kü i ke ÿano maikaÿi, e ohohia ÿia ai e ko

mäkou poÿe heluhelu.

E hoÿomanawanui mai ÿoukou i këia wahi moÿolelo o käkou o këia mau

pule e neÿe nei, a ke manaÿolana nei nö naÿe hoÿi mäkou e loaÿa ana nö he mau

mea e hauÿoli ai, mai ka moÿolelo mai o këia wahi keiki a ka ÿäpiki o ka makani

ÿÄpaÿapaÿa.

ÿO Kohala Iki, ÿo Kohala Nui,

ÿO Kohala Ua ÿÄpaÿapaÿa,

ÿO Pili, ÿo Kalähikiola,

ÿO nä puÿu haele pälua lä,

E haele pälua mai hoÿi,

Ke ola o kahi “Hökü” lä,

A ola iä ÿoukou lä e.

Mea Käkau Moÿolelo.

1

MOKUNA I

E noho ana ma kekahi wahi ma uka o Kohala, i këlä au kahiko loa o ka ÿäina, he käne me käna wahine. ÿO ka inoa o ke käne, ÿo ia nö ÿo Leimakani. A ÿo ka inoa hoÿi o ka wahine, ÿo ia ÿo Hina. He löÿihi nä lä o ko läua noho ÿana me ka loaÿa ÿole o ka hua o ko läua noho hoÿäo ÿana. ÿO ka hana maÿamau i këia kanaka, ÿo ia nö ka mahiÿai ÿuala ma uka paha o Honoipu. A ÿo käna lawaiÿa mau e hele ai, ÿo ia nö ka luÿu ula i kai o ia kahakai. Iä läua e noho ana me ka maikaÿi, ua hoÿomaka maila ÿo Hina e ÿono i ka niu. A ÿo ka pilikia o këia ÿono a käna wahine, he kapu loa ka ÿai ÿana o nä wähine i ia au o ka ÿäina i ka niu. A ua hiki ÿole nö iä Leimakani ke hoÿokö i ka ÿono a käna wahine, ÿoiai, he kanaka mälama ÿo ia i ke kapu o nä akua o ia au kahiko o ka ÿäina. A ma muli nö o ia külana o Leimakani, ua hiki ÿole iä ia ke ÿae aku e hoÿokö i ka ÿono a käna wahine. Ua ulu maila naÿe ke ÿano hoÿohuoi i loko o Leimakani, he ÿano hoÿokauhua keiki paha këia a käna wahine e ÿono nei, a ua waiho wale ihola nö naÿe i ia mea i loko ona. ÿAÿole nö hoÿi i löÿihi nä lä ma hope o këlä ÿono ÿana o Hina i ka niu, ua kamaÿilio hou maila nö ÿo ia i käna käne. “E kuÿu käne aloha, he mau lä löÿihi loa aÿe nei nö hoÿi këia o ko käua noho hoÿäo ÿana, a he mea kupanaha nö hoÿi koÿu ÿono ÿana i ka niu hiwa ma mua aku nei. A i këia manawa hoÿi, ua hele mai nei koÿu ÿono i ka maiÿa pöpöÿulu a kau i kuÿu maka. Ua ÿike nö hoÿi au he mea kapu ka ÿai ÿana o nä wähine i ka niu a me ka maiÿa, a he aha lä ke ÿano o këia ÿono kupanaha oÿu i këia mau mea?” “E kuÿu wahine aloha, eia paha nä ÿaumäkua o käua, ke hoÿäÿo nei i ko käua manaÿo küpaÿa ma hope o ke kapu o nä akua. A ke manaÿo nei nö au i ka wä äu e uhaÿi ai i ke kapu akua o nä küpuna, e pöÿino ana paha ÿoe kuÿu Hina aloha, no laila, ÿuÿumi ÿia ka ÿono maiÿa ou e kuÿu wahine. ÿO ke kapu akua nö ka mea nui e mälama ai käua.” Ma muli o këia mau ÿölelo aÿo a käna käne aloha, ua hoÿomanawa-nui ihola nö ÿo Hina i ka ÿono o nä mea äna e ÿono hoÿokauhua ana. ÿAÿole nö i löÿihi iho nä lä ma hope mai, ua ÿono hou ihola nö ÿo Hina i kahi mea nö i hoÿokapu ÿia nö i nä wähine o ia au kahiko o ka ÿäina, a ua ÿölelo hou aku nö ÿo ia i käna käne iä Leimakani. “E Leimakani ë, hele mai nei kä hoÿi kuÿu ÿono a nui i ka iÿa kümü o ke kai. Ua hele mai nei kä hoÿi ka ÿono a kau i ka puÿu. A ua ÿike nö naÿe au he iÿa kapu nö ia, a i hoÿokapu ÿia hoÿi ma ke känäwai kapu o nä akua o ko käkou mau küpuna. A

3

he aha lä ke ÿano o këia mau hana hoÿopühili a ka pö iaÿu?” Ma muli o këia mau ÿölelo a Hina i käna käne iä Leimakani, ua komo iho ke ÿano ÿänoninoni i loko o Leimakani. A ua hoÿoholo ihola ÿo ia e hele i mua o ka makäula o ko läkou wahi e nïnau ai i ke ÿano o këia mau ÿono ÿano ÿë a käna wahine. A ua ui akula ÿo ia i ka manaÿo o käna wahine no këia mea. Ua ÿae koke maila nö käna wahine no këia manaÿo o käna käne. A ua kiÿi akula nö ÿo Leimakani i ka makäula e hele mai e nänä i këia ÿano ÿono ÿäpiki a käna wahine, a Hina. A ua lawe pü aku nö hoÿi ÿo Leimakani i nä möhai küpono i ke külana o ka makäula, e like nö hoÿi me ke ÿano maÿamau o ia au kahiko o ka ÿäina. I ka höÿea ÿana aku o Leimakani i mua o ka makäula, ua hoÿomao-popo koke maila nö ka makäula i ke ÿano o käna huakaÿi, a ua kamaÿilio ÿë maila nö iä Leimakani. “E Leimakani ë, hele maila nö ÿoe ma mua, hahai maila nö ko ÿaumakua e hoÿopünini nei iä Hina, käu wahine. A ma kaÿu ÿike no këia mau ÿono ÿano ÿë a Hina, eia i mua oÿu ka hiÿohiÿona o ke keiki a Hina. ÿAÿole këia mau ÿono ÿano ÿë a Hina, käu wahine, a he ÿono ÿokoÿa aÿe, akä, he hoÿokauhua keiki. A e loaÿa ana he keikikäne na ÿolua. Eia naÿe, e lilo ana ua keiki nei a ÿolua i keiki hoÿopäpä i ka mana o kahi mau kupua hoÿopöÿino o ka ÿäina. A e nui ana nö hoÿi käna mau hana ÿano hoÿokalakupua i nä poÿe ÿeÿepa o ka ÿäina nei, a höÿea loa aku nö hoÿi i ko ka moana mau poÿe ÿeÿepa. “Eia pü nö hoÿi ÿolua ke hoÿäÿo ÿia nei e nä ÿaumäkua akua o ko ÿolua mau küpuna. A i mea e ÿike ÿia ai ko ÿolua mälama i nä kapu känäwai akua o nä akua o nä küpuna o käkou, e hoÿoikaika e Leimakani me käu wahine e mälama i ke kapu akua, a e hoÿopömaikaÿi ÿia mai ana nö ÿolua me ka hua o ko ÿolua pühaka. ÿO käu wahine nö paha, e Leimakani, ke ÿai i ka loaÿa a kä ÿolua keiki, a na ua keiki nei naÿe äu e hoÿopaÿi ka mea näna e hoÿopöÿino i kou ola, e Leimakani.” “E hoÿi e Leimakani, a noÿonoÿo i këia mau mea aÿu e kamaÿilio nei iä ÿoe, a mai hoÿopua wale aku naÿe ÿoe i kou pöÿino i käu wahine, iä Hina, o lilo auaneÿi ia i mea e hoÿopöÿino ai hoÿi i ka hua o kona ÿöpü.” Me këia mau ÿölelo aÿo a ka makäula, ua hoÿokuÿu maila ÿo ia iä Leimakani e hoÿi no kona wahi i hele mai ai. A i kona höÿea ÿana aku i mua o käna wahine, ua kaÿa ÿë maila nö ka nïnau ma ka ÿaoÿao o Hina no nä ÿölelo a ka makäula. A ua höÿike akula nö hoÿi ÿo Leimakani, e like nö hoÿi me nä ÿölelo i höÿike ÿia aÿe nei ma luna, a koe nö hoÿi nä mea a ka makäula i päpä mai ai. I ka lohe ÿana o Hina i nä ÿölelo a ka makäula i höÿike ÿia mai e käna käne, a ua lilo ihola ia i mea hauÿoli i kona manaÿo, ÿoiai, e loaÿa ana hoÿi ko läua mea näna e mälama i ko läua mau lä palupalu. ÿAÿole naÿe ÿo Hina i noÿonoÿo mua, e haÿalele

4

mai ana käna käne ma mua o ka wä e nui pono aÿe ai kä läua keiki. A inä paha e lohe mua ÿo Hina i ia mea, ÿaÿole paha e nele kona hana naÿaupö, i mea e pöÿino ai ke ola o ke keiki äna e kökö ana i loko o kona ÿöpü. ÿOiai, ua nui nö kona aloha i käna käne iä Leimakani, a he käne hoÿi i pili aloha ÿia mai nä lä ÿöpio mai. Na mua aku naÿe e höÿike mai i ka hoÿokö ÿia o nä ÿölelo wänana a ka makäula, no ka mea pili i ka moÿolelo o ka mea nona këia hoÿonanea o käkou.

5

MOKUNA II

I ka hala ÿana aÿe o nä mahina lehulehu, ua hoÿomaopopo loa akula ÿo Leimakani i ka häpai ÿiÿo o Hina i ke keiki. A ua lilo ÿiÿo nö ia i mea hauÿoli nui no kona manaÿo, ÿoiai, eia hoÿi läua i nä lä e manaÿo ÿia ai, ua hala ka wä loaÿa o ke keiki. I ke kokoke loa ÿana mai i ka wä e höÿea mai ai ka mea nona këia moÿolelo i ke ao mälamalama, ua hoÿomaopopo akula ÿo Leimakani i ke ÿano ÿë o nä ÿöuli o ka lewa lani. A ua hoÿomaopopo ihola ÿo ia he keiki ÿiÿo aku ana nö këia o nä hana kupanaha e like me ka ÿölelo a ka makäula iä ia. I ka höÿea ÿiÿo ÿana mai o ka wä e hänau ai ua keiki nei, aia hoÿi, ua hoÿomaopopo ÿia ka puni ÿana i ka ÿino mai ÿö aÿö o ka ÿäina. A ua kaikoÿo ka moana. A ua häÿule maila nä paka ua ÿeloÿelo ma ka ÿäina. Ua kahe ka wai o nä kahawai, a huÿe ÿia maila nä pihaÿä moe wai o uka, a e popoÿi ana hoÿi nä nalu o ka moana laulä a i ka hoÿomaopopo ÿia aku e nä kamaÿäina o ua ÿäina haÿaheo nei ÿo Kohala, ÿo kekahi këia o nä ÿino nui i hoÿomaopopo mua ÿole ÿia e nä känaka. I këia wä e uhi puni ana ka ÿino ma luna o ka ÿäina, a ÿo ia ihola ka wä i hänau mai ai ka mea nona këia moÿolelo. A ma muli o këlä ÿino nui e pähola ana ma luna o ka ÿäina, ua kapa ihola ÿo Leimakani i käna hänau kahi, ÿo “Punia”. ÿO ia hoÿi no ka punia ÿana o ka ÿäina a me ka moana i ka ÿino. I ka hänau ÿana o Hina i käna keiki, ua hoÿomaopopo koke ihola nö läua i ke ÿano ÿoÿoleÿa o këia keiki, me he keiki ala o ÿeono mahina. A ua hoÿomaopopo pü ihola nö hoÿi läua i ke ÿano kanaka uÿi o kona mau helehelena. A ua lilo loa ia i mea hoÿohauÿoli maoli mai i ko läua manaÿo. A ÿo kekahi mea o läua i hauÿoli nui loa ai, ÿo ia nö ka loaÿa ÿana o ke keiki iä läua, ma hope iho o ko läua noho käne wahine ÿana no ka manawa löÿihi loa, me ka hoÿopömaikaÿi ÿole ÿia mai me ke keiki i nä lä ÿöpio. Ua hänai ÿia ihola ua keiki nei me ke ÿano punahele loa. A ua kiaÿi ÿia hoÿi käna mau mea e ÿai ai, ÿoiai, ua makeÿe nui loa ÿia ke ola o ke kama kahi punahele e këia mau mäkua makeÿe keiki. I ka höÿea ÿana o nä makahiki o Punia i ka ÿekolu paha, ua hahai aku ke keiki i kona makuakäne ma käna mau hana ma ka waena kïhäpai. A i ko Leimakani wä e kiÿi ai i käna lua ula ma kai o ia kaha, aia pü nö ua keiki nei äna me ia. A ua lilo nö hoÿi ka pili aloha mau o ka makua me ke keiki, i mea e höÿoi loa ÿia ai ka pumehana o ke aloha ma waena o läua. No këia pili mau o ke keiki me ka makuakäne, a ua hoÿomaka pü akula nö hoÿi e lawelawe pü i nä hana mahiÿai me kona makuakäne. Ua kamaÿilio akula ÿo

