hercegovina swot

Finansira EU

Projekt Evropske unije za regionalni ekonomski razvoj u BiH

REDAH Asocijacija za ekonomski razvoj

INDIKATORI, TRENDOVI I SWOT ELEMENTI Dodatak socioekonomskoj analizi regije Hercegovina

I SWOT ANALIZA EKONOMSKE

REGIJE HERCEGOVINA

april / travanj 2004.

Indikatori, trendovi i SWOT elementi / SWOT analiza ekonomske regije Hercegovina __________________________________________________________________________________________

EURED - Projekt Evropske unije za regionalni ekonomski razvoj u BiH 2

I. DIO

INDIKATORI, TRENDOVI I

SWOT ELEMENTI

Dokument su izradili strunjaci EURED projekta u saradnji sa opinama i institucijama

ekonomske regije Hercegovina

februar / veljaa 2004.



S A D R A J

Strana

SAETAK .............................................................................................................................................................. 5 UVODNE NAPOMENE................................................................................................................................. 7 1. PREDSTAVLJANJE ...................................................................................................................................... 8 1.1. Bosna i Hercegovina ............................................................................................................................... 8 1.2. REDAH Asocijacija za ekonomski razvoj ........................................................................................... 8

2. REDAH za Hercegovinu.............................................................................................................................. 9 2.1. Geografski poloaj .................................................................................................................................. 9 2.2. Reljefne karakteristike ............................................................................................................................ 9 2.3. Klimatske karakteristike.......................................................................................................................... 9 2.4. Resursi....................................................................................................................................................10 2.4.1 Vode ...............................................................................................................................................10 2.4.2 Zemljite.........................................................................................................................................11 2.4.3 ume...............................................................................................................................................11 2.4.4 Minerali i rude................................................................................................................................12

2.5. Prometne karakteristike..........................................................................................................................12 3. STANOVNITVO.........................................................................................................................................13 3.1. Demografska slika..................................................................................................................................13 3.2. Struktura stanovnitva ............................................................................................................................14 3.3. Naseljenost .............................................................................................................................................14 3.4. Demografske promjene ..........................................................................................................................15

4. INFRASTRUKTURA....................................................................................................................................15 4.1. Saobraajna infrastruktura......................................................................................................................15 4.1.1 Ceste...............................................................................................................................................15 4.1.2 eljeznika mrea ..........................................................................................................................15 4.1.3 Rijeni i morski saobraaj ..............................................................................................................16 4.1.4 Zrani saobraaj .............................................................................................................................16

4.2. Snabdijevanje pitkom vodom i odvod otpadnih voda ............................................................................16 4.2.1 Snabdijevanje pitkom vodom.........................................................................................................17 4.2.2 Odvod i preiavanje otpadnih voda ............................................................................................17

4.3. Tretman vrstog otpada ..........................................................................................................................18 4.4. Elektroenergetska mrea ........................................................................................................................18 4.5. Toplinska energija ..................................................................................................................................19 4.6. Telekomunikacije ...................................................................................................................................19 4.7. Industrijska infrastruktura ......................................................................................................................20

5. EKONOMSKA SITUACIJA U REGIJI ........................................................................................................20 5.1. Bruto domai proizvod...........................................................................................................................20 5.2. Obraun proizvodnje ..............................................................................................................................21 5.3. Bilans razmjene proizvoda i usluga........................................................................................................21 5.4. Investicije ...............................................................................................................................................21 5.5. tednja stanovnitva...............................................................................................................................22

6. STRUKTURA DJELATNOSTI PO SEKTORIMA ......................................................................................22 6.1. Klasifikacija djelatnosti..........................................................................................................................22 6.2. Ope stanje po sektorima .......................................................................................................................22 6.2.1 Stanje po sektorima prije 1992. ......................................................................................................23 6.2.2 Stanje nakon rata ............................................................................................................................23

6.3. Pregled po sektorima..............................................................................................................................24 6.3.1 Primarni sektor ...............................................................................................................................24 6.3.1.1 Poljoprivreda, lov i umarstvo...................................................................................................24 6.3.1.2 Rudarstvo ..................................................................................................................................25



6.3.2 Sekundarni sektor...........................................................................................................................25 6.3.2.1 Preraivaka industrija ..............................................................................................................26 6.3.2.2 Snabdijevanje elektrinom energijom, plinom i vodom............................................................26 6.3.2.3 Graevinarstvo ..........................................................................................................................26

6.3.3 Tercijarni sektor .............................................................................................................................27 6.3.3.1 Ugostiteljstvo i turizam .............................................................................................................27 6.3.3.2 Trgovina ....................................................................................................................................27 6.3.3.2.1 Unutarnja trgovina ...........................................................................................................27 6.3.3.2.2 Vanjska trgovina ..............................................................................................................28

6.3.3.3 Transport, skladitenje i veze ....................................................................................................28 6.3.3.4 Finansijske usluge i finansijske operacije..................................................................................29 6.3.3.5 Promet nekretninama.................................................................................................................29 6.3.3.6 Javna administracija i vojska.....................................................................................................29

7. STATUS PREDUZEA................................................................................................................................30 7.1. Sektor mikro, malih i srednjih preduzea...............................................................................................30 7.2. Privredno okruenje ...............................................................................................................................30 7.3. Sivo trite..............................................................................................................................................31 7.4. Zakonski propisi.....................................................................................................................................31

8. TRITE RADNE SNAGE...........................................................................................................................32 8.1. Zaposlenost ............................................................................................................................................32 8.2. Nezaposlenost ........................................................................................................................................32 8.3. Plae zaposlenih .....................................................................................................................................33

9. OBRAZOVANJE...........................................................................................................................................33 9.1. Primarno obrazovanje ............................................................................................................................33 9.2. Sekundarno obrazovanje ........................................................................................................................34 9.3. Tercijarno obrazovanje...........................................................................................................................34

10. SOCIJALNI ASPEKTI ..............................................................................................................................35 10.1. Primanja stanovnitva ....................................................................................................................35 10.1.1 Penzije ............................................................................................................................................35 10.1.2 Potroaka korpa ............................................................................................................................35

10.2. Siromatvo .....................................................................................................................................35 10.3. Zdravstvena zatita.........................................................................................................................36 10.4. Socijalna zatita..............................................................................................................................36 10.5. Stanovanje ......................................................................................................................................36

11. OKOLI.....................................................................................................................................................37 11.1. Zrak ................................................................................................................................................37 11.2. Voda ...............................................................................................................................................37 11.3. Tlo ..................................................................................................................................................38 11.4. Biodiverzitet ...................................................................................................................................38 11.5. Otpad..............................................................................................................................................38 11.6. ume...............................................................................................................................................39

12. KVALITET IVLJENJA...........................................................................................................................39 PRILOZI ................................................................................................................................................................40



SAETAK Zadatak ovog rada je izloiti osnovne indikatore i trendove, uz procjenu mogunosti i ogranienja za privredni razvoj na podruju gdje djeluje Regionalna razvojna agencija Hercegovina, kao i saeto opisati kljune faktore koji na to utiu. Rad predstavlja pokuaj da se trasira budunost regije. U tom pogledu svaka, pa i najmanja razvojna ansa i ideja vrijedne su panje i podrke. Za njihovo razmatranje i elaboraciju ipak je potrebno vie vremena nego to je bilo na raspolaganju. Za sve njih, dakle, nije bilo mjesta - rad se morao fokusirati na kljune meu njima one koji bi posluili kao kostur buduem razvoju. Na prilino oskudnoj statistikoj grai i uz ope pomanjkanje podataka (posebno za poslijeratno razdoblje) ne samo o razvojnom procesu nego i o ratnim posljedicama na materijalne i kadrovske potencijale, zatim o bitnim promjenama u vlasnikoj strukturi i proizvodnim programima, trebalo je, koristei u moguoj mjeri i rezultate 30-godinjih istraivanja (naroito o prirodnim izvorima ekonomskog rasta u ovim krajevima), izraditi jedan uvjerljiv tekst. Vrednujui indikatore i trendove razvoja dodatnim kriterijima (prednosti, mane, mogunosti i prijetnje), izvrena je selekcija faktora (budueg) odrivog razvoja. O njima bi, ini se, trebalo voditi rauna prilikom izrade same strategije. Ti kljuni faktori su, u nastavku, poredani prema znaaju za budui razvoj, ali redoslijed ne iskljuuje druge faktore oni se meusobno dopunjavaju inei minimalnu cjelinu.

1. Voda je kljuni prirodni resurs budunosti, ne samo za ove krajeve. Taj nebeski dar ovom podneblju treba zadrati (izvjesno vrijeme tokom godine) na tom prostoru da bi se mogao viestruko iskoristiti za razvoj, a zatim nezagaenog pustiti da ga drugi koriste na putu ka uu. Formuliranje i izrada strategije koritenja voda slivova Neretve i Trebinjice, uz integralno upravljanje njima, morali bi biti prvi korak u daljnjem osmiljavanju razvoja.

2. Razvoj agroindustrijskog sektora temeljenog na plodnom tlu, broju sunanih dana i

kontroliranoj upotrebi vode te srazmjerno ouvanom okoliu ini se da pruaju mogunost specifine proizvodnje hrane ne samo za potrebe stanovnitva regije nego i gravitirajueg dijela Dalmacije, u prvom redu, ali i Bosne, a u nekim (opet specifinim) proizvodima za izvoz znatno izvan granica zemlje. Agrarnu politiku, meutim, treba postaviti na nove temelje - kljunim (dravnim) odlukama o argarnom minimumu i socijalnoj sigurnosti ruralnog stanovnitva, to bi omoguilo okrupnjavanje posjeda ali i opstanak malih gazdinstava. Ruralna naselja treba voditi ka urbanizaciji i izgradnji svih elemenata infrastrukture, ukljuujui centre za tehniku, finansijsku i drugu podrku njihovom opstanku i razvoju.

