KL

IO

HISTORIAEGZYSTENCJALNA

WY

DA

WN

ICT

WO

NA

UK

OW

E P

WN

HISTO

RIA

EGZYSTEN

CJA

LNA

EW

AD

OM

AƒSK

A

K L I OSE

RI

A

Ksià˝ka ukazuje kondycj´ wspó∏czesnej humanistyki i jest krytycznym studium

postmodernizmu. Rozwa˝ania autorki przenika sceptycyzm wobec teorii francuskiej

i upolitycznienia badaƒ naukowych. Jako efekt krytyki pojawia si´ projekt przemyÊlenia idei

mocnego podmiotu i wspólnoty, neutralizacji traumatofilii, zasadnoÊç dyskusji na temat

cnót intelektualnych i wartoÊci, wi´kszego szacunku do empirii badaƒ, a tak˝e oddolnego

budowania teorii. Otwarte pozostaje nadajàce ton rozwa˝aniom pytanie, czy humanistyka

jest w stanie zbudowaç wiedz´ o ˝yciu razem, która ma wartoÊç prze˝ycia.

Ewa Domaƒska wnosi do obecnych dyskusji na temat historii i historiografii Êwie˝y, prowokacyjny,

a jednoczeÊnie profesjonalny g∏os. Jej prace majà istotne znaczenie dla sposobu, w jaki formu∏ujemy

dzisiaj zadania humanistyki. Jedynie kilku krytyków historii mo˝e równaç si´ z nià zasi´giem i g∏´bià

rozwa˝aƒ. Prezentowana ksià˝ka stanowi wa˝ny wk∏ad do refleksji na temat miejsca historiografii

we wspó∏czesnym dyskursie humanistycznym.

(Hayden White, emerytowany profesor University of California)

EWA DOMA¡SKA, profesor Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w tamtejszym Instytucie

Historii, oraz visiting associate professor w Department of Anthropology, Stanford University,

USA. Zajmuje si´ wspó∏czesnà teorià i historià historiografii oraz porównawczà teorià

nauk humanistycznych. Autorka m.in. ksià˝ek: Mikrohistorie (1999, 2005), Historie

niekonwencjonalne (2006). Redaktorka kilkunastu prac, a wÊród nich ostatnio: Re-Figuring

Hayden White (z Frankiem Ankersmitem i Hansem Kellnerem, 2009), French Theory w Polsce

(z Miros∏awem Lobà, 2010); Teoria wiedzy o przesz∏oÊci na tle wspó∏czesnej humanistyki (2010).

Polecamy:

w w w . p w n . p l

EWA DOMAƒSKA

KLIO_DOMANSKA 4/23/12 1:55 PM Page 1

Spis treści

Podziękowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

WprowadzenieOd teorii do historii i z powrotem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

Rozdział 1Zwrot narratywistyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

Priorytet narracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Poetyka pisarstwa historycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31Postmodernizm i problem relatywizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35Zwrot ku figurze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Etyka nauczyciela akademickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44

Rozdział 2Estetyczny wymiar narratywizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

Reprezentacja historyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51Doświadczenie historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54Problemy ze wzniosłością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63X vergessen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

Rozdział 3Fakt historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

Ku ontologicznemu ujęciu faktów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79Rozumienie pojęcia faktu historycznego – re-kapitulacja . . . . . . . . . . . . . 82Fakt historyczny w ujęciu Jerzego Topolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86„Fakturyzacja” przeszłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Rozdział 4Topos tradycyjnego historyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

Wielość i wieloznaczność historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102Wyjaśnianie przyczynowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

8

Strukturyzacja procesu dziejowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109Autor i styl narracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110Filozofia dziejów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Rozdział 5Epistemologia bez niewinności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Humanistyka w obronie opresjonowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119Teoria jako forma dekolonizacji i manifest wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . 123Uprzywilejowany poznawczo status ofiary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125Margines i doświadczenie jako elementy konstytuujące status ofiary . . . . 127„Dobry inny”, czyli „ofiara idealna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130W stronę mocnego podmiotu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

Rozdział 6Forget Foucault! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

French Theory w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Teoria jako praktyka interwencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150Ograniczenia French Theory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152Uhistorycznienie teorii francuskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Efekt Foucault . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

Rozdział 7Metodologia praktyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Suwerenność i re-profesjonalizacja historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164W obronie dyscypliny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168Metodologia teorii ugruntowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170Epistemologia cnoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212

Indeks pojęć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Spis treści

Wprowadzenie

Od teorii do historii i z powrotem

Czym jest historia egzystencjalna? Jest to prowadzona dynamicznie i w sposób zaangażowany refleksja historyczna, która łączy w sobie roz-ważania analityczne, syntetyczne, metodologiczne i historiozoficzne1. To holistyczne w swych ambicjach rozmyślania o byciu i wiedzy, o rela-cjach między nimi i zmianach w pierwszeństwie jednego nad drugim następujących w zależności od sytuacji egzystencjalnych, w których znajduje się jednostka i wspólnota. To perspektywa, która podejmowa-ne w tej książce zagadnienia narratywizmu i humanistyki zaangażowa-nej traktuje jako punkt wyjścia dla namysłu (i autorefleksji) nad kondy-cją ludzką, kondycją humanistyki i historii jako dyscypliny. Jest to także opowieść o ludziach (również historykach), którzy żyją w sprzeczno-ściach i szarych strefach codziennych dylematów poznawczych i moral-nych, próbując odpowiedzieć na postawione przez Immanuela Kanta pytania: Co mogę wiedzieć? Co powinienem uczynić? Czego mam się spodziewać? Czym jest człowiek? Każdy z rozdziałów tej pracy będzie próbował udzielić cząstkowych odpowiedzi na te pytania, mając na uwadze obecne wysiłki humanistyki zmierzające do zbudowania wiedzy o życiu razem, która odpowiadałaby wyzwaniom współczesnego świata.

