hukuk kitabı

7/30/2019 hukuk kitab

1/168

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2639

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1607

TRK ANAYASA HUKUKU

Yazarlar

Do.Dr. Selin ESEN (nite 1-5)Yrd.Do.Dr. Blent YCEL (nite 6-8)

Editrler

Do.Dr. Selin ESEN

Yrd.Do.Dr. Blent YCEL

ANADOLU NVERSTES


2/168

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel KoordinatrDo.Dr. Mjgan Bozkaya

Genel Koordinatr YardmcsArfl.Gr.Dr. rem Erdem Aydn

retim TasarmclarYrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Yrd.Do.Dr. Figen nal olak

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldzr.Gr. Nilgn Salur

Dil Yazm DanflmanFunda Grbz

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Trk Anayasa Hukuku

ISBN978-975-06-1307-4

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 57.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Temmuz 2012


3/168

indekilernsz ............................................................................................................ vii

Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri...................................... 2GRfi .............................................................................................................. 3OSMANLI DNEM ANAYASAL GELfiMELER........................................... 31808 Sened-i ttifak ....................................................................................... 31839 Glhane Hatt- Hmayunu .................................................................. 41856 Islahat Ferman ..................................................................................... 51876 Kanun-u Esasi....................................................................................... 51909 Kanun-u Esasi Deifliklikleri................................................................ 6MLL MCADELE DNEM GELfiMELER VECUMHURYETN LNI................................................................................ 81921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanunu)................................................ 8

CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELfiMELER................................... 101924 Anayasas .............................................................................................. 101961 Anayasas .............................................................................................. 12zet................................................................................................................ 15Kendimizi Snayalm...................................................................................... 17Yaflamn inden............................................................................................ 18Okuma Paras .............................................................................................. 19Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 20Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 20Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 21

Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas............................ 22ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA YAPIMYNTEMLER ................................................................................................ 23GRfi .............................................................................................................. 23Asli Kurucu ktidar ........................................................................................ 23

Monokratik Asli Kurucu ktidar.............................................................. 24Plebisit Kurucu ktidar ............................................................................ 25Demokratik Asli Kurucu ktidar ............................................................. 25

1982 ANAYASASININ YAPILIfiI ................................................................... 271982 ANAYASASININ DEMOKRATK ANAYASA YAPIMI LKELERAISINDAN DEERLENDRLMES.............................................................. 291982 ANAYASASININ TEMEL ZELLKLER .............................................. 30

zet ............................................................................................................... 33Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 34Yaflamn inden ........................................................................................... 35Okuma Paras ........................................................................................... .. 35Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 36Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 36Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 37

Anayasalarn Deifltirilmesi ve 1982 Anayasas.................... 38TREV KURUCU KTDAR........................................................................... 39TREV KURUCU KTDARA YNELK SINIRLAMALAR............................ 39Maddi Snr ................................................................................................... 39

Sre Snr....................................................................................................... 40Biimsel Snr ................................................................................................. 411982 ANAYASASINA GRE ANAYASANIN DEfiTRLMES................... 42

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

3. NTE


4/168

Teklif .............................................................................................................. 42Grflme ........................................................................................................ 44Kabul.............................................................................................................. 45Onay............................................................................................................... 46Halkoylamas ................................................................................................. 47ANAYASA DEfiKLKLERNN DENETM................................................ 48zet ............................................................................................................... 51Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 52Yaflamn inden ........................................................................................... 53Okuma Paras ........................................................................................... .. 54Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 54Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 54Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55

1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri ........... 56GRfi .............................................................................................................. 57BAfiLANGI LKELER LE TOPLUMUN HUZURU, MLLDAYANIfiMA VE ADALET ANLAYIfiI........................................................... 57ATATRK MLLYETLNE BALILIK.................................................... 58NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET........................................................ 59Temel Haklarn Snrlanmas......................................................................... 60Snrlamann Snr ......................................................................................... 61Temel Haklarn Kullanmnn Durdurulmas ............................................... 62Temel Haklarn Ktye Kullanlmas ........................................................... 63Temel Haklara Ynelik Gvenceler............................................................. 63Ulusal Dzey ................................................................................................. 63Uluslararas Dzey ........................................................................................ 64

HUKUK DEVLET.......................................................................................... 65Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas .................................................... 65Devlet Organlarnn fllemlerine Karfl Yarg Denetimi ............................... 65Yarg Kurulufllarnn Gvenilirliinin Salanmas........................................ 66Doal Yarg lkesi........................................................................................ 66Mahkemelerin Bamszl........................................................................... 67Yarglk ve Savclk Gvencesi .................................................................. 67Yasa nnde Eflitlik...................................................................................... 67Ceza Hukuku Gvenceleri ........................................................................... 68DEMOKRATK DEVLET ................................................................................ 69Cumhuriyet lkesi .......................................................................................... 69Temsil lkesi................................................................................................... 70

Serbest Seimler ............................................................................................ 70Serbest Oy ..................................................................................................... 71Tek Dereceli Seim ....................................................................................... 71Genel Oy ....................................................................................................... 72Eflit Oy ........................................................................................................... 72Gizli Oy.......................................................................................................... 73Oylarn Ak Saym ve Dkm ................................................................. 73Seimlerin Yarg Organnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas.............. 73ounluun Ynetim ve Aznln Varolma Hakk .................................... 73Siyasal Faaliyet ve Siyasal Partiler ................................................................ 74Siyasal Partilere Devlet Yardm ve Mali Denetim ...................................... 74Siyasal Partilere Getirilen Snrlamalar ......................................................... 75