3. Energetski potencijal podruja svrstava ovu regiju u najbogatije po stanovniku u

Evropi. U dilemi izmeu dva osnovna resursa: ugljena (koji je neobnovljiv) i vode (trajan resurs), vjerovatno bi trebalo dati prioritet hidroenergiji. Moda bi odlaganje koritenja ugljena za budunost u kojoj bi se, eventualno, dobile iste tehnologije moglo biti rjeenje koje bi pomirilo suprotnosti. Na drugoj strani, agresivnim koritenjem vodnog potencijala mogla bi se u velikoj mjeri naruiti inae krhka ekoloka pa i proizvodna ravnotea. Strategija koritenja voda iz take 1. bila bi prvi korak u razumnom koritenju tog potencijala, a cost-benefit analiza izvedena nakon idejnih tehnikih rjeenja upotrebe voda u energetske svrhe, barem kod veih objekata



- zavrni korak u odluivanju o izgradnji. Pri navedenome, ne treba gubiti iz vida solarnu i energiju vjetra, kod kojih je transfer stranih znanja i (pozitivnih i negativnih) iskustava najvjerovatniji put u njihovom koritenju.

4. Saobraajna infrastruktura je najslabija karika u razvoju regije. Koridor 5-C moda je

najvanija srednjorona investicija koja e doprinijeti boljem povezivanju regije s ostatkom svijeta. On, meutim, ne rjeava problem otvaranja cijele regije, pa ni razvoja zemlje. Ovdje je potreban novi pristup problemu. Umjesto unutarnje sinergije, koja moe biti nuan ali nije i dovoljan razlog za izgradnju saobraajne mree, potrebno je razmotriti razvojne potrebe (balkanskog i evropskog) okruenja i u njima sagledati poloaj i ulogu regije i zemlje i, zatim, osmisliti nove saobraajne koridore budunosti. Jedna balkanska konferencija o tim, novim, koridorima mogla bi biti dobar poetak u kvalitetnijoj integraciji regije u saobraajnu infrastrukturu budue Evrope. Na rezultatima konferencije mogla bi biti formulirana strategija razvoja saobraaja u zemlji, a unutar nje (ili nakon nje) i regionalna strategija. Ukoliko drava nije u stanju finansirati taj razvoj, regija bi morala raspolagati pravom odobravanja koncesija.

5. Predratna industrija regije bila je u najveoj mjeri orijentirana na izvoz u druga

podruja zemlje, bive SFRJ, Evrope i svijeta i zadovoljavala najvie standarde kvaliteta. Ogroman novac uloen u razvoj privrede u regiji nakon Drugog svjetskog rata nepovratno propada u procesu dezinvestiranja. Ne uputajui se u raspravu o konceptu privatizacije i gotovo nemjerljivim poslijeratnim tetama uinjenim privredi na ovom prostoru, oito je da su neke vrijednosti jo uvijek prisutne i mogu se iskoristiti za daljnji razvoj. U prvom redu rije je o tehnikim znanjima i sposobnostima koja posjeduje radna snaga regije, a zatim o urbaniziranim povrinama, izgraenoj industrijskoj infrastrukturi i objektima s devastiranom opremom. Nuna dodatna ulaganja uz novo promiljanje proizvodne orijentacije u najveem broju sluajeva bila bi manja od novih investicija na novim lokacijama. Jedan regionalni web-portal s prikazom stanja neiskoritenih prostora, objekata i mogunosti za (domaa i strana) ulaganja sigurno bi pomogao potencijalnim investitorima u odluivanju o ulaganju na prostoru regije.

6. Turizam, u kojem je etabliran jedan broj turistikih enklava (ostrva), svakako

predstavlja jednu od ozbiljnih razvojnih mogunosti. Neke od geolokih, prirodnih i kulturno-historijskih i tradicionalnih vrijednosti, meutim, ostaju (stalno i bez razloga) izvan ponude. Regionalna strategija razvoja ove djelatnosti je, ini se, nuna, a njen sastavni dio mogao bi biti web-site s digitaliziranim lokacijama, fotografijama i kalendarom dogaaja.

7. Mineralni resursi su dosad uglavnom ad hoc istraivani i koriteni. Njihova

nedovoljna geoloka, rudarska, hemijskotehnoloka i ekonomska istraenost ne omoguava, osim u izuzecima, sistematsko koritenje. Izvjetajem su obuhvaeni glavni meu poznatim potencijalima, ali je za njihovo sistemtsko koritenje potreban (u najmanju ruku) regionalni fond za mineralna istraivanja u kojem bi participirale sve opine podruja, a sredstva bi sluila kao inicijalna za generiranje partnerstva u ovoj oblasti.



UVODNE NAPOMENE Ekspertnom ocjenom prethodno izvedene Socioekonomske analize podruja (SEA) na kojoj djeluje Regionalna ekonomska razvojna agecija (REDAH) za Hercegovinu zahtijevano je da se:

1. identifikuju glavni indikatori i trendovi relevantni za ekonomski razvoj; 2. identifikuju i opiu komparativne prednosti regije; 3. predstavi nacrt dokumenta Radnoj grupi i strunjacima EURED-a ukljuenim u proces

izrade Strategije, radi diskusije; i 4. pripremi konaan dokument za usvajanje.

Cio proces trebalo je da bude zavren do kraja februara 2004. godine, nakon ega bi se radila SWOT analiza za posebno odabrane oblasti. Pod dokumentom se podrazumijevala SEA. Pri izradi nacrta tog dokumenta izostala je saradnja opina koje pripadaju podruju Republike Srpske (RS) u prikupljanju i dostavi statistike grae, a ni raspoloivi podaci za ostale opine (na podruju Federacije BiH) nisu naroito pouzdani, pa ni vrsti zakljuci nisu mogli biti adekvatno izvedeni. Budui da prikupljanje kvalitetne statistike grae daleko prevazilazi vremenski okvir u kojem je trebalo analizu doraditi, prijetila je opasnost da se izrada SWOT analiza i Stategije za regiju odloi na neodreeno vrijeme. Da bi se spomenuti problem prevaziao, dogovoreno je da se, u doradi dokumenta, obrade prve dvije take iz zadatka, ali tako da mogu posluiti kao polazite za izradu SWOT analiza u radnim gupama. Ovim je, zapravo, fokus dorade:

1. suen na indikatore i trendove, ali i 2. proiren na kljune elemente SWOT analize.

Autori teksta su, drei se sadraja SEA, izvrili analizu i predloili skup izvornih indikatora za svaku od pojava relevantnih za regiju u nastavku teksta. Za njihovo prikupljanje ponekad e biti mogue koristiti postojee izvore u opinama, nekad e biti potrebno koristiti dokumentaciju zvaninih statistikih institucija, u treim sluajevima rezultate istraivanja drugih institucija ili posebna istraivanja. S druge strane, kakav god da se sistem indikatora prihvati, bilo bi korisno da je on identian za sve regije, to podrazumijeva da treba postii dogovor svih regija o njemu. Takoer bi dobro bilo da se evropski eksperti za sistem regionalnih indikatora ukljue u njegovo formuliranje, kako bi on bio kompatibilan s onim koji se primjenjuje u Evropskoj uniji. Izvori i literatura koji su koriteni za izvjetaj dati su u fusnotama u tekstu ili uz tabele u prilozima.



PREDSTAVLJANJE

Fokus: Bosna i Hercegovina; regija

1.1. Bosna i Hercegovina

Izvorni indikatori: smjetaj drave u Evropi - geografska karta s granicama drava i analizom geostratekog poloaja zemlje; povrina (km2); broj stanovnika (milioni osoba, izraunati na 1 decimalu, za posljednjih dva popisa i aktuelnu godinu);veliina trita: bruto domai proizvod (milioni BAM/USD ili EUR);

izvedeni indikatori: gustina nastanjenosti (st/km2); nivo razvijenosti (BDP/St

BAM/USD ili EUR); mjesto na rang-listi razvijenosti Evrope (grafiki prikaz svih zemalja Evrope i kljunih zemalja svijeta za konkretnu godinu, prema BDP/St);

trendovi: do rata je zemlja spadala u slabije razvijeni dio Evrope, nakon rata ostvaruje

svega 40% predratnog obima proizvodnje s tendencijom vrlo umjerenog rasta koj je stavlja na dno gornje rang- ljestvice razvijenosti; industrijski kapaciteti zastarjeli a tokom rata u najveoj mjeri uniteni, zemlja se nalazi pred novim poetkom;

prednosti: postoje prirodni, radom stvoreni i ljudski resursi koji mogu posluiti kao

polazite za daljnji razvoj; mane: lokalna tednja ne omoguava generiranje endogenog razvoja; privredna

infrastruktura nedovoljno razvijena i koi razvoj; prirodni i komplementarni ekonomski prostori Hercegovine i Dalmacije razdvojen dravnom granicom;

mogunosti: u stranim izvorima finansiranja; prepreke: neizgraen ekonomski, socijalni i politiki ambijent za razvoj.

1.2. Asocijacija za ekonomski razvoj (REDAH) - za Hercegovinu

Izvorni i izvedeni indikatori: kao pod 1.1, s tim da se komparacija izvodi po regijama unutar zemlje;

SWOT: u osnovi kao pod 1.1.



2. REDAH

Fokus: geografski poloaj, reljef, klima, prirodni resursi

2.1. Geografski poloaj

Izvorni indikatori: opisni, ilustracija: karta; opa struktura povrina (povrine u km2 pod oranicama, livadama, panjacima, umama, goletima, povrine pod objektima);

trend: poloaj nepromjenjiv; iskoritenje povrina se pogorava; prednosti: blizina mora i litoralizacija, blizina trgovakih luka; predstojea izgradnja

evropskog autoputa; mane: reljef, koji oteava neposredniji dodir s priobaljem i unutranjou; devastacija

prostora, zbog raspada urbanistikog planiranja i prostorne regulative; mogunosti: poloaj se moe poboljati izgradnjom modernih saobraajnica,

rehabilitacijom urbanistikog planiranja i prostornom regulativom; prepreke: visoke investicije za izgradnju saobraajnica; sporo poboljanje regulative u

opinama i kantonima; nedovoljna saradnja opina u regiji i s drugim regijama.

2.2. Reljefne karakteristike

Izvorni indikatori: opisni, prema geografskoj tipologiji i regionalizaciji, ilustracija: karta;

trendovi: karakteristike reljefa su dugorono stabilne; geomorfologija i krki karakter

najveeg dijela regije preodreuju razvitak posebne krke strukture privrede; prednosti: orijentacija ka moru; mane: karst; visinske prepreke za razvoj saobraajne infrastrukture; mogunosti: brojna kraka polja koja omoguavaju razvoj poljoprivredne proizvodnje; prepreke: potrebne srazmjerno visoke investicije.