7

Leimakani i käna wahine iä Hina, “E kuÿu Hina aloha ë, ke hoÿomaopopo nei au i ke ÿano makaÿala hana o kä käua keiki. ÿAÿole ÿo ia i like me nä kamaliÿi ÿë aÿe, ka lilo nui o ka manaÿo i ka päÿani. A ua maopopo ÿë nö iaÿu e ola ana kä käua keiki, a ua aloha nö nä akua o ko käua mau küpuna ma ka häÿawi ÿana mai iä käua he keiki maikaÿi, a he keiki hana a aloha makua. A inä paha e höÿea mai ka wä oÿu e hele mua ai i ka ÿäina polikua a Käne, a laila, ÿaÿole oÿu hopohopo ÿana no ko ÿolua noho ÿana iho. ÿOiai, ua hoÿomaopopo au i ke ÿano miki maoli o kä käua lei kama i nä hana e pono ai ka noho ÿana.” Ua lilo këia mau ÿölelo a Leimakani i käna wahine i mea hoÿohauÿoli i ka manaÿo o Hina. ÿAÿole naÿe läua i manaÿo mua no ke ÿano ÿölelo a Leimakani no kona hele mua i ka “ ÿäina polikua a Käne”, e höÿea ÿiÿo mai ana nö ka hoÿokö ÿia o ia mau ÿölelo. ÿAÿole nö ÿo Leimakani i hoÿomanaÿo aÿe i nä ÿölelo wänana a ka makäula iä ia, i kona wä i hele mua ai e nïnau no nä ÿono ÿano ÿë a käna wahine, a i ÿike ÿia hoÿi e käua, e ka mea heluhelu, ma ka mokuna mua aku nei o këia moÿolelo. Ua höÿike mua aku nei nö hoÿi ma ia mokuna mua o këia moÿolelo, ÿo kekahi o nä hana a Leimakani e lawelawe mau ai, ÿo ia nö ka luÿu ula ma ka lae kahakai, a he lua ula maÿamau käna e kiÿi mau ai, a ua lilo hoÿi ia lua ula i ipu kai näna me käna wahine. A i ka wä a Leimakani e kiÿi ai i ula ÿai na läkou, e kënä mua ana ÿo ia i käna wahine e hoÿä i ke ahi pülehu ula, ÿoiai, ÿaÿole loa he wä äna i kiÿi ai i käna lua ula a hoÿi nele mai ÿo ia. A ÿo kekahi mea kupanaha nö hoÿi iä Leimakani, ÿaÿole loa ÿo ia e kiÿi e luÿu i käna lua ula punahele, a lawe mai paha a ÿoi wale aku ma mua o ka mea küpono iä läkou e ÿai. I ka wä o läua wale nö me käna wahine, e luÿu ana nö ÿo ia a lawe mai i ÿelua ula wale nö. A i këia wä hoÿi i nui küpono loa aÿe ai ÿo Punia, a ÿike ka makuakäne i ka ikaika o ua keiki nei i ka ÿai ÿana, ua lawe mau mai ÿo ia he ÿekolu ula na läkou. He hale pöloli ÿole ko Leimakani i ka ÿai. ÿAÿole nö hoÿi e nele kona ÿai ÿana i ke kökoÿolua o ka ÿai, ÿoiai, ÿaÿole ÿo ia i aÿo i ka palaualelo a moe wale paha i ka hale, a helu i nä ÿaho o kona hale. Ua ÿike mau ÿia ka uliuli o nä lau ÿuala ma kona waena, a ma muli nö o ia ÿano maÿamau i ka makuakäne i ka hana, no laila, ÿaÿole ÿo ia i hoÿomailani naÿaupö wale aku i käna keiki. A i kona ÿike ÿana i ke ake hana o käna keiki hänaukahi, ua kökua pü akula ÿo ia i nä hana e mau ai ka hoihoi hana o käna keiki. A ma muli nö hoÿi o ia ÿike o ka makuakäne i ke ÿano hana o käna keiki, ke kumu o käna ÿölelo ÿana i käna wahine ÿo Hina. I ka höÿea ÿana o nä makahiki o Punia i ka ÿehiku, ua mäkaukau pü ÿo ia i ka luÿu ÿana me kona makuakäne ma këlä lua ula a läua me kona makua. A i kekahi manawa ua luÿu aku ÿo ia me ka nänä aku o kona makuakäne iä ia, a ua loaÿa nö

8

iä ia nä ula me ka maÿalahi. ÿAÿole nö naÿe ÿo Leimakani i hoÿokuÿu hoÿokahi i käna keiki e hele hoÿokahi me kona hele pü ÿole me ia i këlä wahi o ka lua ula a läua. I ka höÿea ÿana o nä makahiki o Punia i ka ÿumi, ua lilo maoli ÿo ia i keiki ikaika ma ka hana, a ua like kona ikaika me he keiki ala o 17 a 18 makahiki. A ÿo nä keiki o 15 a höÿea i ka 18 o nä makahiki, ÿaÿole loa kahi o läkou e lanakila ma luna o ke keiki a Hina me Leimakani. I ia manawa nö hoÿi i aÿo pü ai ÿo Leimakani i käna keiki i ka ÿöÿö ihe, a i ka mokomoko, a i ke kükini, a i ke käkä läÿau, ÿoiai, he kanaka mäkaukau ÿo Leimakani i ia mau hana hoÿoikaika kino o ia au kahiko o ka ÿäina. I kekahi lä ma hope iho o ka pau ÿana o ka hana ma ka waena ÿuala, ua hele akula ÿo Leimakani i ka lae kahakai me käna keiki, no ka luÿu ula ÿana, a iä läua i höÿea ai ma kahi o ka lua punahele a läua, ua ÿölelo maila ÿo Leimakani i käna keiki, ÿo ia ke luÿu i mau ula na läkou, a e noho hoÿi ÿo Punia i kula. Ua ÿano hoÿoläÿau akula nö ke keiki, ÿo läua pü nö ke luÿu, akä, ÿaÿole i ÿae mai ÿo Leimakani i këia noi a käna keiki. ÿAÿole nö i maopopo iä Punia ke kumu o këia höÿole ÿana o kona makuakäne iä ia, a e ÿike ana paha käua i ke kumu nui o këia hana a Leimakani.

9

MOKUNA III

I ke au kahiko o Hawaiÿi nei, ua maÿa kekahi poÿe i ka hoÿomana ÿana ma ke ÿano ÿaumakua i ka manö o ke kai, a i ka manu pueo, a i kekahi mau mea ÿë aÿe nö paha a läkou i manaÿo ai. A ua lilo nö hoÿi ka manö i mea hänai ÿia e kehahi poÿe, a i mea kä e hoÿohana ÿia ai no ko läkou mau manaÿo hoÿomauhala. A ua lilo nö hoÿi kekahi poÿe i mea manaÿo ÿino ÿia e kekahi poÿe ma muli paha o kekahi mau kumu. ÿO ka lako mau o ko Leimakani noho ÿana i nä mea e pono ai ka noho ÿana, ka ÿai me ka iÿa a me nä lako ÿaÿahu, ÿoiai nö hoÿi, he wahine maÿa maÿamau ÿo Hina i ke kuku kapa, a ua lako maoli nö ko läkou noho ÿana. A ma muli nö hoÿi o ka ikaika kupanaha o Punia i ka hakakä, ÿeha ka poÿe keiki a kahi mau mäkua. No laila, ua huähuä ÿia ÿo Leimakani a me kona ÿohana, a ua ÿimi nui ÿia nä kumu e pöÿino ai ÿo Leimakani. E waiho aÿe käua, e ka mea heluhelu iä Leimakani a me käna keiki, ka mea nona këia moÿolelo, a e huli aÿe hoÿi käua e nänä no ka pöÿino o Leimakani äna naÿe i hoÿomaopopo mua ÿole ai. Ua höÿea aÿe i nä kapakai o Kohala i ia mau lä, he manö aliÿi ÿaeÿa wale. Aia ma lalo o këia manö nona ka inoa ÿo Kaiÿaleÿale, he ÿumi mau manö ukali. Ma muli o ke ÿano ÿai kanaka o këia manö a me kona mau ukali, ua kipaku ÿia mai ÿo ia e nä manö maikaÿi o nä wahi like ÿole. I kona höÿea ÿana nö i nä kapa kahakai o nä Kohala, ua hoÿomaka koke nö ua Kaiÿaleÿale nei i käna hana maÿamau, ÿo ia hoÿi ka hoÿopöÿino ÿana i ke ola o ka poÿe hele kahakai. I këia wä naÿe e hana nei ÿo ia i käna hana ÿino, a i hoÿopöÿino hoÿi i ke ola o kahi poÿe lehulehu, ÿaÿole i höÿea aku këia lono iä Leimakani. No laila, i ka wä i hele ai ÿo Leimakani me käna keiki i kä läua hana maÿamau ÿo ka luÿu ula, ÿaÿole loa he wahi mea i manaÿo mua ÿia, e häläwai mai ana me kekahi pöÿino weliweli. I ka mäkaukau ÿana o Leimakani e luÿu aku, ua lohe maila nö ua Kaiÿaleÿale nei i nä kamaÿilio ÿana ma waena o Leimakani a me käna keiki. ÿOiai, he manö këia o ke ÿano i hoÿomanamana ÿia e kekahi poÿe, a i kapa ÿia paha e ka poÿe kahiko o ia au kahiko o ka ÿäina, “he manö kanaka”, a e kapa ÿia ai hoÿi e kekahi poÿe, “he manö kupua”, a ua hiki nö iä ia ke lohe i nä ÿölelo a pau a Leimakani mä e kamaÿilio ana. A ua minamina loa ihola ua Kaiÿaleÿale nei i ka lele pü ÿole ÿana mai o Punia me kona makuakäne, ÿoiai, inä läua i lele pü mai inä lä ua mäÿona pono ko läkou päÿina o ia lä pöloli.

11

Eia nö ua Kaiÿaleÿale nei ke peÿe mälie nei ma ka ÿaoÿao o ka lua ula a Leimakani e luÿu mau ai, a e kali ana hoÿi me ka mäkaukau no ka ÿai ÿana aku iä Leimakani. I ka wä nö i lele aku ai ÿo Leimakani i loko o ke kai, ua luÿu loa akula nö ÿo ia no ka lua ula. A i ka loaÿa ÿana o nä ula ÿekolu iä ia, ua emi maila ÿo ia i hope me ka manaÿo e ea aÿe i luna, a i ia manawa nö ÿo ia i loaÿa mai ai iä Kaiÿaleÿale. A no ka maopopo mua ÿole nö hoÿi paha iä Leimakani no këia pöÿino, ÿaÿole ÿo ia i mäkaukau mua no ke pale ÿana aku. A ÿo ka mea i ÿike ÿia, ua moku pü maila ÿo ia i ka waha o ka manö lokoÿino, a i ia manawa pü nö, ua loaÿa pü maila ÿo ia i nä manö ÿë aÿe. A he manawa pokole wale nö, ua pau aÿela kona kino holoÿokoÿa i ka ÿai ÿia e ua poÿe manö nei, a koe wale nö ke poÿo o Leimakani. A i ia manawa ÿo Kaiÿaleÿale i paÿa aÿe ai i ke poÿo o Leimakani, ma kona waha, a lana aÿela ÿo ia i luna o ka ÿili kai me ka ÿökükü aku i mua o ke alo o käna keiki e nänä mai ana. Ua ÿula pü aÿela nö hoÿi ke kai o ia wahi i ke koko o Leimakani. A ua lilo këia hana a këia manö kupua i mea höÿehaÿeha loa mai i ka manaÿo o Punia, a ua uë paÿiäuma aÿela ÿo ia i kona ÿike aku i ke poÿo o kona makuakäne e ÿökükü hoÿomäewaewa ÿia mai ana e ua manö Kaiÿaleÿale nei a me ka waimaka aloha makua e heleleÿi ana ma kona mau päpälina ÿöpio, ua ÿölelo akula ÿo ia me ka leo haÿuhaÿu, “ ÿO käu hana hoÿomäewaewa kënä e Kaiÿaleÿale i kuÿu makuakäne. Aia nö hoÿi he lä e höÿea mai ana, e pänaÿi aku ana au i kënä mau hana äu. A e ÿike auaneÿi ÿoe i ka hanaÿiÿo a ke keiki a Leimakani me Hina.” Ua haÿalele akula ÿo ia i ua wahi nei me ka uë paÿiäuma ÿana no kona makuakäne. A iä ia nö i kokoke aku ai i ko läkou wahi pupupu hale, ua lohe koke maila nö ÿo Hina i ka leo uë paÿiäuma o käna keiki, a hoÿomanaÿo koke aÿela nö ÿo ia, ua häläwai paha käna käne me ka pöÿino. A i ke kokoke loa ÿana mai o ke keiki, ua nïnau koke akula nö ÿo Hina i käna keiki, “ ÿAuhea kä hoÿi ko makuakäne? A he waimaka aha këia ou, e kuÿu lei aloha he keiki?” “E kuÿu makuahine aloha ë, ÿaÿole käua e ÿike hou ana iä ia. Ua make ÿo ia me ka mäewaewa i ka waha lokoÿino o ka manö Kaiÿaleÿale. A ua puÿunaue ÿia kona kino ma ka waha o ka püÿali manö a Kaiÿaleÿale.” I ka lohe ÿana nö o Hina i këia lono pöÿino o käna käne, ua hoÿomaka aÿela ÿo ia e uë paÿiäuma, a e uë helu ana hoÿi no nä wahi a läua e pili aloha ai. A i ia manawa pü nö, ua ulu aÿela ka manaÿo i loko o Hina e iho nö i ka lae kahakai a lele nö i loko o ke kai, a i hoÿokahi nö hoÿi ko läua make pü ÿana me käna käne aloha. A ma muli wale nö o nä käua aloha ÿana a ke keiki i maliu mai ai ÿo Hina, a hana ÿole ai ÿo ia i käna mea i manaÿo ai e make pü i ka waha o Kaiÿaleÿale, e like nö hoÿi me ka make ÿana o käna käne aloha ÿo Leimakani.

12

Ua noho ihola läua i ia mau lä me ke kanikau ÿana no kä läua mea aloha i hala aku ma këlä ÿaoÿao. A ua lilo nö naÿe ÿo Punia i mea höÿoluÿolu aku i nä kaumaha o kona makuahine aloha. A ua höÿike aku nö hoÿi ÿo Punia i kona makuahine, ÿaÿole loa ÿo ia e hoÿopoina ana i nä hana hoÿomä-ewaewa a Kaiÿaleÿale i ke poÿo o kona makuakäne. A he wä nö e höÿea mai ana e kü ai käna mäkaia ma luna o këlä poÿe püÿulu manö. A e ÿike aku ana nö paha käua e ka mea heluhelu ma këia hope aku, i ka hana a ke keiki äiwaiwa a Hina no kona ÿenemi. A ÿo ka mea hoÿi näna i hoÿopöÿino ke ola o kona makuakäne aloha. I ia mau lä, ua häpai aÿela ÿo Punia i ka hana maÿamau a kona makuakäne, ÿo ia nö hoÿi ka mahiÿai ÿana ma ko läkou kïhäpai. A ma kahi naÿe o ka hele i ka lawaiÿa luÿu ula, ua päpä loa maila kona makuahine, ÿo Hina, iä ia, ÿaÿole loa ÿo ia e hele hou e luÿu i ka lua ula a kona makuakäne. No kekahi mau lä, ua hoÿolohe nö ÿo Punia i këia manaÿo o kona makuahine, ÿo Hina, ÿoiai, ua hoÿomaopopo nö ÿo ia he mea maikaÿi ÿole iä ia ka höÿehaÿeha ÿana aku i ka manaÿo o kona makuahine, ÿoiai ÿo ia e noho kaumaha ana no kä läua mea aloha i hala. I ka hala ÿana naÿe o nä lä kaumaha loa no Leimakani, ua hoÿomao-popo ihola ÿo Punia i ko läua pilikia a ka iÿa, a i kohu aku nö hoÿi kahi mäna ÿai i ka loaÿa o kona kökoÿolua a ka iÿa, ua hoÿoholo ihola nö ÿo ia i kona manaÿo e hele nö e ÿimi iÿa na läua, a ua höÿike aku nö ÿo ia i këia manaÿo ona iä Hina, kona makuahine. I kinohi, ua küÿë ikaika loa maila ÿo Hina no këia mea, a ua ÿölelo maila nö i käna keiki, “E kuÿu keiki, inä ÿoe e hele ana e ÿimi iÿa na käua, a i loaÿa pü këlä pöÿino iä ÿoe e like me kou makuakäne, a laila, pehea ihola koÿu pono e kuÿu keiki? A na wai au e mälama mai ma këia mua aku? Ua lawa nö käua i ka mea loaÿa iä käua ma ka ÿäina nei. He aha auaneÿi ko käua pilikia ke ÿai käua i ka lau ÿananuÿu, ka lau palula nö hoÿi o ko käua waena? A i ka wä nö hoÿi o ke kau ÿühini, a laila, loaÿa nö ke kökoÿolua o ka ÿai. Mai haÿalele mai ÿoe iaÿu e kuÿu keiki, ÿoiai, ÿo ÿoe wale nö koÿu wahi kökua e pono ai au.” I ka lohe ÿana nö hoÿi o Punia i nä ÿölelo a kona makuahine, ua ÿano kaumaha ÿiÿo ihola nö ÿo ia, a manaÿo ÿiÿo aÿela nö e hoÿopau i kona manaÿo hele i kahakai. Akä naÿe, a hala kekahi mau lä hou aku, hele maila kona ÿono iÿa a hiki ÿole iä ia ke ÿuÿumi iho. A kamaÿilio hou akula nö ÿo ia i kona makuahine e hoÿokuÿu mai nö iä ia e hele nö hoÿi ÿo ia ma ka lae kahakai e hoÿäÿo ai e lawaiÿa me kona luÿu ÿole aku nö hoÿi i loko o ke kai. I kinohi, ua ÿano höÿole loa maila nö kona makuahine, akä, ma muli o ke noi hoÿouluhua mau a käna keiki, ua ÿae maila ÿo ia e hele ÿiÿo käna keiki i ke kämäkoi