Siyasal Partilerin Kapatlmas ........................................................................ 76SOSYAL DEVLET........................................................................................... 77Sosyal Devleti Gereklefltirmeye Ynelik nlemler ................................... 78

indek i leriv

4. NTE


5/168

Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas ....................................................... 78Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar ................................... 78alflma Yaflamna liflkin Dzenlemeler...................................................... 78Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas................................................... 79Planlama ........................................................................................................ 79Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr............................................................. 80LAK DEVLET ................................................................................................ 80Din ve Vicdan zgrlnn Gvenceye Alnmas................................... 81Hukuk Kurallarnn Dine Dayanmak Zorunda Olmamas.......................... 81Devletin Resm Dininin Olmamas ............................................................... 81Devlet Kurulufllaryla Din Kurulufllarnn Birbirinden Ayrlmas ................ 82Laikliin Korunmas ...................................................................................... 83zet ............................................................................................................... 84Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 86Yaflamn inden ........................................................................................... 87Okuma Paras ........................................................................................... .. 88Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 89Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 89Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 90

Yasama ve Yrtme fllemleri................................................. 92GRfi .............................................................................................................. 93YASAMA ORGANININ fiLEMLER ............................................................... 93Yasa................................................................................................................ 95Bte ve Kesin Hesap Yasalar .................................................................... 96Milletleraras Anlaflmalarn Uygun Bulunmas............................................. 97Parlamento Kararlar ..................................................................................... 98

tzk ........................................................................................................... 99YRTME ORGANININ fiLEMLER ............................................................ 101Kanun Hkmnde Kararname ..................................................................... 101Skynetim ve Olaanst Hl KHKleri .................................................... 104Cumhurbaflkanl Kararnamesi.................................................................... 106Tzkler......................................................................................................... 107Ynetmelikler ................................................................................................ 107zet ............................................................................................................... 108Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 109Yaflamn inden ........................................................................................... 110Okuma Paras ........................................................................................... .. 111Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 112

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 112Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 113

Yasama Organ ........................................................................ 1141982 ANAYASASINA GRE TBMMNN OLUfiUMU.................................. 115MLLETVEKLLERNN HUKUK KONUMLARI............................................ 117Temsil liflkisi ve Greve Bafllama............................................................... 117Milletvekillii le Badaflmayan fller ........................................................... 117Yasama Baflklar ........................................................................................ 117Milletvekilliinin Dflmesi............................................................................. 119Milletvekillerinin Mali Stats....................................................................... 119TBMMNN YAPISI VE ALIfiMA SSTEM................................................... 120

TBMMNN GREV VE YETKLER.............................................................. 122zet................................................................................................................ 124Kendimizi Snayalm...................................................................................... 125

indek i ler v

5. NTE

6. NTE


6/168

Yaflamn inden............................................................................................ 126Okuma Paras .............................................................................................. 126Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 128Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 128Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 129

Yrtme Organ ...................................................................... 130YRTME ORGANININ YAPISI................................................................... 131CUMHURBAfiKANI........................................................................................ 132Cumhurbaflkannn Seimi ............................................................................ 132Cumhurbaflkannn Hukuksal ve Siyasal Konumu ..................................... 133Cumhurbaflkannn Grev ve Yetkileri ....................................................... 133BAKANLAR KURULU .................................................................................... 134Bakanlar Kurulunun Yaps ve Kuruluflu ................................................... 134Bakanlar Kurulunun Grev ve Sorumluluu............................................... 135TRKYENN HKMET SSTEM.............................................................. 136OLAANST YNETM USULLER........................................................... 137zet................................................................................................................ 139Kendimizi Snayalm...................................................................................... 141Yaflamn inden............................................................................................ 142Okuma Paras .............................................................................................. 142Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 145Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 145Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 145

Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 146YARGI fiLEVNN ANLAMI .......................................................................... 147

YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI ................................................................ 148YARGI KOLU KAVRAMI VE 1982 ANAYASASINAGRE YARGI KOLLARI................................................................................ 150Yarg Kolu Kavram ve Anayasada Dzenlenen Trleri ............................ 150Anayasa Yargs ............................................................................................ 150Adli Yarg ....................................................................................................... 151dari Yarg...................................................................................................... 151Asker Yarg ................................................................................................... 151Uyuflmazlk Yargs........................................................................................ 152TRK ANAYASA MAHKEMES'NN GREV VE YETKLER...................... 152ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI VEANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL ................................... 153

ptal Davas (Soyut Norm Denetimi) ........................................................... 153tiraz Yolu (Somut Norm Denetimi) ............................................................ 154Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii .................................................... 155zet................................................................................................................ 156Kendimizi Snayalm...................................................................................... 157Yaflamn inden............................................................................................ 158Okuma Paras .............................................................................................. 159Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 160Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 160Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 160

Szlk ................................................................................... 161

indek i lervi

8. NTE

7. NTE


7/168

nsz

Sevgili renciler,

Okumakta olduunuz bu alflma, tarihi ve hukuki bir yaklaflmla ele alnmfl-

tr. Zira Trkiyede anayasa hareketlerinin tarihi 19. yzyl Osmanl Devleti dne-

mine dayanmaktadr. Bu balamda alflma Osmanl dnemi anayasaclk hare-

ketleri ile bafllamfltr. Sekiz niteden oluflan alflmann ilk nitesi, Osmanl-Trk

Anayasal Geliflmelerini iermektedir. Dier niteler ise mevcut 1982 Anayasasnn

zerine kurulmufl ve 1982 Anayasas btn ynleri ile ele alnmaya alfllmfltr.