2.3. Klimatske karakteristike

Izvorni indikatori: opisni, prema poznatoj tipologiji i regionalizaciji, ilustracija: karta; dnevne temperature zraka na raznim lokalitetima; broj sunanih dana u godini; uestalost, smjer i brzina vjetra;



trendovi: relativno stabilne karakteristike klime omoguavaju dugorono planiranje i koritenje resursa;

prednosti: pedoloke i klimatske osobine te bioenergetski potencijal mogu biti

povoljna osnova za proizvodnju hrane, a u tome visokovrijednih proizvoda; mane: ljetne sue; raspored padavina nije u saglasnosti s potrebama u proizvodnji

hrane; nunost navodnjavanja; mogunosti: iskoritenje energije sunca i vjetra; vienamjensko koritenje voda; prepreke: kao pod 2.1.

2.4. Resursi

Ohubvat: vode, zemljite, ume, minerali i rude, prometne karakteristike regije

2.4.1 Vode

Izvorni indikatori: koliina padavina (mm/god); vremenski raspored padavina (mm/mjes.); povrinski i podzemni vodni tokovi (m3/m2 rijenog profila/sec);

izvedeni indikatori: energetski potencijal voda (MW instalirane snage, GWh/god.

proizvedene energije; potronja vode u poljoprivredi; potronja u industriji; potronja vode u domainstvima;

trend: uslovno stabilan resurs, predstavlja dugoroan oslonac za razvoj; pednosti: posjeno 1500 mm padavina godinje (oko 50% iznad prosjeka u zemlji);

nezagaenost gornjih tokova rijeka; po koliini padavina 4,4 puta bogatija od prosjeka u BiH i 6,6 puta od svjetskog prosjeka; apsolutno najvei razvojni potencijal i razvojna prednost regije (za proizvodnju energije i hrane openito te proizvodnju hrane u vodi);

mane: visoke sezonske oscilacije, u ljetnim mjesecima padavine iznose 1/7 do 1/10

godinjeg prosjeka; velike koliine vode odlaze u podzemne tokove; sezonske poplave ograniavaju mogunosti koritenja krakih polja; osobine terena ograniavaju industrijski razvoj na okolinski nezagaujue grane; neusaglaeno gospodarenje vodama od strane svih njenih korisnika (stanovnitvo, poljoprivreda, elektroprivreda, industrija);

mogunosti: vienamjensko koritenje voda (proizvodnja hrane i energije;

snabdijevanje domainstava i industrije); proizvodnja hrane u vodi (morskoj i slatkoj, tekuoj i stajaoj); realizacija projekata Herzegovina Watter Supply Ring i Upper Horizon;

prepreke: neistraenost podzemnih tokova; nepostojanje katastra podzemnih tokova;

nepostojanje propisa o zatiti voda i o kvalitetu otpadnih voda iz industrije i domainstava.



2.4.2 Zemljite

Izvorni indikatori: povrine (ha) prema standardnim kulturama i klasama, stanje krajem izvjetajnog perioda; povrine prema namjeni (poljoprivredno, umsko, urbano, pod saobraajnicama, industrijsko, rezervati i zatieno, naputeno zemljite); opisni indikatori, ilustracija: karte;

trend: uslovno stabilan, dugoroni resurs; smanjenje udjela zasijanih u obradivim

povrinama, tendencija daljnjeg naputanja zemljita; tendencija degradiranja; prednosti: trajna raspoloivost za upotrebu; uz kultivaciju i irigacione sisteme mogui

znatni prinosi; mane: sezonska plavnost podruja krakih polja; goleti kao neproduktivno zemljite; mogunosti: donoenje propisa o upotrebi zemljita, agrarnom minimumu i socijalnoj

sigurnosti poljoprivrednih domainstava i o nasljeivanju;

prepreke: jako usitnjeni posjedi.

2.4.3 ume Izvorni indikatori: povrine pod visokim i niskim umama, ikarama i goletima (km2), prema svojini (dravne, privatne, km2), prema vrsti ume (crnogorina, bjelogorina, mjeovita, km2), prema koliini drvne mase i godinjem prirastu (hiljade m3), godinji obim sjee (000 m3); izvedeni indikatori: koliina drvne mase, godinji prirast i sjea po jedinici umske povrine (m3/km2); stanje: umski pokriva regije ima dvije suprotne vrijednosti: manji dio predstavljaju cjeloviti kompleksi visokih uma pogodnih za privreivanje (opine Mostar, Konjic, Nevesinje i Gacko te, eventualno, Drvar, Bosansko Grahovo i Glamo), a vei dio disperzirane i degradirane ume; koliina drvne mase (58,2 m3/km2) znatno je manja nego u prosjeku u BiH (140m3/km2);

trend: sjea nakon rata nadmauje godinji prirast, tendencija degradacije uma;

prednosti: obnovljiv resurs s mogunou poveanja koliine i poboljanja kvaliteta uma i okolia; mane: dug period investiranja i njege; mogunosti: eksploatacija u visini godinjeg prirasta; oplemenjavanje naputenih i degradiranih povrina poumljavanjem; prepreke: nerazvijena svijest o znaaju uma za ekoloku i klimatsku ravnoteu i stabilnost podruja; neadekvatnost propisa o gazdovanju umama.



2.4.4 Minerali i rude

Stanje. Postoje znaajne rezerve mrkog ugljena i lignita, magnetita i boksita od metalnih ruda, te krenjaka, gipsa, dolomita, pirofilita i arhitektonsko-graevinskog kamena od nemetala i graevinskih materijala. Rezerve se utvruju posebnim geolokim studijama, a osnovni podaci o rezervama dosad otkrivenih mineralnih sirovina mogu se nai u radu V. Smoljana Koncepcija razvoja Hercegovine Aktualne mogunosti gospodarskog razvitka, str. 60-76, izd. Gospodarska komora HB, Mostar, 1998. Potrebna posebna, temeljitija, analiza mogunosti njihove eksploatacije u uslovima nakon rata, posebno u pogledu koncesija. Dokazane rezerve ugljena, boksita, magnetita, gipsa, dolomita, pirofilita i arhitektonsko-graevinskog kamena. Postoje ubikvitetne rezerve krenjaka, a u rijenim dolinama nerijetki i izdani lokaliteti ljunka i pijeska.

Detaljniji uvid u svaku od sirovina dat je u tabeli 2.4.4.1.

2.5. Prometne karakteristike

Izvorni indikatori: vrsta, kvalitet i duina prometnica (putevi, pruge, aerodromi, luke i pristanita); koliina prevezenih roba (tone/god.); broj prevezenih putnika (broj osoba/god.); broj putnikih i teretnih vozila (kom), nosivost teretnih vozila i vagona (tone);

izvedeni indikatori: gustina saobraajne mree (km/km2); prevezeni tkm/god;

Potencijal u prijevozu (tkm/god); itd.; trend: degradiranje saobraajnica; paraliza eljeznikog prometa kao posljedica rata;

zaguenje saobraaja na putevima nakon rata;

Kamen, ljunak i pijesak. Koliine, kvalitet i ekonominost eksploatacije kamena ljunka i pijeska za razne namjene dokazane su. U brojnim sluajevima renatbilnost te eksploatacije se moe postii i na lokalnom tritu.

Ugljen. Koliine i kvalitet, a u veini sluajeva i ekonominost eksploatacije su dokazani. Ipak, u veini sluajeva je potrebna prethodna cost-benefit analiza, posebno radi dugoronih ekolokih uticaja.

Boksit. Raspoloivost kvalitetnih boksita je dokazana, ali je potrebno provjeriti trinu opravdanost obnavljanja proizvodnje, uz daljnja rudarsko-geoloka istraivanja radi boljeg poznavanja rezervi.

Gips i dolomit. Stepen istraenosti i kvalitet sugeriraju opravdanost njihove eksploatacije. ini se da bolje koritenje ovih sirovina zavisi jedino od poduzimljivosti lokalnih poslovnih subjekata.

Pirofiliti. Dokazane rezerve, dosegnuta tradicija u plasmanu i rastua tranja mogli bi dovesti do boljeg koritenja sirovine.

Magnetit i druge rude trougla Jablanica Konjic Prozor/Rama, te tuf kod Livna. Dosadanji rezultati opravdavaju daljnja istraivanja ovih potencijala.



prednosti: nema; mogunosti: izgradnja evropskih puteva postojeim i novim koridorima, zasnovanim

na stratekim putnim pravcima Evrope; za zapadni dio Hercegovine i BiH u cjelini od posebnog bi znaenja bila davno koncipirana izgradnja eljeznike pruge Split Sarajevo (Zenica);

prepreke: nepostojanje strateke vizije razvoja saobraajnica u zemlji.