13

ma ka lae kahakai. Ua hele ÿiÿo nö ÿo Punia e kämäkoi ma nä lae kahakai, a ua loaÿa nö iä läua kahi iÿa e kämau ai me kahi paÿi ÿuala. I ka hala ÿana aÿe o kekahi mau lä, ua kamaÿilio akula ÿo Punia i kona makuahine, “E Hina kuÿu makuahine aloha, ÿai aku nei nö hoÿi käua i këia iÿa e loaÿa nei iaÿu, a ua wela ka waha i ka iwi. Aloha aÿela nö hoÿi au i ka iÿa punahele a kuÿu makuakäne. E ÿoluÿolu mai ÿoe, e Hina, e hoÿokuÿu e hele nö hoÿi au e luÿu ula na käua. Mea nö hoÿi paha ua haÿalele nö hoÿi ua manö Kaiÿaleÿale nei i ka noho ÿana i ka lua ula punahele a kuÿu makuakäne, a loaÿa nö hoÿi kä käua ÿïnaÿi küpono o ka ÿai. E ÿoluÿolu mai ÿoe, e Hina, kuÿu makuahine, e ÿae mai iaÿu e hele wale nö hoÿi e nänä, a inä nö hoÿi paha au e ÿike i ka noho nö o Kaiÿaleÿale i ka lua ula, a laila, ÿaÿole nö hoÿi au e luÿu aku.” I kinohi, ua ÿano höÿole maila nö ÿo Hina i këia noi a käna keiki, akä, ma muli o ke noi hoÿomano loa o ke keiki, ua ÿae maila ÿo ia me ke ÿano känälua nö naÿe, a ua ÿölelo maila nö iä Punia, käna keiki, e mälama loa a mai luÿu naÿaupö me ka hoÿomaopopo mua ÿole i ka manö o lalo a me ka ÿole. I ka ÿae ÿana o ka makuahine o Punia, ua hoÿomäkaukau koke ihola nö ÿo ia iä ia iho no käna huakaÿi i ka lae kahakai, a i kona mäkaukau ÿana, ua honi akula ÿo ia i kona makuahine, a ua noi pü akula nö hoÿi iä Hina, kona makuahine, mai hopohopo wale ÿo ia nona, ÿoiai, e makaÿala loa ana nö ÿo ia i käna mea e hana ai. I ka hala ÿana aku o ke keiki, ua noho ihola nö ÿo Hina me ka hoÿomanaÿo mau ÿana no käna keiki, a ua kalokalo mau akula ÿo ia i nä ÿaumäkua kiaÿi o kona ÿohana. ÿO wai nö hoÿi o käkou e ÿähewa wale aku iä Hina, ÿoiai, ua hoÿomaopopo nö käkou i ke aloha poÿokela o nä mäkuahine no kä läkou mau keiki? A i ia wä kahiko nö o ka ÿäina, aia nö he mau mäkuahine i waena o nä mäkuahine Hawaiÿi, i makeÿe nui i ke ola o kä läkou mau keiki. E waiho iki aÿe käua, e ka mea heluhelu, iä Hina e noho hoÿomanaÿo no käna lei hänaukahi, a e huli aÿe hoÿi käua e ukali ma hope o ka meheu o ka mea nona këia moÿolelo.

14

MOKUNA IV

I ka höÿea ÿana aku nö o Punia i ka lua ula punahele a läua me ka makuakäne, ua noÿonoÿo mua nö ÿo ia i käna mea e hana ai e hoÿopühili ai iä Kaiÿaleÿale a me kona püÿali manö. I kona höÿea ÿana ma ka lae kahakai, ua nänä ihola ÿo ia i ka lua ula a läua me Leimakani, kona makuakäne i hala ma këlä ÿaoÿao, a ua ulu maila ke aloha i ka makuakäne. Na wai nö hoÿi e ÿole ke aloha? Ua pili aloha ÿia kä hoÿi ko läua ola ÿana mai ka wä ÿuÿuku mai o Punia. Iä ia e nänä ana i lalo i ka lua ula, ua ÿike koke ihola nö ÿo Punia i ka moe lälani aÿe o ua manö Kaiÿaleÿale nei me kona püÿulu manö. A i ia wä ÿo Punia i kähea aÿe ai me ka leo nui, “Eia nö paha ÿo Kaiÿaleÿale ke moe nei, a ua pau pü nö paha i ka hiamoe me kona püÿulu manö. Ke moe nei ÿo Kaiÿaleÿale e hoÿokükü ana, e hoÿonänä ana, i ka mäÿona o nä lä i hala aÿe nei, a iä ia auaneÿi e hiamoe ana, a laila, e luÿu nö au i ula na mäua me kuÿu makuahine. Aia i këlä lae ma ÿö lä kuÿu wahi e luÿu ai. A luÿu auaneÿi au a loaÿa nö nä ula ÿelua. A laila, hoÿi nö au i uka me kuÿu makuahine, me Hina. A ÿo kahi ÿuala aÿe nö o ka mäla ÿuala a kuÿu makuakäne i kanu ai, a ola nö ko mäua lä pöloli me kuÿu makuahine, me Hina ë.” I ka pau ÿana nö o këia leo kähea o Punia, ke äiwaiwa, ua lohe akula nö ÿo Kaiÿaleÿale. A i ia wä i kähea like aku ai ÿo ia i kona püÿulu manö, “E ala aÿe e hoÿomäkaukau. E makaÿala käkou a pau loa. Eia aÿe ka ÿïnaÿi ola o këia lä pöloli o käkou. Ua noho mai nei a ua ÿono i ka ula o ka lua ula a läua. A kiÿi mai nei me ka manaÿo paha, ua moe nä maka ÿaÿä mau o Kaiÿaleÿale. ÿOno ÿino kä hoÿi ka ÿiÿo palupalu o ke keiki a Leimakani. E hoÿolohe pono loa i kahi äna e luÿu ai. A iä ia nö auaneÿi a luÿu, ÿo ka wä maikaÿi loa nö ia e nahu aku ai, ÿoiai, e pouli ana nö ke kai no kona luÿu ÿana mai. E makaÿala, e aÿu poÿe punahele, ÿoiai, ua lawe ÿia mai ka ÿïnaÿi i mua o ko käkou maka!” Iä Kaiÿaleÿale e aÿo hoÿomäkaukau ana i kona püÿali manö, aia nö ÿo Punia ke kü mäkaukau maila me ka pöhaku e paÿa ana ma kona lima ma kahi äna i ÿölelo mua ai. A i ka pohä ÿana nö o ke kai ma ia wahi, ÿo ka pau akula nö ia o ua püÿulu manö nei i ka holo i laila. A i häkälia nö a hala nä manö ma këlä wahi a Punia i hoÿolei ai i ka pöhaku, ÿo ko ia nei luÿu akula nö ia i ka lua ula a läua me ka makuakäne e luÿu mau ai. A ÿoiai nö hoÿi, ÿaÿole i kiÿi iki ÿia ua lua ula nei, ua hele nö hoÿi a piha pono, a ua maÿalahi wale kä ia nei luÿu ÿana aku. Loaÿa nö iä Punia nä ula ÿelua. ÿO ko ia nei ea aÿela nö ia me ka ÿäwïwï a kau nö këia i kula. Höÿea hou ana ua püÿulu manö nei ma kahi a ia nei i luÿu ai, a i ia wä këia i kähea aku ai me ka leo pähenehene.

15

“Ä-hä-hä lä, e Kaiÿaleÿale ë. Luÿu iho nei nö ÿo Punia a loaÿa nö nä ula ÿelua. A ola nö mäua me Hina, kuÿu makuahine. Na ke kahi, na ka lua, na ke kolu, na ka hä, na ka lima, na ke ono, na ka hiku, na ka walu, na ka iwa, a na ka ÿumi lä, a na ka manö ÿumikumamäkahi lä. A näna nö i hahaÿi malü mai nei i ka mea e hana ai, i pakele ai au iä Kaiÿaleÿale. ÿAÿole auaneÿi e nalo ia manö lä, he manö hiÿu wïwï!” I ka lohe ÿana o Kaiÿaleÿale i këia ÿölelo a Punia i ia wä, ua kauoha aÿela ÿo ia i kona püÿulu manö e moe lälani like läkou. A iä läkou i moe lälani like ai, ua hele aÿela ua aliÿi nei o nä manö e nänä i ka hiÿu o kona poÿe manö, a ua loaÿa ÿiÿo ihola nö kekahi manö hiÿu wïwï, a ÿo ko Kaiÿaleÿale pepehi akula nö ia i ua manö hiÿu wïwï nei a make loa, a pau aÿela nö i ka ÿai ÿia e läkou püÿulu manö. I ka ÿike ÿana mai o Punia ua pepehi ÿia ka manö o ua püÿulu manö nei, a laila, ÿölelo ihola ÿo ia iä ia iho, “Ä-hä-hä! Loaÿa ia moepuÿu o kuÿu makuakäne.” ÿO kona huli hoÿi nö ia me nä ula i kona lima, a i ka ÿike ÿana mai nö o ka makuahine i ka hoÿi ola aku o käna keiki me nä ula ÿelua i ka lima, ua lilo loa ia i mea hauÿoli loa no ka makuahine. A ua hele koke akula ÿo ia e hoÿä ahi pülehu no nä ula a läua. I ka moÿa ÿana o nä ula, ua päÿina ihola läua, ÿo ia hoÿi e päÿina ÿokoÿa ana nö hoÿi ÿo Hina ma kahi kaÿawale a e päÿina ÿokoÿa ana nö hoÿi ÿo Punia ma kahi ÿokoÿa, e like nö hoÿi me ke ÿano o ka ÿai ÿana o ia manawai, ÿo ia hoÿi, he kapu ka ÿai pü ÿana o ke käne me ka wahine. I ka hala ÿana aÿe o kekahi mau lä, ua ÿölelo hou akula nö ÿo Punia iä Hina, kona makuahine, e hele hou nö ÿo ia i ka luÿu ula i kai. A i ka lohe ÿana o ka makua-hine, ua höÿole maila ÿo ia me ka ÿölelo pü mai i käna keiki, “Mea paha ÿo kou hana pakele ÿana akula ia, a hele hou aku ÿoe, make mai ÿoe iä Kaiÿaleÿale a me kona püÿulu manö. E noho mai nö käua, e kuÿu keiki, e ÿike aku nö hoÿi au iä ÿoe, a e ÿike mai nö hoÿi iaÿu. A ÿo nä wahi mea ÿuÿuku nö i loaÿa iä käua, ÿai pü aÿe nö käua. A i hiki mai nö hoÿi koÿu hopena, a laila, hünä iho nö hoÿi ÿoe i koÿu mau iwi.” I ka lohe ÿana nö o Punia i nä ÿölelo a kona makuahine, ua ÿölelo maila nö ÿo ia iä Hina, “E kuÿu makuahine aloha, mai ÿauÿa ÿoe iaÿu, ÿoiai, ua paÿa kuÿu manaÿo e hoÿokau i ka make ma luna o Kaiÿaleÿale a me kona püÿulu manö a i kü ai hoÿi kuÿu mäkaia ma luna o këlä poÿe manö näna i hoÿopöÿino kuÿu makuakäne. A e hoÿomanaÿo ÿoe, e kuÿu makuahine, ÿaÿole e kö ia manaÿo oÿu, ke noho wale au i uka nei a he kohu wahine koÿu ÿano. E ÿoluÿolu ÿoe e hoÿokuÿu maikaÿi mai iaÿu, a i hoÿokau ai hoÿi au i ka hoÿopaÿi i luna o nä poÿe näna i pepehi hoÿomäinoino i kuÿu makuakäne.” I ka lohe ÿana nö o Hina i këia mau ÿölelo a käna keiki, ua hoÿopau koke aÿela nö ÿo ia i kona manaÿo ÿauÿa i käna keiki, a ua hoÿokuÿu maikaÿi akula iä ia me ke noi

16

pü nö naÿe iä ia e mälama pono loa iä ia, a e noÿonoÿo hoÿi i kona makuahine. Ua iho akula nö ÿo Punia a höÿea nö i kahi nö äna i kü mua ai. A i kona nänä ÿana iho nö i lalo o ka lua ula a läua me ka makuakäne, ua ÿike ihola nö ÿo ia iä Kaiÿaleÿale e moe like ana nö me kona püÿulu manö. Ua kähea ihola nö ÿo ia i ua manö ÿai kanaka nei, “He moe kä e Kaiÿaleÿale. ÿAÿole hoÿi he ala aÿe a hoÿomäkaukau no ka ÿai ÿana iä Punia. Eia ÿo Punia lä, ke keiki luÿu ula a Hina, i iho mai nei nö i ka luÿu ula i loaÿa nö ka ÿïnaÿi o ka ÿuala ÿono a mäua me kuÿu makuakäne i kanu ai. ÿAÿole nö au e luÿu ana ma ka lua ula nei a mäua e luÿu ai me kuÿu makuakäne, akä, e luÿu ana au ma ka lua ula a kuÿu makuahine, a Hina, i kuhikuhi mai nei iaÿu. Aia ia lua ula a kuÿu makuahine ma këlä ÿaoÿao o ka lae. E luÿu ana au me ka ÿäwïwï ma mua o ka höÿea ÿana aÿe o Kaiÿaleÿale i kuÿu wahi e luÿu ai. A luÿu lä, ea. A luÿu hoÿi au lä i ka lua ula a kuÿu makuahine.”

