ISBN 978-960-566-097-0

ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 6097

Hei

kki P

atom

äki

Από το 2010 η Ευρωζώνη παραπαίει μεταξύ κρίσης και καταστροφής. Με την Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία να έχουν οδηγηθεί ήδη στα πρόθυρα της οικονομικής κατάρρευσης, και τον κίνδυνο να ακολου-θήσουν γρήγορα και μια σειρά άλλες χώρες της ΕΕ, όπως η Κύπρος, οι συνέπειες για την παγκόσμια οικονομία είναι δυνητικά ολέθριες.

Στο ανά χείρας βιβλίο, ο φινλανδός διανοούμενος Heikki Patomäki αναλύει την τρέχουσα κρίση, εξετάζοντας διεξοδικά και σε βάθος την ευρωπαϊκή και παγκόσμια πολιτική οικονομία∙ παρουσιάζει πολλές και διαφορετικές ερμηνείες της κατάστασης∙ προβλέπει τις πιθανότητες επιτυχίας των διάφορων μέτρων που έχουν προταθεί ως τώρα από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και τις συμπληρώνει με ενδιαφέρουσες αναλύσεις σεναρίων για τις πιθανές και επιθυμητές εξελίξεις καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να βγει από την κρίση. Τέλος, καταλήγει ότι το μέλλον της Ένωσης είναι ζήτημα μεταρρύθμισης της παγκόσμιας χρηματοπιστω-τικής και δημοκρατικής διακυβέρνησης και προτείνει ένα νέο συναρπα-στικό όραμα για μια «παγκόσμια οικονομική δημοκρατία» ως τη μοναδι-κή βιώσιμη διέξοδο από την τρέχουσα κρίση.

«Ένα βιβλίο πολύτιμο για όσους ελπίζουν σε μια Ευρώπη που το μέλλον της θα είναι καλύ-τερο από το πρόσφατο παρελθόν της και τις τωρινές της κρίσεις».

John Grahl, Καθηγητής Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, Πανεπιστήμιο Middlesex

«Ο Patomäki μας δίνει μια συναρπαστική οπτική που αξίζει να τη λάβουν σοβαρά υπόψη όσοι ενδιαφέρονται για ένα προοδευτικό και δημοκρατικό μέλλον για την Ευρώπη στον κόσμο».

Magnus Ryner, Τμήμα Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών, King’s College, Λονδίνο

Κυκλοφορούν από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

Η με

γάλη

αποτ

υχία

της ε

υρωζ

ώνης

Από

την

κρί

ση σ

ε έν

α πα

γκόσ

μιο

Νιο

υ Ν

τιλ H μεγάλη

αποτυχία τηςευρωζώνης

Heikki Patomäki

Από την κρίση σε ένα παγκόσμιο Νιου Ντιλ

Μια ξεκάθαρη και κατανοητή ανάλυση

ενός σύνθετου προβλήματος από έναν τολμηρό

διανοητή.

Ο Heikki Patomäki είναι Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Έχει διατελέσει Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Οικονομίας στα πανεπιστήμια Nottingham Trent (Μ. Βρετανία) και RMIT (Μελβούρνη). Το 2012 ήταν επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ritsumeikan στο Κιότο της Ιαπωνίας. Ιδρυτικό μέλος του Δικτυακού Ινστιτούτου για τον Παγκόσμιο Εκδημοκρατισμό NIGD (Network Institute for Global Democratisation), ακτιβιστής του διεθνούς κινήματος ATTAC (www.attac.org) για μια διαφορετική παγκοσμιοποίηση, είναι πρόεδρος του παραρτήματός του στη Φινλανδία.

[9]

Πρόλογος

Η Ευρωπαϊκή Κοινότητα είχε σκοπό από την αρχή να συνεισφέ-

ρει στην παγκόσμια οικονομική φιλελευθεροποίηση. Όταν πλέον

έγινε η εισαγωγή του ευρώ, το όλο εγχείρημα είχε δημιουργήσει

ήδη μια ενιαία αγορά μέσα στην ΕΕ, και συνέχιζε να προωθεί

την παγκοσμιοποίηση έξω από αυτήν.

Όμως αυτό το είδος παγκοσμιοποίησης έχει ένα κόστος.

Όπως υποστηρίζει ο Ντάνι Ρόντρικ στο βιβλίο του Το Παράδοξο

της Παγκοσμιοποίησης,1 οι παγκόσμιες αγορές, τα κυρίαρχα κρά-

τη και η δημοκρατία δεν μπορούν να συνυπάρξουν. Μία λύση

είναι να περιοριστεί η δημοκρατία ώστε να εξασφαλιστεί η

«εμπιστοσύνη των αγορών», και να αυξηθεί το εμπόριο και οι

εισροές κεφαλαίων. Αυτή ήταν η κύρια αντίδραση των ηγετών

της ΕΕ στην κρίση του ευρώ, η οποία αποτελεί μια δεύτερη φάση

της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης που άρχισε το 2007-8. Η

δεύτερη λύση είναι να περιοριστεί η παγκοσμιοποίηση –ίσως

και η ευρωπαϊκή οικονομική ολοκλήρωση– με την ελπίδα να

ενισχυθεί η δημοκρατική νομιμότητα στα κράτη μέλη. Όπως

αναφέρω στο Κεφάλαιο 5 αυτού του βιβλίου, η Ευρωπαϊκή Επι-

τροπή έχει προτείνει μέτρα που αντιπροσωπεύουν μικροσκοπι-

κά βήματα προς αυτή την κατεύθυνση (ενώ ταυτόχρονα, φυσικά,

αφήνουν άθικτη την ελευθερία των αγορών μέσα στην Ευρωπαϊ-

κή Ένωση).

Η τρίτη λύση είναι να υπάρξει μια ενιαία παγκόσμια δημο-

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[10]