Bu balamda anayasalarn yaplmas, deifltirilmesi, yasama ve yrtme ifllemleri,

devletin temel nitelikleri ve yarg ifllevi aklanmfltr. Anayasalarn temel hak ve

zgrlkleri gvence altna alan metinler olmas dolaysyla, nitelerde temel hakve zgrlklerin yaps, snrlanmas ve korunmasna iliflkin esaslara zellikle yer

verilmifltir.

alflmada yer alan Anahtar Kavramlar, nitelerin hangi hususlar ierdiinin

belirlenmesi iin yol gsterici olmas amacyla hazrlanmfltr. Amalar nite ile

hedeflenen bilgi ve becerilerin neler olduunu gstermektedir. Okuma Parala-

r konulara iliflkin baflka yaklaflmlar da grebilmeniz asndan nemlidir. Ha-

yatn inden blmleri ile hukuka dair her dzenlemenin dorudan hayatlar

nasl etkilediini gsterebilmek asndan nem taflmaktadr.

Kendimizi Snayalm blmleri ile snavlara hazrlanmanz amalanmfl; Sra

Sizde blm ile anayasa hukukunu ilgilendiren alanlarda tartflma becerilerini-

zin gelifltirilmesi amalanmfltr.

Editrler

Do.Dr. Selin ESEN

Yrd.Do.Dr. Blent YCEL

nsz vii


8/168

Bu niteyi tamamladktan sonra;Osmanl Dnemi anayasal geliflmelerini aklayabilecek,1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla anlata-bilecek,1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek, iki Anayasannuygulamasn karfllafltrabilecek,1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgrlkler rejimini aklayabilecek-siniz.

indekiler

Anayasaclk Sened-i ttifak Tanzimat Ferman Islahat Ferman Kanun-u Esasi

31 Mart Olay 1921 Anayasas 1924 Anayasas 1961 Anayasas

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Trk Anayasa Hukuku

GRfi

OSMANLI DNEM ANAYASALGELfiMELER

MLL MCADELE DNEMGELfiMELER VE CUMHURYETNLANI

CUMHURYET DNEMANAYASAL GELfiMELER

Osmanl-TrkAnayasalGeliflmeleri

1TRK ANAYASA HUKUKU


9/168

GRfi

Osmanl Dnemi anayasal geliflmelerini aklayabilmek.

Anayasaclk, devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anayasayla snrlamak yoluylabirey zgrlklerini gvence altna alma amac gden modern bir dflncedir.Batda, feodal dzenin kflyle ekonomik stnl ele geiren burjuvazinin,devlet iktidarn da ele geirme abalarnn sonucu olarak ortaya kmfl ve gelifl-mifltir. 1215te ngilterede, Kralla baronlar arasnda imzalanan Byk zgrlkFermanna (Magna Carta Libertatum) kadar geriye gtrebileceimiz anayasaclk

hareketlerinin, Batda 18. yzyldan itibaren etkili olmaya baflladn gryoruz.Osmanl mparatorluunda ise padiflahn iktidarnn snrlanmasna ynelik a-

balar Batdan ok daha sonra, 19. yzylda bafllamfltr. Bu abalar, Batda burju-va snfnn giriflimiyle ortaya kmfl ve yrtlmfltr. Oysa Osmanl mparatorlu-unda iktidarn snrlanmas dflncesi, halktan gelen bir talep olmaktan ok, stdzey devlet memurlarnn kmekte olan devleti kurtarmak iin Batdan ithal et-tii arelerden ibarettir.

Osmanl mparatorluunun padiflahn iktidarn snrlama anlamnda ilk anaya-sal belgeleri, 1808 Sened-i ttifak, Tanzimat ve Islahat Fermanlar 1876 Kanun-uEsasidir. Ardndan Kurtulufl Savaflnn yafland olaanst koflullar altnda B-

yk Millet Meclisi tarafndan kabul edilen 1921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanu-

nu) gelir. Cumhuriyet dneminde ise 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar yaplmfltr.

OSMANLI DNEM ANAYASAL GELfiMELER

1808 Sened-i ttifakSened-i ttifak, 1808 ylnda Sadrazam Alemdar Mustafa Paflann giriflimiyle Padi-flah II. Mahmut ile yanlar arasnda imzalanmfl, yedi madde ve bir ekten oluflanbir belgedir. Dolaysyla bu belge, yanlarn dayatmas sonucu deil, merkez ad-na hareket eden st dzey grevlilerin giriflimiyle kaleme alnmfltr. Sened-i ttifakile yan; padiflaha sadakat, padiflaha karfl ayaklananlar cezalandrma, padiflahn

vergi toplama emirlerinin yerine getirilmesi, stanbulda asker ocaklarnn ayaklan-

mas durumunda bunu bastrma, kendi ynetimindeki yerlerin asayifline ve vergi-lerin ezici olmamasna dikkat etme sz vermifltir.

Osmanl-TrkAnayasal Geliflmeleri

1A M A

Anayasaclk: Anayasaclk,devlet iktidarn hukukla veyazl bir anayasaylasnrlamak yoluyla bireyzgrlklerini gvencealtna alma amac gdenmodern bir dflncedir.

Osmanl mparatorluundaiktidarn snrlanmasdflncesi, halktan gelen birtalep olmaktan ok, stdzey devlet memurlarnnkmekte olan devletikurtarmak iin Batdanithal ettii arelerden

ibarettir.