17

MOKUNA V

Me këia mau ÿölelo a Punia, ua nou akula ÿo ia me ka ikaika i ka pöhaku ma këlä ÿaoÿao o ka lae pöhaku. A i ka pohä ÿana nö o ke kai o ka pöhaku a Punia ma ia wahi, ÿo ka holo ÿäwïwï akula nö ia o ua poÿe manö nei i ia wahi. A e alakaÿi ÿia ana nö hoÿi e Kaiÿaleÿale. I häkälia nö a hala ua poÿe manö nei, ÿo ko Punia luÿu ihola nö ia me ka ÿeleu a loaÿa nö nä ula ÿelua. A ÿo kona ea koke aÿela nö ia i luna, a kau akula i kula me ka palekana. Aia nö ua poÿe manö nei ke höÿäÿä hele maila i kahi a Punia i nou ai i ka pöhaku. Ua kähea akula ÿo Punia me ka leo pähenehene iä Kaiÿaleÿale, “E Kaiÿaleÿale ë. Luÿu aku nei nö au me ka ÿeleu nui a loaÿa nö kaÿu mau ula mai ka lua ula a mäua me kuÿu makuahine, a ea koke aÿe nei nö au i luna ma mua o ka höÿea ÿana aÿe o Kaiÿaleÿale. A pakele nö au. A na ka manö ÿöpü nui nö au i aÿoaÿo mai pëlä e hana ai.” I ka lohe ÿana nö o Kaiÿaleÿale i këia mau ÿölelo a Punia, ÿo kona kauoha aÿela nö ia i nä manö ona e moe like läkou. A laila, nänä aÿela ÿo ia i kona püÿulu manö a i ka ÿike ÿana nö ona i ka manö ÿöpü nui, ÿo kona ÿölelo akula nö ia i ia manö. “ ÿEä, eia kä näu i aÿoaÿo aku nei iä Punia i ka mea e hana ai. E pono ÿoe e make.” A ÿo ka pepehi ÿia akula nö o ia manö e Kaiÿaleÿale ke aliÿi o nä manö. A i ka ÿike ÿana mai o Punia i ka make o ia manö, a laila, kähea maila nö ÿo ia me ka leo pähenehene iä Kaiÿaleÿale, “Ä-hä-hä! Loaÿa hou nö ia moepuÿu o kuÿu makuakäne äu, e Kaiÿaleÿale, i pepehi ai. Eia nö au ke hoÿi nei, e Kaiÿaleÿale, me nä ula o ka lua ula a kuÿu makuahine nö i kuhikuhi mai ai. A ÿo ka ÿuala aÿe nö o ka waena a mäua me kuÿu makuakäne i kanu ai, a ola nö ko mäua lä pöloli me Hina, kuÿu makuahine.” Me këia mau ÿölelo, ua hulihoÿi aku ÿo Punia no ko läua home ma uka. A i ka ÿike ÿana mai o ka makuahine i ka hoÿi ola aku o käna keiki, ua lilo loa ia i mea hauÿoli nona. A ÿo kona hoÿomäkaukau maila nö ia i ke ahi e pülehu ai i nä ula a läua. A i ka moÿa ÿana nö hoÿi, ua ÿai ihola läua e like nö hoÿi me nä mea i höÿike mua ÿia aku nei. Noho hou ihola nö ÿo Punia a ÿono hou nö i ka ula o ka lua ula a kona makuakäne, a e like nö hoÿi me käna hana mau, ÿo ke noi hoÿouluhua mau i kona makuahine, pëlä nö hoÿi ÿo ia i hana hou ai. ÿAÿole naÿe hoÿi i ÿauÿa loa mai kona makuahine iä ia, a ÿo ke kauoha wale mai nö iä Punia e makaÿala loa o make auaneÿi iä Kaiÿaleÿale, ka manö näna i pepehi kona makuakäne. I ka höÿea ÿana nö o Punia i ka lae kahakai, ua nänä ihola nö ÿo Punia i lalo o ka lua ula a läua me kona makuakäne. A ÿike ihola nö i ka moe aÿe o ua Kaiÿaleÿale

19

nei me kona püÿulu manö i koe iho, hana hou ihola nö këia e like nö hoÿi me nä hana mua i höÿike ÿia aÿe nei. A i ka loaÿa ÿana nö o kä ia nei mau ula, a laila, kuhi-kuhi nö këia, na ka manö hiÿu momona i aÿoaÿo mai iä ia e hana pëlä, a ÿo ka hope o nä hana a Punia, ua pepehi ÿia nä püÿulu manö ukali o ua Kaiÿaleÿale nei, a hiki i ka pau loa ÿana, a koe hoÿokahi ihola ua manö Kaiÿaleÿale nei. A noÿonoÿo ihola ÿo Punia i käna mea e hana ai, a i kü ai hoÿi käna mäkaia ma luna o Kaiÿaleÿale. A ÿo ke alahele wale nö paha äna e hana ai, aia nö a loaÿa iä ia ka mea e hana aku ai i ua manö nei. A e ÿike ana paha käua i nä mea a ua Punia nei i hana ai. A ma ia mea e ÿike ai käua, e ka mea heluhelu, i ke kü ÿiÿo a kü ÿole paha o ka mäkaia a Punia ma luna o Kaiÿaleÿale. Ua ÿölelo akula ÿo Punia i kona makuahine, e nala i moena makaliÿi loa, a e pälua hoÿi ka maka o ka moena. A ua ÿae maila nö ka makuahine i këia kauoha a käna keiki iä ia. I ia manawa pü nö hoÿi ÿo Punia i kälai ai i mau läÿau ÿelua, he iwilei ka löÿihi, a hoÿomäkaukau pü ihola nö hoÿi i ka nänahu, ka pulupulu, paÿakai, i loko o ka ipu liÿiliÿi a hoÿomäkaukau pü ihola nö hoÿi i ö nona e pono ai. A ua lawe pü aÿela nö hoÿi i iwi ÿopihi e waÿu ai, a he pähoa hoÿi, ÿo ia nö hoÿi ka pahi ÿoki o ia manawa. I ka mäkaukau ÿana o këia mau mea a pau, ua hoÿö ihola ÿo ia i ua mau mea nei a pau i loko o ke ÿeke moena, a laila, ÿölelo akula ÿo ia iä Hina, kona makua-hine, “E kuÿu makuahine aloha, eia au e hele ana no kekahi huakaÿi löÿihi. A e hala ana paha iaÿu nä anahulu ÿelua ma këia huakaÿi aÿu. A ÿo kaÿu wale nö iä ÿoe e kuÿu makuahine, mai pïhoihoi ÿoe e kuÿu makua-hine no koÿu nalowale löÿihi. E noho nö ÿoe ma ke ÿano maikaÿi. A ÿo kaÿu nö e noi ÿë aku nei iä ÿoe, mai nïnau mai ÿoe i kahi aÿu e hele nei ma këia huakaÿi hele löÿihi aÿu. E noho nö ÿoe me ka hoÿomanaÿo mau nö i ko käua mau ÿaumäkua mai nä küpuna mai.” Me këia mau ÿölelo a ua Punia nei, ua lele akula ÿo ia a honi i ka makuahine, a huli aÿela, häpai i ke ÿeke lauhala äna, a paÿa pü aÿela i nä läÿau ÿelua äna i kälai maikaÿi ai, a ÿo kona kaha akula nö ia a iho no ka pali kahakai, kahi hoÿi o ka lua ula a läua me kona makuakäne. A i kona höÿea ÿana nö i ia wahi, ua nänä ihola këia i lalo o ka lua ula, a ÿike ihola nö i ka moe aÿe o Kaiÿaleÿale. A i ia wä këia i kähea aÿe ai me ka leo nui, a i kumu nö hoÿi no Kaiÿaleÿale e lohe mai ai i kä ia nei ÿölelo ÿana. “Eia nö paha ÿo Manö Nui Kaiÿaleÿale ke moe mai nei. A inä nö wau e luÿu aku ana, e make ana nö au iä Kaiÿaleÿale. E make ana wau iä ia ke ale ÿokoÿa ÿia au e ia i loko o kona ÿöpü. Akä hoÿi, inä ÿo ia e nahu ÿë ana iaÿu a moku au iä ia, a laila, ÿike ÿia nö ka lana o kuÿu koko i luna nei. A laila, loaÿa nö ke kuleana o kuÿu makuahine, ÿo Hina, e hoÿöla hou ai iaÿu a ola hou nö au ma ka mana o kuÿu koko e hoÿohana

21

aku ai ÿo Hina i kona mana lapaÿau. Akä i ale ÿokoÿa ÿo Kaiÿaleÿale iaÿu i loko o kona ÿöpü, a laila kä hoÿi, make ÿiÿo au iä Kaiÿaleÿale.” I ka lohe ÿana o Kaiÿaleÿale i këia mau ÿölelo a Punia, ua hoÿoholo koke ihola nö ÿo ia i loko iho ona, e ale ÿokoÿa ÿia ana ÿo Punia e ia. I ka pau ÿana nö o këlä mau ÿölelo a Punia, ua hoÿomäkaukau ihola nö kona luÿu aku. A ma mua nö hoÿi o kona luÿu ÿana aku, ua kähea hou aÿela nö ÿo ia me ka leo nui, “A luÿu au ë, a luÿu lä. A inä nö e ale ÿokoÿa ÿia ana au e Kaiÿaleÿale, a laila, e make ana au. ÿAÿole oÿu mea e pakele ai. A inä hoÿi ÿo ia e nahu ana iaÿu, a laila, e ola ana au iä Hina, kuÿu makuahine, ma kuÿu koko e kahe ana.”

23

MOKUNA VI

Me këia mau ÿölelo, ua lëhei ÿiÿo akula ÿo Punia me ka paÿa nö i ke ÿeke moena a me nä läÿau äna ÿelua. I ka wä nö i luÿu aku ai ÿo ia, aia hoÿi, e hämama mai ana ka waha o Kaiÿaleÿale a ÿo ke ale ÿokoÿa ÿia akula nö ia o Punia i loko o ka ÿöpü o ua manö nei. A i ke poholo ÿana o Punia i loko o ka waha o ua manö nei, ua hoÿomaka ihola ka waha o ua manö nei e ÿüpoÿi. A i ia wä i koÿo aÿe ai ÿo Punia i këlä mau läÿau äna i kälai ai, a i höÿike mua ÿia aÿe nei hoi i ka mea heluhelu, a ua paÿa aÿela ka waha o ua manö nui nei. A i ia manawa pü nö hoÿi ÿo Punia i pani mai ai i ka moena i ka waha o ua manö nei a paÿa akula ke kai i waho. A i ia manawa nö ÿo Punia i hoÿokuene pono iho ai i kona noho ÿana i loko o ka ÿöpü o ka manö nui Kaiÿaleÿale, a hoÿomaka ihola ÿo ia e hiÿa ahi näna i loko o ka ÿöpü o ka manö, ÿoiai, ua lawe mai nö ÿo ia i nä mea e loaÿa ai käna ahi. A i ka ÿä ÿana o käna ahi, ua hoÿomaka maila këia e ÿöhiki i ka ÿiÿo o ua manö nei me ka iwi ÿopihi, a ÿoki pü aÿela nö hoÿi me ka pähoa. A pülehu akula këia i ka ÿiÿo o ua manö nei, a i ka moÿa ÿana, a laila, päÿina ihola nö këia me ka ÿai nö äna i hoÿomäkaukau mua ai i uka o ka ÿäina. Ua lilo këia mau hana a Punia i loko o ka manö i mea hoÿowela i ka ÿöpü o ua manö nei, a ua holo pupule akula ÿo Kaiÿaleÿale i ka moana laulä. A i kona häläwai ÿana aku me nä manö ÿë aÿe, ua nïnau maila läkou iä ia, “E Kaiÿaleÿale ë, he aha hoÿi këia holo pupule ou? A me he ala kä hoÿi, eia ÿoe ke uhai ÿia mai nei e kekahi püÿali ÿenemi ma hope.” “Auë, he ÿï mai auaneÿi kä ÿoukou a he pono këia oÿu e hele nei. Eia au lä, ua hele a wela hahana ÿo loko. Eia lä i loko oÿu ke keiki kolohe a Hina me Leimakani, a ua hele au lä a mäewaewa e noho aku lä i ka nui maoli o ka wela. E hoÿonä wale aÿe ana nö au i ÿö a i ÿö. ÿAuhea lä koÿu wahi e loaÿa ai ka maha?” Me këia mau ÿölelo nö, ua holo pupule akula ÿo Kaiÿaleÿale i nä wahi lehu-lehu. A ua ÿölelo ÿia ua höÿea loa ua Kaiÿaleÿale nei i Nä Kükulu O Kahiki. A no ka loaÿa ÿole nö o ka maha iä ia, ua huli hou maila ÿo ia i nä kai o Hawaiÿi nei. A ua hala ke anahulu o ka noho ÿana o Punia i loko o ka ÿöpü o Kaiÿaleÿale. A ÿo ka pilikia wale nö i loaÿa iä Punia, ua pau kona lauoho i ka heleleÿi, a ua ÿölelo ÿia ma këia moÿolelo, ÿo Punia ka makamua loa o ka ÿöhule ma Hawaiÿi nei. A ÿo Punia nö hoÿi ka Iona o Hawaiÿi nei. A ÿo ka like ÿole wale nö ma ka Iona o Hawaiÿi nei, he hoÿokahi hoÿi anahulu o Punia i loko o ka ÿöpü o ka manö (iÿa nui) a ÿo kä Iona hoÿi o ka Paipala, he ÿekolu wale nö lä a ÿekolu pö i loko o ka ÿöpü o ka iÿa nui. I ka höÿea hou ÿana o läua i nä kapakai o Hawaiÿi, ua lohe akula ÿo Punia i ka nakulu o ka nalu o uka, a ua manaÿo ihola nö ÿo Punia, ua kokoke läua i ka ÿäina. I

24

ia manawa, ua kamaÿilio leo nui aÿela ÿo ia, a i lohe mai nö hoÿi ÿo Kaiÿaleÿale, “Inä e haÿalele ÿo Kaiÿaleÿale iaÿu ma kuanalu nei, a laila, ola au a pau hoÿi koÿu haumia o ka noho ÿana i loko o kona ÿöpü. Akä hoÿi, inä ÿo ia e lawe loa iaÿu i uka o kahakai, a laila kä hoÿi, make au i ko uka poÿe.” I ka lohe ÿana nö o Kaiÿaleÿale i këia mau ÿölelo a Punia, a laila, hoÿoholo koke ihola nö ÿo ia i kona manaÿo e lawe loa iä Punia i uka o kahakai. ÿO kahi a Kaiÿaleÿale e manaÿo nei e hoÿopae iä Punia i uka o kahaone, aia nö ia wahi ma Kona, a i kapa ÿia paha ma ka inoa ÿo “Hiÿiakanoholae”. A ÿo ka poÿe kamaÿäina nö paha o nä Kona ka poÿe i ÿike i ia wahi. ÿAÿole naÿe ma ia wahi ponoÿï, akä he wahi paha e kokoke ana i ia wahi. No ka nui maoli nö hoÿi o ka ÿeha o Kaiÿaleÿale, a ua ÿane näwaliwali maoli nö ÿo ia, no laila, ÿaÿole ÿo ia i hoÿomaopopo pono i kona wahi e pae aku ai. Ua manaÿo maoli nö o Kaiÿaleÿale e make ÿiÿo ana nö ÿo Punia i ka pae o uka mai, a inä nö hoÿi ÿo ia e make pü me Punia, a laila, ua hiki nö. I ke kokoke loa ÿana a ua manö Kaiÿaleÿale nei e pae i uka, ua hoÿomaopopo nö ÿo Punia i ke kü aÿe o ka ÿöpü o ua manö nei i ka pöhaku o kahi päpaÿu. A i ko Punia hoÿomaopopo loa ÿana ua ili ua manö nei i kahi päpaÿu, ua liuliu aÿela këia no ka hoÿomäkaukau ÿana e puka aku mai ka ÿöpü aku o Kaiÿaleÿale, a i ia wä naÿe i lohe ai këia i ka hauwalaÿau o känaka, a lohe akula këia i ke kähea ÿana o kahi poÿe me ka leo nui. “Auë ka manö pae ë! Auë ka manö pae ë!! E kiÿi käkou e pepehi ë. A e ÿokiÿoki iä ia me ka pähoa ë.” I ka lohe ÿana o Punia i ka hauwalaÿau o känaka, a laila, hoÿoholo ihola ÿo ia i loko ona, e noho mälie nö ÿo ia i loko o ka ÿöpü o Kaiÿaleÿale. A e kali hoÿi i ka manawa a këlä poÿe känaka e hana iho ai ma luna o ke kino o Manö Nui Kaiÿaleÿale. ÿAÿole nö i löÿihi loa kona kali ÿana, ua kokoke loa ihola ka leo walaÿau o känaka ma kahi paha o ke kino o Kaiÿaleÿale e waiho ana. Ua lohe pü aÿela nö ÿo ia i ke pahüpahü o nä läÿau e hili ÿia ana i luna o ke kino o ua manö nei. A i ia wä nö ÿo Punia i kamaÿilio aÿe ai iä Kaiÿaleÿale, a ma mua hoÿi o ka lele loa ÿana o ke ola o ua manö nei. “E Kaiÿaleÿale ë, ua kö kuÿu manaÿo ma luna ou a me kou püÿulu manö. A ua kü hoÿi ka mäkaia a ke keiki a Leimakani me Hina ma luna ou, e Kaiÿaleÿale. A e like hoÿi me kou ÿai ÿana i ke kino o kuÿu makuakäne, pëlä auaneÿi hoÿi e ÿai ÿia ai kou kino e nä känaka o këia wahi, a e pakele ana nö au a hui hou nö me kuÿu makuahine aloha.” I ka pau ÿana nö o këlä mau ÿölelo a Punia, ua küpaka ikaika aÿela ua manö Kaiÿaleÿale nei me ka manaÿo e hoÿopöÿino pü iä Punia i loko o kona ÿöpü. A ÿo ka wä naÿe ia o nä känaka i hoÿoikaika loa mai ai i ka pepehi ÿana i ua manö nui,