κρατία ή τουλάχιστον μια ενιαία ευρωπαϊκή δημοκρατία, σε βά-

ρος της εθνικής κυριαρχίας. Αυτό το ενδεχόμενο δεν έχει εξετα-

στεί καν από τους σημερινούς ηγέτες της Ευρωπαϊκής Ένωσης,

και θεωρείται αδύνατο από τον Ρόντρικ: «Ένα γνήσιο ομοσπονδια-

κό σύστημα σε παγκόσμια κλίμακα απέχει στην καλύτερη περί-

πτωση έναν αιώνα». Η εξέλιξη της ΕΕ, που χαρακτηρίζεται από

μόνιμη δυσαρέσκεια για το δημοκρατικό της έλλειμμα, αναδει-

κνύει τις εγγενείς δυσκολίες αυτού του εγχειρήματος. Όμως ο

Ρόντρικ αναγνωρίζει τα δελεαστικά στοιχεία μιας παγκόσμιας δη-

μοκρατικής διακυβέρνησης: «Όταν ζητώ από τους φοιτητές μου

να διαλέξουν μία από τις εναλλακτικές λύσεις, αυτή κερδίζει με

διαφορά. Αν μπορούμε να δρέψουμε ταυτόχρονα τα οφέλη της

παγκοσμιοποίησης και της δημοκρατίας, ποιος νοιάζεται για το

ότι οι πολιτικοί στο τοπικό επίπεδο θα μείνουν χωρίς δουλειά;»2

Σε αυτό το βιβλίο υποστηρίζω ότι υπάρχουν αρκετά οικονο-

μικά προβλήματα (τα οποία ανακύπτουν ακόμη και στο πλαίσιο

της «έξυπνης» ή περιορισμένης παγκοσμιοποίησης του Ρό-

ντρικ), τα οποία μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με παγκό-

σμιους κεϊνσιανούς μηχανισμούς και θεσμούς. Αυτοί οι μηχανι-

σμοί και οι θεσμοί, για να είναι νόμιμοι, πρέπει να είναι δημο-

κρατικοί. Ταυτόχρονα, είναι δυνατό να σχεδιάσουμε την παγκό-

σμια διακυβέρνηση έτσι ώστε να περιορίζει την οικονομική

παγκοσμιοποίηση και να ενισχύει την κρατική αυτονομία με

ορισμένους τρόπους. Η ίδια η ΕΕ μπορεί να βρίσκεται στη δια-

δικασία μετατροπής της σε ομοσπονδιακό κράτος – δηλαδή σε

ένα ενιαίο κράτος ανάμεσα σε άλλα ενιαία κράτη.

Εκείνο που υποστηρίζω είναι ότι η απλή νοσταλγία για το

[11]

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

καθεστώς Μπρέτον Γουντς-GATT, που ίσχυε μέχρι τη δεκαετία

του 1970 και του 1980, δεν έχει νόημα. Η διαλεκτική της πα-

γκόσμιας ιστορίας συνεχίζει την πορεία της. Υπήρχαν ουσιαστι-

κοί λόγοι που οδήγησαν στην κατάρρευση του αρχικού συστή-

ματος του Μπρέτον Γουντς. Αν τη δεκαετία του 1940 είχαν υλο-

ποιηθεί τα πιο φιλόδοξα σχέδια του Τζον Μέιναρντ Κέινς, κατά

πάσα πιθανότητα το μεταπολεμικό σύστημα θα είχε μεγαλύτερη

διάρκεια. Όμως, ακόμη κι αυτό θα είχε διαβρωθεί μέχρι τη δε-

καετία του 1990 ή τις αρχές της δεκαετίας του 2000.

Ένα υλοποιήσιμο σύστημα παγκόσμιας διακυβέρνησης στον

21ο αιώνα πρέπει να είναι πιο αφηρημένο και γενικεύσιμο, και

επίσης πρέπει να επιδέχεται μεγαλύτερες μεταβολές και αναθεω-

ρήσεις απ’ ό,τι το όραμα του Κέινς στη δεκαετία του 1940. Σε

όλο το βιβλίο τονίζω ότι είναι απαραίτητο ο παγκόσμιος κεϊνσια-

νισμός να είναι όχι μόνο δημοκρατικός αλλά και περιβαλλοντι-

κά υπεύθυνος. Για την υλοποίησή του δεν είναι απαραίτητη μια

καθολική συναίνεση. Ένας συνασπισμός των προθύμων είναι

αρκετός για να εδραιώσει οποιοδήποτε νέο σύστημα παγκό-

σμιας διακυβέρνησης.

Είμαι ευγνώμων σε αρκετά άτομα για τη συνεισφορά τους σε

αυτό το βιβλίο. Αρχικά υποτίθεται ότι θα αποτελούσε μια σύντο-

μη έκθεση στα φιλανδικά για ένα μη εξειδικευμένο τοπικό ανα-

γνωστικό κοινό, στη συγγραφή της οποίας θα συμμετείχαν οι

Jussi Ahokas, Lauri Holappa και Ville-Pekka Sorsa. Για πρακτι-

κούς λόγους, το κείμενο εξελίχθηκε τελικά σε μονογραφία με

έναν μόνο συγγραφέα. Η αφετηρία του εξηγεί γιατί γράφτηκε

στα φιλανδικά.

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[12]

Η πρώτη έκδοση πραγματοποιήθηκε από την Into Publishers

στο Ελσίνκι, τον Φεβρουάριο του 2012. Ο ρόλος του Mika

Rönkkö ήταν καθοριστικός για τη γρήγορη και επαγγελματική

τελική διαμόρφωση του κειμένου. Επιπλέον, αρκετά άτομα διά-

βασαν και σχολίασαν το χειρόγραφο ή κάποια μέρη του, ανάμε-

σά τους οι Jussi Ahokas, Tuomas Forsberg, Lauri Holappa,

Pekka Sauramo, Katarina Sehm-Patomäki, Ville-Pekka Sorsa

και Teivo Teivainen. Ο James O’Connor μετέφρασε το κείμενο

στα αγγλικά, σε στενή συνεργασία μαζί μου, και πρότεινε ορι-

σμένες μικρές βελτιώσεις. Είμαι επίσης ευγνώμων στη Zed Books,

και ιδιαίτερα στον Ken Barlow, που διεκπεραίωσε τόσο γρήγο-

ρα την πρόταση αυτής της έκδοσης.

Αυτό το βιβλίο αφιερώνεται σε όλους εκείνους που πιστεύουν

ότι «η Γη είναι το σπίτι μας».

Heikki Patomäki

Ελσίνκι, Αύγουστος 2012

[13]

1

Εισαγωγή

Όταν εδραιωνόταν η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Νομισματική

Ένωση (ΟΝΕ), στα μέσα της δεκαετίας του 1990, πολλοί οικο-

νομολόγοι εξέφρασαν σκεπτικισμό για τις προοπτικές της. «Τα

ευρωπαϊκά κράτη συμπεριφέρονται σαν να προετοιμάζονται για

μια συλλογική αυτοκτονία» είχε πει τότε ο Μίλτον Φρίντμαν.1

Με δεδομένες τις ιδέες στις οποίες στηριζόταν η ΟΝΕ, αυτή η

λακωνική κρίση εμπεριείχε μεγάλη δόση ειρωνείας.

Η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) ήταν βασισμένη στις

μονεταριστικές αρχές που υποστήριζε ο Φρίντμαν και άλλοι

ομοϊδεάτες του νεοκλασικοί οικονομολόγοι.2 Η ΕΚΤ, απομονω-

μένη από τη δημοκρατική πολιτική, έχει ως κύριο καθήκον της

τη σταθερότητα των τιμών, έστω και αν αυτή πρέπει να επιτευ-

χθεί σε βάρος άλλων στόχων της οικονομικής πολιτικής. Γιατί ο

Φρίντμαν θεώρησε ότι ένα οικονομικό εγχείρημα βασισμένο

στις αρχές που υποστήριζε ο ίδιος ήταν καταδικασμένο; Για τον

ίδιο, το εύρος και η έκταση των διαφορών ανάμεσα στις ευρω-

παϊκές χώρες ήταν πολύ μεγάλα για να μπορέσει να υπάρξει μια

νομισματική ένωση. Αν το εργατικό δυναμικό δεν διακινούνταν

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[14]

ελεύθερα με βάση τα σήματα τιμών και τις εξελίξεις στις αγορές,

οι διαφορές στα επίπεδα της ανεργίας και του πληθωρισμού

ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες θα διευρύνονταν. Οι διακυ-

μάνσεις των οικονομικών κύκλων δεν θα συμβάδιζαν. Και αν

ένα κράτος μέλος έπεφτε σε ύφεση, η συμμετοχή του στην ΟΝΕ

θα σήμαινε ότι δεν θα είχε πλέον τη δυνατότητα να χρησιμοποιή-

σει μια σειρά από δικά του μέσα άσκησης πολιτικής για να επι-

λύσει το πρόβλημα, όπως η υποτίμηση του νομίσματος ή η αλ-

λαγή του επιτοκίου της κεντρικής τράπεζας.