Historia egzystencjalna czerpie inspiracje z francuskiego egzysten-cjalizmu w stylu Alberta Camusa i Jeana-Paula Sartre’a, ale nie jest pró-

1 Takie rozumienie refleksji historycznej proponuje Jerzy Maternicki, Aktywno- -refleksyjny model kształcenia historycznego, w: tegoż, Pogranicza historii. Studia i szkice, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2011, s. 152–153.

12

bą przeniesienia ich filozofii do refleksji historycznej. Historia egzy-stencjalna nie znaczy zatem historii egzystencjalistycznej. Jest to raczej perspektywa badawcza, która w dociekaniach na temat historii oraz teorii i historii historiografii, prowadzonych przez pryzmat autorów i ich tekstów, szuka meandrów ludzkiej kondycji. Kieruje zatem swe zainteresowania na zawarte w ich dziełach egzystencjalne motywy, któ-re je odsłaniają.

Podejście tutaj proponowane zasadza się na przekonaniu, że bada-nie historii uczy o tyle, o ile po pierwsze wprawdzie nie daje odpowiedzi na zadane przez Kanta pytania i nie podpowiada, co zrobić w danej sy-tuacji, ale jest ćwiczeniem w myśleniu sytuacyjnym; uczy, jak myśleć sytuacyjnie (Hayden White), a po drugie pozwala kształtować impuls moralny (Zygmunt Bauman), który powinien uruchomić się w sytu-acjach katastrof, kryzysów czy konfliktów i pomóc w neutralizowaniu negatywnych uczuć popychających do alienacji, czy/i agresji. Przede wszystkim jednak przypomina rzecz banalną, ale jakże ważną dla prze-trwania jednostek i wspólnot, że historia z jednej strony traktuje o zmianach, ale z drugiej pokazuje trwanie, i jako taka zarówno może dawać nadzieję (dzisiaj jest tak, ale jutro może być inaczej), jak i poczu-cie bezpieczeństwa (istnieją uniwersalne prawdy i wartości, które po-zwalają planować przyszłość). W tym sensie historia egzystencjalna przydaje refleksji o historii aspektu poszukiwania mądrości.

W prezentowanej książce przyjmuję perspektywę podmiotową i od-chodzę od poststrukturalistycznej koncentracji na tekście, analizowa-nym w oderwaniu od kontekstu, i haseł o śmierci autora. W centrum uwagi staje realny i cielesny w swej płci i rasie podmiot – autor – spraw-ca, działający w konkretnym otoczeniu polityczno-społecznym, należący do konkretnej wspólnoty (kulturowej, narodowej, akademickiej), które-go sposób badania i pisania o przeszłości warunkowany jest przez te różnorodne umiejscowienia. Tym samym nawiązuję do długiej tradycji myślenia o historyku jako aktywnym podmiocie badania historycznego, kontynuowanej między innymi przez Edwarda H. Carra, który uważał, że „kiedy zaczynamy się zajmować historią, naszą pierwszą troską po-winny być nie fakty, które ona zawiera, lecz historyk, który je opisuje”, ponieważ „historyk jest częścią historii”2. Zaiste – jaki historyk, taka historia. Z tego też powodu narracja w tej książce toczy się wokół zacho-

2 Edward H. Carr, Historia. Czym jest, przeł. Piotr Kuć, Zysk, Poznań 1999, s. 33 i 49. We francuskiej myśli historycznej o historii egzystencjalnej oraz historyku jako części historii pisali między innymi Henri-Irénée Marrou oraz Philippe Ariès. Zob.: Henri-Irénée Marrou, O poznaniu historycznym, przeł. Hubert Łaszkiewicz, Marek Derewiecki, Kęty 2011 (zwłaszcza rozdział 2: Nie da się oddzielić historii od historyka oraz 3: Egzystencjalność w histo-rii); Philippe Ariès, Czas historii, przeł. Bella Szwarcman-Czarnota, Marabut–Volumen, Gdańsk–Warszawa 1996 (rozdział 7: Historia egzystencjalna).

Wprowadzenie

13

dzących w krytycznej filozofii historii zmian oraz nakreśla kontekst ich zaistnienia przez odniesienie do konkretnych badaczy, którzy wpłynęli na jej bieg i ich dzieł (Frank Ankersmit, Jerzy Topolski, Hayden White).

Podejście proponowane w tej pracy inspirowane jest z jednej strony wybranymi ideami ewolucjonizmu i neoewolucjonizmu, a z drugiej – pragmatyzmu. Kiedy zatem piszę o różnych podejściach, nakreślam kontekst ich istnienia, wprowadzam nowe wątki rozważań i odmienny od obowiązującego sposób myślenia o nich, omawiam i wprowadzam pojęcia interpretacyjne, proponuję projekt metodologii praktycznej, moim rozumowaniem kieruje pragnienie stworzenia potencjalności dla najbardziej korzystnej dla dyscypliny adaptacji do zmieniającego się świata i humanistyki, a także maksymalizowanie możliwości jej prze-trwania i symbiotycznego rozwoju w kontekście multiparadygmatycz-nej humanistyki (a także, w perspektywie przyszłości – biohumanisty-ki). Pisząc tę książkę, zadawałam sobie zatem pytanie: jakie to tematy, podejścia, kategorie są dla historii katalizatorami adaptacji, kooperacji i przetrwania?