3. STANOVNITVO

Obuhvat: opa demografska slika, struktura stanovnitva, demografske promjene

3.1. Demografska slika

Izvorni indikatori: broj stanovnika sa stanjem na odreeni dan (prema popisima i procjenama); broj izbjeglih osoba iz opine; broj raseljenih osoba iz opine; broj doseljenih stanovnika u opinu (tokom perioda i stanje na odreeni dan); broj osoba koje su emigrirala tokom izvjetajnog perioda; broj roenih tokom izvjetajnog perioda; broj umrlih tokom izvjetajnog perioda;

izvedeni indikatori: stope promjene svakog od izvornih indikatora; saldo migracija

stanovnitva tokom izvjetajnog perioda; prirodni prirataj stanovnitva opine; tendencije u kretanju izvornih pokazatelja;

trendovi: smanjen ukupan broj stanovinka za 1/3 u odnosu na stanje prema popisu iz

1991. godine; broj izbjeglih, raseljnih i doseljenih nove pojave uzrokovane ratom; tendencije smanjenja nataliteta i poveanja mortaliteta iji rezultat je stagnacija ukupnog broja potencijalnih stanovnika; tendencija neto odliva stanovnitva po osnovu migracija;

prednosti: openito, relativno smanjene potrebe za socijalnom skrbi stanovnitva zbog

njegovog neto odliva; smanjen pritisak na nova radna mjesta; apsolutno smanjene potrebe za ustanovama za brigu o djeci, starima i iznemoglima;

mane: ope starenje populacije; smanjen radni kontingent; poveane potrebe za

socijalnom skrbi doseljenika i povratnika; negativna selekcija kreativnih kadrova, zbog neto odliva stanovnitva; opi relativni porast potreba za ustanovama za brigu o starima i iznemoglima zbog rasta uea starijih generacija;

mogunosti: osnivanje dravnog fonda za podrku odrivom povratku, predvienog

Dejtonskim dogovorom; formiranje socijalnog fonda na nivou entiteta i drave; integracija doseljenika i povratnika u lokalnu zajednicu; stvaranje preduzetnike klime u oinama; kreiranje akcionih programa zapoljavanja u opinama; poboljanje podrke planiranju porodice; javna briga o trudnicama i materinstvu; daljnji razvoj ustanova za brigu o starima i iznemoglima;



prepreke: nedostatak politike volje za zatitu manjinskih socijalnih i etnikih grupa i formiranje fondova; nedostatak finansijskih sredstava za podrku zapoljavanju, posebno mladih; ograniene mogunosti za finansiranje socijalne skrbi openito.

3.2. Struktura stanovnitva

Izvorni indikatori: broj stanovnika u opini prema popisima i procjena stanja na odreeni dan u izvjetajnoj godini (prema petogodinjim kohortama i uobiajenoj statistikoj metodologiji); broj mukih i enskih osoba u opini prema istim kohortama i metodologiji; broj stanovnika po naseljenim mjestima prema popisima i veliini naselja (0-100 stanovnika, 101-200 stanovnika itd. prema jedinstvenoj statistikoj metodologiji); broj stanovnika prema etnikoj pripadnosti po naseljenim mjestima, prema popisima i sa stanjem na odreeni dan u izvjetajnom periodu; broj naputenih naselja i naznaka uzroka;

izvedeni indikatori: prosjena starost stanovnitva, oekivani ivotni vijek

novoroeneta, predkolske kohorte, kohorte u osnovnom obrazovanju, kohorte dospjele za visoko obrazovanje; radnosposobno stanovnitvo, radno zavisno stanovnitvo; udio mladih i starijih generacija; mnogi drugi pokazatelji od znaaja za demografsku, politiku zapoljavanja i socijalnu politiku;

trendovi: opadanje uea mlaih generacija, porast uea starijih, poveano uee

ena u strukturi generacija iznad 15 godina; porast uea urbanog stanovnitva; smanjenje uea etnikih manjina u strukturi; naputanje malih naselja;

prednosti: relativno smanjena potreba za izgradnjom ustanova za djecu, apsolutno

smanjena potreba za izgradnjom osnovnih kola (ne za modernizacijom); kvalifikovane i vjete generacije u radnoj dobi;

mane: porasla potreba za otvaranjem novih radnih mjesta (u odnosu na stvarno

stanje); poveane potrebe za ustanovama za brigu o starijim generacijama; narasle potrebe za obrazovnim institucijama srednjega i visokog obrazovanja zbog ubrzane urbanizacije stanovnitva nakon rata;

mogunosti: osnivanje regionalnog razvojnog fonda, osnivanje regionalnog fonda na

nivou drave kao partnerskog odgovarajuem fondu EU; osnivanje mree centara za podrku ruralnom razvoju;

prepreke: ograniene mogunosti za finansiranje podrke razvoju opina i regija;

nedostatak politike volje za osnivanje i finansiranje fondova i institucija za podrku

regionalnom i ruralnom razvoju.

3.3. Naseljenost

Integrirano u 3.1 i 3.2



3.4. Demografske promjene

Integrirano u 3.1 i 3.2

4. INFRASTRUKTURA

Obuhvat: saobraajna infrastruktura; snabdijevanje pitkom vodom i odvod otpadnih voda; vrsti otpad; snabdijevanje elektroenergijom; snabdijevanje toplinskom energijom; telekomunikacije; industrijska infrastruktura

4.1. Saobraajna infrastruktura

Saobraajnice: ceste, eljeznice, rijena i pomorska infrastruktura, aerodromi

4.1.1 Ceste

Izvorni indikatori: klasifikacija na evropske, magistralne, regionalne i lokalne ceste, pod asfaltom i makadamske, duina u km, ilustracija: karta;

izvedeni indikatori: gustina mree (km/km2); intenzitet prometa (broj putnikih i

teretnih vozila: minimalni, maksimalni i prosjean dnevni, sezonski i godinji, po satu); stanje: 124 km magistralnih puteva (Ivan-sedlo Mostar - Doljani); nepostojanje

cesta evropskog profila i kvaliteta prijeti relativnom izolacijom; trend: poveanje duine i gustine izgraenosti regionalne cestovne mree u odnosu na

predratno stanje; prednosti: nema; mane: openito veoma loe tehnike karakteristike cesta koje uzrokuju visoke

transportne trokove; nedovoljna sredstva za odravanje; nedostatak planiranja njihovog odravanja i razvoja;

mogunosti: izgradnja evropskih puteva kroz BiH koji bi povezali Brisel s Malom

Azijom i zapadnom obalom Grke, a posebno koridora 5-C i njegovog povezivanja s Jadranskom cestom;

prepreke: ograniene mogunosti finansiranja izgradnje i odravanja; nestimulativni

uslovi za odobrenje koncesija; izostala saradnja sa zemljama u okruenju na simultanom razvoju mree evropskih cesta na podruju Balkana. 4.1.2 eljeznika mrea Izvorni indikatori: duina u km (177 km); broj prevezenih putnika (000 osoba/god.); koliina prevezenog tereta (hiljade t/god.); ukupan broj sjedita; kapacitet u prijevozu tereta (000 t);



izvedeni indikatori: gustina (km/km2); prosjena brzina kretanja (km/h); prosjena stopa iskoritenja kapaciteta (%); itd.; trend: uinak eljeznice smanjen na ispod 5% predratnog; udio eljeznica u ukupnom transportu smanjen s predratnih 17% na 1,5%, zbog poslijeratne blokade industrije; smanjenje prosjene brzine kretanja (na 50 km/h) zbog neotklonjenih ratnih razaranja; prednosti: povezanost sa evropskom mreom pruga i lukom Ploe; pouzdanost; mane: uniteni kapaciteti u prijevozu putnika, zaputeni kapaciteti za prijevoz roba i masovnih tereta, sistem telekomunikacija neobnovljen, reelektrifikacija nedovrena; mogunosti: pod pretpostavkom da se rijei pitanje koritenja luke Ploe, postoje srazmjerno visoke mogunosti za njeno intenzivnije koritenje; izgradnja pruge Sarajevo (Zenica) Split, u daljoj budunosti; prepreke: dezintegriranost eljeznike mree; nedostatak politike volje da se sistem integrira.

4.1.3 Rijeni i morski saobraaj

Pojava neznatna Mogunosti: Izgradnja pristanita, odnosno trajektne luke u Neumu pomogla bi

razvoju turizma.

4.1.4 Zrani saobraaj

Izvorni indikatori: broj aerodroma; kapacitet u prijevozu putnika i robe (broj letova, 000 putnika/god., tone tereta/god.), opremljenost (opisan pokazatelj);

trend: u odnosu na stanje pred rat prepolovljen broj letova u 2002. godini (884,

odnosno 424, respektivno), broj prevezenih putnika smanjen na 1/3 (30, odnosno 10 hiljada); prednosti: alternativno rjeenje drugim oblicima prijevoza; mane: suboptimalna lokacija za potrebne uslove slijetanja i polijetanja aviona; mogunosti: arazmjerno velik gravitirajui prostor; aerodrom moe biti alternativno

letjelite glavnom aerodromu u Sarajevu u vremenski nepovoljnim uslovima; prepreke: nedostatak volje za meu i unutarentitetsku saradnju na racionalizaciji

razvoja i planiranju koritenja svih kapaciteta.

4.2. Snabdijevanje pitkom i odvod otpadnih voda

Obuhvat: snabdijevanje pitkom vodom; odvod i preiavanje otpadnih voda



4.2.1 Snabdijevanje pitkom vodom

Izvorni pokazatelji: broj vodozahvata; kapacitet vodozahvata (m3); koliina isporuene vode (minimalna, maksimalna, prosjena dnevna, mjesena i godinja, stanovnitvu, industriji, poljoprivredi, m3); duina (km) i stanje vodovodne mree (opisno); broj potroaa (domainstava korisnika sistema); prostorni obuhvat sistema (opisno, ilustracija: karta);

izvedeni pokazatelji: potronja vode u domainstvima, industriji i poljoprivredi (m3,

dnevno, mjeseno, godinje); pokrivenost domainstava pitkom vodom (%); gubici u razvodnom sistemu (%);

trend: stanje uglavnom nepromijenjeno u odnosu na predratno; prednosti: gotovo neiscrpne koliine vode u nadzemnim i podzemnim tokovima,

upotrebljive za proizvodnju energije i hrane te za snabdijevanje stanovnitva i industriju; mane: problem ouvanja kvaliteta voda; mogunosti: dugorono je mogue osigurati pitku vodu u svakom naseljenom mjestu; prepreke: nije osiguran integralni pristup iskoritenju voda i snabdijevanju

stanovnitva, poljoprivrede i industrije, na regionalnoj osnovi.

4.2.2 Odvod i preiavanje otpadnih voda

Izvorni indikatori: broj i razmjetaj ureaja za prihvat, odvod i preiavanje tenih otpadnih materija (ilustracija: karta); broj domainstava prikljuenih na odvodni sistem; koliina i kvalitet nepreienih tekuina; kvalitet preienih otpadnih voda (opisan);

izvedeni indikatori: po potrebi; trend: zagaivanje voda iz industrije smanjeno, zbog razorenosti industrije; naslijeen

i ratom pogoran problem otpadnih voda iz naselja isputaju se uglavnom u prirodne nadzemne i podzemne recipijente;

prednosti: manji privatni trokovi stanovanja; mane: vei eksterni trokovi u lokalnoj i nizvodnim ekolokim zajednicama; mogunosti: tehnoloka rjeenja za odvod i preiavanje su poznata i dostupna;

mogua izrada katastra i razvoj sistema monitoringa; prepreke: nepostojanje kaznenih sankcija i sistema pravne zatite od zagaivaa;

nepostojanje politike volje da se problem rijei na jedinstven nain; nepostojanje svijesti o tetnosti po kvalitet ivota u zajednici.