Αυτό το βιβλίο δεν βασίζεται σε μια οικονομική θεωρία τύ-

που Φρίντμαν. Στο Κεφάλαιο 4 ιδιαιτέρως διατυπώνω την κρι-

τική μου για τη λεγόμενη θεωρία των βέλτιστων νομισματικών

ζωνών, στην οποία στηρίζεται η θολή άποψη του Φρίντμαν για

την ΟΝΕ. Η απαρχή της κρίσης της Ευρωζώνης ήταν ένα ταυτό-

χρονο σοκ με ευρεία διάχυση, που εκδηλώθηκε ξαφνικά. Δεν

ήταν απλώς αποτέλεσμα οικονομικών κύκλων που αποσυγχρο-

νίστηκαν. Λόγω των παγκόσμιων οικονομικών κρίσεων του

2008 και του 2009, πολλά από τα χρέη του υπερχρεωμένου ιδιω-

τικού τομέα μεταφέρθηκαν στα κράτη. Τα κριτήρια οικονομικής

σύγκλισης της ΟΝΕ, τα ανώτατα όρια ελλείμματος και χρέους,

που καθορίζονται από τη Συνθήκη του Μάαστριχτ, προκαλούν

προβλήματα σε περιόδους ύφεσης. Σαν να μην έφτανε αυτό, η

Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) δεν κατόρθωσε, και ακόμη δεν έχει

κατορθώσει, να επιστρατεύσει την απαραίτητη συλλογική πολι-

τική βούληση για να δημιουργήσει μιαν αποτελεσματική κοινή

δημοσιονομική πολιτική. Συνολικά, η ΟΝΕ ήταν από την αρχή

της ένας εύθραυστος μηχανισμός που εμπεριείχε αντιφάσεις.

[15]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Όμως, η αποτυχία της οφείλεται κυρίως σε αίτια πέρα από εκεί-

να που διατυπώθηκαν από τον Φρίντμαν και πολλούς άλλους

αμερικανούς οικονομολόγους τη δεκαετία του 1990.

Το εγχείρημα του κοινού νομίσματος είναι κάπως παραπλα-

νητικό: τα πράγματα δεν είναι πάντα όπως φαίνονται ή όπως

ισχυρίζονται οι ηγεσίες ότι είναι. Το εγχείρημα έχει συνυφανθεί

με τις παγκόσμιες εξελίξεις κατά τρόπο που δεν είναι πάντοτε

εμφανής με βάση τις εκλογικεύσεις του. Σχέδια για ένα κοινό

ευρωπαϊκό νόμισμα προτάθηκαν για πρώτη φορά τη δεκαετία

του 1920, αλλά όταν τελικά καρποφόρησαν, αυτή η εξέλιξη

αποτελούσε επίσης μιαν αντίδραση στην αστάθεια των παγκό-

σμιων χρηματοπιστωτικών αγορών. Το διεθνές οικονομικό σύ-

στημα που εγκαινιάστηκε στο Μπρέτον Γουντς του Νιου Χαμσάιρ

το 1944 άντεξε μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Δύο

σημαντικά βήματα που οδήγησαν στην κατάλυσή του ήταν η

αποσύνδεση της τιμής του αμερικανικού δολαρίου από την τιμή

του χρυσού, και η κίνηση προς την απελευθέρωση των χρημα-

τοπιστωτικών αγορών.

Ενόψει της κατάρρευσης του Μπρέτον Γουντς και της αστά-

θειας που προέκυψε, οι ευρωπαϊκές χώρες άρχισαν να επεξερ-

γάζονται σχέδια για τη σταθεροποίηση των συναλλαγματικών

ισοτιμιών. Η πρώτη απόπειρα προς αυτή την κατεύθυνση, η λε-

γόμενη πολιτική του «φιδιού σε τούνελ» της δεκαετίας του 1970,

ήταν ανεπιτυχής. Η επόμενη και πιο αποφασιστική προσπάθεια

ήταν η ίδρυση του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος

(ΕΝΣ) το 1979, το οποίο προήγαγε την οικονομική σταθερότητα

διατηρώντας τις συναλλαγματικές ισοτιμίες των ευρωπαϊκών

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[16]

νομισμάτων όσο το δυνατόν πιο στενά συνδεδεμένες με την τιμή

του αμερικανικού δολαρίου. Όμως το ΕΝΣ έπεσε θύμα κερδο-

σκοπικών επιθέσεων και νομισματικών καταρρεύσεων στις αρ-

χές της δεκαετίας του 1990, κάτι που αποτέλεσε εν μέρει κίνη-

τρο για την υιοθέτηση ενός κοινού νομίσματος, του ευρώ. Η

ίδρυση της ΟΝΕ εξάλειψε τις ενδοευρωπαϊκές συναλλαγματικές

ισοτιμίες, και έδωσε στον κόσμο ένα νέο κοινό νόμισμα, που

μπορούσε να ανταγωνιστεί το δολάριο.

Ωστόσο η ίδρυση της ΟΝΕ δεν ηρέμησε τις αναταράξεις στις

παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές. Αντίθετα, κατά την πε-

ρίοδο που τα εθνικά νομίσματα των χωρών της ΟΝΕ συνδέο-

νταν με το νέο κοινό νόμισμα, τον Μάιο του 1990, ο κόσμος

παρέπαιε ακόμη από τις επιπτώσεις της ασιατικής χρηματοπι-

στωτικής κρίσης. Αυτή η κρίση τελικά εξαπλώθηκε στη Ρωσία,

τη Βραζιλία, ακόμη και τη Γουόλ Στριτ, το νευραλγικό κέντρο της

παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής δραστηριότητας. Το φθινόπω-

ρο του 1990, η κεντρική τράπεζα των Ηνωμένων Πολιτειών, η

Federal Exchange Commission, αναχαίτισε την κρίση διασώζο-

ντας το προβληματικό hedge fund Long-Term Capital Manage-

ment. Οι ανεξέλεγκτες απώλειες του LTCM απειλούσαν να προ-

καλέσουν ένα φαινόμενο ντόμινο στη Γουόλ Στριτ, που σχεδόν

αναπόφευκτα θα προκαλούσε παγκόσμια κρίση.