25

ÿoiai, ua manaÿo ihola läkou e küpaka ana ua manö nei a häÿule hou aku i kahi ho-honu, a laila, ÿo kona pakele nö ia. He manawa pökole wale nö e küpaka ana ÿo ua Kaiÿaleÿale nei, a laila, lele loa aÿela kona aho, a make loa ihola ua manö hanaÿino nei näna hoÿi i hoÿopöÿino ke ola o Leimakani, ka makuakäne aloha o Punia. I nä känaka e pepehi ana iä Kaiÿaleÿale i hoÿomaopopo ai ua make ua mano pae ÿölulo nei, hoÿomaka ihola läkou e ÿokiÿoki i kona kino me ka pahi pähoa a me ke koÿi pähoa. E kamaÿilio pü ana nö hoÿi ua poÿe känaka nei no ko läkou laki i këia manö pae. Ua nui loa ko läkou hauÿoli no ka loaÿa o ka iÿa luhi ÿole. A i loko o ko läkou hauwalaÿau me ka ÿoliÿoli, i ia manawa ÿo Punia i kähea aÿe ai mai loko aÿe o ka ÿöpü o ua manö nei, “E akahele hoÿi paha ke ÿoki ÿana o moku iho ke kanaka o loko.” ÿO ka hapanui o känaka, ÿaÿole läkou i lohe, ÿoiai, ua nui loa ko läkou hauwalaÿau ÿana. Akä, ÿo kekahi kanaka e kokoke loa ana ma ka ÿöpü o ua manö nei, ua ÿano lohe akula ÿo ia i këia leo mai loko mai o ka manö. Ua ÿölelo akula ÿo ia i kona poÿe hoa, “ ÿEä! ÿAuhea mai ÿoukou! He leo kanaka kaÿu i lohe akula mai loko mai o ka manö!”

26

MOKUNA VII

Ua hoÿomaka maila nä poÿe ÿë aÿe e ÿakaÿaka pähenehene i ua wahi kanaka nei, a e kamaÿilio mai ana kekahi, “ ÿAuhea ÿoe, ÿaÿole nö paha i pau loa kou wahi känoenoe ÿapu ÿawa o ka pö nei? E hoÿi nö ÿoe, a na mäkou nö hoÿi e ÿokiÿoki aku ka manö a käkou. O hoÿi a mämä ÿawa no käkou, a hoÿi aku nö hoÿi mäkou me nä poke ÿiÿo manö, läwalu nö a loaÿa ka püpü o nä ÿapu ÿawa o käkou.” Me ia mau ÿölelo, ua hehë aÿela ka ÿaka a ua poÿe nei, a i waena nö naÿe o kä läkou ÿakaÿaka ÿana, ua lohe maopopo ÿiÿo akula läkou i ka leo kanaka mai loko mai o ke kino o ka manö. “ ÿEä, e akahele hoÿi ke ÿoki ÿana, o moku hoÿi ke kanaka o loko.” Ua oki pü ihola ka ÿakaÿaka ÿana o ua poÿe nei, a ua hekau maila ka makaÿu weliweli ma luna o läkou a pau, a i ia wä i kähea aÿe ai kekahi wahi kanaka me ka leo nui, “Auë! Lapu ke kino o ka manö ë! Lapu ke kino o ka manö ë!” A me ia ÿölelo ua hoÿolei akula ua wahi kanaka nei i käna mau mea ÿokiÿoki manö, a holo akula me ka mämä, a e kähea ana hoÿi me ka leo nui, e like me nä ÿölelo aÿela ma luna. Na këia wahi kanaka hoÿi i holo, ÿo ka pau akula nö ia o nä mea a pau i ka holo me ke kähea pü ÿana e like me kä këlä wahi kanaka e holo kähea ala. A ÿo ka poÿe e hele mai ana e ÿokiÿoki manö, ua ÿano künänä ihola läkou no ka hele loa ÿana i kahi o ke kino manö e waiho mai ana. Ua hoÿomaopopo ihola nö ÿo Punia ua pau këlä poÿe känaka i ka holo, a ua makaÿu paha läkou. No laila, ua liuliu aÿela këia no ka wehe ÿana i ka moena e pani ana i ka waha o ua manö Kaiÿaleÿale nei. Iä ia nei nö naÿe e manaÿo ana e hana pëlä, ua lohe hou akula këia i ka leo hauwawä o kekahi poÿe. A laila, manaÿo ihola këia e noho mälie, a e ÿike hoÿi, he aha lä ka hana hou a këia poÿe e hana mai ai. Ua höÿea ÿiÿo maila nö këia poÿe hou a hoÿopuni aÿela i ke kino o ua manö nei. A lohe akula nö ÿo Punia i ka leo kamaÿilio o ua poÿe nei, ÿaÿole naÿe këia ÿo ka poÿe i lohe pono ai i ka leo o Punia i kamaÿilio aÿe ai mai loko aÿe o ka manö. No ka lohe ÿole paha o ua poÿe nei i ka leo kamaÿilio, ua hoÿomaka ihola läkou e ÿoki i ke kino o ua manö pae nei. A ua noho mälie loa ihola nö ÿo Punia no kekahi manawa. A ua maopopo nö iä Punia, inä nö ÿo ia e kamaÿilio hou ana, a laila, e pau hou ana nö këia poÿe i ka holo e like nö hoÿi me ka poÿe mua i holo ai. A no ke ÿano piha ÿeu kolohe nö paha o këia wahi keiki, a no kona manaÿo nö paha o hana ÿia mai paha auaneÿi këia i nä hana e hoÿopöÿino ÿia ai kona ola, no laila, ua manaÿo ihola këia e kähea hou. Iä Punia nö ka hoÿomaopopo i ka wä küpono e kähea aÿe ai, ua kamaÿilio aÿela këia, “ ÿEä, ÿoki ana nö hoÿi paha, a noÿonoÿo ana nö hoÿi i kanaka o loko nei. ÿAÿole hoÿi ke ÿoki naÿaupö iho, a moku hoÿi i nä mea ÿoki a ÿoukou.”

27

I ka lohe ÿana nö o ua poÿe hou nei i këia leo kähea mai loko aÿe o ka manö, ÿo ko läkou pau ihola nö ia i ka holo me ka hoÿomaopopo ÿole aÿe, a ua piha loa läkou i ka makaÿu. A ÿo wai nö hoÿi ia mea makaÿu ÿole i ka lohe pono aÿe nö i ka leo kamaÿilio mai loko aÿe o ke kino o ka manö a läkou e ÿokiÿoki ana? Ma muli o ka pau ÿana o këia poÿe hou i ka holo, ua makaÿu loa nä känaka i ka hele hou ÿana e ÿokiÿoki i ke kino o ka manö pae. Ua ÿäkoakoa aÿela naÿe läkou ma ka lae kahakai a nänä i ka waiho aku o ke kino manö. Ua ÿauheÿe akula ka ÿono manö maiä läkou aku, a ua noho maila läkou a nänä wale nö. ÿO ka poÿe hoÿi i holo mua ai, ua hoÿokaulana akula i nä mea pili i ke kamaÿilio aÿe o ke kino o ka manö. Na ia lono i höÿike ÿia aku, i lawe hou mai i ka lehulehu o nä känaka e mäkaÿikaÿi i ke kino o ka manö pae ÿölulo. Ua noÿonoÿo ihola ÿo Punia i käna mea e hana ai. A ua manaÿo ihola nö ÿo ia inä ÿo ia e puka aku, a hoÿomaopopo ÿiÿo paha këia poÿe, he kanaka maoli ÿo ia, a laila, ÿaÿole paha e nele ko läkou huhü iä ia no käna mau hoÿomäkaÿukaÿu iä läkou. A laila, huli paha läkou a hanaÿino iä ia a pöÿino hoÿi ÿo ia ma mua o kona ÿike ÿana aku i kona makuahine aloha. Iä ia e nalu ana i käna mea e hana aku ai, ua hamo aÿela ÿo ia i kona poÿo a hoÿomanaÿo aÿela ÿo Punia, ÿaÿole ona lauoho. A he mea hoÿi ia i ÿike mua ÿole ÿia ma Hawaiÿi nei. No laila, ua hoÿoholo ihola ÿo ia i käna mea e hana ai. E puka ÿo ia me këlä ÿano ÿë nö, a i lilo ai ia i mea e makaÿu loa ai nä känaka, a pau loa läkou i ka makaÿu. A kaÿawale loa kona alahele e hele ai a nalowale aku mai känaka aku o ia wahi. Wehe mälie maila ÿo ia i ka moena e pani ana i ka waha o ka manö Kaiÿaleÿale, a nänä akula këia i uka o ka ÿäina, a ÿike ÿiÿo akula këia, ua piha ÿiÿo nö ÿo uka o ka-hakai i nä känaka. A ua hoÿomaopopo akula këia, ua kokoke nö e napoÿo aku ka lä, a inä ÿiÿo nö e ÿano mölehulehu mai, a laila, ÿo ka wä küpono ia a ia nei e puka aku ai mai loko aku o ka ÿöpü o ka manö Kaiÿaleÿale. Huki maila këia i ka moena i loko, a laila, ÿoki aÿela këia iä waena konu o ka moena i wahi e komo aÿe ai ko ia nei poÿo. A ÿaÿahu aÿe këia i ka moena me he kïhei kïpuka ala, a ÿo ko ia nei poÿo wale nö ke ÿike ÿia mai e känaka. I ka mäkaukau ÿana o nä mea a pau, a ua napoÿo akula ka lä, ÿo ia nö ko ia nei wä i ÿuä kani ka pihe aÿe ai. A me he ala he lehulehu ka poÿe i loko o ka ÿöpü o këlä manö. A ua lilo këia i mea hoÿopïhoihoi loa i ka poÿe e lohe mai ana i këia ÿuäÿuä aku o ka leo mai kahi aku o ka manö e waiho ana. A ua ÿölelo aÿela känaka iä läkou iho, “ ÿEä, lapu ÿiÿo nö ua manö nei. A ke lohe ÿia akula ke kini a me ka lehu o ke akua. A ua maopopo he manö kupua ÿiÿo nö këlä, a pakele maoli käkou i ka make i nä kinolau o këlä manö.”

29

A i känaka e hauwawä ana i waena o läkou iho, aia hoÿi, ua hoÿopüÿiwa loa ÿia läkou i ka puka ÿana mai o këia mea ÿano ÿë mai loko mai o ua manö nei. Ua hele a hinuhinu kona poÿo, a he kapa kïpalalë kona e ÿaÿahu mai ana. A ÿo ke ÿano möle-hulehu pü hoÿi, ua piha loa ihola nä känaka i ka makaÿu. A i ka wä nö i hele pololei mai ai ua keiki kolohe nei a Hina me Leimakani, i kahi o känaka e noho ana, ÿo ka wä nö ia i ÿuä aÿe ai ka poÿe ma laila, a hoÿomaka akula e holo me ke kähea leo nui ÿana, “Auë! Lapu ka manö ë! Lapu ka manö ë!” A ÿo ka pau nui akula nö ia i ka holo me ka nänä hou ÿole aku i hope. A no känaka hoÿi ka holo, ÿo ko Punia hoÿomaka maila nö hoÿi ia e hahai ma hope o känaka. A no këia hahai ÿana mai hoÿi o Punia ma hope o ka poÿe e holo nei, ua nui loa ka makaÿu o känaka. ÿAÿole hoÿokahi o läkou i huli mai e nänä i hope. A ua holo loa kahi poÿe a peÿe i loko o ko läkou mau hale.

30

MOKUNA VIII

Ua huli hoÿi ÿo Punia me ka manaÿo e hoÿi no Kohala a ÿike i ka makuahine aloha e kali maila iä ia. A ma muli o ka pöÿeleÿele, ua hoÿomaopopo ÿole mai känaka o ua wahi nei iä ia nei. A iä ia nö i kaÿawale iki aku ai mai kahi mai o känaka, a e hele ana hoÿi i nä Kekaha o nä Kona, ua hoÿomaopopo ihola këia i nä lono i lohe mau ÿia no ia wahi, ÿo ia hoÿi, he poÿe akua lawaiÿa ÿupena ko ia mau Kaha Wai ÿOle. A ua manaÿo ihola nö këia e hoÿopöÿino ÿia ana paha ÿo ia e nä akua. A noÿonoÿo ihola këia i kä ia nei mea e hana ai. ÿOiai, aia ÿo ia i waena o nä make ÿelua, inä këia e noho iho i kahi o känaka, a maopopo iä läkou kä ia nei hana ÿapuhi a pau ai läkou i ka makaÿu, a laila, e huhü ana këlä poÿe iä ia. A ÿo ko nei hoÿäÿo ÿia mai nö paha ia e hoÿopöÿino. A inä hoÿi këia e hoÿi ana, ÿaÿole e nele kona häläwai mai me nä poÿe akua lawaiÿa ÿupena o ia mau kaha. Ma hope naÿe o ko ia nei noÿonoÿo pono ÿana, ua hoÿoholo ihola nö këia e hoÿi nö a e hana nö hoÿi këia i nä hana maÿalea e hoÿopühili ÿia ai ua poÿe akua nei. I ko ia nei höÿea loa ÿana aku i waena o Kekaha, ua lohe akula nö këia i ka walaÿau mai o kini o ke akua, a o ka lehu o ke akua. A e nakinaki pöhaku ÿalihi ÿupena ana ua poÿe akua nei. A e hauwalaÿau nui ana hoÿi i ka maopopo ÿole iä läkou nä kuÿuna iÿa o ua kaha nei. Ua maopopo loa iä Punia, e häläwai ana ÿo ia me këia poÿe akua, a ua pakele hoÿi ÿo ia iä Kaiÿaleÿale, a ua kü hoÿi käna mäkaia i ka mea näna i hoÿopöÿino ke ola o kona makuakäne aloha. A e häläwai anei hoÿi ÿo ia me këia poÿe akua lawaiÿa, a pilikia hoÿi ÿo ia iä läkou? Iä ia naÿe e noÿonoÿo ana i käna mea e hana ai, ua lohe maopopo loa akula këia i ke kuhi aku a ua poÿe akua nei i ka mea näna e höÿau ka ÿupena a läkou. A ma muli nö paha o ko ia nei ÿano ÿeleu mau nö, ua noÿonoÿo koke ihola nö ÿo ia i käna mea e hana ai, a e puni mai ai ke kini a me ka lehu o ke akua. I ia manawa, peÿa aÿela ko ia nei lima ma hope o kona kua, a e like nö hoÿi me ka hana a ka poÿe kanikau, e uë paÿiäuma ana i kä läkou mau mea aloha i hala ma këlä ÿaoÿao o ka make, pëlä nö ua keiki ÿeuÿeu nei a Hina me Leimakani i hana ai. A i ia manawa pü nö hoÿi i uë aÿe ai me ka leo nui,

“Auë nö hoÿi kuÿu makuakäne o këia kaha ë.