10/168

Buna karfllk, padiflah da bu szleflmeyle yanlarn varln tanmfl ve onlaragvence vermifltir. Ayrca bu belge, halkn korunmasna iliflkin dzenlemeler deiermifl ve halka zulmedilmesini yasaklamfltr. Sened-i ttifak hem padiflaha, hem

yanlara hem de halka ynelik olumlu dzenlemeler iermektedir. Ancak, zellik-le padiflahla yanlar arasndaki kazanmlar asndan padiflahn daha krl olduusylenebilir (Tanr, 2004: 47). Senet, taraflarn szleflmeye bal kalmas iin her-hangi bir hukuki yaptrm ngrmemifl ve uygulanma olana bulamamfl bir bel-gedir.

1839 Glhane Hatt- HmayunuMustafa Reflit Pafla tarafndan kaleme alnan Glhane Hatt- Hmayunu, 3 Kasm1839da, sarayn bahesinde, yabanc devlet temsilcileriyle halkn nnde okuna-rak ilan olunmufltur. Glhane Hatt- Hmayunu ayn zamanda Tanzimat Fermanolarak da bilinir. Bu ferman, padiflahn tek tarafl iradesiyle yaplmfl ve onun a-

zndan kaleme alnmfltr.Ferman, Osmanl uyruklarna eflitli hak ve zgrlkler tanmaktadr. Fermanlabirlikte kimsenin gizli olarak yarglanamamas, yasa dfl nedenlerle sulanmamas

ve cezalandrlmamas, idarenin keyf ifllemler yapamamas ve su iflleyen kiflininmiraslarnn deil kendisinin cezalandrlmas ilkesi gvence altna alnmfltr. Yi-ne Fermanla mlkiyet gvenlii, msadere yasa, can, mal, rz ve namus gven-lii, iltizamn kaldrlmas, verginin herkesin mali gcne gre alnmas, memurla-rn yasalara gre ifl grmesi, vergi ve askerlik grevlerinin adil yasalarca yenidendzenlenmesi ngrlmfltr.

Tanzimat Fermannn getirdii en nemli yeniliklerden birisi, Fermanda yeralan haklardan din ayrm olmakszn btn Osmanl uyruklarnn yararlanmasdr.

Bylece eflitlik ilkesi ilk kez bu Fermanda benimsenmifltir. Glhane Hatt- Hma-yununun aklanmas iin karlan ek fermanda da vezirden obana kadar her-kesin eflit olduu belirtilerek bu ilkeye bir kez daha aklk getirilmifltir. Bu Fer-mann dini ne olursa olsun herkesi eflit saymas, geleneksel slam anlayflndan ko-pufl demektir. Bu bafllang, teokratik devletten uzaklaflma ve laikleflme yolundakievrimin habercisidir (Tanr, 2004: 89).

Ferman, tand hak ve zgrlklerin gereklefltirilmesi iin Meclis-i AhkmAdliye ile asker konularn dzenlenmesi amacyla da Bab Seraskeri Dar fira ad-l kurullarn kurulmasn ve yasalarn hazrlanmasnda bu kurullara danfllmasnda ngrmfltr.

1839 Tanzimat Ferman, padiflahn da yeni karlacak yasalara uyacan belirt-

mifltir. Bylece artk yasalar yalnzca ynetilenleri deil, onu yapanlar ve uygula-yanlar da balayacaktr. Tanzimat Fermanyla padiflah, ilk kez kendi iradesiylekendi iktidarn snrlamfltr (Tanr, 2004: 88).

Fermann getirdii bir baflka yenilik de eksik olmakla birlikte ok sayda hakve zgrl gvence altna alan ilk Osmanl belgesi olmasdr. Padiflah, Fermanave yeni yaplacak yasalara uyacana dair yemin etmifltir. Ancak uymamas duru-munda herhangi bir hukuki yaptrm ngrlmemifltir. Tanzimat Ferman, hak vezgrlkler ile kamu gcnn kullanlmasna iliflkin dzenlemeler ierdiindenOsmanl Devletinin gerek anlamda ilk anayasal nitelikte belgesi olarak nitelendi-rilir.

Tanzimat Ferman ile gvence altna alnan hak ve zgrlkleri sralaynz.

4 Trk Anayasa Hukuku

Tanzimat Fermannngetirdii en nemliyeniliklerden birisi,

Fermanda yer alanhaklardan btn Osmanluyruklarnn din ayrmolmakszn yararlanmasdr.

SIRA SZDE 1


11/168

1856 Islahat FermanIslahat Fermannn esaslar Hariciye Nazr Ali Pafla ile ngiltere, Fransa ve Avus-turya elileri arasnda kararlafltrlmfl; Ferman, Sultan Abdlmecid tarafndan ilan

edilmifltir. Baflka deyiflle, Ferman dfl bask rndr. Osmanl Devleti ile Rusyaarasndaki Krm Savaflnda ngiltere, Fransa ve Avusturya, Osmanl Devletinin ta-rafnda yer almfltr. Bunun karfllnda da Sultan Abdlmecid, Pariste yaplacakbarfl grflmelerinden nce Islahat Fermann yaymlamfltr. Nitekim bu Ferman,daha sonra imzalanan Paris Antlaflmasnn 9. maddesinde de yer almfltr.