Νέα περιστατικά εκρηκτικής ανάπτυξης και κατάρρευσης

παρατηρήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Η εκρηκτική

ανάπτυξη του τομέα της πληροφορικής έφθασε στο αποκορύ-

φωμά της τον Μάρτιο του 2000, και η μετέπειτα κατάρρευσή

του προκάλεσε μια μίνι ύφεση σε πολλές χώρες. Στη συνέχεια

[17]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα επίπεδα απασχόλησης μειώθηκαν, τόσο στις Ηνωμένες Πο-

λιτείες όσο και αλλού. Παράλληλα με αυτές τις οικονομικές δυ-

σκολίες, συνέχιζαν αμείωτες οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις στις

αναπτυσσόμενες χώρες. Η πιο δραματική περίπτωση ήταν η

Αργεντινή, η οποία περιήλθε σε κατάσταση μερικής χρεοκο-

πίας στις αρχές του 2002, αν και η κυβέρνηση της χώρας κα-

τόρθωσε να κρατήσει σταθερή στάση και τελικά, μετά από χρό-

νια σύνθετων διαπραγματεύσεων, να επιτύχει αναδιάρθρωση

του χρέους της.

Από το 2003 μέχρι το 2007, οι παγκόσμιες χρηματοπιστωτι-

κές αγορές αναπτύχθηκαν με πρωτοφανείς ρυθμούς. Όμως οι

«φούσκες» είναι εγγενώς ασταθείς, και οι κύκλοι εκρηκτικής

Εικονα 1.1 Το έργο Η απάτη της Εταιρείας της Νότιας Θάλασσαςτου Γουίλιαμ Χόγκαρθ (1721)

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[18]

ανάπτυξης και κατάρρευσης δεν είναι καθόλου πρόσφατο φαι-

νόμενο. Ήδη στη δεκαετία του 1720, η Βρετανική Αυτοκρατορία

συγκλονίστηκε από το διαβόητο σκάνδαλο της Εταιρείας της Νό-

τιας Θάλασσας. Ο σερ Ισαάκ Νιούτον είχε αγοράσει σημαντικό

αριθμό μετοχών της εταιρείας όταν οι τιμές ήταν στο υψηλότερο

σημείο τους, και μετά την κατάρρευση λέγεται ότι είπε: «Μπορώ

να υπολογίσω τις κινήσεις των ουράνιων σωμάτων, αλλά όχι

την τρέλα των ανθρώπων».3 Στην καυστική γκραβούρα-σχόλιο

του Γουίλιαμ Χόγκαρθ γι’ αυτή την υπόθεση (Εικόνα 1.1), το

πλήθος διαγκωνίζεται για μια θέση στον Τροχό της Τύχης, πά-

νω στον οποίο στέκει ένας τράγος, ενώ ένας φτερωτός δαίμονας

με δρεπάνι πετά στον κόσμο τα υπολείμματα της διαμελισμένης

Τύχης. Στο προσκήνιο απεικονίζεται η Τιμιότητα να βασανίζεται

στον Τροχό της Ιδιοτέλειας, ενώ μπροστά σε ένα μνημείο προς

τιμή της Εταιρείας της Νότιας Θάλασσας, η Τιμή μαστιγώνεται

από την Αχρειότητα.

Η πιο πρόσφατη παγκόσμια χρηματοπιστωτική φούσκα άρχι-

σε να εμφανίζει ρωγμές το φθινόπωρο του 2007. Οι αυξανόμε-

νες δυσκολίες της δευτερογενούς αγοράς ενυπόθηκων δανείων

ξεκίνησαν να επηρεάζουν τις ισορροπίες των τραπεζών και των

επενδυτών, και η κατάρρευση επήλθε μέσα σε μερικούς μήνες.

Στη συνέχεια, οι δυσκολίες αποπληρωμής εξαπλώθηκαν αυξη-

τικά σε όλο το σύστημα, και οι τιμές άρχισαν να πέφτουν κάθετα.

Το αποτέλεσμα ήταν μια χρηματοπιστωτική κρίση παγκόσμιας

κλίμακας και μια ύφεση πιο σοβαρή από εκείνη που είχαν προ-

καλέσει οι κρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1990 και των αρ-

χών της δεκαετίας του 2000. Σύμφωνα με τον οικονομολόγο

[19]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Jack Rasmus, η χρηματοπιστωτική κρίση εξελίχθηκε γοργά σε

μια «επική ύφεση» («epic recession»), όπως την ονομάζει, η

οποία είναι πιο οξεία και μακροχρόνια από μια τυπική κάμψη.4

Η επική ύφεση μπορεί να διαρκέσει χρόνια, αλλά μπορεί επί-

σης να αποδειχθεί ακόμη πιο παρατεταμένη. Οι ενδείξεις ότι η

ύφεση όντως εξελίσσεται σε μεγάλη κρίση έγιναν βαθμιαία όλο

και πιο εμφανείς στα τέλη του 2011 και το 2012, και είναι πιθα-

νό να επηρεαστούν από αυτήν ακόμη και τα ασιατικά κέντρα

οικονομικής ανάπτυξης.

Πίσω από κάθε χρηματοπιστωτική κρίση κρύβεται η αύξηση

του χρέους και τα κερδοσκοπικά κεφάλαια. Ο δισεκατομμυριού-

χος επενδυτής και ακτιβιστής Τζορτζ Σόρος έχει γράψει για την

«υπερφούσκα», η οποία υποστηρίζει ότι αναπτύσσεται επί δεκαε-

τίες.5 Οι πολλαπλές αυξήσεις των χρηματοπιστωτικών αξιών

συνδέονται στενά με το αυξημένο χρέος. Όπως θα δείξω στο

Κεφάλαιο 3, οι μεγαλύτερες αυξήσεις χρέους παρατηρούνται σε

ιδιωτικές εταιρείες, και κυρίως ανάμεσα σε επενδυτές των χρη-

ματοπιστωτικών αγορών. Τα χρέη των νοικοκυριών και των

κρατών αντιπροσωπεύουν ένα μέτριο μόνο τμήμα του συνολι-

κού χρέους. Το πρόβλημα χρέους είναι υπαρκτό, αλλά η κρίση

χρέους δεν είναι μόνο –δεν είναι καν κυρίως– κρίση δημόσιου

χρέους.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, για παράδειγμα, στο διάστημα που

γράφεται το βιβλίο, το συνολικό χρέος σε σχέση με το ακαθάρι-

στο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) είναι μεγαλύτερο από εκείνο κάθε

άλλης χρονιάς μετά το 1929. Η κρίση του 2008-9 δεν οδήγησε

σε καμία σημαντική μείωση του χρέους. Το συνολικό αποτέλε-

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[20]

σμα των ποικίλων πακέτων οικονομικής διάσωσης και των πο-

λιτικών αναθέρμανσης της οικονομίας, που εφαρμόστηκαν για

την αντιμετώπιση της κρίσης, μεταθέτουν το χρέος από τον ιδιω-

τικό στον δημόσιο τομέα. Οι συνεχείς κρίσεις δημόσιου χρέους

στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη αποτελούν τη δεύτερη

φάση της επικής ύφεσης. Στη διάρκεια αυτής της φάσης έγιναν

πιο εμφανείς οι βαθύτερες αδυναμίες του συστήματος της ΟΝΕ.