4.3. Tretman vrstog otpada Izvorni indikatori: vrste i koliine vrstog otpada (naziv, tone/god.), sistemi selekcije

(opisno); broj i razmjetaj nelegalnih odlagalita (ilustracija: karta); trend: sve oitija nemo vlasti da sprijei pogoranje stanja u ovoj oblasti; prednost: privatni trokovi odlaganja smanjeni; mana: drutveni trokovi istog poveani; nerijeen pravni status djelatnosti i lokacija

odlagalita i nerazvijeno planiranje i finansiranje njenih dananjih minimalnih aktivnosti; mogunosti: lokalnom regulativom definirati nain i mjesta odlaganja svih vrsta

vrstog (ukljuujui organski) otpada; regionalnim deponijama i sistemom reciklae i/ili spaljivanja (energija) osigurati koritenje sekundarnih sirovina i energenata; trajni otpad trajno zbrinuti;

prepreke: nedostatak politike energije u rjeavanju problema i spreavanju

potencijalnih ekolokih, materijalnih i zdravstvenih incidenata; trajan konflikt privatnoga i javnog interesa.

4.4. Elektroenergetska mrea

Izvorni pokazatelji Potencijali: termoenergetski - ligniti u Tomislav-Gradu, Livnu, Mostaru, Gacku i

neistraeni ugljeni ije prisustvo je indicirano; hidroenergetski - slivovi Trebinjice, Neretve i Cetine; solarna energija i energija vjetra;

iskoritenje: hidro i termoenergetski objekti: instalirana snaga (MW); proizvodnja

(GWh/god.); visokonaponski i niskonaponski vodovi (duina u km, stanje opisno, islustracija: karta); duina i kvalitet razvodne mree u naseljenim mjestima; mogunosti poboljanja sistema opisno; potronja energije (u domainstvima, industriji, ostali potroai);

trend: relativno efikasan oporavak glavnih proizvoaa elektroenergije nakon rata;

vrlo spora obnova distributivne mree (50% predratnog kapaciteta), koja zadovoljava samo zbog smanjene potronje u industriji nakon rata;

prednosti: natprosjene mogunosti proizvodnje hidroenergije i snani potencijali

termoenergije; vrlo velike mogunosti izgradnje malih akumulacija s dvostrukom namjenom: proizvodnja energije i natapanje poljoprivrednih povrina (primjer: projekti vezani za rijeku Trebiat); znaajne mogunosti koritenja energije sunca i vjetra;

mane: nejedinstvo proizvodnih sistema; nedostatak saradnje; mogunosti: raspoloivi resursi omoguavaju znaajno poveanje proizvodnje i, uz

adekvatnu distribuciju, izvoz energije u druga podruja i izvan zemlje; prepreke: zastoj u istraivakom radu; srazmjerno brzo zastarijevanje opreme.



4.5. Toplinska energija

Indikatori: broj i razmjetaj javnih toplana; instalirani kapacitet i stopa iskoritenja; koliine potronje u stanovanju i poslovnim objektima; cijene; kvalitet usluge;

trend: prelazak od individualne proizvodnje i koritenja toplinske energije (elektrina

energija, drvo, ugljen) prema njezinom koritenju iz organizovanih sistema bio je prije rata na samom poetku (korisnici samo u Mostaru: 20 000 m2 poslovnog prostora, 5 700 stanova); rat je unitio i te skromne izvore;

prednosti: nia cijena grijanja; manje zagaenje; vee mogunosti koritenja

alternativnih izvora energije; mane: obilje elektroenergije iz lokalnih izvora zapreka je koritenju alternativnih

izvora i daljnjoj racionalizaciji potronje; mogunosti: Mostar je grad s najvie sunanih sati godinje (100-godinji prosjek = 2

291 sat godinje), a slino je i u Hercegovini; znatne mogunosti koritenja solarne i energije vjetra: mogue ponovno formiranje institucije analogne predratnoj za istraivanje alternativnih izvora energije;

prepreke: slab interes preduzetnika za dugorona istraivanja i eksperimentalna

ulaganja; nepostojanje stimulacija za istraivaki rad.

4.6. Telekomunikacije

Indikatori: broj telefona; broj internet prikljuaka; broj impulsa; broj internet poziva; prosjeno trajanje komunikacije;

trend: brz razvitak telekomunikacija nakon rata ve je nadomjestio ratne gubitke,

ukljuujui broj pretplatnika; vrlo niska podatkovna komunikacija (po upotrebi interneta BiH se nalazi sasvim pri dnu evropske ljestvice);

prednosti: u odnosu na alternativna rjeenja jako snieni trokovi pribavljanja i

distribucije poslovnih i privatnih informacija; dostupnost informacija iz cijelog svijeta u vrlo kratkom roku;

mane: zaostajanje u privrednom razvoju usporava razvoj modernih komunikacija;

monopol davalaca usluga; lokalno nepoznavanje trendova, standarda i mogunosti u razvoju komunikacija u Evropi;

mogunosti: razvitak telekomunikacijske i informatike tehnologije (hardver i softver)

na predratnim iskustvima UNIS-ovih tvornica u Mostaru (UNIS Elektronik, UTA, Telekomunikacijska oprema);

prepreke: monopol u pruanju usluga; nepoznavanje evropskih i svjetskih trendova.



4.7. Industrijska infrastruktura

Indikatori: opisni indikatori stanja u svakoj opini o koncentriranoj izgradnji privrednih pogona (indutrijskih, trgovakih itd.);

trend: brojni prije rata izgraeni objekti i industrijske zone, s potrebnom

infrastrukturom neiskoriteni nakon rata; intenzivan proces dezinvestiranja na njima nakon rata; narastanje problema zbog nediscipliniranog bujanja novih privrednih koncentracija, nastalo u vakuumu promjena privrednog sistema;

prednosti: na starim industrijskim lokacijama: srazmjerno visoka vrijednost lokacija i

preostale infrastrukture; na novim lokacijama: uloena sredstva, proizvodnja i zapoljavanje; mane: neracionalno koritenje prostora; skuplja izgradnja industrijskih kapaciteta

zbog novih zahtjeva za infrastrukturom; mogunosti: snimanje naputenih lokacija i valorizacija preostalog kapitala; ponuda

na prodaju (otkup); reurbanizacija gradova i zavoenje reda u koritenju prostora; pogodnosti koncesionarima;

prepreke: nesklad izmeu privatnoga i javnog interesa; nedovoljan interes lokalnih i

regionalnih nosilaca vlasti za sreivanje prilika; nedostatak stimulacija na racionalnu upotrebu prostora.

5. EKONOMSKA SITUACIJA U REGIJI

Obuhvat: bruto domai proizvod; obraun proizvodnje; bilansi razmjene proizvoda i usluga; investicije; tednja stanovnitva

5.1. Bruto domai proizvod Izvorni pokazatelji: bruto dodana vrijednost i bruto domai proizvod za opine, u konkretnoj godini, po trinim cijenama (po SNA djelatnostima, u BAM/USD ili EUR); podacima po opinama raspolau statistiki zavodi entiteta, ali e biti potrebno napraviti poseban aranman s njima radi njihove sistematske obrade i dostavljanja; metodologija treba da je jedinstvena za dravu, entitete, regije i opine; trend: obim proizvodnje smanjen na 40% predratnoga, a iskoritenost prije rata instaliranih kapaciteta - jo nia; impulsi oivljavanju proizvodnje dolaze uglavnom od donacija meunarodne zajednice; nakon poetnoga poslijeratnog skoka proizvodnje, stopa rasta se usporava i pribliava stagnantnoj; prednosti: veoma malo; postoje prije rata izgraeni objekti i infrastruktura te neto upotrebljive opreme; neiskoritena kvalifikovana radna snaga podruja; mane: jako mnogo investiranog kapitala nije iskoriteno;



mogunosti: potrebna revalorizacija nakon koje je mogua sistematska ponuda otkupa (prodaja) lokacija potencijalnim investitorima; prepreke: slab interes investitora za ulaganja u regiji; neadekvatna promocija.

5.2. Obraun proizvodnje Izvorni pokazatelji: raun proizvodnje po SNA djelatnostima po opinama u konkretnoj godini; podatke za entitete i dravu objavljuju zavodi za statistiku; po istoj metodologiji i jedinicama mjere potrebno je raspolagati podacima za opine i regije; zavodi ih mogu dostavljati uz prethodni dogovor (odluka nadlenih organa). Trend kao pod 5.1. Prednosti kao pod 5.1. Mane kao pod 5.1. Mogunosti kao pod 5.1. Prepreke kao pod 5.1.

5.3. Bilans razmjene proizvoda i usluga Izvorni pokazatelji: postoje za razmjenu s inozemstvom, objavljuju ih zavodi za statistiku po opinama u BAM; nedostaju za razmjenu unutar opine, izmeu opina u regiji, s drugim regijama i entitetima u zemlji; u pravilu, potrebno posebno istraivanje; trend: stanje i tendencije poznate samo za nivoe entiteta i drave; uz izuzetak Aluminijskog kombinata, saldo prometa regije s inozemstvom znatno nepovoljniji nego prije rata; postoji tendencija blagoga (jako sporog) poboljanja; prednosti: u naelu vre veze s partnerima na lokalnom tritu; postoji jak poslovni subjekt nosilac razvoja aluminijske industrije; mane: visok odliv kupovne snage u inozemstvo, zbog negativnog neto izvoza; nepoznat saldo prometa s lokalnim, regionalnim i drugim partnerima u zemlji; mogunosti: potrebno bilansiranje potencijala, nakon kojeg je mogue lokalno i regionalno umreavanje trinih subjekata; prepreke: nedovoljna transparentnost lokalnih i regionalnih trita.