Islahat Ferman, Tanzimat Fermannda tannan her din ve mezhepten herkesecan, mal, rz dokunulmazlklar ile Mslman olmayan cemaatlerin teden beri sa-hip olduu ruhani ayrcalklar ve baflklklar gvenceye almfltr. flkence veeziyet yasaklanmfl; vergilendirmede dzeltime gidilmesi ngrlmfltr. Btndin ve mezheplerin eflit olduu bu Fermanda da vurgulanmfltr.

badet, din ve vicdan zgrl kesin olarak korunmufltur. Mslman olmayan

topluluklarn kendilerini ynetmek iin cemaat meclisleri oluflturabilmesi, ibadetyeri, hastane ve okul aabilmesi ngrlmektedir. Mslman olmayanlarn da eya-let meclislerine, memuriyete, asker ve mlki btn okullara girebilecei belirtil-mifltir. Mahkemelerin ak olmas, Mslman olan ve olmayanlar arasndaki dava-lara karma mahkemelerde baklmas ile Mslman olmayanlarn mahkemelerdekitanklklarnn Mslmanlarla efl deerde saylmas bu Fermanda yer alan dierdzenlemelerdir.

1876 Kanun-u EsasiMeflrutiyeti akm, Tanzimatn ekonomik ve sosyal baflarszlklarna, sonu alna-mayan i karflklk ve dfl mdahalelere ve 1871den sonra iyice koyulaflan bask-

c rejime karfl yeni bir arayfln ifadesidir. Bu siyasi ve iktisadi bunalm dnemin-de reformist yneticilerden Mithat Pafla, Serasker Avni Pafla ve Sleyman Paflannbafln ektii bir grup 1876da hkmet darbesi yaparak Abdlazizi tahttan indir-mifltir. Yerine tahta karlan V. Murat ancak birka ay padiflah kalabilmifl ve kar-defli Abdlhamit, Kanun-u Esasiyi ilan etme sz vererek tahta kmfltr.

II. Abdlhamit tahta ktktan sonra anayasay hazrlamas iin Cemiyeti Mahsu-sa isimli bir komisyon kurmufltur. Bu Komisyonun yelerinin tm Padiflahaatanmfl, Komisyonun hazrlad metin 23 Aralk 1876da II. Abdlhamit tarafn-dan kabul ve ilan edilmifltir (Tanr, 2004: 133). Bylece Osmanl Devletinde I.Meflrutiyet dnemi bafllamfltr. Osmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-uEsasi, hukuki adan padiflahn tek yanl iflleminden domufl, kendi isteiyle ken-

di iktidarn snrlad birferman anayasarneidir.Kanun-u Esasi 119 maddeden oluflmaktadr. Bu anayasann getirdii en nemli

yenilik, temsil nitelik taflyan bir yasama organ, yani parlamento kurmufl olmasdr.Yasama organnn ad Meclis-i Umumdir. Meclis-i Umum, Heyet-i yan ve Heyet-iMebusan olmak zere iki kanattan oluflmaktadr. Heyet-i yan yelerinin tm pa-diflah tarafndan mr boyu seilmekte ve atanmaktadr. Heyet-i Mebusan yeleri iseher 50 bin erkek nfusa 1 temsilci olmak zere 4 yl iin halk tarafndan seilmekte-dir. Heyet-i Mebusan, seimle iflbaflna gelmifl ilk Osmanl Meclisidir.

Padiflah, yrtme organnn bafl, hatta kendisidir. Bugnk Bakanlar Kurulu-nun karfll olarak kullanlabilecek Meclis-i Vkelay oluflturan sadrazam, fleyh-lislam ve vekiller (bakanlar) padiflah tarafndan atanr ve grevden alnr. Meclis-i

Vkelann ald kararlar ancak padiflahn onay ile uygulanabilir. Kanun-u Esasi,parlamenter hkmet sistemlerinde parlamentoya tannan hkmeti denetleme

51. nite - Osmanl-Trk Anayasal Geliflmeleri

Kanun-u Esasi, hukukiadan padiflahn tek yanl

iflleminden domufl, kendiisteiyle kendi iktidarnsnrlad bir fermananayasa rneidir.


12/168

yetkisini Meclis-i Umumye vermemifltir. Dolaysyla, vekillerin parlamento nn-de siyasi sorumluluu yoktur. Vekiller yalnzca padiflaha karfl sorumludur.

Padiflahn yasama meclislerinin kuruluflu ve iflleyiflinde de nemli rol vardr.

Padiflah, Heyet-i yann baflkann dorudan, Heyet-i Mebusann baflkann iseMebusan tarafndan gsterilecek aday arasndan seer ve atar. Her iki meclisinyeleri de greve bafllarken padiflaha ballk yemini eder. Padiflah, Meclis-iUmumnin toplanmasna karar verir. Gerekten de Osmanl Parlamentosunun heriki kanad da padiflahn iradei seniyesi ile 1 Kasmda alr ve 1 Martta kapanr.Heyetlerden biri toplank deilse br de toplanamaz. Padiflah, parlamentonuntoplant sresini uzatabilir ya da ksaltabilir. Gerektiinde yeni seimlere gitmekkofluluyla Heyet-i Mebusann feshine karar verir.

Padiflah, Meclis-i Umumnin yasama faaliyetinde de sz sahibidir. Meclis ye-leri yalnzca kendi faaliyet alanlarna giren konularda ve ancak padiflahn izniylebir yasa teklif edebilir. Bir teklifin yasalaflmas iin Meclis-i Umumnin iki kanad

tarafndan kabul edilmesi yeterli deildir. Metnin ayn zamanda padiflah tarafndanda onaylamas gerekir. Padiflahn veto ettii teklifi, Meclisin yeniden grflerek ya-salafltrmas mmkn deildir. Bu nedenle, Anayasann padiflaha tand bu yetkimutlak veto yetkisidir.