Η αστάθεια των παγκόσμιων χρηματοπιστωτικών αγορών, εκεί-

νο ακριβώς το πρόβλημα από το οποίο υποτίθεται ότι η ΟΝΕ θα

προστάτευε την οικονομία, απειλεί τώρα να εκτροχιάσει το ευ-

ρωπαϊκό κοινό νόμισμα. Το Διάγραμμα 1.2 δείχνει τους κύριους

τρόπους σύνδεσης της κρίσης του ευρώ με τις ευρύτερες παγκό-

σμιες τάσεις.

Οι διαδικασίες με τις οποίες οι χρηματοπιστωτικές αγορές,

Διαγραμμα 1.2 Η κρίση του ευρώ και οι παγκόσμιεςοικονομικές διαδικασίες

Χρηματιστικοποίηση, 1973-

Αστάθεια→

κρίσεις

Παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση, 2008-9

Κρίση δημόσιου χρέους στις

ελλειμματικές χώρες, 2010-

Ευρωπαϊκή Νομισματική

Ένωση,1988-2002

Σφάλματασχεδιασμού

της ΟΝΕ«Ορθόδοξες»

λύσειςΤερματισμόςτης κρίσης:

Κατάρρευση της ΟΝΕ ή μετάβαση σε μια ευ-ρωπαϊκή ομοσπονδία εθνικών κρατών τη δεκαετία του 2010

[21]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και οι ελίτ που ασχολούνται με

χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες αποκτούν όλο και μεγαλύτε-

ρο έλεγχο τόσο των ιδιωτικών οικονομικών διαδικασιών όσο

και της χάραξης δημόσιων οικονομικών πολιτικών αποκαλείται

χρηματιστικοποίηση (financialization). Πρόκειται για το αίτιο

της επαναλαμβανόμενης οικονομικής αστάθειας και πολλών

κρίσεων – φαινομένων που παρείχαν μεγάλο μέρος των κινή-

τρων για τη δημιουργία της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης.

Οι διαδικασίες της χρηματιστικοποίησης άρχισαν κατά τη δεκαε-

τία του 1960, αλλά η παγκόσμια χρηματοπιστωτική επανεμφα-

νίστηκε ουσιαστικά και απέκτησε κεντρικό ρόλο στην παγκό-

σμια οικονομία τη δεκαετία του 1970 και του 1980. (Η πρώτη

χρυσή εποχή της «υψηλής χρηματοπιστωτικής» τοποθετείται

πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εκρηκτική ανάπτυξη

της χρηματοπιστωτικής τη δεκαετία του 1920 ανακόπηκε με το

χρηματιστηριακό Κραχ του 1920 και τη μεγάλη Κρίση της επό-

μενης δεκαετίας.)6

Το καλοκαίρι του 1988, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επι-

τροπής Ζακ Ντελόρ τέθηκε επικεφαλής μιας επιτροπής κεντρι-

κών τραπεζιτών, η οποία κατάρτισε ένα σχέδιο δημοσιονομικής

και νομισματικής ένωσης της Ευρώπης και ένα χρονοδιάγραμ-

μα για τη μετάβαση σε ένα κοινό νόμισμα. Τα κριτήρια σύγκλι-

σης και άλλες κεντρικές αρχές του εγχειρήματος επικυρώθηκαν

με τη Συνθήκη του Μάαστριχτ το 1992. Η ΟΝΕ υλοποιήθηκε

βαθμιαία στη διάρκεια της δεκαετίας. Το ευρώ εμφανίστηκε αρ-

χικά ως λογιστική νομισματική μονάδα, στις αρχές του 1999,

και άρχισε να χρησιμοποιείται στην πράξη την 1η Ιανουαρίου

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[22]

του 2002. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση άρχισε πέντε

χρόνια αργότερα περίπου, και με την εμφάνισή της φάνηκαν

γρήγορα τα μειονεκτήματα της ΟΝΕ. Το 2010 πλέον, το πρό-

βλημα της κρίσης δημόσιου χρέους στα κράτη μέλη της Ευρω-

ζώνης με ελλειμματικό προϋπολογισμό έγινε το κύριο θέμα της

ημερήσιας διάταξης στις συναντήσεις κορυφής της ΕΕ. Η κρίση

είχε μετατραπεί σε σημείο καμπής για την Ευρωπαϊκή Ένωση:

είτε θα κατέρρεε η ΟΝΕ είτε θα γίνονταν σημαντικά βήματα προς

μια ομοσπονδιακή Ευρώπη.

Αυτά τα δύο ενδεχόμενα δεν αποκλείουν το ένα το άλλο.

Κρίση, με την πιο γενική έννοια του όρου, σημαίνει ένα σημείο

καμπής σε μια διαδικασία –στη ζωή ενός όντος, για παράδειγμα,

ή στην κατάσταση μιας κοινωνίας– και η αλλαγή που επέρχεται

σε αυτό το σημείο μπορεί να είναι τόσο σημαντική ώστε να με-

ταβάλει την ίδια τη φύση του όντος ή της κοινωνίας. Στην περί-

πτωση της ΕΕ, η κρίση και ο μερικός κατακερματισμός της μπο-

ρεί να λειτουργήσουν καταλυτικά για τη μετατροπή της σε σο-

σιαλδημοκρατική ευρωπαϊκή ομοσπονδία. Πολύ συχνά, στις

συζητήσεις σχετικά με την κρίση, το θέμα δεν είναι η πρόβλεψη

των εξελίξεων αλλά η ετυμολογικά συγγενική πρακτική της κρι-

τικής, η οποία εστιάζει στα αίτια της κρίσης.7 Μολονότι τα αίτια

αυτά σχεδόν πάντα αμφισβητούνται, η ίδια η κρίση συχνά λει-

τουργεί ως σαφής ένδειξη ότι θεωρίες που είχαν ασκήσει σημα-

ντική επιρροή μέχρι τότε τελικά είναι εσφαλμένες. Η κρίση απο-

τελεί επίσης ευκαιρία μάθησης, κάτι που εκφράζεται από το κι-

νεζικό ρητό, ότι κάθε κρίση είναι ταυτόχρονα μια απειλή και μια

ευκαιρία. Όπως θα γίνει σαφές στην πορεία του βιβλίου, οι κρί-

[23]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σεις δημιουργούν εγγενώς πρόσφορες περιστάσεις για συ-

γκρούσεις ισχυρών δυνάμεων: η ίδια κρίση μπορεί να προσφέ-

ρει την πρόφαση για την υλοποίηση μυριάδων διαφορετικών

δυνατοτήτων.