ÿElua wale nö mäua e lawaiÿa ai o këia wahi lä,

ÿO wau nö a me kuÿu makuakäne lä,

Auë kuÿu makuakäne ä.

31

E lawaiÿa ai mäua i këia kaha lä,

E hoÿowili aku ai mäua lä i nä ÿalihi o ka ÿupena ë,

E hei ai ke kala, ka uku, ka palani, a me ke ananue,

ÿO ka iÿa kü hoÿi o ua wahi nei lä,

Auë kuÿu makuakäne hoÿi ë.

Ua hele wale ÿia nö e mäua këia kaha lä,

Pau nä kuÿuna, nä lua a me nä puka iÿa.

Ua lehia wale ïa mäua ia mau wahi lä,

Auë kuÿu makuakäne hoÿi ë.

Hele ÿoe i ke ala hoÿi ÿole mai lä,

Wehe mai ÿoe i ka pili a käua ä,

A noho hoÿokahi wale iho nö hoÿi au ë,

I kamaÿäina no këia mau kaha ä,

Aloha kahi a käua e pili aloha ai ä,

Aloha këia mau makalae a käua e ÿaloÿalo pälua ai ä,

Auë kuÿu makuakäne hoÿi ë.” I ka lohe ÿana o ke kini o ke akua, ka lehu o ke akua i këia leo uë paÿiäuma, ua haÿalele ihola läkou i ka ÿupena lawaiÿa a läkou, a holo maila läkou no kahi o ka leo uë. A iä läkou i ÿike mai ai i këia kanaka ÿöhule lauoho ÿole, a e ÿaÿahu aku ana i ke kïpuka moena, ua peÿa nä lima i ke kua, a e heleleÿi ana hoÿi nä waimaka no ke aloha makuakäne, i ia manawa, ua ÿano aloha ka hapanui o nä akua iä Punia, a koe wale nö ke akua ÿöhule i waena o läkou, a ÿo ia nö ka mea i ÿölelo aku i kona püÿulu, e pepehi läkou i këia kanaka ÿöhule e hoÿouëuë waha nui nei i mua o läkou. Ua lohe akula nö ÿo Punia i nä ÿölelo hoÿopöÿino a ke akua ÿöhule, a ÿo ka mea ia o Punia i hoÿokina loa aku ai i ka uë ÿana, a e uë helu ana nö hoÿi i këlä uë i höÿike ÿia aÿela. I waena o ke kini o ke akua a me ka lehu o ke akua, aia nö he noho päonioni mau ÿana ma waena o ke akua ÿöhule a me ke akua mäkole. A i ka wä i lohe ai ÿo ke akua mäkole i nä ÿölelo kënä a kona hoaakua ÿöhule, ÿo kona wä nö ia i lilo ai i mea pale ma ka ÿaoÿao o Punia. “ ÿAuhea mai ÿoukou e oÿu mau hoaakua. ÿAÿole e pono iä käkou e hoÿolohe a hahai ma hope o ke alakaÿi a ko käkou akua lauoho ÿole. A he hana kü ÿole i ka maikaÿi ka hoÿokau ÿana aku i ka make ma luna o këia mea e uë

33

paÿiäuma mai nei no kona makuakäne. A ua hiki nö iä käkou ke hoÿomaopopo iho i ke kumu o këia manaÿo nonohuä o ko käkou hoa. Ua huähuä maoli nö ÿo ia no ka lilo ÿana o ka hanohano o ke ÿano ÿöhule lauoho ÿole i këia mea e uë nei. A ke koi mai nei ÿo ia iä käkou e pepehi kä i ke kamaÿäina i kuluma i ke kuÿuna o këia mau kaha. Ma koÿu manaÿo, e hoÿöla käkou iä ia nei, a e koi naÿe hoÿi käkou iä ia e lilo i mea lawaiÿa pü me käkou.” I ka lohe ÿana o nä akua ÿë aÿe i ka manaÿo o ko läkou hoaakua, ua hoÿokö lökahi maila läkou e ÿäpono ana i ia mau ÿölelo a ke akua mäkole. A ua lilo naÿe ia i mea hoÿowela loa i ka manaÿo o ke akua ÿöhule. A ua pane maila ÿo ia me ke ÿano hoÿonäukiuki i kona hoa akua, “Ua pono nö kënä mau ÿölelo äu, ÿoiai, ÿo ÿoe nö o käkou ko käkou mea hana paÿakai, a ÿo ÿoe nö hoÿi ko käkou alakaÿi e höÿea ai käkou i kai ÿo Pïheka, a nou nö ka inoa e hula ÿia nei e nä akua hula o käkou, Mäkole, mäkole ÿakahi

Hele i kai ÿo Pïheka

He aha ka ÿai e ÿai ai,

He lihilihi pau i ke akua,

He akua lä, he akua,

He akua nä aliÿi o Kona.”

Ua lilo nö hoÿi këia mau ÿölelo a ke akua ÿöhule i mea e hoÿokö mai ai nä akua hula i këlä mele hula e kau aÿela ma luna. A ua ÿölelo ÿia, ÿaÿole nö na känaka i haku këlä mau lälani hula küamuamu, akä, na Kamapuaÿa, i ka wä äna i küamuamu aku ai iä Pele, ÿoiai, ÿo Pele i küamuamu mai ai iä Kamapuaÿa no kona ÿano puaÿa. Ua lilo nö hoÿi këia mau ÿölelo a ke akua ÿöhule i mea hoÿowela loa i ka manaÿo o ke akua mäkole, a ua höÿoi loa akula ÿo ia i käna mau ÿölelo kökua ma hope o Punia. A i ka wä a nä akua e hoÿopaÿapaÿa ana i waena o läkou iho no ka pepehi a hoÿöla paha iä Punia, ÿo ka wä nö ia i hoÿokina loa aku ai ÿo Punia maÿalea i ka uë haÿalipo, a i ka uë kaukau ÿana no ka makuakäne.

34

MOKUNA IX

Ua lilo ÿiÿo nö nä waimaka heleleÿi o Punia a me nä leo uë paÿiäuma, a i kökua pü ÿia mai hoÿi e nä ÿölelo ÿuao a ke akua mäkole, i mua e hoÿohuli ai i ka manaÿo o ke kini o ke akua, ka lehu o ke akua, a hoÿoholo ihola läkou e hoÿolilo iä Punia i lawaiÿa nui na läkou. I ka lohe ÿana o ke akua ÿöhule i këia ÿölelo hoÿoholo a kona poÿe hoaakua, a laila, ua ÿölelo maila ÿo ia i käna mau hoaakua, “ ÿAuhea mai ÿoukou, nani ia, ua hoÿolohe akula nö ÿoukou i ko käkou hoa, a ua hilinaÿi hoÿi i ke akua hana paÿakai a käkou, a i hihia ÿoukou i ka lihi o ka ÿupena a këia kanaka ÿöhule, a laila, e pakele ana nö au, ÿoiai, ÿaÿole oÿu lauoho e hihia ai i käna ÿupena, a ka wahaheÿe.” ÿO këia mau ÿölelo naÿe a ua akua ÿöhule nei, ÿaÿole he hoÿomaopopo ÿia aku, ÿoiai, ua paÿa ko läkou manaÿo e hoÿolilo iä Punia i alakaÿi kuÿu ÿupena na läkou. A e ÿike aku nö naÿe käua i nä mea e pili ana i nä kuÿuna iÿa a ke keiki a Leimakani me Hina, käna wahine. I ka maopopo ÿana iä Punia ua palekana ÿo ia mai ka make mai, ua hoÿopau aÿela ÿo ia i kona uë paÿiäuma ÿana. Ua hoÿomaka ihola kona kamaÿilio ÿana me nä akua. Ua nïnau maila ke akua mäkole iä ia, “Ua maopopo ÿiÿo nö iä ÿoe nä kuÿuna iÿa o këia mau wahi?” “ ÿAe, ua maopopo nö iaÿu, ÿoiai, ke kaha këia na mäua i noho me koÿu lüauÿi makuakäne i hala aku i ka make.” “He aha nä ÿano iÿa nui o këia mau kuÿuna a ÿolua e lawaiÿa ai?” wahi hou a ke akua mäkole i nïnau aku ai. “He nui nö nä ÿano iÿa o këia mau kuÿuna. ÿO ka palani ua iÿa, ÿo ke ananue ua iÿa, ÿo ka uhu ua iÿa, ÿo ke kala ua iÿa, ÿo ka uouoa ua iÿa, a ÿo ka wekeÿula ua iÿa. Eia naÿe, he ÿano kapu nö ka lawaiÿa ÿana o këia mau kuÿuna iÿa.” “He aha hoÿi ka mea e kapu ai ke kuÿuna o këia mau wahi?” wahi a ke akua mäkole i nïnau mai ai. “He akahele loa ke kuÿu ÿana o ka ÿupena, a he akahele loa a mälie loa nö hoÿi ka luÿu ÿana i ka iÿa. ÿAÿole e walaÿau, ÿaÿole nö hoÿi e hoÿi koke i uka a hiki i ka wä e lawe pü ai i ka ÿupena i uka o ka ÿäina. A ÿo ke kumu, ÿo ia nö ke ÿano pili loa o kahi kuÿuna i kahi kuÿuna, a i mea e püÿiwa ÿole ai ka iÿa o ke kuÿuna hou aku. A ÿo ia ka mea e lawelawe mälie ai ka hana a ka poÿe lawaiÿa. ÿO kekahi nö hoÿi, inä e hei iho ka iÿa o këia mau kuÿuna, ÿaÿole i kana mai ka iÿa a me ka hana nui no ka ÿöwili ÿana i ka iÿa i ka ÿupena. A ma kahi aÿu e ÿöwili ai, e makaÿala loa nö hoÿi ÿoe o hemo hou ka iÿa mai ka ÿupena aku. I kahi manawa nö a mäua e kuÿu ai a ulia iho nö hoÿi ke

35

kuÿu ÿana, hoÿokahi nö kuÿu ÿana, ÿai ka puaÿa, ÿai ke kanaka, a ÿai nö hoÿi ke akua i ka iÿa o këia wahi.” Ua lilo këia mau ÿölelo wahawai a Punia i mea makahehi loa ÿia e ka nui o ke akua, a koe wale nö ke akua ÿöhule. Ua hoÿäÿo maila nö ua akua ÿöhule nei e alakaÿi küÿë i nä ÿölelo a Punia, eia naÿe, ÿaÿole hoÿolohe ÿia aku o ia mau ÿölelo e nä akua ÿë aÿe. Ua höÿikeÿike maila ke akua i ka ÿupena a läkou e nakinaki ana i ka ÿalihi pöhaku o lalo, a ua ÿölelo koke akula nö ÿo Punia iä läkou, ÿaÿole e pono këia pöhaku o ka ÿalihi o lalo. ÿAÿole e paÿa ka iÿa, a helu auaneÿi i ka iÿa hemo wale. Ua kënä aku-la ÿo ia i ka nui o ke akua e hele e ÿimi pöhaku hou no ka ÿalihi pöhaku o lalo o ka ÿupena, a ua kuhikuhi akula ÿo ia i ke ÿano o ka pöhaku e lawe mai ai. A he manawa pokole wale nö, ua kü ke ÿähua o ka pöhaku. I ka ÿike ÿana o ke akua ÿöhule i këia puÿu pöhaku, a laila, hoÿomaka maila nö ÿo ia e kamaÿilio hou, “ ÿAuhea mai ÿoukou e oÿu mau hoaakua. E like nö hoÿi me ka nui o këia mau pöhaku, pëlä nö ka nui o ko ÿoukou puni wale i këia kanaka ÿöhule wahaheÿe.” Ma muli o ko Punia hoÿomaopopo iho, inä pëlä ihola këia akua ÿöhule e hoÿäÿo mau ai e hoÿopühili i käna mau hoÿolälä ÿana, a mea paha o lilo nä kamaÿilio mau ÿana a këia akua ÿöhule i mea e hoÿohuli aku ai i ka manaÿo hilinaÿi o nä akua ÿë aÿe, a ÿo ka hope, ÿo ka pilikia nö ia ona a holopono ÿole käna mau hoÿolälä ÿana. No laila, ua noÿonoÿo ihola ÿo ia i mea e hoÿopühili ai i nä alakaÿi a ke akua ÿöhule. “ ÿAuhea mai ÿoukou, e ka nui o ke akua. I nä wä a mäua e lawelawe ana i këia hana lawaiÿa ma këia kaha, ua aÿo ikaika mai koÿu makuakäne iaÿu i kekahi mau loina küpono no ka lawaiÿa ÿana. A he mea pono nö hoÿi e pono iä käkou e hoÿokö aku i ia mau loina.” “He aha ia mau loina, e ka lawaiÿa nui a mäkou? Inä he mau loina küpono ia e pono ai kä käkou ÿoihana lawaiÿa, a laila, he mea pono nö e hoÿokö ÿia, ÿoiai, ÿo ka loaÿa o ka iÿa kä käkou mea e ÿimi nei, a e ÿoluÿolu ÿoe e höÿike mai i ka mea pili i ia mau loina.” Ua ÿölelo ÿia ÿo këia mau loina a käua, e ka mea heluhelu ë, e ÿike iho ai, a i kamaÿilio ÿia ma ke ÿano ÿapuhi e Punia, ua lilo ia mau loina i mea mälama ÿia e ka poÿe lawaiÿa ma hope mai. A ua mälama ÿia hoÿi e ka poÿe lawaiÿa kahiko o këia ÿäina a höÿea wale nö i këia manawa. “Eia ua mau loina nei,” wahi a Punia me ke ÿano hoÿokohukohu. “I ka wä e hana ai ka ÿupena a käkou, ÿaÿole e pono kahi mea e walaÿau, ÿaÿole nö hoÿi e kü a kiÿi mai. Aÿole nö hoÿi e peÿa ka lima i ke kua. ÿAÿole nö hoÿi e hoÿohuahua ka lima.