5.4. Investicije Izvorni pokazatelji: postoje osnovni pokazatelji i metodologija prikupljanja i obrade podataka o isplatama za investicije, ostvarnim investicijama i tehnikom sastavu te izvorima finansiranja - primjenjuju je zavodi za statistiku entiteta; potrebni podaci za opine i regiju, po istoj metodologiji, za izvjetajni period;



trend: dio regije u RS: nizak obim i nepovoljna struktura; dio regije u FBiH: prihvatljiv obim, nepovoljan razmjetaj i struktura niska ulaganja u proizvodnju; prednosti: postoje znatni resursi (prirodni, radom stvoreni i ljudski) u ije iskoritenje ima smisla investirati (vidjeti poglavlje: Struktura industrije); mane: potrebna srazmjerno visoka ulganja radi postizanja sinergije; mogunosti: formiranje fonda za podrku regionalnom razvoju, na nivou drave; prepreke: nedostatak politike volje za formiranje fonda.

5.5. tednja stanovnitva Izvorni pokazatelji: ne postoje za opinu niti regiju; potrebno posebno istraivanje radi utvrivanja vlastitog potencijala za ulaganja; trend: openito nizak nivo (oko 5%); stopa promjene - u proporciji s promjenama u prihodima domainstva; prednosti: poznavanje vlastitih izvora finansiranja; mane: netransparentnost prihoda i rashoda stanovnitva; mogunosti: formiranje regionalne razvojne banke; prepreke: potencijalna nekonkurentnost u odnosu na druge komercijalne banke.

6. STRUKTURA DJELATNOSTI PO SEKTORIMA

Obuhvat: klasifikacija djelatnosti; ope stanje po sektorima; pregled po sektorima. Fokus: primarni sektor; sekundarni sektor; tercijarni sektor

6.1. Klasifikacija djelatnosti

Poglavlje 6.1. iz prvobitne verzije treba ostati nepromijenjeno.

6.2. Ope stanje po sektorima

Fokus: stanje prije rata; sadanje stanje po sektorima Uvodna napomen. Zbog razlika u klasifikaciji djelatnosti i koncepta nacinalnih rauna,

razliitih mjernih jedinica, vrlo nestabilne novane jedinice prije rata, promijenjene



teritorijalne organizacije drave, izostalog popisa stanovnitva nakon rata i drugih faktora - kvalitetno poreenje predratnih uinaka privrede mogue je samo nakon izrade posebne metodoloke studije.

Prijedlog. Federalni zavod za statitiku raspolae podacima o predratnim rezultatima i

zaposlenosti u Bosni i Hercegovini, a poslijeratnim pokazateljima raspolau entitetski zavodi. Predratna i poslijeratna metodologija poznate su im i mogue je da, uz saradnju s regionalnim ekspertima, izrade odgovarajuu studiju za svaku od opina koje egzistiraju nakon rata. Njihovim zbirom mogue je dobiti podatke prema postojeoj teritorijalnoj organizaciji, a i prema organizaciji regionalnih razvojnih agencija. Agencija za statistiku BiH mogla bi biti neutralan nosilac tog projekta, a rezultati istraivanja dobiti se za oko godinu dana. Predlae se izrada te studije.

Rjeenje za poetak. Opisni prikaz stanja, oslonjen na procjene i poznate strukture te na

zaposlenost i nezaposlenost.

6.2.1 Stanje po sektorima prije 1992.

Indikatori. Za bruto domai i bruto narodni proizvod (KM/USD ili EUR) ne raspolae se podacima o neto finansijskom transferu po regijama, pa drugi pokazatelj moe biti dobijen samo kao procjena. Broj zaposlenih po sektorima; razmjena sektora s okruenjem (unutar opine, izmeu opina u kantonu / regiji, izmeu entiteta i s inozemstvom); vrijednost i struktura kapitala po sektorima; broj i struktura zaposlenih po sektorima.

Trend. Nakon izbijanja privredne krize 1986. godine (inicirane 1979.) iskoritenje

kapaciteta u privredi smanjeno je na oko 40% ekonomskih mogunosti u 1991. godini, ali je - u prosjeku - obim proizvodnje u BiH iznosio oko 3 000 USD po stanovniku (po stalnim dolarima iz 1990. godine, mjereno unutarnjom kupovnom snagom), pri emu je broj stanovnika prema popisu iznosio 4,377 mln. osoba. Moe se procijeniti da je BDP u regiji, koja je zaostajala za oko 5% za prosjekom u zemlji, oko 2 800 USD, uz neto slabije iskoritenje kapaciteta; u zemlje izvan bive SFRJ izvoeno je 3 mlrd. USD (65% u zemlje Evrope), a uvoeno 2,7 mlrd USD i ostvarivan pozitivan neto izvoz u visini 0,3 mlrd. USD. Vanjskotrgovinski promet je iznosio oko 40% BDP, a promet s bivim republikama - narednih oko 30%, to je zemlju inilo veoma otvorenom i razvojno zavisnom od okruenja. Adekvatan udio u tom prometu imala i regija koja je predmet razmatranja.

Opi uslovi poslovanja. Analogni su onima u zemlji - sloeni i uglavnom uzrokovani

krutou privrednog sistema i koenjem privredne inicijative; pretjerano visokim trokovima dravnog aparata; birokatskom kontrolom preduzea od strane dravnih i partijskih organa; zakonskim spreavanjem fleksibilnosti preduzea u zapoljavanju; administrativnim preprekama razvoju privatnog sektora te zakonskom zabranom posjedovanja poljoprivrednog zemljita iznad zemljinog maksimuma itd.

6.2.2 Stanje nakon rata

Indikatori kao pod 6.2.1.



Trend. Pokidane trine veze i raskinuti odnosi sa zemljama nastalim na prostoru bive SFRJ doveli su do zaustavljanja proizvodnje u baznim granama privrede. Pogrean i zatvoren u entitete proces privatizacije doveo je do, bezmalo, unitenja privredne kime u zemlji i na podruju regije; proces dezinvesticija jo nije dotakao dno krize; donacije koje su imale za cilj oivljavanje privrede u velikoj mjeri su sluile kao transmisioni kanal za razvoj susjednih zemalja. Za dio regije s hrvatskom veinom u FBiH povoljna je okolnost da je privatizacija izvedena tzv. dokapitalizacijom i da privredne veze sa okruenjem nisu kidane, to je ovo podruje izvelo u relativni ekonomski prosperitet i izvelo na nivo vjerovatno najrazvijenijeg u zemlji.

Opi uslovi poslovanja. Dominiraju mikro i mali privredni subjekti u potpuno

otvorenoj privredi, ogranieno sposobni za opstanak u odsustvu velikih preduzea nosilaca razvoja.

6.3. Pregled po sektorima

Obuhvat: primarni sektor; sekundarni sektor; tercijarni sektor

6.3.1 Primarni sektor

Obuhvat: poljoprivreda, lov i umarstvo; rudarstvo

6.3.1.1 Poljoprivreda, lov i umarstvo

Indikatori. Ekonomski indikatori kao pod 6.2.1. Potrebno je da, po metodologiji za entitete i dravu, budu primijenjeni na opine i regiju, u posebnim periodinim publikacijama. Radi utvrivanja raspoloivih kapaciteta u proizvodnji (u datim okolnostima) potrebno je raspolagati podacima iz predratnog perioda, to bi trebalo da je predmet posebne statistike publikacije.

Trendovi. U poljoprivredi, temeljnoj komponenti primarnog sektora, rat je u skoro

svim dijelovima regije unazadio iskoritenje njenih kapaciteta. Ratne migracije stanovnitva imale su u tome odluujui utjecaj.

a) Ratarstvo: Procent koritenja oraninih povrina smanjen je s predratnih oko 70% na

postratnih oko 35%, povrine pod duhanom reducirane su na 25% itd. b) Stoarstvo: Permanentno smanjenje stoarske proizvodnje zabiljeeno je od poetka

20. stoljea a stoni fond nakon rata smanjen na ispod jedne polovine, osim kod peradi. Uzgoj stoke po stanovniku jo je manji. Treba oekivati daljnje opadanje tog broja (osim kod peradi), ali je mogue poboljati kvalitet.

c) Ribarstvo: Djelatnost je novijeg datuma i pokazuje znake srazmjerno brzog rasta kapaciteta za proizvodnju (hrane u vodi) i potronje. Ima dobru perspektivu daljnjeg razvoja.

d) Voarstvo i vinogradarstvo: Nakon meuratnog razvoja plantanog uzgoja vinograda i sistema natapanja, te svjetske afirmacije domaih sorti vina, brojni vinogradi uniteni tokom rata, posebno u dravnom sektoru. Proizvodnja groa i vina u



privatnom sektoru nakon rata u blagom je usponu. Prerada za potrebe ireg trita uglavnom je unitena dijelom u ratu, a dijelom u poslijeratnoj privatizaciji.

e) umarstvo: Obraeno je u poglavlju o resursima. Prednosti. U kombinaciji s irigacijama i strategijom koritenja voda podruja prednosti postoje za veinu poljoprivrednih grana, ne samo u odnosu na ostale sektore nego i u odnosu na druge regije u zemlji. Nezagaen okoli nudi ansu razvoju proizvodnje zdrave (organske ili ekoloke) hrane, uz postizanje visokih prinosa u ratarstvu, voarstvu, vinogradarstvu, povrtlarstvu i stoarstvu te proizvodnji za ove krajeve specifinih proizvoda (ljekovito, aromatsko, zainsko i slino bilje) kao i razvoj sjemenskih roba i rasadniarstva i, na njihovoj osnovi, razvoj prehrambene i hemijske industrije.

Mane. Opisane su u dijelu o zemljitu. Osnovna (i zajednika za cijelu zemlju) u propisima je o agrarnom maksimumu.

Mogunosti. Evidentne su, uz a) prilagoavanje propisa trinom konceptu

privreivanja; b) izjednaenje poljoprivrednog gazdinstva u statusu sa preduzeem; c) uvoenje sistema socijalne zatite poljoprivrednog stanovnitva kad ono ne raspolae kritinom masom zemljita i ne ostvaruje prihode koji osiguravaju egzistencijalni minimum; d) urbanizaciju sela i razvoj ruralne infrastrukture; e) etabliranje sistema tehnike i ekonomske pomoi ruralnom razvoju; f) druge pogodnosti.