Prowadzone tu rozważania ukazują przemiany zachodzące w anglo-amerykańskim nurcie narratywistycznej filozofii historii od lat sześć-dziesiątych XX wieku do dnia obecnego, które przedstawione zostały na tle wybranych zagadnień humanistyki zaangażowanej. Ogólnie mówiąc, praca ta stanowi krytyczne studium postmodernizmu prowadzone nie – co zazwyczaj ma miejsce – z pozycji konserwatywnego światopoglądu, lecz z punktu widzenia innego paradygmatu, który uwidocznił się w hu-manistyce w końcu lat dziewięćdziesiątych i określany jest mianem posthumanistyki czy humanistyki nie-antropocentrycznej3. Objęcie tak szerokiej panoramy problemów umożliwiło podejście, które określam mianem porównawczej teorii nauk humanistycznych i społecznych. Po-

3 Posthumanistykę zdefiniować można jako zespół tendencji i kierunków badawczych związanych z prądem umysłowym, postawą intelektualną i etyczną zwaną posthumani-zmem. Buduje ona wiedzę, która krytykuje i (lub) odrzuca centralną pozycję człowieka w świecie, stąd charakterystyczne są dla niej wszelkie podejścia nie- czy anty-antropocen-tryczne. Można zatem określić posthumanistykę jako humanistykę nie-antropocentryczną (w jej ramach mieści się także tak zwana humanistyka ekologiczna i wielogatunkowa), któ-rą reprezentują między innymi Rosi Braidotti, Donna Haraway, Bruno Latour, Cary Wolfe (ich prace opublikowane w ciągu ostatnich dziesięciu lat). Zob.: zapoczątkowaną przez Wolfa serię wydawniczą pod tytułem Posthumanities (http://www.carywolfe.com/post.html; dostęp 25.03.2012). Por. także: Monika Bakke, Posthumanizm: człowiek w świecie więk-szym niż ludzki, w: Człowiek wobec natury – humanizm wobec nauk przyrodniczych, pod red. Jacka Sokolskiego, Neriton, Warszawa 2010 oraz tejże, Bio-transfiguracje. Sztuka i estetyka posthuma-nizmu, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2010. O zmianie paradygmatycznej piszę w: Die paradigmatische Lücke (paradigmatic gap) in den heutigen Geistes– und Sozialwissenschaften, przeł. Michael G. Esch, „Historie. Jahrbuch des Zentrums für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften” 2010/2011, nr 4.

Od teorii do historii i z powrotem

14

zwala ono na śledzenie w różnych dyscyplinach (antropologia kulturo-wa, archeologia, filozofia, historia, historia i krytyka sztuki, literaturo-znawstwo, socjologia i politologia) zanikających i pojawiających się tendencji, opcji badawczych, podejść, perspektyw i kategorii, które wy-nikają z zachodzących w świecie zmian i niejako je odzwierciedlają. Wy-niki badań prowadzą do wniosku, że bez otwarcia się historii na domi-nujące współczesną humanistyczną awangardę dyskusje z jednej strony, oraz bez ochrony specyfiki badań dyscyplinarnych z drugiej, istnieje realne zagrożenie, że utraci ona pozycję, którą dziedzina ta przez długi czas zajmowała i rolę, którą odgrywała w badaniach humanistycz-nych, a stanie się po prostu nauką pomocniczą dla innych konkurencyj-nych dyscyplin, podejmujących w sposób bardziej efektywny i bar-dziej efektowny tematy uznawane dotychczas za własność historyków. W pracy tej występuję zatem z projektem historii otwartej na multidy-scyplinarność i nowe tendencje w humanistyce oraz w obronie rzemio-sła historycznego.

*

Narratywistyczna filozofia historii (w skrócie zwana narratywizmem) to panujący przez mniej więcej trzydzieści lat (1965–2005) i najbardziej rozpowszechniony w krytycznej filozofii historii4 nurt, którego przed-stawiciele postawili narrację w centrum swojej uwagi, uznając jej klu-czową rolę w życiu i w historii5. W przeciwieństwie do inspirowanej fi-lozofią analityczną krytycznej filozofii historii zainteresowanej zdaniami prawdziwymi i ich relacją do rzeczywistości, odwołująca się do literatu-roznawczych badań tekstu i dyskursu filozofia narratywistyczna anali-zuje tekst historyczny jako całość i zainteresowana jest relacją między tekstami (reprezentacjami przeszłości); podczas gdy pierwsza zajmuje się opisem i wyjaśnianiem, druga skupia się na interpretacji i reprezen-tacji. W tym sensie narratywistyczna filozofia historii jest filozofią czy

4 W książce przyjmuję podział na spekulatywną i krytyczną filozofię historii dokonany przez W.H. Walsha w książce An Introduction to Philosophy of History. Krytyczna filozofia hi-storii zajmuje się według niego czterema podstawowymi zagadnieniami: 1) historią jako specyficzną dziedziną wiedzy, 2) zagadnieniem prawdy i faktu w historii, 3) historycznej obiektywności oraz 4) historycznym wyjaśnianiem. W.H. Walsh, An Introduction to Philosophy of History, Hutchinson’s University Library, London–New York 1951, s. 13 i nast.

5 Hugh Rayment-Pickart, Narrativism, w: Philosophies of History: From Enlightenment to Postmodernity, ed. by Robert Burns, Hugh Rayment-Pickard, Oxford, UK; Malden, Mass., Blackwell Publishers 2000. Zob. także krótką historię narratywizmu autorstwa Franka Ankersmita: Bibliographical Essay, w: A New Philosophy of History, ed. by Frank Ankersmit and Hans Kellner, The University of Chicago Press, Chicago 1995.