Τόσο στον πολιτικό διάλογο όσο και στα μέσα ενημέρωσης,

υπάρχει μια τάση να αντιμετωπίζεται η κρίση κρατικού χρέους

του 2010-1 ως φαινόμενο διαχωρισμένο και ανεξάρτητο από

τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008-9. Οι ευθύνες για την πιο

πρόσφατη από αυτές τις δύο κρίσεις επιρρίπτονται στα ίδια τα

πληττόμενα κράτη, τα οποία κατηγορούνται ότι προχώρησαν σε

δανεισμό που υπερέβαινε τις δυνατότητές τους. Ένα άλλο χαρα-

κτηριστικό της κυρίαρχης ερμηνείας είναι ότι τόσο η κρίση του

2008-9 όσο και η μεταγενέστερη κρίση χρέους χαρακτηρίζο-

νται εν μέρει τουλάχιστον από διακριτά στάδια, το καθένα από

τα οποία έχει τους δικούς του ενόχους. Πίσω από την πρώτη

χρηματοπιστωτική κρίση –σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία–

κρύβονται από τη μία πλευρά τα χρεωμένα νοικοκυριά, που δεν

έπρεπε να βουτηχτούν βαθύτερα στο χρέος παίρνοντας νέα δά-

νεια, και από την άλλη οι απερίσκεπτοι δανειστές τους, που

προωθούσαν ενυπόθηκα δάνεια σε ανθρώπους που γνώριζαν

ότι ήταν αναξιόχρεοι. Καθώς η κρίση επιδεινώθηκε και μετα-

τράπηκε σε παγκόσμια ύφεση στη διάρκεια του 2008 και του

2009, διατυπώθηκαν εύκολες κατηγορίες προς πολλούς απο-

δέκτες. Δεν θα έπρεπε οι επενδυτές να έχουν ενεργήσει με με-

γαλύτερη υπευθυνότητα; Μήπως παραβιάστηκαν νόμοι και κα-

νονισμοί, ή μήπως δεν επιβλήθηκαν από τις εποπτικές αρχές;

Δεν θα ήταν δυνατό να διασωθεί η Lehman Brothers; Αυτός ο

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[24]

κατάλογος θα μπορούσε να συνεχιστεί επ’ αόριστον, με πολλά

παρόμοια ερωτήματα.

Ωστόσο, η ηθικολογία πέρα από κάποια όρια παύει να είναι

πειστική. Καθώς εξελισσόταν η κρίση του 2008-9, άρχισε να

παρατηρείται σε διάφορους χώρους μια αισθητά μεγαλύτερη

προθυμία παραδοχής τού ότι το ίδιο το παγκόσμιο οικονομικό

σύστημα έχει «τυφλά σημεία» και δομικά σφάλματα που θα μπο-

ρούσαν να αντιμετωπιστούν με καλύτερες κανονιστικές ρυθμί-

σεις και βελτιωμένο σχεδιασμό.8 Όμως, επειδή δεν είχε γίνει

κατανοητή στο σύνολό της η συστημική και ευρύτατη φύση της

κρίσης καθώς εξελισσόταν, πολλές από τις διορθώσεις που

προτάθηκαν –τόσο στην ΕΕ όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο–

ήταν υπερβολικά επιφανειακές.

Με αυτό το δεδομένο, ο κεντρικός στόχος αυτού του βιβλίου

είναι να παρουσιάσει μια βαθύτερη και πιο ολιστική ανάλυση

των αιτίων της ευρωπαϊκής κρίσης χρέους. Για να κατανοήσου-

με σωστά τα απώτερα αίτια που προκάλεσαν την κρίση, πρέπει

να έχουμε ορθή εικόνα τόσο του παγκόσμιου οικονομικού συ-

στήματος όσο και των μηχανισμών της Ευρωπαϊκής Νομισματι-

κής Ένωσης. Η ΟΝΕ είναι στενά συνυφασμένη με την ανάπτυξη

της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας, αλλά το όλο δεν καθορί-

ζει από μόνο του τη φύση των μερών που το απαρτίζουν.

Τα πρώτα κεφάλαια εστιάζουν στην ιστορία και τα αίτια της

κρίσης του ευρώ. Το Κεφάλαιο 2 επεξηγεί τις αδυναμίες του οι-

κονομικού λόγου, παρέχοντας επίσης παράλληλα μια εισαγωγή

στην κεϊνσιανή οικονομική θεωρία. Η βάση αυτής της ανάλυσης

είναι απλώς η παραδοχή ότι το όλο είναι μεγαλύτερο από το

[25]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

άθροισμα των μερών που το απαρτίζουν. Στο Κεφάλαιο 3 εξετά-

ζω πιο προσεκτικά τις ρίζες της κρίσης του 2008-9 και την ανά-

δυσή της. Η κρίση ήταν προβλέψιμη, γιατί οι μηχανισμοί που

την παρήγαγαν ήταν πολύ γνωστοί. Παρ’ όλα αυτά, πολλοί δημο-

σιογράφοι, ερευνητές και στελέχη των χρηματοπιστωτικών αγο-

ρών δεν την αντιλήφθηκαν. Σε αυτό το κεφάλαιο εξηγώ γιατί.

Το Κεφάλαιο 4 εξετάζει πιο προσεκτικά την ίδια την ευρωπαϊ-

κή κρίση χρέους και τις αντιφάσεις της ΟΝΕ. Ο κύριος στόχος

του είναι να δείξει ότι η λειτουργία του παγκόσμιου οικονομικού

συστήματος, η κρίση του 2008-9 και η κρίση του ευρώ του

2010-1 συνδέονται στενά μεταξύ τους. Είναι σημαντικό να το

κατανοήσουμε αυτό, αλλά εξίσου σημαντικό είναι να κατανοή-

σουμε τις εσωτερικές αντιφάσεις της ΟΝΕ. Γιατί μια νομισματι-

κή ένωση χωρίς πολιτική ένωση είναι καταδικασμένη να αποτύ-

χει; Γιατί τα ελλείμματα και τα πλεονάσματα προκαλούν και τα

δύο προβλήματα από την άποψη της ευρωπαϊκής πολιτικής οι-

κονομίας στο σύνολό της;

Από το Κεφάλαιο 5 και μετέπειτα, το βιβλίο στρέφεται προς το

μέλλον. Εκεί παρουσιάζω ένα φάσμα από διαφορετικές και δια-

δοχικά ευρύτερες οπτικές γωνίες. Πρώτα εξετάζω τις επίσημες

προτάσεις μεταρρύθμισης της ΕΕ, οι οποίες μας είναι γνωστές

από τις εσπευσμένες συνόδους κορυφής όπου διατυπώθηκαν. Οι

αρχηγοί των ευρωπαϊκών κρατών και οι επικεφαλής των οργά-

νων της ΕΕ αντέδρασαν στην κρίση με έκτακτα πακέτα βοήθειας

και μηχανισμούς σταθεροποίησης, σε συνεργασία με το Διεθνές

Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ). Οι επικεφαλής της ΕΕ και του ΔΝΤ

επέβαλαν περικοπές στις δημόσιες δαπάνες και αποπληθωριστι-

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[26]

κές οικονομικές πολιτικές στις χώρες που επλήγησαν από την

κρίση. Το κριτήριο για τη χορήγηση έκτακτης χρηματοδότησης

είναι να αποδεχθούν οι χώρες που έχουν πληγεί από την κρίση

τα ίδια μέτρα λιτότητας που επιβάλλονται επί δεκαετίες σε ανα-

πτυσσόμενες χώρες με υπέρογκο χρέος υπό την ονομασία της

«διαρθρωτικής προσαρμογής». Όπως δείχνω στο Κεφάλαιο 7,

αυτά τα μέτρα σπάνια αποδείχτηκαν αποτελεσματικά.