Prepreke. Ograniene mogunosti drutva za finansiranje socijalne sigurnosti u cjelini,

pa i u poljoprivredi; nedovoljno razumijevanje egzistencijalnih uslova ruralnog ivota i razvoja; nepostojanje vizije i strategije razvoja proizvodnje hrane u regiji.

6.3.1.2 Rudarstvo

Indikatori. Potrebni ekonomski indikatori kao pod 6.2.1, za opine i regiju. Trend. Nakon rata prestala je eksploatacija boksita zbog gaenja tvornice glinice u

Mostaru. Eksploatacija uglja u Mostaru, prekinuta tokom rata, nije obnovljena. Eksploatacija uglja u Gacku odvija se u skladu s potrebama tamonje termoelektrane. Eksploatacija gabra, pirofilita i tehnikog kamena oivljava;

Prednosti, mane, mogunosti i prepreke kao u poglavlju o mineralima i rudama.

6.3.2 Sekundarni sektor

Obuhvat: preraivaka industrija; graevinarstvo; snabdijevanje elektrinom energijom, plinom i vodom.

Pokazatelji. Kao pod 6.2.1: standardizovani su, metodologija primijenjena na nivou

entiteta i drave potrebna je i za opine u regiji te regiju. Mogua izrada periodinih statistikih publikacija ukoliko entitetski zavodi za statistiku budu skloni saradnji. U protivnom e podatke morati dostavljati opine ili e biti potrebno posebno statistiko istraivanje.



6.3.2.1 Preraivaka industrija

Stanje prije rata: broj zaposlenih u Mostaru preko 40 hiljada; glavne grane: metalopreraivaka industrija (oko 30%); proizvodnja vozila i dijelova (12%), tekstilna industrija (25%); broj zaposlenih u regiji (ukljuujui Prozor, Livno i Tomislav-Grad; bez Kupresa i Drvara): blizu 98 hiljada, od kojih u industriji i rudarstvu preko 54,5, trgovini i ugostiteljstvu 15,5 hiljada itd.;

indikatori kao pod 6.2.1.; trend: snana izvozna orijentiranost prije rata; zadovoljenje najviih standarda

kvaliteta; visoko uee kooperacije s evropskim i svjetskim firmama; razaranje tokom rata; dezinvesticije nakon rata pod uticajem pogrenog koncepta privatizacije;

prednosti: izgraena industrijska infrastruktura; uglavnom ouvani objekti;

kvalifikovana radna snaga; mane: gubitak trita; zastarjelost tehnologija; oskudnost akumulacije za razvoj; mogunosti: malo;uglavnom zasnovane na navedenim prednostima; prepreke: slab interes za otkup (ulaganja); nedovoljna i neadekvatna promocija.

6.3.2.2 Snabdijevanje elektrinom energijom, plinom i vodom

Opisano je u poglavlju o infrastrukturi.

6.3.2.3 Graevinarstvo

Stanje prije rata: broj zaposlenih u graenju oko 12 hiljada a na zavrnim radovima dodatnih 4,5 hiljada; tradicionalna djelatnost; znaajno uee u izvoenju radova u inozemstvu;

indikatori kao pod 6.2.1.; trend: oscilatoran, pod uticajem investicionih ciklusa; pred rat u krizi; nakon rata

dravna preduzea razorena; privatna djelatnost u usponu; prednosti: po karakteru migratorna djelatnost; sklonost kvalifikovane radne snage

pokretljivosti, ukljuujui rad u inozemstvu; mane: nestabilno trite; mogunosti: zavisne od buduih investicija u krupne infrastrukturne objekte; prepreke: ogranienost javnih i privatnih investicija; nerijeena koncesiona prava.



6.3.3 Tercijarni sektor

Obuhvat: trgovina; ugostiteljstvo i turizam; transport, skladitenje i veze; finansijske usluge; promet nekretninama i sline usluge; javna uprava i odbrana; ostale javne i uslune djelatnosti;

pokazatelji: kao pod 6.2.1.; potrebni za opine, a mogu se dobiti od zavoda za

statistiku entiteta, koji ne pokazuju naroitu sklonost saradnji; u sluaju da ta saradnja izostane, potrebno je da opine prikupe podatke ili da se obavi posebno istraivanje.

6.3.3.1 Ugostiteljstvo i turizam

Izvorni indikator. Kao pod 6.2.1. Potrebni su i fiziki indikatori po opinama na nain prikazan za entitet / dravu, u pogledu raspoloivih smjetajnih i ugostiteljskih kapaciteta (vrste, vlasniki sastav, broj leaja), broja posjetilaca i noenja, porijekla posjetilaca i drugi. Podacima raspolau entitetski zavodi za zapoljavanje, ali ih nepotpuno objavljuju. Prilino su nepouzdani, pa su potrebna dodatna istraivanja.

Trend. Prije rata je poslovni turizam u opadanju; stacionarni egzistirao samo u Neumu

i bio u usponu. Novokreirani vjerski turizam u Meugorju u brzom je rastu, s prosjenim boravkom od 5-7 dana. Zimski turizam u Kupresu u umjerenom rastu a izletniki turizam u Mostaru u stagnaciji. Nakon rata: brza obnova i daljnji rast turizma u Meugorju i Neumu; umjeren rast zimskog turizma u Kupresu.

Prednosti. Formirana turistika ostrva koja mogu biti dopunjena drugim sadrajima

(lovni: Hutovo blato, Prenj, Drenica, Diva Grabovica) i izletniki sadraji (Vjetrenica, Mostar, Blagaj); tri aerodroma u krugu 100 km (Mostar, Split, Dubrovnik).

Mane. Ne postoji integrirani razvojni koncept. Mogunosti. Ograniene su, ali postoje. Mogue komplementarne turistike

djelatnosti bazirane na masovnom stacionarnom turizmu Hrvatske, na jadranskoj obali; proizvodnja hrane za potrebe ugostiteljstva i masovnog turizma na jadranskoj obali.

Prepreke. Neizraen javni interes za integralni razvoj turizma.

6.3.3.2 Trgovina

Fokus: unutarnja trgovina; vanjska trgovina

6.3.3.2.1 Unutarnja trgovina

Izvorni indikatori: kao pod 6.2.1.; potrebni i fiziki indikatori po opinama i za regiju, za unutarnju i vanjsku trgovinu, metodologija pribavljanja i prezentacije podataka postoji i poznata je; izvor podataka: entitetski zavodi za statistiku;



trend: u odnosu na predratno stanje: broj maloprodajnih objekata smanjen na oko 15% predratnog i stagnira; koncentracija maloprodaje u prodajnim centrima na periferiji gradova iji broj srazmjerno brzo raste;

prednosti: povoljnije mogunosti sedminog odnosno mjesenog snabdijevanja

domainstava; jaanje konkurencije; mane: nema; mogunosti: ograniene kupovnom snagom stanovnitva; prijetnje: bujanje snabdjevakih centara izvan kapaciteta trita dovest e do

dezinvesticija.

6.3.3.2.2 Vanjska trgovina

Izvorni indikatori: kao pod 6.2.1.; potrebni i za nivo opina prema istoj metodologiji obrade i prezentacije;

trend: povean uvoz u odnosu na predratno stanje; smanjen izvoz (jer proizvodnja ne

funkcionira); negativan neto izvoz (uz izuzetak Aluminijskog kombinata); prednosti: nema; mane: neobnovljena predratna proizvodnja, zastarjele tehnologije i standardi kvaliteta

ne nude velike anse poveanju izvoza; mogunosti: kratkorono ne postoje; dugorono: postoje u razvoju proizvodnje za

potrebe okruenja (izvoz), na bazi komparativnih prednosti regije; prepreke: potrebna visoka ulaganja u iskoritenje mogunosti.

6.3.3.3 Transport, skladitenje i veze

Indikatori: kao pod 6.2.1.; potrebni i za opine i regiju, osim za eljeznice, koji su integrirani i neizdvojivi su za opine i regiju;

trendovi: u odnosu na predratno stanje smanjen ukupan transport, zbog

neobnavljanja industrijskih kapaciteta; u relativnom smislu poveano uee cestovnog prijevoza tenih i rasutih tereta; naftni terminali djelimino iskoriteni; pote nakon rata razdvojene na klasine pote i telekomunikacije; u telekomunikacijama djeluju tri poslovna subjekta, od kojih samo jedan ima sjedite na podruju regije; telekomunikacije u usponu;

prednosti: u raspoloivim kapacitetima; mane: monopoli u telekomunikacijama; mogunosti: zavisne od opeg razvoja privrede; prepreke: sporo obnavljanje i razvoj privrede.



6.3.3.4 Finansijske usluge i finansijske operacije

Indikatori: kao pod 6.2.1.; pouzdani indikatori za opine i regiju nee se moi dobiti direktno zbog visoke integriranosti filijala i ekspozitura u banke sa sjeditem izvan regije; isto vrijedi i za trgovinu vrijednosnim papirima;

trendovi: siva trgovina vrijednosnim papirima intenzivna nakon rata; filijale i centri za

finansiranje mikro i malog biznisa postoje u veim mjestima regije; kamatne stope na kredite izmeu 11 i 24% - destimulativne, iako postoji tendencija njihog blagog smanjivanja;

prednosti: malo; mane: destimulativne kamatne stope za razvoj biznisa; nedovoljno razvijene

mikrokreditne institucije; mogunosti: potrebne specijalizovane kreditne institucije za finansiranje ruralnog

razvoja; prepreke: nepostojanje stimulativnih mjera u entitetima i dravi za mikro i mali te

ruralni biznis, kao ni za razvojne programe uope.

6.3.3.5 Promet nekretninama

Indikatori: kao pod 6.2.1. Trend: cvjetajua siva djelatnost

6.3.3.6 Javna administracija i vojska Indikatori. Finansijski i fiziki su integrirani u entitetske indikatore.

Trend. Zbog Dejtonskim dogovorom ureene sloene drave vei je broj zaposlenih nego prije rata; vojske politiki i vojno funkcioniraju kao etnike.

Prednosti. Nema.