Wprowadzenie

15

poetyką pisarstwa historycznego6. Pozostaje ona w związku ze „zwro-tem lingwistycznym”, który w końcu lat sześćdziesiątych ogarnął hu-manistykę i ujawnił się w różnych dyscyplinach w postaci tekstualnej wersji konstruktywizmu, podejść interpretatywnych i refleksyjnych7. Narratywizm uobecnia paradygmat tekstualno-konstruktywistyczny w badaniach historycznych. W prowadzonych w tej książce rozważa-niach, decydując się na duże uproszczenie, będę także stosowała termin postmodernizm na ogólne określenie takich nurtów myślenia i podejść jak dekonstrukcja, konstruktywizm, narratywizm, poststrukturalizm, tekstualizm i reprezentowanych przez takich kluczowych dla tej forma-cji badaczy jak: Jean Baudrillard, Jacques Derrida, Gilles Deleuze, Stan-ley Fish, Michel Foucault, Jean-François Lyotard, Richard Rorty, a w teo-rii historii Frank Ankersmit i Hayden White.

W refleksji historycznej zwrócenie uwagi na termin „konstrukty-wizm” (czy „konstrukcjonizm”) zawdzięczamy Jackowi Mielandowi, który w swojej książce Scepticism and Historical Knowledge (1965) stwier-dził, że historycy „muszą być traktowani raczej jako konstruujący i two-rzący przeszłość, niż ją relacjonujący”8. Kontruktywizm, który stał się szczególnie widoczny w dyskusjach toczonych przez teoretyków historii od lat siedemdziesiątych, odnosi się do specyficznego sposobu widzenia rzeczywistości, koncepcji nauki, teorii poznania oraz metodologii. Jest

6 F.R. Ankersmit, Introduction, w: tegoż, History and Tropology. The Rise and Fall of Metaphor, University of California Press, Berkeley 1994, s. 6; tegoż, On Historiographical Progress, „Storia della Storiografia” 1992, vol. 22, s. 104–105; Hayden White, Poetyka pisar-stwa historycznego, pod red. Ewy Domańskiej i Marka Wilczyńskiego, Universitas, wyd. 2 poprawione i uzupełnione, Kraków 2010.

7 Ogólnie na temat konstruktywizmu w humanistyce, zob.: Konstruktywizm w humani-styce, pod red. Anny Pałubickiej i Andrzeja P. Kowalskiego, Epigram, Bydgoszcz 2003; Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, pod red. Erazma Kuźmy, Andrzeja Skrendo i Jerzego Madejskiego, Universitas, Kraków 2006; Andrzej Zybertowicz, Przemoc i poznanie: studium z nie-klasycznej socjologii wiedzy, Wydawnictwo UMK, Toruń 1995.

8 Jack M. Mieland, Scepticism and Historical Knowledge, Random House, New York 1965, s. v–vi, 7. Por. także: P.H. Nowell-Smith, The Constructionist Theory of History, „History and Theory” 1977, December, vol. 16, nr 4 (numer tematyczny: „The Constitution of the Historical Past”) oraz Michael E. Hobart, The Paradox of Historical Constructionism, „History and Theory” 1989, February, vol. 28, nr 1. Określenia konstruktywizm i konstrukcjonizm były często stosowane zamiennie. W teorii historii konstrukcjonizm stosowano szczegól-nie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych. Termin konstrukcjonizm (społeczny) częściej używa się w odwołaniu do idei nawiązujących do klasycznej książki Petera L. Bergera i Thomasa Luckmanna Społeczne tworzenie rzeczywistości. Nie jest to jednak wersja konstruktywizmu, do której można przypisać na przykład Haydena White’a. Jego podejście ma bowiem zupełnie inne punkty odniesienia (między innymi w teoriach Rolanda Barthes’a, Benedetta Crocego i R.G. Collingwooda). Wprawdzie czasami – jak to robi Hobart – używa się na określenie jego podejścia terminu rhetorical constructionism, bardziej jednak upo-wszechniła się (także w polskiej literaturze przedmiotu) nazwa „konstruktywizm”.

Od teorii do historii i z powrotem

16

to nurt różnorodny i ma swoje wcielenia zarówno dyscyplinarne, jak i geograficzne. Podstawowym dla niego problemem było zanegowanie obiektywnego istnienia przeszłej rzeczywistości i możliwości bezpo-średniego dostępu do niej. Stanowił, że rzeczywistość jest dostępna tyl-ko przez język (i szeroko rozumiane teksty) i jest konstruowana w nar-racji. Owa konstruująca rola narracji oraz ukazywanie historyka w roli kreatora przeszłości odzwierciedla się w samych określeniach tekstu czy dzieła historycznego, które nazywa się „werbalnym artefaktem” (White) czy „substytutem rzeczywistości” (Ankersmit).

Charakterystyczne dla tej orientacji były poglądy Leona Goldsteina, który w Historical Knowing (1976) pisał o istnieniu dwóch rzeczywisto-ści (przeszłości): obiektywnie istniejącej przeszłości rzeczywistej (real past), istniejącej poza tekstem i bezpośrednią percepcją oraz rzeczywi-stości historycznej (historical past), wykreowanej przez historyka. Gold-stein twierdził, że fakty historyczne nie są ulokowane w przeszłości rzeczywistej, ale są produktami badania, twierdzeniami o przeszłości konstytuowanymi przez historyka9. Zaznaczenie fundamentalnej różni-cy między tymi dwiema rzeczywistościami przeszłymi, z czym wiązało się odróżnienie zdarzeń czy faktów (należących do przeszłości rzeczy-wistej) od faktów historycznych (opisów tych zdarzeń) jest dla kon-struktywizmu podstawowe. Charakterystyczne jest też posługiwanie się określeniem „konstruowanie faktów i/czy przeszłości” (czy w wersji słabszej – re-konstruowanie). W takim ujęciu jedyną przeszłością do-stępną poznaniu jest owa historyczna przeszłość skonstruowana (by się posłużyć językiem literaturoznawców, co sugeruje tworzenie przeszło-ści w narracji) czy rekonstruowana (jeżeli chce się podkreślić oparcie jej przedstawień w źródłach) przez historyka.