Από την άποψη της οικονομικής θεωρίας, οι επίσημες στρα-

τηγικές ήταν εν μέρει επιτυχείς, αλλά ταυτόχρονα επιδείνωσαν

κάποια πράγματα. Τα επιτόκια μπορεί να μειώθηκαν, αλλά με

κόστος μια κάμψη της οικονομικής δραστηριότητας, που πλήττει

πιο σοβαρά εκείνους που βρίσκονται ήδη σε δύσκολη οικονομι-

κή θέση. Επιπλέον, οι προτάσεις δεν περιλαμβάνουν μια επαρκή

επανεπιβολή κανονιστικών ρυθμίσεων στις χρηματοπιστωτικές

αγορές, ούτε και αγγίζουν τα βαθύτερα αίτια της χρηματιστικο-

ποίησης ή τις ανισότητες της παγκόσμιας οικονομίας. Ακόμη, οι

υπάρχουσες προτάσεις δεν προάγουν μιαν αποδοτική συνολική

ζήτηση στην Ευρώπη, και πολύ περισσότερο στην υπόλοιπη πα-

γκόσμια οικονομία. Τα επισήμως επικυρωθέντα βήματα προς τη

δημιουργία μιας ομοσπονδίας ευρωπαϊκών κρατών είναι απλώς

τεχνοκρατικά, και το μόνο που κάνουν είναι να επιδεινώνουν το

δημοκρατικό έλλειμμα της ΕΕ. Ως τέτοια, μπορεί να οδηγήσουν

σε ακόμη μεγαλύτερη κρίση νομιμοποίησης και σε ευρύτερες

εθνικιστικές αντιδράσεις μέσα στα κράτη μέλη.

Στο Κεφάλαιο 6 παρουσιάζω πρώτα μια σειρά από προγνώ-

σεις βασισμένες σε οικονομικές θεωρίες και θεωρίες νομιμοποίη-

σης. Αυτές θα μας χρησιμεύσουν τόσο για να αξιολογήσουμε τις

[27]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

εξηγήσεις του παρελθόντος όσο και για να περιγράψουμε ένα

φάσμα από δυνατά και πιθανά μέλλοντα. Τι είδους σύστημα θα

αναδυθεί από την παρούσα κρίση και τον (πιθανό) μερικό κατα-

κερματισμό της σημερινής Ευρωπαϊκής Ένωσης; Σύμφωνα με το

πρώτο σενάριο που εξετάζω, το εγχείρημα της ΕΕ θα συνεχιστεί

και θα εμβαθυνθεί. Η νέα μορφή της ΕΕ μπορεί να λειτουργήσει

για λίγο, αλλά οι μακροπρόθεσμες προοπτικές της είναι δυσοίω-

νες. Η μερική διάσπαση θα θέσει υπό αμφισβήτηση τις βασικές

ιδρυτικές αρχές της ΕΕ και θα τις πολιτικοποιήσει. Τα συνακό-

λουθα προβλήματα της νομιμοποίησης μπορεί τελικά να υπο-

χρεώσουν τις χώρες του πυρήνα της ΕΕ να δημιουργήσουν μια

ομοσπονδία που να ασπάζεται τα ιδανικά της δημοκρατίας και

της κοινωνικής πρόνοιας, αντί για την ανταγωνιστικότητα και τη

δημοσιονομική πειθαρχία. Σύμφωνα με το δεύτερο σενάριο, η

ΕΕ θα εξελιχθεί σε σοσιαλδημοκρατική ομοσπονδία κρατών, και

ίσως σε μια Μεγάλη Δύναμη. Όμως όσο πιο ευρωκεντρική και

κοντόφθαλμη είναι η εικόνα που θα έχει η ομοσπονδία για τον

εαυτό της, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η τάση της να υιοθετή-

σει τις αντιφάσεις της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας. Στο τρί-

το σενάριο, μια πιο κοσμοπολιτική ΕΕ, αντί να εστιάζει σε ευρω-

κεντρικές λύσεις και πολιτικές, επιδιώκει δημοκρατικούς και

κοινωνικούς στόχους σε παγκόσμια κλίμακα.

Στο Κεφάλαιο 7 αξιολογούνται μερικά ιστορικά μαθήματα

για το μέλλον. Ο 20ός αιώνας παρέχει πολλά διαφωτιστικά πα-

ραδείγματα για την αντιμετώπιση των κρίσεων χρέους από τη

διεθνή πολιτική. Αν και τα λεπτομερή χαρακτηριστικά τους εί-

ναι βεβαίως απίθανο να επαναλαμβάνονται, μπορούμε να μά-

Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣΑπο την Κριση σε ενα Παγκοσμιο Νιου Ντιλ

[28]

θουμε πολλά από τις ιστορικά σημαντικές επιλογές και τις συνέ-

πειές τους. Από αυτή την άποψη, είναι ιδιαίτερα γόνιμη η εξέτα-

ση της οικονομικής ιστορίας της Γερμανίας κατά τον 20ό αιώνα.

Οι ενέργειες της Γερμανίας και άλλων πλεονασματικών χωρών

κατά την οικονομική κρίση του 2011-2 θυμίζουν τη μεταχείριση

που είχε η ίδια η Γερμανία από τους νικητές του Πρώτου Παγκό-

σμιου Πολέμου από το 1919 μέχρι το 1932. Αντίθετα, το 1953

οι διαπραγματεύσεις για το γερμανικό χρέος διεξήχθησαν σε

βιώσιμη βάση, η οποία διευκόλυνε σημαντικά το «οικονομικό

θαύμα» και τον εκδημοκρατισμό της Δυτικής Γερμανίας. Οι αντί-

θετες επιλογές που έγιναν το 1919 και το 1953 έπαιξαν καθορι-

στικό ρόλο στις τελείως διαφορετικές εκβάσεις των δύο συμφω-

νιών, και παρέχουν χρήσιμες ενδείξεις ως προς το ποιες πολι-

τικές είναι αποτελεσματικές και ποιες πρέπει να αποφεύγονται.