37

ÿAÿole e püliki ka lima ma ka umauma, ÿAÿole nö hoÿi e nema wale mai i ka hana ÿana a ka poÿe e hana ana i ka ÿupena. A i ka wä e kuÿu ai ka ÿupena i ke kai, ÿaÿole e hoÿokuli i ka leo kauoha a ka lawaiÿa. E palanehe ka lawelawe ÿana o nä mea a pau. A he hoÿokahi nö mea hoÿolohe, ÿo ia nö ka leo kauoha o ka lawaiÿa. A wahi a koÿu makuakäne iaÿu, ÿo ka mälama ÿia o këia mau loina o ka lawaiÿa ÿana, ÿo ka mea ihola nö ia e hoÿi nele ÿole ai ka lawaiÿa me ka paoa. A inä he makemake ko ÿoukou e loaÿa ka iÿa, a laila, e noi ana au iä ÿoukou e hoÿolohe ÿia këia mau loina aÿu e höÿike aku nei iä ÿoukou.” Ma ka lohe ÿana o ka hapanui o ke akua, ua mahalo maila nö läkou, a ua hoÿopaÿa maila nö hoÿi e hoÿolohe i ua mau loina nei a kä läkou lawaiÿa i höÿikeÿike aku ai iä läkou. A ÿo ke akua wale nö i namunamu aÿe no këia mau loina lawaiÿa a Punia, ÿo ia nö ke akua poÿo nemonemo. A ua hiki ÿole nö naÿe ke lanakila kona mau manaÿo küÿë. Ma këia mau loina a Punia i höÿike aku ai i kona poÿe haku lawaiÿa, ÿaÿole ÿo ia i manaÿo, ÿo ia maoli nö ke ÿano o ka loina lawaiÿa, akä, ua manaÿo ÿo ia ÿo ka mea wale nö paha ia e kö ai käna mau hoÿolälä ÿana no kona palekana a e kü ai hoÿi käna mäkaia ma luna o këia poÿe akua hoÿopünini i kona alahele no ka hoÿi i kona makuahine. Ua kënä koke akula nö ÿo Punia i ka lehulehu o nä akua, e nakinaki i ka ÿalihi pöhaku o kä läkou ÿupena, a e nakinaki nö hoÿi a paÿa pono loa. A e ÿike pü ana nö käua i ka manaÿo o këia hana nakinaki a paÿa loa ka pöhaku o lalo o ka ÿupena. He ÿokoÿa nö hoÿi kä Kaululäÿau o Länaÿi i hana ai no ke kini akua a lehu o ke akua, a he ÿokoÿa nö hoÿi kä Punia i hana ai i nä akua hoÿopühili o nä Kaha Wai ÿOle o nä Kona. A e ÿole ÿo Punia i këlä au kahiko o ka ÿäina, lanakila ai nä känaka lawaiÿa i këia mau lä e neÿe nei. Ma këia mokuna aÿe e ÿike ai käua, e ka mea heluhelu no ka hana a ke keiki ÿeu a Hina.

38

MOKUNA X

I ka ÿike ÿana o Punia ua paÿa ka ÿalihi pöhaku o ka ÿupena lawaiÿa a läkou, ua kënä aÿela ÿo ia i kekahi mau akua ma këlä ÿaoÿao o ka ÿupena, a ua aÿo ikaika hou akula nö ÿo ia i ka lehulehu o nä akua, e hoÿolohe loa läkou i nä ÿölelo aÿo äna e kauoha aku ai. Iä läkou e ÿike ai paha i kahi mea ÿano ÿë, ÿaÿole pono e walaÿau. E pono nö läkou e hoÿomanaÿo no kekahi kuÿuna hou aku. Ua lilo nö këia mau aÿo ÿana a Punia i mea maikaÿi wale nö i ka manaÿo o ka lehulehu o nä akua, a koe wale nö paha ke akua ÿöhule. Ua lilo ÿo Punia i mea hoÿowahäwahä loa ÿia e këia akua poÿo nemonemo. Ua höÿau akula ÿo Punia me kona mau hoa i ka ÿupena, a i ka ÿike ÿana o Pu-nia, ÿo kahi küpono loa ia e kuÿu ai ka ÿupena a läkou, ua kähea mälie akula ÿo ia i kona mau hoalawaiÿa, e kuÿu ka ÿupena. Ua höÿau akula ÿo Punia a pau pono ka loa o ka ÿupena, a laila, huli maila ÿo ia ma waho aÿe o ka ÿupena no kahi a kona mau hoalawaiÿa e paÿa ana i kahi kihi o ka ÿupena, I kona höÿea ÿana i ko läua wahi e paÿa ana, ua ÿölelo akula ÿo Punia iä läua, “ ÿAuhea mai ÿolua. Ua iÿa ke kuÿuna a käkou. Eia ka iÿa lä ke hoÿokë nei i ka ÿupena. A he wä këia e luÿu ai käkou e ÿöwili i ka ÿupena o pä ÿupena mai auaneÿi ka iÿa a hoÿi ka iÿa i uka. Ma ke ÿano o ka ÿoni ÿana o ka ÿupena ke hoÿomaopopo nei au he palani ka iÿa, he kala ka iÿa, e hei nei i ka ÿupena a käkou. A inä e hoÿolohe pono ÿia kaÿu mau kauoha, a laila, i këia kuÿuna nö a käkou, lawa ka ÿono iÿa. ÿAÿole hoÿi e anuanu hou aku i ka hele hou ÿana aku i kahi kuÿuna hou aku. E luÿu pü mai ÿolua me aÿu e ÿöwili i ka iÿa ma mua o ka hoÿi hou ÿana o ka iÿa i uka?” Me këia mau ÿolelo, ua luÿu like ÿiÿo akula nö läkou. Aia naÿe nä akua ma ka ÿaoÿao ma loko o ka ÿupena. A ÿo Punia hoÿi, aia nö ÿo ia ma ka ÿaoÿao ma uka o ka ÿupena. A ua hoÿomaopopo ÿiÿo akula nö ÿo Punia, ua hei ÿiÿo nö këlä mau ÿano iÿa i höÿike ÿia aÿela. A i nä wahi akua e hoÿäÿo ana e ÿöwili i kekahi mau iÿa kala i ka ÿupena, ua ÿöwili pü ÿia akula ua mau wahi akua nei e Punia a paÿa pü me nä iÿa a läua e ÿöwili ana. A i ka ÿike ÿana o Punia ua hei këlä mau akua i ka ÿupena a ka la-wakua, ua ea aÿela ÿo ia i luna a kähea akula i nä akua e kukü mai ana ma kahakai, “ ÿAuhea mai ÿoukou, ua hei ka iÿa a käkou. ÿO ke kala ua iÿa, ÿo ka palani ua iÿa, e ÿau päkahi mai ÿoukou e kökua i ka ÿöwili ÿana i ka iÿa i ka ÿupena. A e akahele loa naÿe. Mai walaÿau iki o pilikia auaneÿi ka ÿoihana lawaiÿa a käkou.” Ua hoÿolohe maila nä akua o uka i këia leo kähea o Punia. A i ka höÿea ÿana mai nö o ia akua i kahi a Punia e lana aku ana, ua kënä akula nö ÿo Punia i ia akua e luÿu mälie aku e ÿöwili i ka ÿupena. A i kona luÿu ÿana aku nö ma ka ÿaoÿao ma loko

39

o ka ÿupena, ua luÿu pü akula nö ÿo Punia a ÿöwili ÿia akula ia akua i ka ÿupena. A ÿo nä akua mua a Punia i ÿöwili mua ai me nä iÿa, “ua pau kä ÿoe hana; ua pio kä ÿoe ahi”, a ua helu ÿia akula läua me nä iÿa hei o ka ÿupena lawaiÿa a ke keiki a Hina me Leimakani. Ea hou aÿela nö ÿo Punia i luna, a kähea hou akula nö me kona akena pü aku nö i ka hei o ka iÿa a läkou. “ ÿAuhea mai ÿoukou. ÿAÿole i kana mai ka iÿa e hoÿonä nei i ka ÿupena. ÿAÿole naÿe i püÿiwa nui ka iÿa, no laila, e ÿau mälie mai nö kahi o ÿoukou ma ke ÿano päkahi. A i kona luÿu ÿana a ÿöwili i käna iÿa ma kona wahi, a paÿa käna iÿa i ka ÿupena, e ea mälia aÿe nö ÿo ia a kiaÿi nö ma kahi i paÿa ai käna iÿa, a i mämä ai ka hana a käkou i ka höÿau ÿana aku i ka ÿupena i uka o ka ÿäina, ÿaÿole këia he iÿa a käkou, he ola no këia mau lä löÿihi.” I ka lohe ÿana nö o ko uka mau akua, ua ÿau päkahi maila nö läkou. A i ka höÿea ÿana nö i kahi a Punia e lana ana, ua ÿölelo koke akula nö ÿo Punia iä ia, “Inä ÿoe e luÿu pü me aÿu a ÿöwili i ka ÿupena me ka iÿa, e hoÿomanawanui iki ÿoe i lalo a hiki i ka wä e hiki ÿole ai ke hoÿomanawanui no ka pau o ke aho. A laila, ea aÿe ÿoe i luna. Aia kou mau hoa ma këlä ÿaoÿao o ka ÿupena, kahi i paÿa ai ia kuku o ka ÿupena a käkou.” Me këia mau ÿölelo, ua luÿu like akula ÿo Punia me këia akua hou, a e like nö hoÿi me kä Punia hana ÿäpiki i höÿike mua ÿia aÿe nei, pëlä nö kä ia nei hana no këia akua. A i ka paÿa ÿana nö o këia akua i ka ÿupena, ua ea aÿela ua keiki ÿeuÿeu nei a Hina, a kähea hou akula nö i kahi akua e ÿau hou mai. A ÿo ka hana nö a ke akua, ÿo ka ÿau mai nö. A ÿo kä Punia hana nö ka ÿöwili i ke akua i ka ÿupena. A pëlä nö ÿo Punia i hoÿohei ai a i ÿöwili ai i ke kini o ke akua i ka lehu o ke akua a hiki i ka wä i pau loa ai nä akua i ka make i ka ÿupena, a koe ke akua ÿöhule i uka o ka ÿäina. A iä Punia i kähea aku ai i ua akua poÿo ÿöhule nei, ua ulu maila i loko o këlä akua ka manaÿo hoÿohuoi no kona poÿe hoaakua, a ua kähea maila ÿo ia me ka leo nui iä Punia, “ ÿAuhea ÿoe e ka lawaiÿa a mäkou. ÿAuhea ihola ka lehulehu o mäkou äu i kähea mai nei? ÿAÿole oÿu lohe aku i ko läkou leo i ke kamaÿilio mai.” “Eia nö läkou ke ÿöwili nei i ka nui o ka iÿa. ÿO ka palani ua iÿa, a ÿo ke kala ua iÿa. A eia mäkou ke naÿi aku nei i ka ÿupena me ka iÿa no uka o ka ÿäina. E pono ÿoe e ÿau mai hoÿi e kökua pü aku i ka huki ÿana i ka ÿupena i uka o ka ÿäina. A mai walaÿau nui naÿe hoÿi ÿoe o püÿiwa hoÿi ka iÿa o ia kuÿuna aku a käkou.” “ ÿAÿole au e ÿau aku ana. Na ÿoukou nö e höÿau mai ka ÿupena a käkou i uka nei. Aia a kau mai ka ÿupena i uka nei, a laila, ma uka aku nei hoÿi au e kökua aku ai. A ÿo kekahi nö hoÿi, e ka lawaiÿa nui a mäkou, he makaÿu au i ke anuanu o koÿu poÿo. No laila, höÿau ÿia mai nö ka ÿupena iÿa a käkou.”

40

40

41

Ua hoÿomaopopo ihola ÿo Punia, ÿaÿole e puni ana këlä akua iä ia. A i ia wä i haÿalele iho ai ÿo ia i ka ÿupena, a ÿau akula i uka o ka ÿäina me ka manaÿo e pepehi i ke akua ÿöhule. A ua ÿike ÿë maila nö ua akua ÿöhule nei i ko ia nei ÿau hoÿokahi aku i uka o ka ÿäina. A ua häÿupu ÿë maila nö ÿo ia no kona make i këia kanaka poÿo ÿöhule. A ÿo kona holo ihola nö ia ma mua o ka pae ÿana o Punia i uka o ka ÿäina, a ÿo ia wale nö ke akua i pakele iä Punia. A ÿo ka hapanui o nä akua, ua pau i ka make. A ua ÿölelo ÿia ma këia moÿolelo o Punia, ÿo këlä weli o ke kai i kahi manawa, ÿo ke kino wailua nö ia o ke kini o ke akua a me ka lehu o ke akua a Punia i ÿöwili ai i ka ÿupena. A ua ÿölelo pü ÿia nö hoÿi, ÿo ke kumu i ÿano hohono ai ka iÿa kala a me ka palani, no ka make ÿana o nä akua me ia ÿano iÿa ma këlä wahi ÿo Kekaha. Ma hope iho o ka lanakila ÿana o Punia ma luna o nä akua o nä Kekaha Wai ÿOle o nä Kona, ua hoÿi maila ÿo Punia no kahi o kona makua-hine aloha e noho aku ana a kali no ka mea aloha, he keiki. A i ko läua hui hou ÿana, ua hoÿopiha ÿia ÿo Hina i ka hauÿoli no ka hoÿi ola ÿana mai o käna keiki. Ua noho ihola ÿo Punia a lawelawe i nä hana a kona makuakäne i aÿo ai iä ia, ÿo ia hoÿi, ka mahiÿai ma uka o ka ÿäina. A i ka nele ÿana nö i ke kökoÿolua o ka ÿai e pono ai, ua iho akula nö ÿo ia i ka lua ula a läua me kona makuakäne. A ÿaÿole hoÿi ÿo Kaiÿaleÿale i laila e kali mai ana no ka hoÿopöÿino i kona ola.

43

Nä Papa Wehewehe ÿÖlelo

45

Aakena ham Kaena.

ananue kik He iÿa i kapa ÿia hoÿi he enenue a nenue paha.

ano kik He manawa. ÿIke mau ÿia ma nä mele a ma mua nö hoÿi o ka huaÿölelo ÿo ahiahi. ÿAÿole naÿe i ÿike nui ÿia ma mua o ka huaÿölelo ÿo kakahiaka.

äiwaiwa ÿaÿ Äiwa, kupaianaha, kupanaha, kamahaÿo, pähaÿohaÿo; hiki ÿole ke wehewehe pono ÿia, hiki ÿole ke maopopo ÿia, kupaianaha ma muli o kona ÿano akua.

Iili heh Ke kau ÿana o kekahi mea ma

luna o kekahi. E like hoÿi me ke kau ÿana o ka moku ma luna o ka laupapa paha a i ÿole ma luna o kahi päpaÿu.

ipu kai kik He ipu a pola paha i hoÿohana ÿia no ka iÿa ma ka päÿina ÿana. Ua lawa nö hoÿi ka hohonu o ua ipu nei no ke kai o ka meaÿai. ÿÖlelo ÿia nö hoÿi këia huaÿölelo no nä wahi o kai nona ka iÿa he nui wale.

Oohohia ham ÿOliÿoli nui i kekahi hana;

ka ÿeleu a me hauÿoli ma ka hana ÿana i kekahi hana ma muli o ka hoihoi o ia hana.

Uuë paÿiäuma ham Ka uë ÿana me ka

paÿi pü i ka umauma; hana mau ÿia i ke au kahiko no ka höÿike ÿana i ke kaumaha no kekahi kanaka i make.

uhai ham Hahai.

uhaÿi ham Uhaki.

ukali kik ÿAÿole ÿo ke alakaÿi, akä ÿo ke kanaka näna e hahai i ke alakaÿi.

uluhua ÿaÿ Hoÿonäukiuki i ka loaÿa ÿole o ka makemake.

Hhanaÿiÿo ham Ka hana ÿana me ka

ÿoiaÿiÿo, hoÿokö maoli.

hauwalaÿau heh Hauwalawalaÿau; ka walaÿau wale ÿana o ka poÿe he nui.

hauwawä heh Wawä; ke kani ÿana o nä leo he nui e kamakamaÿilio ana i ka manawa hoÿokahi.

haÿalipo ÿaÿ Ke kau ÿana o ke kaumaha ma luna ona; ke künou ÿana i ke poÿo ma muli o ke kaumaha.

haÿuhaÿu heh Ka hanu ÿana me ka hana nui ma muli o ka pïhoihoi a kaumaha paha, ma ka uë ÿana ka hanu nui ÿana i loko o ka wä uë.

hänaukahi kik Ke kanaka ÿo ia hoÿokahi wale nö ke keiki i hänau ÿia e kona mau mäkua.