Konstruktywiści krytykowali naukę za jej fizykalizm i scjentyzm. Po-dejścia te zasadzają się na przekonaniu, że najlepszą drogą do poznania pewnego i wartościowego jest poznanie naukowe, którego wzór oferują nauki przyrodnicze, zwłaszcza fizyka10. Punktem odniesienia były dla nich literatura i sztuka, a w wielu ujęciach nadrzędną funkcję spełniała estetyka. Konstruktywizm odrzucał możliwość osiągnięcia jedynego prawdziwego i obiektywnego obrazu przeszłości (nie ma bowiem abso-lutnych kryteriów ustalenia owej prawdziwości) i wypowiadał się za plu-ralizmem (istnieje nie Historia, ale różne historie), odrzucając także kla-syczną definicję prawdy. Typową cechą konstruktywizmu był relatywizm

9 Leon Goldstein, Historical Knowing, University of Texas Press, Austin & London 1976. O różnych rodzajach konstruktywizmu w refleksji filozoficznej w odniesieniu do teoretycznych problemów narracji historycznej pisał Jerzy Topolski w książce Jak się pisze i rozumie historię. Tajemnice narracji historycznej, Rytm, Warszawa 1996, s. 349 i nast.

10 Zob.: Andrzej Szahaj, Postmodernizm a scjentyzm, w: tegoż, Zniewalając moc kultury. Artykuły i szkice z filozofii kultur, poznania i polityki, Wydawnictwo UMK, Toruń, 2004, s. 16.

Wprowadzenie

17Od teorii do historii i z powrotem

poznawczy, który zakładał, że nauki (w tym historia) są wytworami kul-tury, a tym samym, że poznanie jest zdeterminowane kulturowo. Z tym wiązał się swoisty kulturalizm tej orientacji, to znaczy uznanie badań nad kulturą za najważniejsze. W parze z tymi poglądami szło przeświad-czenie, że wiedza historyczna sama wytwarza przedmiot swych badań.

Tekstualizm z kolei stanowił, że świat jest tekstem (albo/i jest tek-stowy), a tekstualność jest właściwa sposobowi istnienia tego, co rze-czywiste11. Tekst stał się w tej opcji swoistym paradygmatem kultury, żeby zatem ją odpowiednio zrozumieć i zinterpretować, najlepiej zasto-sować metody czytania tekstów (przy czym zaznacza się tutaj uprzywi-lejowane miejsce tekstu wobec kontekstu). Tekstualizm oferował także specyficzną metodologię analizy tekstu. Zakładał on ogólnie, że tekst jest „tkanką tropów i figur” (White), pewną całością, której znaczenie należy zdekodować przez odsłonięcie kolejnych jego warstw (głębokie odczytanie). Stąd analiza semiotyczna (odczytywanie znaków o znacze-niu zakodowanym w kulturze), obok analizy dyskursywnej, stała się podstawową dla tego podejścia metodą analizy.

Znając klasyków teoretycznej refleksji historycznej (Johann Gustav Droysen, Wilhelm Dilthey, Charles Victor Langlois i Charles Seignobos, R.G. Collingwood, Edward H. Carr – by wymienić tylko kilku), można się zastanowić, co w tych znanych (i skonwencjonalizowanych) tezach tak irytowało historyków, skoro konstruktywizm tkwi już w samym po-dziale na res gestae i rerum gaestarum, a jego ślady wyraźne są w pracach nawet tych historyków, którzy uznają siebie za tradycyjnych. Wydaje się, że problem polega na uproszczonych, powierzchownych (i często nie-życzliwych) interpretacjach poglądów konstruktywistów. Najbardziej ja-skrawym przykładem jest przeświadczenie, że teoria postmodernistycz-na (znaczy: dekonstrukcja, konstruktywizm, narratywizm, tekstualizm) „radykalnie zaprzeczyła, że istnieje jakakolwiek rzeczywistość”, że „każ-de przedstawienie historii jest wymysłem”12, albo też, że White i Anker-smit „odrzucając pogląd, że prawda w narracji jest produktem ubocznym badań historycznych, negują jakąkolwiek prawdziwość narracji”13. Żaden

11 Ryszard Nycz, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 1993, s. 43; Jerzy Giedymin, Czy warto przyjąć propozycje tekstualizmu?, w: Dokąd zmierza współczesna humanistyka, pod red. Teresy Kostyrko, Instytut Kultury, Warszawa 1994.

12 Takie idee znaleźć można w podręcznikowej książce Georga G. Iggersa Historiogra-fia XX wieku, przeł. Agnieszka Gadzała, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, s. 84 i 90.

13 Chris Lorenz, Czy historia może być prawdziwa? O narratywistycznych koncepcjach filo-zofii historii Haydena White’a i Franka Ankersmita, w: tegoż, Przekraczanie granic. Eseje z filozo-fii historii i teorii wiedzy historycznej, przeł. Monika Bobako, Roman Dziergwa, red. naukowa Krzysztof Brzechczyn, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2009, s. 101.

18

teoretyk historii identyfikowany z tym nurtem nic takiego nigdy nie na-pisał. Jak zauważyłam wyżej, stale zaznacza się jednak, że do przeszłej rzeczywistości nie ma bezpośredniego dostępu – ale czy ta kwestia budzi jakąkolwiek wątpliwość? Czy problematyczne jest stanowiące maksymę konstruktywizmu powiedzenie Rolanda Barthes’a, że „fakt istnieje wy-łącznie na płaszczyźnie językowej” (rzecz jasna, chodzi o fakt historycz-ny, to jest twierdzenie o zdarzeniu z przeszłości). Ani White, ani Anker-smit nie twierdził także, że przedstawienia są wymysłami, a jedynie, że są narracjami, w trakcie konstruowania których historyk wykorzystuje zarówno wiedzę zdobytą w czasie badań, jak i wyobraźnię, oraz że w two-rzeniu narracji świadomie lub nieświadomie wykorzystuje wątki fabular-ne, które są znane z klasyki literatury (na przykład tworzy obraz historii na modus tragedii lub komedii).