Οι ιστορικές εμπειρίες της Γερμανίας δεν είναι οι μοναδικές

διαθέσιμες πηγές για την εξαγωγή συμπερασμάτων. Οι κρίσεις

χρέους σε πολλές χώρες του «παγκόσμιου Νότου» διανύουν τώ-

ρα την τέταρτη δεκαετία τους. Το χρέος που τις βαραίνει έχει

προκαλέσει μια παγκόσμια εκστρατεία με κύριο στόχο τη δη-

μιουργία ενός διεθνούς μηχανισμού διαιτησίας χρεών. Εξακο-

λουθεί να μην υπάρχει ένας κοινός, μόνιμος και καθολικά δί-

καιος μηχανισμός αυτού του είδους, αν και έχουν γίνει μερικά

βήματα προς μια ελεγχόμενη αναπροσαρμογή χρεών. Στο Κε-

φάλαιο 7 υποστηρίζω ότι η έλλειψη ενός τέτοιου μηχανισμού

ήταν ένα από τα αίτια της κρίσης του ευρώ. Επειδή το κίνημα

κατά των πολιτικών του ΔΝΤ δεν κατόρθωσε να επιφέρει αλλα-

γές, ο νέος στόχος των διαρθρωτικών προσαρμογών είναι τώρα

[29]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

η Ευρώπη. Με δεδομένο αυτό το στοιχείο και τη μακροπρόθε-

σμη διαδικασία της χρηματιστικοποίησης, υποστηρίζω ότι δεν

επαρκεί πλέον ένας απλός μηχανισμός διαιτησίας χρεών. Εκεί-

νο που χρειάζεται τώρα είναι ένα νέο θεσμικό πλαίσιο που να

ρυθμίζει την όλη δυναμική του χρέους.

Το Κεφάλαιο 8 κλείνει το βιβλίο υποστηρίζοντας ένα παγκό-

σμιο κεϊνσιανό Νιου Ντιλ. Με βάση τα επιχειρήματα που πα-

ρουσιάζονται, είναι σαφές ότι μια επαρκής λύση της κρίσης του

ευρώ απαιτεί εκτεταμένη μεταρρύθμιση των θεσμών της παγκό-

σμιας πολιτικής οικονομίας. Χρειάζονται μηχανισμοί παγκό-

σμιας διακυβέρνησης που να μπορούν να συνεισφέρουν στον

έλεγχο της προσφοράς χρήματος στην παγκόσμια οικονομία,

καθώς και στην εξισορρόπηση των πλεονασμάτων και των ελ-

λειμμάτων, και μηχανισμοί που να ρυθμίζουν τον ρυθμό, τη

σύνθεση και την κατανομή της ανάπτυξης σε πλανητικό επίπε-

δο. Η δυνατότητα των κρατών να αναπτύσσουν αυτόνομες οικο-

νομικές πολιτικές αποτελεί σημαντικό και αξιέπαινο ηθικοπολι-

τικό στόχο, αλλά οι προτάσεις για νέες θεσμικές διευθετήσεις,

που περιγράφονται σε αυτό το βιβλίο, κινούνται προς μιαν άλλη

κατεύθυνση, προς την ανάπτυξη της παγκόσμιας δημοκρατίας.

Η συμφιλίωση αυτών των δύο διακριτών αλλά συμβατών στό-

χων οδηγεί σε ένα όραμα δημοκρατικού παγκόσμιου κεϊνσιανι-

σμού.

ISBN 978-960-566-097-0

ΒΟΗΘ. ΚΩΔ. ΜΗΧ/ΣΗΣ 6097

Hei

kki P

atom

äki

Από το 2010 η Ευρωζώνη παραπαίει μεταξύ κρίσης και καταστροφής. Με την Ελλάδα, την Πορτογαλία και την Ιρλανδία να έχουν οδηγηθεί ήδη στα πρόθυρα της οικονομικής κατάρρευσης, και τον κίνδυνο να ακολου-θήσουν γρήγορα και μια σειρά άλλες χώρες της ΕΕ, όπως η Κύπρος, οι συνέπειες για την παγκόσμια οικονομία είναι δυνητικά ολέθριες.

Στο ανά χείρας βιβλίο, ο φινλανδός διανοούμενος Heikki Patomäki αναλύει την τρέχουσα κρίση, εξετάζοντας διεξοδικά και σε βάθος την ευρωπαϊκή και παγκόσμια πολιτική οικονομία∙ παρουσιάζει πολλές και διαφορετικές ερμηνείες της κατάστασης∙ προβλέπει τις πιθανότητες επιτυχίας των διάφορων μέτρων που έχουν προταθεί ως τώρα από τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και τις συμπληρώνει με ενδιαφέρουσες αναλύσεις σεναρίων για τις πιθανές και επιθυμητές εξελίξεις καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση προσπαθεί να βγει από την κρίση. Τέλος, καταλήγει ότι το μέλλον της Ένωσης είναι ζήτημα μεταρρύθμισης της παγκόσμιας χρηματοπιστω-τικής και δημοκρατικής διακυβέρνησης και προτείνει ένα νέο συναρπα-στικό όραμα για μια «παγκόσμια οικονομική δημοκρατία» ως τη μοναδι-κή βιώσιμη διέξοδο από την τρέχουσα κρίση.

«Ένα βιβλίο πολύτιμο για όσους ελπίζουν σε μια Ευρώπη που το μέλλον της θα είναι καλύ-τερο από το πρόσφατο παρελθόν της και τις τωρινές της κρίσεις».

John Grahl, Καθηγητής Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης, Πανεπιστήμιο Middlesex

«Ο Patomäki μας δίνει μια συναρπαστική οπτική που αξίζει να τη λάβουν σοβαρά υπόψη όσοι ενδιαφέρονται για ένα προοδευτικό και δημοκρατικό μέλλον για την Ευρώπη στον κόσμο».

Magnus Ryner, Τμήμα Ευρωπαϊκών και Διεθνών Σπουδών, King’s College, Λονδίνο

Κυκλοφορούν από τις εκδόσεις ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ

Η με

γάλη

αποτ

υχία

της ε

υρωζ

ώνης

Από

την

κρί

ση σ

ε έν

α πα

γκόσ

μιο

Νιο

υ Ν

τιλ H μεγάλη

αποτυχία τηςευρωζώνης

Heikki Patomäki

Από την κρίση σε ένα παγκόσμιο Νιου Ντιλ

Μια ξεκάθαρη και κατανοητή ανάλυση

ενός σύνθετου προβλήματος από έναν τολμηρό

διανοητή.

Ο Heikki Patomäki είναι Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Έχει διατελέσει Καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής και Οικονομίας στα πανεπιστήμια Nottingham Trent (Μ. Βρετανία) και RMIT (Μελβούρνη). Το 2012 ήταν επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ritsumeikan στο Κιότο της Ιαπωνίας. Ιδρυτικό μέλος του Δικτυακού Ινστιτούτου για τον Παγκόσμιο Εκδημοκρατισμό NIGD (Network Institute for Global Democratisation), ακτιβιστής του διεθνούς κινήματος ATTAC (www.attac.org) για μια διαφορετική παγκοσμιοποίηση, είναι πρόεδρος του παραρτήματός του στη Φινλανδία.