Kanun-u Esasi, ayn zamanda Osmanl uyruunda bulunan herkese baz hak vezgrlkler de tanmfltr. Kifli, din, basn, ticaret, eitim zgrlkleri; dileke vekamu hizmetine girme haklar; msadere, angarya, iflkence ve eziyet yasa, mal

ve konut dokunulmazl, verginin kanunla alnmas bunlar arasnda saylabilir.Ayrca, mahkemelerin bamszl, yarglarn azlolunamayaca, kanun hkimgvencesi gibi eflitli yargsal gvenceler de bu anayasada dzenlenmifltir. Ne varki, polis soruflturmasyla hkmetin gvenliini bozduklar kantlanan kiflileri sr-

gne yollama yetkisini padiflaha veren nl 113. maddeyle, Anayasann getirdiibtn hak ve zgrlklerle dier gvenceler kt zerinde kalmfltr.Kanun-u Esasinin getirdii en nemli yenilik, bir kanad temsil nitelik taflyan

bir yasama organnn kurulmasdr. Klasik parlamenter sistemlerde parlamento-nun iki temel yetkisi olan yasa yapma ve hkmeti denetleme yetkileri 1876Kanun-u Esaside padiflah lehine aflr derecede snrlandrlmfltr. Bu nedenle,1876 Kanun-u Esasinin getirdii dzeni gerek anlamda anayasal bir monarfli yada meflrutiyet olarak grmek mmkn deildir (Tanr, 2004: 149; Gzler, 2010:19). Ancak padiflah kendi mutlak iktidarn bir anayasa ile snrlad iin yine denemli bir aflama olarak deerlendirilmelidir.

Kanun-u Esasinin ilanndan sonra, hemen Heyet-i Mebusan seimleri yaplmfl-

tr. Bu seimlerin sonucunda Meclis-i Umum ilk kez 1877nin Mart aynda toplan-mfltr. Ancak, Meclisin srmekte olan Osmanl-Rus Savafl ve lkede sre-gidenhakszlar nedeniyle hkmeti ar biimde elefltirmesi zerine, 13 fiubat 1878depadiflah, Meclis-i Umumyi sresiz olarak kapatmfltr. Bylece, 1876 Anayasasresmen yrrlkte olmakla birlikte lke, otuz yl boyunca II. Abdlhamitin bask-c rejimiyle ynetilmifltir. Meclis-i Mebusann datlmas, ayn zamanda I. Meflru-tiyet dneminin de sonu olmufltur.

1909 Kanun-u Esasi Deifliklikleri1908de Rumelide kan meflrutiyet yanls ayaklanmann padiflah gleri tarafn-dan bastrlamamas sonucunda, II. Abdlhamitin 23 Temmuz 1908de Meclis-i

Mebusan toplantya armasyla II. Meflrutiyet Dnemi bafllamfltr. Meclis-i Me-busan seimlerinin yaplmasndan sonra Aralk 1908de Meclis-i Umum ilk toplan-



13/168

tsn yapmfltr. Bu arada, Meflrutiyet rejimine karfl olan II. Abdlhamit yandafllar-nn ayaklanmas, Mahmut fievket Pafla komutasndaki Hareket Ordusunun Rume-liden stanbula gelmesiyle bastrlmfltr. Tarihe 31 Mart Olay olarak geen bu

ayaklanmann bastrlmasnn ardndan Meclis, bu ayaklanmaya hoflgrl yakla-flan II. Abdlhamiti tahttan indirerek yerine Mehmet Reflat getirmifltir.17 Aralk 1908de alan yeni meclisin yapt en nemli ifllerden biri, 8 Aus-

tos 1909 tarihli yasayla Kanun-u Esaside kkl deiflikliklere gitmek olmufltur. Onedenle bu Anayasadan bugn 1909 Anayasas olarak da sz edenler vardr.1909 deifliklii, olufl biimi asndan iki yanlln btn zelliklerini taflr. Ya-ni padiflahn iradesinin yannda ona kendisini kabul ettirebilmifl, temsil bir meclis

vardr. Bu dnflm misak Anayasaya geifli vurgular (Tanr, 2004: 192; Tezi,2009: 158).

1909 Anayasa deiflikliklerinde gze arpan en nemli ynlerden biri, bu dei-flikliklerin padiflahn yetkilerini klasik parlamenter sistemde devlet baflkanlarna ta-

nnan simgesel yetkiler dzeyine indirmesi ve Meclis-i Mebusann yetkilerini artr-masdr. Klasik parlamenter sistemde yrtme organ devlet baflkan ve bakanlarkurulundan oluflur. Yrtme organnn parlamentoya karfl siyaseten sorumlu ka-nad Bakanlar Kuruludur. Devlet baflkan siyaseten sorumsuzdur, o nedenle yetki-leri de son derece snrldr. Bakanlar Kurulu, parlamento ounluunun gveninedayanr. Parlamento, Bakanlar Kurulunu her zaman denetleme ve dflrme yetki-sine sahiptir. Buna karfllk yrtme organnn da parlamentoyu feshetme yetkisi

vardr.1909 deifliklikleri ile padiflah hl devletin bafl olmakla birlikte, artk yetkile-