Jeżeli zaś chodzi o prawdziwość narracji, to na przykład White nie uznaje istnienia prawdy absolutnej i głosi pluralizm prawd, twierdząc, że prawda o przeszłości historycznej może być oceniana „tylko poprzez odniesienie do kulturowych założeń tych, którzy tę wiedzę wymyślili, i w świetle kulturowych założeń tych, którzy chcą ją weryfikować. Nie jest to jednak argument wspierający powszechny relatywizm” – zazna-cza od razu amerykański badacz. White’a interesują bowiem nie rozwa-żania na temat prawdy jako celu samego w sobie, ale sposoby tworzenia różnych prawd, różnice między nimi oraz ich użyteczność14. Z kolei An-kersmit podważa klasyczną koncepcję prawdy i woli mówić o prawdzi-wych poglądach niż prawdzie, podkreśla też jednak, że „nie powinno się moich rozważań interpretować jako ataku na prawdę. Prawda jest na-szym jedynym kryterium, kiedy musimy decydować o tym, co mówi się o przeszłości w indywidualnych sądach”15. Już te kilka cytatów i uwag pokazuje, że przypisywana postmodernistom (konstruktywistom, nar-ratywistom) rzekoma „pogarda dla prawdy” nie wynika z odrzucenia prawdy w ogóle, ale ze specyficznego jej rozumienia. Skoro bowiem – jak głosi konstruktywizm – historyk ma dostęp tylko do rzeczywistości historycznej, to przedstawiciele tego nurtu nie mogli przyjąć klasycznej (korespondencyjnej) teorii prawdy, która głosi zgodność zdań wypowia-danych o faktach z faktami jako takimi (w sensie wydarzeń, które zaszły w przeszłości). Sprawa jest zatem znacznie bardziej skomplikowana niż często cytowany slogan, że według nich prawdy nie ma.

Kontrowersje budziło także przyrównywanie przez konstruktywi-stów historii do literatury czy, należałoby raczej powiedzieć, ujmowanie

14 Hayden White, Proza historyczna, pod red. Ewy Domańskiej, Universitas, Kraków 2009, s. 12 i 71.

15 Frank Ankersmit, Narracja, reprezentacja, doświadczenie. Studia z teorii historiografii, pod red. Ewy Domańskiej, Universitas, Kraków 2004, s. 114–115 i 318.

Wprowadzenie

19

historii jako rodzaju pisarstwa. Przedstawiciele tego kierunku są jednak całkowicie świadomi istotnych różnic panujących między historykiem a pisarzem: podczas gdy ten drugi może sobie pozwolić na wymyślanie faktów, pierwszy – nie. Podobny charakter znanych prawd mają inne charakterystyczne dla konstruktywistów twierdzenia, na przykład, że historia jest wytworem kultury, że historia jest zawsze historią teraź-niejszości, lub też, że historyk z konieczności narzuca na badane przez siebie postaci i zjawiska z przeszłości sposób myślenia właściwy swoim czasom i kulturze. Nie ma tu zatem nic ponad opisane dobrze już w XIX wieku (a znane wcześniej) wątki, choć oczywiście zmiana kontekstu historycznego współczesnego konstruktywizmu, odmienny język, a tak-że – a może przede wszystkim – identyfikacja jej wielu przedstawicieli z lewicową opcją światopoglądową, czyni zdecydowaną różnicę i często powoduje, że historycy wypierają te podstawy poznania historycznego ze świadomości. W istocie jednak wszyscy historycy są konstruktywi-stami, a historia jest najbardziej konstruktywistyczną dziedziną pośród wszystkich dyscyplin humanistycznych.

*

W rozwoju angloamerykańskiej wersji narratywizmu, który będzie tu-taj przedmiotem rozważań, można wyróżnić kilka faz: pierwszą była postanalityczna faza wczesnego narratywizmu, którą reprezentują prace między innymi Williama Draya, Arthura C. Danto i W.B. Galliego publi-kowane w latach sześćdziesiątych, które, inspirowane przez filozofię analityczną, zajmowały się przede wszystkim problemami wyjaśniania hi storycznego i strukturą narracji historycznej. Wraz z pojawieniem się w latach siedemdziesiątych studiów Louisa O. Minka i Haydena White’a narratywizm wszedł w fazę dojrzałą (postmodernistyczną) i, zapożycza-jąc idee ze strukturalizmu, formalizmu i tekstualizmu, skupił się na re-torycznym wymiarze pisarstwa historycznego. Punktem kulminacyj-nym było pojawienie się w 1973 roku przełomowej książki White’a Metahistory. Amerykański badacz przedstawił tam projekt „poetyki pi-sarstwa historycznego”, dostarczając tym samym narratywizmowi pro-gramu badawczego. Następna, trwająca od późnych lat osiemdziesią-tych, faza reprezentacji naznaczona była pojawieniem się publikacji Franka Ankersmita i charakteryzowała się wzmożonym zainteresowa-niem problemem przedstawiania oraz reprezentacji historycznej.