Papa Wehewehe Huaÿölelo

46

häÿupu ham Häÿupuÿupu; ka hoÿomanaÿo ÿana i kekahi manawa a me nä mea i pili i ua manawa nei.

hehë heh Ka ÿakaÿaka ÿana i kupu wale mai.

hekau heh Kau, ili ma luna o kekahi mea.

hiÿa ham Ka hoÿä ÿana i ke ahi me nä läÿau ÿelua i kapa ÿia he ÿaunaki.

hiÿohiÿona kik Ka nänä ÿana o ka maka o ke kanaka, a mea ÿë aÿe paha.

hoÿohuoi ham Mahuÿi; ke kuhi ÿana na kekahi kanaka i hana i kekahi hana.

hoÿokauhua ham Ka ÿono ÿana o ka pëpë i kekahi meaÿai kikoÿï, iä ia i loko nö o ka ÿöpü o kona makuahine ma mua hoÿi o ka hänau ÿana.

hoÿokë ham Hoÿopiha a piha pono; hoÿopaÿa pü.

hoÿokina ham Noke, hoÿoläÿau, hoÿohune, hoÿohuÿa; ka hoÿomau ÿana i kekahi mea, e like me ke noi ÿana paha, me ka ikaika.

hoÿokohukohu heh Hoÿomeamea; ka hana ÿana kohu mea he mea ÿike a mea nui paha ÿoe, ÿoiai ÿaÿole këlä ka ÿoiaÿiÿo.

hoÿokükü ÿaÿ ÿÖpihapiha; ÿoluÿolu ÿole ke kino ma muli o ka ÿai nui ÿana a mäÿona loa.

hoÿoläÿau ham Noke, hoÿokina, hoÿohune, hoÿohuÿa; ka hoÿomau ÿana i kekahi mea, e like me ke noi ÿana paha, me ka ikaika.

hoÿomailani ham Pailani.

hoÿomauhala ham Ka mälama ÿana i ka huhü me ka huikala aku i kekahi kanaka i hana ÿino iä ÿoe.

hoÿomano ham Hoÿonui, hoÿomau, noke.

hoÿonä ham Ka höÿoluÿolu ÿana i ka huhü.

hoÿonänä ham Hoÿomaha.

hoÿopua ham Hoÿopuka; ka hoÿopuka ÿana i ka ÿölelo.

hoÿopühili ham Hoÿopohihihi, hoÿohuikau.

hoÿopünini ham Ka höÿike ÿana i ka hauÿoli no kekahi kanaka a holoholona hänai a huhu paha.

hoÿowahawaha ham Hoÿokae; ka höÿike ÿana i kou makemake ÿole i kekahi kanaka ma nä mea äu e hana ai iä ia.

hoÿö ham Hoÿokomo.

höÿau ham Ka lawe ÿana aku i loko o ke kei e like me ka ÿau ÿana aku me ka ÿupena.

huähuä ham Lili, nini, huä, ÿaÿahuä, lolohuä; ka hoÿopilikia ÿana ma muli o ka lili.

huÿahuÿa kik Huÿa, ÿehu kai, huna kai, hune kai.

huÿe ham Ka lawe ÿana o ka wai i nä mea like ÿole ma kahawai, i ka wai e kahe ana ma hope iho o ka ua loku ma uka.

47

Kkaukau ham Ke oli ÿana me ka uë pü

ma muli o ke kaumaha nui; ua ÿano like me ke oli kanikau ÿana.

kaha heh Ka hele a käÿalo ÿana.

kalokalo ham Ke noi ÿana i ke akua, ÿaumakua, a kanaka paha ma ke ÿano he kamaÿilio.

käua ham Ke noi ÿana me ke aloha i ka hoa, e noho nö ÿo ia, ÿaÿole ÿo ia e haÿalele mai.

känoenoe ÿaÿ Noenoe, kähiÿo, kähiÿohiÿo. Ka ÿona ÿana o ke kanaka i ka lama a ÿawa paha.

kïpalalë ÿaÿ Käpulu, mökäkï.

kïpuka kik He lole i loaÿa ka puka e waena no ke poÿo akä, ÿaÿole lima. ÿAno like këia me ka sarape o ka Mekiko.

kökö ÿaÿ Häpai; ka häpai ÿana o ka wahine i ke kamaiki ma ka ÿöpü.

kökoÿolua kik Hoa, pakanä.

kuku kik He läÿau i hoÿohana ÿia no ka hoÿopaÿa ÿana i ka ÿupena lawaiÿa ma ka lawaiÿa kuku ÿana.

kuÿuna kik Kahi e hoÿokuÿu ÿia ai ka ÿupena lawaiÿa.

küamuamu ham Amu, amuamu, häÿiliÿili; ÿölelo höÿino.

künänä ham Kü wale mai me ka maopopo ÿole i ka mea e hana a ÿölelo ai paha.

küpaka heh Ka ÿoni ÿana o ka iÿa i loko o ka ÿupena; ke käkä ÿana o nä lima a me nä wäwae o ke keiki e uë ÿino ana.

Llehia ÿaÿ Noÿeau ma ka lawaiÿa,

mäkaukau.

lëhei heh Lele, lëkei.

liuliu heh Hoÿomäkaukau.

lüauÿi kik Ka makua maoli o ke keiki, näna ke keiki i hänau; ÿaÿole ÿo ka makua hänai wale nö.

Mmakahehi ham Hoÿohihi i kekahi mea

makamae.

makäula kik Käula; ke kanaka i hiki ke ÿike i nä mea like ÿole ma mua o ka hana ÿia ÿana o ia mau mea.

makeÿe ham Ka makemake nui ÿana.

mäewaewa heh Mäewa, luliluli, kähulihuli; ka luliluli ÿana o kekahi mea i paÿa kekahi ÿaoÿao ona ma ke kumu paÿa. E like hoÿi me ka mäewaewa ÿana o ka limu o ke kai i paÿa ma ka pöhaku.

miki ÿaÿ ÿÄwïwï, mämä, wiki, wikiwiki, ÿeleu.

moepuÿu kik I ke au kahiko, i ka make ÿana o ke aliÿi a i ÿole i ka make ÿana o kekahi kanaka i aloha nui ÿia, no ka höÿike ÿana o kona mau hoa i ko läkou kaumaha a me ke aloha, i kekahi manawa, ua pepehi läkou iä läkou iho i make pü läkou me ka

48

mea i aloha nui ÿia. A ÿo ke kanaka i make pü a i kanu pü ÿia, ÿo ia ka moepuÿu.

mölehulehu kik Ka manawa ma hope pono o ka napoÿo ÿana o ka lä; ka manawa hoÿi e hoÿomaka ai ka mäÿamaÿama o ka lä e pöÿeleÿele mai.

Nnakulu ÿaÿ Näkulukulu, näkuÿi, halalü,

kamumu; he kani e like me ke kuÿi ÿana o ka hëkili paha, a i ÿole ke kani o ka nalu e poÿi ana paha.

nala ham Ulana.

nalu ham Noÿonoÿo pono, manaÿo, manaÿonaÿo, kaupaona i kekahi mea i loko o ka noÿonoÿo.

nema ham Hoÿohalahala, namunamu.

nemonemo ÿaÿ Poepoe me ka loaÿa ÿole o ka puÿupuÿu a pukapuka paha ma luna.

nonohuä Lolohuä, huähuä, lili.

nou ham Hoÿolei, kiola.

Ppaoa ÿaÿ Pakalaki ma ka lawaiÿa ÿana.

palanehe heh Hämau; ÿaÿohe kani o këlä ÿano këia ÿano ma ka hana a hele.

palekana ÿaÿ ÿAÿole e loaÿa ana i ka pilikia; ke küpale ÿana i ka pilikia.

päonioni ham Paio, päoni, küÿëÿë, hukihuki, mokuähana.

pähola ham Häÿawi mai ma luna ma ke ÿano e uhi mai ana.

pänaÿi ham Ka hana ÿana aku i kekahi kanaka i kekahi mea i like me käna i hana ai iä ÿoe.

päpä ham Höÿole; he ÿano hoÿokapu ÿana.

piha ÿeu ÿaÿ Piha i ka ÿeleu, piha i ka ÿeuÿeu, ÿano kolohe.

pihaÿä kik Nä mea like ÿole ma kahawai i lawe ÿia e ka wai e kahe ana ma hope iho o ka ua nui ma kuahiwi.

pihe kik Ke kani a nä leo nui, he nui; ÿaÿole ke kani a ka leo hoÿokahi wale nö.

poholo Ke komo holoÿokoÿa ÿana o kekahi mea i loko o kekahi mea hohonu.

puÿu kik Puÿumoni, puÿumoniÿai; kahi o ke kino ma ka ÿäÿï i moni ÿia ai ka meaÿai.

puÿunaue ham Ka mähele ÿana i loko o nä hapa.

pühaka kik ÿO loko o nä ÿühä.

Wwaena kik Mäla, kïhäpai.

wahawai ham Ke kaena ÿana.

wahaheÿe ham Ka haÿi ÿana i ka mea pololei ÿole a me ka mea ÿoiaÿiÿo ÿole; hoÿopunipuni.

weli kik He ÿano kukui uliuli hulali ma ke kai i ka pö; manaÿo ÿia he akua lapu ka weli e hoÿopilikia ÿia ai ke kanaka iä ia e lawaiÿa ana.

49

ÿOkinaÿauÿa ham Ka hoÿokuÿu ÿole ÿana i ke

kanaka; ÿano like me ke käohi ÿana akä, ÿoi aku ka ikaika o ka ÿauÿa ÿana.

ÿapuhi ham Hoÿopunipuni, ÿäpiki, wahaheÿe.

ÿähua He puÿu liÿiliÿi i hana ÿia e ke kanaka; he paila. ÿO ke kaÿi ponoÿï i nä manawa a pau ÿo ke. Kü ke ÿähua.

ÿänoninoni ham Pohihihi, huikau.

ÿäpiki ÿaÿ Hoÿopilikia, kolohe.

ÿeloÿelo ÿaÿ Pulupë, pulu loa i ka wai.

ÿïnaÿi kik Ka mea i ÿai ÿia me ka poi; ÿo ia hoÿi, ÿo ka iÿa, ÿaÿole ÿo ka iÿa wale nö o kahakai akä ÿo ka holoholona a lauÿai hoÿi paha kekahi.

ÿöuli kik Nä höÿailona o ka lewa lani.

ÿöhiki ham Ka ÿeli ÿana me ka läÿau uneune a hemo mai.

ÿökükü heh Ke ea ÿana o kekahi mea i luna o ka ÿili o ke kai.

ÿölulo kik Kekahi kanaka a holoholona i pae wale mai ma kahakai.

ÿöwili ham ÿAno like këia me ka wili ÿana, akä naÿe, ÿo këia ka hana ÿana i ka pepa i loaÿa ka lola pepa; ÿo këia hoÿi ka hana ke hoÿoponopono ÿoe i ka ÿiliwai ma hope o ka hoÿopulu ÿana i ka mäla pua; ÿöwili ÿoe i ka ÿiliwai.

ÿüpoÿi ham Ke poÿi ÿana.

51

Papa Wehewehe Mämalaÿölelo

ÿÄina polikua a Käne

He wahi ma ÿö aku o ke ÿalihi lani, kahi e häläwai ai ka lani me ka moana; he wahi hoÿi ma ÿö aku o ka lewa lani. Ke hele ke kanaka i ka ÿäina polikua, ÿaÿole ÿo ia e hoÿi hou mai. He ÿölelo kahiko ia no kahi e hele ai ke kanaka ma hope o kona make ÿana.

I häkälia nö a...

He ÿölelo ÿikioma. E hoÿohälikelike mai i nä läÿana ma lalo iho:

1) a) I häkälia nö a hala nä manö ma këlä wahi, ua pakele ÿo Punia. e) I nä manö nö a hala ma këlä wahi, ua pakele ÿo Punia.

2) a) I häkälia nö a komo mai ÿo ia i ka lumi, ua hoÿomaka ÿo ia e uë. e) Iä ia nö a komo mai i ka lumi, ua hoÿomaka ÿo ia e uë.

3) a) I häkälia nö a kähea aku ÿo Kaleo, ua pane mai ÿo Kanani. e) Iä Kaleo nö a kähea aku, ua pane mai ÿo Kanani.

4) a) I häkälia nö a küÿai ÿia ke kanakë, ua pau i ka ÿai ÿia. e) I ke kanakë nö a küÿai ÿia, ua pau i ka ÿai ÿia.

He nani ia / Nani ia

He ÿölelo ÿikioma. Ua like nö kona manaÿo me ka manaÿo o ÿOiai.

1) a) He nani ia, ua hele ÿo ia i ka ÿäina ÿë... e) ÿOiai, ua hele ÿo ia i ka ÿäina ÿë...

2) a) He nani ia, he mau ÿelemäkule läkou i këia manawa... e) ÿOiai, he mau ÿelemäkule läkou i këia manawa...

E ÿole...

He ÿölelo ÿikioma.

1) “A e ÿole ÿo Punia i këlä au kahiko o ka ÿäina, e lanakila ai nä känaka lawaiÿa i këia mau lä.” ÿO ia hoÿi, inä ÿaÿole i loaÿa ÿo Punia i këlä au kahiko o ka ÿäina, ÿaÿole e lanakila nä känaka lawaiÿa i këia mau lä.

2) ÿIke ÿoe i kou hoaaloha ma kaÿe o ke alanui a ua pilikia kona kaÿa. Hoÿokü ÿoe i ke kaÿa a kökua aku iä ia ma ka hoÿihoÿi ÿana iä ia i kona hale. A ÿölelo maila ÿo ia iä ÿoe, “E ÿole nö ÿoe, ÿaÿole au paÿa ma ke alanui!” A ÿo ka manaÿo hoÿi, inä ÿaÿole nö ÿoe i hele mai a kökua mai iaÿu, a laila, aia nö paha au ma kaÿe o ke alanui.

3) “E ÿole ÿo Kamehameha, lökahi nä mokupuni o këia paeÿäina nei.” ÿO ia hoÿi, inä ÿaÿole i naÿi ÿo Kamehameha i nä aupuni o këia paeÿäina, ÿaÿole paha i lökahi nä mokupuni o Hawaiÿi.

4) “E ÿole kou mau mäkua, loaÿa mai ÿoe.” ÿO ia hoÿi, inä ÿaÿole i loaÿa kou mau mäkua, a laila, ÿaÿole ÿoe i hänau ÿia a ÿaÿole ÿoe ma ÿaneÿi.

52


PUNIAKe Keiki Äiwaiwa Kolohe a LEIMAKANI ME HINA




Hale Kuamoÿo

The Hale Kuamoÿo–Hawaiian Language Center supports and encourages expansion of Hawaiian language as the medium of education, business, government, and other contexts of social life in Hawaiÿi. The Center provides professional and material resources necessary to address this goal including educational support in the development of curriculum materials for Hawaiian medium education, teacher training, Nä Maka O Kana Hawaiian language newspaper, and the Mämaka Kaiao dictionary of contemporary Hawaiian terms.

Established and funded by the State Legislature in 1989, the Hale Kuamoÿo is the first example of a State office conducting its business in Hawaiian. If you wish to contribute to the goals and activities of the Hale Kuamoÿo, please send your donation to the University of Hawaiÿi Foundation–Hale Kuamoÿo to the address below.

Hale KuamoÿoUniversity of Hawaiÿi at Hilo

200 West Käwili StreetHilo, Hawaiÿi 96720-4091

Phone: (808) 974-7339 • Fax: (808) 974-7686

[email protected]

www.olelo.hawaii.edu

Hale Kuamoÿo

he moÿolelo kaÿao no hale kuamoÿo punia

Documents