rini tek baflna kullanamamaktadr. Padiflah, Meclis-i Umumde Anayasaya bal-lk and imektedir. Padiflahn yrtme organ iindeki konumu klasik parlamen-

ter sisteme uygun biimde deifltirilmifltir. Padiflah, yalnzca fleyhlislam ile sadra-zam atamakta; sadrazamn setii vekilleri de usulen atamaktadr. Bakanlar Kuru-lu (Meclis-i Vkela) artk ona karfl deil, yalnzca Heyet-i Mebusana karfl sorum-ludur. Bu sorumluluk, klasik parlamenter sisteme uygun olarak, bakanlarn hemhkmetin yrtt genel siyasetten dolay ortaklafla hem de her bakann kendibakanlna iliflkin konularda bireysel sorumluluu biimindedir. Ayrca, BakanlarKurulunun bir konuyu grflmek iin nceden padiflahtan izin almas flart da kal-drlmfltr.

1909 deifliklikleri, Padiflahn parlamento zerindeki yetkilerini de trplemifltir.Heyet-i Mebusan baflkannn seiminde padiflah devre dfl braklarak bu meclisinbaflkann kendisinin semesi esas getirilmifltir. Artk Heyet-i yan ve Heyet-i Me-

busan her yl Kasm baflnda padiflahn ars olmadan kendiliinden toplanacak-tr. Meclis yelerinin yasa teklif etmek iin padiflahtan izin alma zorunluluu kald-rlmfltr. Padiflahn, Meclis-i Umum tarafndan kabul edilen bir yasay mutlak veto

yetkisi glefltirici vetoya dnfltrlmfltr. Padiflah, Meclise kabul edilen bir ya-say ya yaymlamak, ya da yeniden grflmesi iin iki ay iinde Meclise geri gn-dermek zorundadr. Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan, padiflahn geri gnderdii

yasay en az te iki ounlukla aynen kabul ederse padiflahn bunu onaylamaszorunludur.

Deifliklikler Padiflahn Mebusan fesih hakkn da kstlamfltr. Artk vekillerleMebusan arasnda bir anlaflmazlk karsa vekiller kendi grflnde direnir, Mebu-san da iki defa st ste bu grfl reddederse vekiller ya Mebusann kararna uy-

mak ya da ekilmek zorundadr. Ancak yeni Bakanlar Kurulu, ncekinin grfln-de diretir ve Meclis yine karfl karsa, Padiflah, Heyet-i yann onayn aldktan



14/168

sonra, 3 ay iinde seimlerin yaplmas flartyla Meclis-i Mebusann feshine kararverebilir. Btn bu deifliklikler erevesinde, 1909 deiflikliklerinin Osmanl Dev-letini gerek anlamda snrl anayasal bir monarfli hline getirdii sylenebilir.

Anayasa deifliklikleri, kifli hak ve zgrlklerini geniflletici yeni dzenlemelergetirmifltir. rnein, yalnzca cezalara iliflkin olarak deil, ayn zamanda tutuklamabakmndan da yasaya uygunluk koflulu getirilerek kifli zgrl ile basnn n-denetime tabi tutulamayaca dzenlemesi eklenerek basn zgrl pekifltiril-mifltir. Postanelere verilen evrak ve mektuplarn sorgu yargc ya da mahkeme ka-rar olmakszn alamayaca esas ile toplanma ve dernek kurma zgrlkleri debu deiflikliklerle Anayasaya eklenmifltir. 113. madde ile padiflaha tannan srg-ne yollama yetkisi madde metninden karlarak anayasal hak ve zgrlkleri uy-gulamada etkisiz hle getiren bu hkm ortadan kaldrlmfltr. zetle, 1876 Ana-

yasasnn 1909 deiflikliklerinden sonra temel hak ve zgrlkler asndan doyu-rucu bir liste ve ierik sunduu sylenebilir (Tanr, 2004: 197).

1909 Deifliklikleri ile kifli hak ve zgrlklerini korumaya ynelik hangi dzenlemelerin

yapldn aklaynz.

MLL MCADELE DNEM GELfiMELER VECUMHURYETN LNI

1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla

anlatabilmek.

1921 Anayasas (Teflkilat- Esasiye Kanunu)

Kurtulufl Savafl koflullarnda yeni bir devlet ve iktidar dzeni oluflmaya bafllamflve yeni dzenin kurallarn belirleyecek yeni bir anayasa ihtiyac belirginleflmifltir.Mustafa Kemal, 19 Mart 1920de Heyet-i Temsiliye adna yaynlad bildiride ola-anst yetkilere sahip bir meclisi Ankarada toplantya armfltr. Bununla kas-tedilen, oluflturulacak meclisin bir kurucu meclis olacadr.

1921 Anayasas, Mustafa Kemalin ynlendirmesiyle icra vekilleri heyeti tarafn-dan hazrlanmfl ve Byk Millet Meclisinin (BMM) zel bir komisyonu tarafndanincelenerek Meclise sunulmufltur (zbudun, 1992: 8; Gzbyk, 2011: 38). 1921

Anayasasnn grfllmesinde ve kabulnde zel yntemler ve zel kabul yetersays aranmamfltr. Bu Anayasa, adi (alelade) kanunlar iin ngrlen normalusullerle grfllmfl ve kabul edilmifl olduundan, Osmanl ve Cumhuriyet dne-

mi iindeki tek yumuflak (esnek) anayasadr ve kendi deifltirilifline iliflkin bir d-zenleme de getirmemifltir.