Od połowy lat dziewięćdziesiątych – w fazie po-postmodernistycz-nej – zauważalne stało się powolne przesuwanie punktu ciężkości zain-teresowań przedstawicieli tego kierunku z problemu reprezentacji historycznej najpierw na problem pamięci (Dominick LaCapra), po-tem doświadczenia historycznego (Ankersmit), a następnie przeszłości

Od teorii do historii i z powrotem

20

praktycznej (White). Przesunięcia te sygnalizowały wyczerpywanie się potencjału, który tkwił w narratywizmie dla inspirowania nowej proble-matyki badawczej i stawiania wzniecających dyskusję pytań. Ostatnia dekada znamionuje kres dominacji narratywizmu w filozofii historii, co przejawia się w coraz mniejszej liczbie tekstów publikowanych na temat narracji i przedstawiania, zmianie języka teoretyków historii, którzy co-raz rzadziej posługują się takimi charakterystycznymi dla tego nurtu pojęciami jak tekst, dyskurs, znak, narracja, oraz fali krytyki wobec nar-ratywizmu, któremu zarzuca się determinizm językowy i kulturowy, brak szacunku dla empirii badań historycznych, promowanie podmio-towości, które istnieją tylko na papierze, oraz oderwanie od (stale obec-nej w postaci śladów) rzeczywistości przeszłej. Krytyka ta wpasowuje się w ogólne procesy zmian, które zaczęły ujawniać się w humanistyce około 1998 roku i wykazywały ogólne zniechęcenie wobec paradygmatu konstruktywistycznego, zwłaszcza w jego tekstualnym wydaniu. Za symboliczną datę dopełnienia się narratywizmu jako nurtu nadającego ton prowadzonym w łonie angloamerykańskiej krytycznej filozofii hi-storii dyskusjom umownie przyjmuję tutaj opublikowanie w 2005 roku książki Ankersmita Sublime Historical Experience. To właśnie w recenzji z tej pracy, trzydzieści lat po ukazaniu się książki Danto The Analytical Philosophy of History (1965), która roznieciła niegdyś dyskusje o narracji, Michael Roth napisał:

od mniej więcej dziesięciu lat upowszechnia się przekonanie, że za-kończył się zwrot lingwistyczny, który kształtował dotąd dużą część zaawansowanych badań w naukach humanistycznych. Cofa się ogromna fala języka, która łączyła filozofię analityczną z pragmaty-zmem, antropologię z historią społeczną, filozofię nauki z dekon-strukcją. Mamy teraz czas, by rozejrzeć się po plaży i znaleźć coś wartego uratowania, zanim brzegu nie zaleje kolejna fala teorii16.

Na kwestię przekraczania paradygmatu konstruktywistycznego, któ-ry – co trzeba zaznaczyć – choć w refleksji historycznej dominował w dyskusjach, to w praktyce badawczej nigdy nie stanowił przeważające-go podejścia, zwróciła też uwagę w swoim prezydenckim adresie o wiele mówiącym tytule Zadanie historyka (2009) prezydent American Histori-cal Association, mediewistka – Gabrielle M. Spiegel. Zainspirowana i wykorzystująca poprzednio w swych badaniach podejścia tekstuali-styczne i narratywistyczne, autorka i redaktorka między innymi książek The Past as Text: The Theory and Practice of Medieval Historiography (1997)

16 Michael Roth, Ebb Tide, rec. z książki Ankersmita Sublime Historical Experience, „History and Theory” 2007, February, vol. 46, nr 1, s. 66.

Wprowadzenie

21

i Practicing History: New Directions in Historical Writing After the Linguistic Turn (2005) stwierdziła, że wpływ trendów poststrukturalistycznych i postmodernistycznych na historiografię jest w odwrocie. Dokonując ich podsumowania, Spiegel zgodziła się z diagnozą Nancy Partner, że powrót do naiwnego empiryzmu czy innych przed-postmodernistycz-nych przeświadczeń, które kształtowały pisarstwo historyczne, jest mało prawdopodobny, a popularne obecnie takie problemy badawcze, jak mię-dzy innymi postkolonializm, imperium, świętość, kosmopolityzm, zwie-rzęta czy afekty, dzielą pragnienie ucieczki od zainteresowań dyskursem i językiem oraz odnawiają zainteresowania związkiem z przeszłością ja-ko taką. Ponieważ za jedne z najważniejszych zagadnień współczesnych badań historycznych Spiegel uznała kwestie transnarodowości i transna-cjonalizmu, diaspory, „zdeterytorioryzowanego podmiotu” i „postkon-wencjonalnych tożsamości”, „nowa historiografia – jak stwierdziła – nie-wątpliwie będzie wymagała również nowego rozumienia podmiotowości jako czegoś więcej niż ukonstytuowanych dyskursywnie «pozycji pod-miotowych», które opisywały teorie poststrukturalistyczne, a równocześ-nie czegoś innego niż na nowo scalony podmiot humanistyczny”17.

Tak piszą o kondycji amerykańskiej refleksji historycznej i projektu-ją nowe cele jej badań tamtejsi badacze. A co się dzieje w Polsce? Pod-sumowując dokonania polskiej historiografii w ostatnich dwudziestu latach i oceniając jej obecny stan, Tomasz Wiślicz napisał tak:

Z perspektywy czasu widać, że postmodernistyczna krytyka nie wy-rządziła krzywdy historii jako nauce, wręcz przeciwnie – wzbogaciła jej teorię, wprowadziła nowe tematy badań, takie jak dyskurs, emo-cje, dzieje grup mniejszościowych i podporządkowanych, uwrażliwi-ła na literacką i retoryczną warstwę przekazów źródłowych, a w koń-cu przypomniała historykom, że oni również posługują się środkami literackimi, pisząc swoje opracowania. Na początku XXI w. trudno zatem traktować postmodernizm jako zagrożenie dla historii, łat-wiej już go nie dostrzegać – wszak jego ostrze wyraźnie stępiało18.

Dalej Wiślicz – podobnie jak to robi w swoich diagnozach historyk historiografii Rafał Stobiecki – zwraca uwagę, że polskie środowisko historyczne nie przeszło dyskusji na temat postmodernistycznej krytyki historii. Ma rację. Takie debaty, jakie toczyły się na temat postmoderni-

17 Gabrielle W. Spiegel, Zadanie historyka, przeł. Paweł Stachura, w: Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, pod red. Ewy Domańskiej, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2010, s. 45.