Mane. Finansijski veoma optereuje privredu i domainstva nakon rata; prebirokratizirana i neefikasna administracija na svim nivoima; nedovoljno obrazovana za upravljanje dravom u sloenim poslijeratnim uslovima.

Mogunosti. U ekonomski odrivoj regionalizaciji.

Prepreke. Nepostojanje politike volje da se primijene najvii standardi demokratskih prava i sloboda, predvieni Dejtonskim ustavom; podreenost i administracije i vojske parcijalnim, usko nacionalnim interesima.



7. STATUS PREDUZEA

Obuhvat: sektor mikro, malih i srednjih preduzea; poslovno okruenje; sivo trite; zakonska regulativa;

indikatori: potrebni - broj i veliina preduzea (1-4; 5-9; 10-14; 15-20; 20-30; 30-50;

50-100; 100-200; 200-500; 500-1000 i preko 1000 zaposlenih) sa stanjem krajem izvjetajnog perioda; sastav privrednih jedinica prema uloenom kapitalu (100000 BAM) sa stanjem krajem izvjetajnog perioda; sastav prema obimu prometa (10-20*103; 20-50*103; 50-100*103 ; 100-200*103 ; preko 200*103 BAM); sastav prema neto dobiti (100*103 BAM); potreban poseban zahtjev entitetskim zavodima radi dobijanja podataka za opine i regiju.

7.1. Sektor mikro, malih i srednjih preduzea

Napomene: a) Nedostaju zakonske definicije mikro, malih i srednjih preduzea sa stanovitva

broja zaposlenih, kapitala, prihoda i neto dobiti. Sa stanovita broja zaposlenih, mikro bi trebalo da su porodina preduzea s 1-5, mala sa 6-50, srednja 51-150 zaposlenih.

b) Potrebna jedinstvena registracija svih subjekata, ukljuujui poljoprivredna gazdinstva kod jednog nadlenog organa.

Trendovi: srazmjerno brz rast mikro i malih subjekata nakon rata, uglavnom u oblasti

usluga; poslovni sistemi (unutar kojih su se nalazila srednja preduzea) izgubili finansijsku sposobnost u hiperinflaciji pred rat, razoreni tokom rata i ugaeni tokom postratne pritavizacije;

prednosti: niska ulaganja u osnivanje; fleksibilnost; zapoljavanje; mane: nedostaje kritina masa velikih preduzea koja bi inila privrednu kimu, uz

izuzetak Aluminijskog kombinata nosioca razvoja aluminijske industrije; mogunosti: formiranje regionalnog klastera (mree) malih i srednjih firmi; prepreke: zatvorenost u lokalna trita.

7.2. Privredno okruenje

Indikatori: opisni; trendovi: egzistencija triju nezavisnih privrednih i politikih sistema oteava pocese

povezivanja na tritu regije; pogubljene veze s tritima teko se nadoknauju; visoka konkurencija stranih roba uvezenih bez carine (korupcija); visoko uee sivog trite gui inicijativu; nestabilni politiki uslovi destimuliraju strani interes za ulaganja;



prednosti: srednjorono jeftina radna snaga svih kvalifikacija; vrlo niska cijena lokacija s infrastrukturom i objektima, pogodna za otkup;

mane: sloene i spore procedure osnivanja, investiranja i odobrenja za rad preduzea;

opa nestabilnost u zemlji i regiji; mogunosti: dugorono postoje svi uslovi za ekonomski i socijalni razvoj; prepreke: arolikost u propisima o funkcioniranju privrede.

7.3. Sivo trite

Indikatori: zvanino se ne prikupljaju podaci, potrebno posebno istraivanje, barem na nivou procjene;

trend: znatno vee uee u ukupnoj privrednoj aktivnosti nego prije rata; cijeni se na

40-70% BDP, a zaposlenost na registrovanog broja zaposlenih; prednosti: prihod od privreivanja i zaposlenosti; mane: izbjegavanje javnih obaveza; mogunosti: legalizacija, urbanizacija; krediti za mikrobiznis; prepreke: nepostojanje politike volje da se ovaj biznis zakonski uredi.

7.4. Zakonski propisi

Indikatori: opisni na osnovu komparativne analize propisa; trendovi: tokom rata uspostavljena tri odvojena politika, finansijska, ekonomska i

socijalna sistema koji jo uvijek predstavljaju krupnu prepreku trinom funkcioniranju privrede; nakon rata uspostavljena jedinstvena i stabilna valuta, vezana za EUR; projektima meunarodne zajednice nastoji se kreirati jedinstven ekonomski prostor; uz pritisak i pomo meunarodnih organizacija i predstavnika nastoji se stabilizovati socijalna i politika situacija i ujednaiti propisi o funkcioniranju privrede;

prednosti: nema; mane: dezintegriranost prostora; zatvorenost trita; mogunosti: izgradnja jedinstvenog pravnog prostora u zemlji; prepreke: slab interes nadlenih organa vlasti; dugoroan zadatak, a potrebe hitne.



8. TRITE RADNE SNAGE

Obuhvat: zaposlenost; nezaposlenost; neto plae

8.1. Zaposlenost

Indikatori: sastav zaposlenih po SNA djelatnostima; kvalifikacioni sastav i plae; postoje izvor: zavodi za statistiku, potrebno ih je aranirati po opinama i za regiju; etniki sastav potrebno posebno istraivanje;

trendovi: 40% manje zaposlenih u svim djelatnostima nego prije rata; 60% manje

zaposlenih u sekundarnom sektoru; previsoko uee zaposlenih u javnom sektoru, posebno u dravnoj administraciji; tendencija daljnjeg smanjenja broja zaposlenih u trinim djelatnostima; tendencija daljnjeg smanjenja uea etnikih manjina;

prednosti: nema; mane: preniska tranja za radnom snagom; visok pritisak na socijalne fondove

porodice i drutva; mogunosti: formiranje socijalnog fonda na nivou drave; izrada akcionog programa

zapoljavanja; razvoj privatnih institucija za posredovanje u zapoljavanju; prepreke: ne postoji politika volja za formiranje fonda.

8.2. Nezaposlenost

Indikatori: starosni i kvalifikacioni sastav nezaposlenih, podaci postoje u opinskim biroima za zapoljavanje;

trendovi: 30% vei broj nezaposlenih nego prije rata; vrlo visoko uee mladih

nezaposlenih, posebno neposredno izalih iz obrazovnog sistema (65%); previsoko uee kvalifikovane radne snage; 80% registrovanih nezaposlenih uslovno nepotrebno jer nema tranje za radnom snagom;

prednosti: visoka ponuda radne snage svih kvalifikacija obara njenu cijenu, smanjeni

trokovi proizvodnje; mane: zastarijevanje znanja zbog predugog perioda traganja za poslom (prosjek: 3

godine); mogunosti: razvoj privrede; izrada dravnog akcionog plana zapoljavanja i

formiranje socijalnog fonda; prepreke: nedovoljna finansijska snaga lokalnih preduzetnika; nepostojanje volje za

izradu akcionog plana zapoljavanja i za formiranje fonda.



8.3. Plae zaposlenih

Kao u osnovnoj studiji

9. OBRAZOVANJE

Obuhvat: primarno obrazovanje; sekundarno obrazovanje; tercijarno obrazovanje. Indikatori. Standardizovani podaci postoje. Trendovi. Smanjen broj stanovnika u generacijama dospjelim za obrazovanje za oko

1/3 u odnosu na predratno stanje; i dalje nedovoljan broj predkolskih ustanova u odnosu na potrebe; nije nuno znatnije poveanje broja osnovnih kola jer je obuhvat generacije visok - ali poboljanje standarda u njima jest; obuhvat generacije dospjele za srednje obrazovanje povean sa predratnih 50% na oko 70%; obuhvat generacije dospjele za studije povean s predratnih 10% na oko 25%; prisutna tendencija produenog obrazovanja zbog tekoa u zapoljavanju nakon kolovanja; obrazovanje openito - pod kontrolom etnikih stranaka i dezintegrirano.

Prednosti. U obrazovanosti su stanovnitva. Mane. Neorganizovan je sistem obrazovanja odraslih kako bi se raspoloiva znanja

bre prilagoavala tehnolokim promjenama u privredi; nepostojanje obrazovnih ustanova za potrebe javnog sektora i dravne administracije, posebno za upravljanje u njima.

Mogunosti. Potrebna je opa modernizacija obrazovnog sistema u skladu s

evropskim trendovima, izvodi se, ali sporo traje; mogue je njeno ubrzanje. Prepreke. Nesklonost etniki orijentiranih stranaka (na vlasti) ka integralnoj reformi.

9.1. Primarno obrazovanje

Indikatori. Standardizovani, postoje, ali teko dostupni za dio regije koji pripada podruju RS.

Trend. Obuhvat generacije je oko 91%; broj kola i uenika smanjen u odnosu na

predratno stanje za oko 13%; broj nastavnika povean za oko 6%. Prednosti. U mogunostima su sticanja osnovnog obrazovanja. Mane. Ograniena finansijska sredstva ne omoguavaju modernizaciju (uprkos

dobrodolim, ali sve rjeim donacijama); nepostojanje stimulacija za talentovane uenike; etnika podijeljenost kola, ak i onih pod istim krovom.

Mogunosti. U transformaciji su na evropskim principima. Prepreke. Slaba je sklonost etnikih stranaka (na vlasti) ka promjenama.



9.2. Sekundarno obrazovanje

Indikatori kao pod 9.1. Trend. Opisan je u osnovnoj studiji; broj uenika priblino kao prije rata, obuhvat

povean na oko 70%; broj kola povean za 15%; broj nastavnika udvostruen; kvalitet obrazovanja se postupno mijenja sa uvoenjem modularnih nastavnih planova i programa.

Prednosti. Bogatiji sadraj obrazovanja (vjerske kole, npr.). Mane. Vrlo je nizak nivo praktine obuke; nedostatak eksperimentalnih radionica;

razdvojenost kola po etnikoj osnovi. Mogunosti. U daljnjem su razvoju modularnog sistema; integriranju nastavnih planova i programa. Prepreke. Prisutna je nesklonost stranaka na vlasti da sistem prilagode potrebama djece i

omladine i mogunostima nastavka obrazovanja i zapoljavanja.

9.3. Tercijarn

hercegovina swot

Documents