18 Tomasz Wiślicz, Historiografia polska 1989–2009. Bardzo subiektywne podsumowanie. „Przegląd Humanistyczny” 2010, nr 5/6, s. 39. Por. także: Rafał Stobiecki, Historiografia polska początków XXI wieku, Próba bilansu, tamże, s. 54.

Od teorii do historii i z powrotem

22

zmu w badaniach historycznych w Stanach Zjednoczonych czy w Wiel-kiej Brytanii, nie miały u nas miejsca, a zainteresowania nimi ogranicza-ły się do kilku osób z grona metodologów historii19. Nie znaczy to jednak, że nie wywarł wpływu na sposób myślenia i pisania o przeszło-ści (o czym między innymi piszę w tej książce).

*

Prezentowana książka stanowi podsumowanie badań, które od począt-ku lat dziewięćdziesiątych prowadziłam nad angloamerykańskim nur-tem narratywistycznej filozofii historii, a zwłaszcza nad koncepcjami Haydena White’a i Franka Ankersmita, oraz nad humanistyką zaanga-żowaną. W prezentowanej książce nie ukazuję wpływu narratywistycz-nej filozofii historii na badanie i pisanie historii, problem ten bowiem podjęłam w analizach wybranych mikrohistorii20. Przez pryzmat stu-diów nad teoriami White’a i Ankersmita skupiam się natomiast na przedstawieniu powstania i rozwoju angloamerykańskiej wersji narra-tywistycznej filozofii historii (rozdział 1: Zwrot narratywistyczny, roz-dział 2: Estetyczny wymiar narratywizmu), odnoszę ją do ogólnohuma-nistycznego kontekstu określanego przez wpływy teorii francuskiej i zjawisko upolitycznienia humanistyki (rozdział 5: Epistemologia bez nie-winności i rozdział 6: Forget Foucault!), analizuję wybrane zagadnienia z teorii wiedzy historycznej, których podjęcie inspirowane było narraty-wizmem (rozdział 3: Fakt historyczny i rozdział 4: Topos tradycyjnego histo-ryka), a w ostatnim, 7 rozdziale formułuję projekt metodologii prak-tycznej, który jest wynikiem badań i przemyśleń na temat dzisiejszej kondycji historii i humanistyki oraz ich potrzeb.

19 Ów brak dyskusji nad postmodernizmem wynika nie tyle, jak sądzę, z braku zain-teresowania tym zagadnieniem, ile z obserwowanym w Polsce ogólnym zjawiskiem braku dyskusji w środowisku historycznym (i nie tylko). Wspomniany wyżej Stobiecki zauważa, że trzy wielkie debaty dotyczące polskiej przeszłości, które w sposób zasadniczy wpłynęły na zmianę polskiej świadomości historycznej – spór wokół PRL, dyskusja na temat Jedwabnego, debaty na temat polityki historycznej (dodałabym jeszcze zagadnienie wy-siedleń Niemców oraz problem Kresów) – toczyły się w mediach. „Jak na te zmiany doko-nujące się w otoczeniu historiografii reagują akademiccy historycy? – pyta Stobiecki. – Generalnie większość polskich historyków zdaje się ich w ogóle nie zauważać”. Stobiecki, Historiografia polska, s. 53. W Polsce żywe dyskusje na temat postmodernizmu toczyły się zwłaszcza w połowie lat dziewięćdziesiątych wśród antropologów, filozofów, kulturo-znawców i literaturoznawców, czego świadectwem są liczne studia publikowane między innymi przez Instytut Kultury w Warszawie oraz w pismach „Kultura Współczesna” czy „Teksty Drugie”, a wcześniej „Colloquia Communia”.

20 Ewa Domańska, Mikrohistorie: spotkania w międzyświatach, Wydawnictwo Poznańskie, wyd. 2 uzupełnione i poprawione, Poznań 2005, a także Ewa Domańska, Historia antropo-logiczna. Mikrohistoria, w: Natalie Zemon Davis, Powrót Martina Guerre’a, przeł. Przemysław Szulgit, pod red. Ewy Domańskiej, Zysk, Poznań 2010.

Wprowadzenie

23

*

Względy stylu skłoniły mnie do używania w tej książce sformułowań typu: „należy”, „trzeba”, „powinno się”, „zasadne jest”, ale owa norma-tywność jest tutaj retoryczną strategią, a nie przejawem dogmatycznych zakusów. Prezentowane ustalenia i projekty są propozycjami, a nie dy-rektywami. Posługując się sformułowaniem ojca historii – Herodota, historia to badanie; nie opis, nie kompilacja, ale właśnie badanie, to jest proces dochodzenia do wiedzy. Zatem „przedstawiam tu wyniki swoich badań” i nie twierdzę, że tak „naprawdę i ponad wszelką wątpliwość” jest czy było, ale że takie ustalenia wynikają z moich studiów, popartych wynikami prac innych badaczy. Nie twierdzę też, że tak należy uprawiać teorię czy/i metodologię historii, a jedynie, że tak można, i że praktyko-wanie jej w proponowany sposób, wobec obecnego stanu humanistyki i negatywnych procesów zachodzących w dyscyplinie (deprofesjonaliza-cja i atomizacja badań, komercjalizacja wiedzy o przeszłości, tracenie przez historię uprzywilejowanej pozycji wśród dziedzin zajmujących się przeszłością, kapitalizacja akademii), wzmocniłoby jej kondycję i status. Jeżeli idee te wzbudzą zainteresowanie i będą stanowić dla innych in-spiracje – to cel tej książki się spełni.

Od teorii do historii i z powrotem