BMMnin kuruluflundan dokuz ay sonra, 20 Ocak 1921de kabul ettii Teflkilat-Esasiye Kanunu, 23 madde ve bir de ayr maddeden oluflan ve Kurtulufl Savafl d-neminin temel gereksinimlerini karfllamay amalayan ksa ve ereve bir anayasa-dr. Bu Anayasa, 1876 Kanun-u Esasinin Teflkilat- Esasiye Kanunuyla eliflmeyenhkmlerini de yrrlkte saymfltr. Teflkilat- Esasiye Kanununda, kifli hak ve z-grlkleri ile yarg gibi temel anayasa konular ise yer almamfltr.

1921 Anayasasnn 3. maddesi, Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafn-dan idare olunur. diyerek Osmanl topraklar zerinde yeni bir devletin kuruldu-unu haber vermektedir. Bu Anayasa, Egemenlik kaytsz flartsz milletindir diyen

1. maddesi ile ilk kez egemenlik hakkn padiflahtan alarak ulusa vermifltir. Dahasonra yaplan btn anayasalarda 1921 Teflkilat- Esasiye Kanunundaki bu ifade


1909 deiflikliklerininOsmanl Devletini gerekanlamda snrl anayasal birmonarfli hline getirdiisylenebilir.

SIRA SZDE 2

2A M A

1921 Anayasas, adi

(alelade) kanunlar iinngrlen normal usullerlegrfllmfl ve kabul edilmiflolduundan, Osmanl veCumhuriyet dnemi iindekitek yumuflak (esnek)anayasadr ve kendi dedeifltirilifline iliflkin birdzenleme getirmemifltir.


15/168

aynen yer almfltr. Ayn maddenin devamnda ynetim usulnn, halkn kendiyazgsn bilfiil idare etmesi esasna dayal olduu da belirtilmektedir.

1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii ilkesine dayanan mec-

lis hkmeti sistemini benimsemifltir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclishkmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamento-da toplanr. Bu sistemin ilk rneine, Fransada, 1789 Devrimi sonras dnemde(1792-1795) rastlanmfltr.

1921 Teflkilat- Esasiye Kanunu yasama organ olarak BMMyi ngrmektedir.BMM iki ylda bir yaplacak seimler sonucunda vilayetler halknca seilen yeler-den oluflur. Mevcut meclis, seimler yaplp yeni meclis toplanncaya kadar grev-de kalr. Burada ama, lkenin bir an bile olsa parlamentosuz kalmasn nlemek-tir. BMM yeleri yalnzca kendilerini seenleri deil, btn milletin temsil eder. Budzenleme, bundan sonraki anayasalarda da aynen korunmufltur.

BMMnin her yl Kasm ay baflnda arsz toplanmas ngrlerek 1876 Ka-

nun-u Esaside 1909da benimsenen deifliklik srdrlmfltr. 1921 Anayasas,BMMye kanun koyma ve deifltirme, milletleraras anlaflmalar yapma, savafl vebarfl ilan etme gibi yetkilerin yan sra yrtme yetkisini de vermifltir. 2. maddeyegre, yrtme erki ve yasama yetkisi milletin tek ve gerek temsilcisi olan BMMde-dir. Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmetiByk Millet Meclisi Hkmeti unvann taflr diyen 3. madde de bunu pekifltir-mektedir.

Yrtme organ, icra vekilleri heyetidir. Bu heyet BMMden doan, ona bam-l ve onun denetimi altnda alflan bir kuruldur. Anayasaya gre bu heyetin ye-leri dorudan ve tek tek Meclis tarafndan seilir ve grevden alnr. Bunlar, ile-rinden birini kendilerine baflkan olarak seerler. Meclis baflkan ayn zamanda icra

vekilleri heyetinin de doal baflkandr. BMMnin vekilleri ynlendirme, denetle-me, gerektiinde azledip yerine yenilerini seme yetkileri de meclis hkmeti sis-teminin tipik gstergeleridir. 2 Mays 1920de karlan bir yasaya gre icra vekille-ri arasnda kacak uyuflmazlklar zme yetkisi BMMye verilmifltir. cra vekilleriheyeti srekli toplank olan BMMnin alflma sresini ksaltma, onun tatil ya dafeshine karar verme yetkilerine de sahip deildir. Anayasa gereince BMM, amac-nn gerekleflmesine kadar srekli toplank kalacaktr.

1921 Anayasas, devlet baflkanl makam ngrmemifltir. Anlaflmalara iliflkingrflmelerin yaplmas, imzalanmas ve onaylanmas yetkileri Anayasa gereiBMMdedir. Bu da gler birlii ve meclis hkmeti sisteminin bir yansmas ola-rak deerlendirilebilir. Yarg organ bu Anayasada dzenlenmemifltir. Ancak uy-

gulamada yarg yetkisini de Meclise ait sayan bir grfl egemen olmufltur. stiklalMahkemelerinin yelerinin Meclis tarafndan ve mebuslar arasndan seilmesi bu-na tipik bir rnek olarak verilebilir.

24 maddelik Anayasann yardan fazlasn yerinden ynetim ve yerel ynetimeiliflkin dzenlemeler oluflturmaktadr. Anayasaya gre Trkiye, coraf durumu veiktisadi iliflkileri asndan vilayetlerden (il), kazalardan (ile) ve nahiyelerden (bu-cak) oluflmaktadr. Anayasaya gre vilayetler ve nahiyeler tzel kiflilie ve zerk-lie sahiptir. Her il, o il halknca seilen vilayet flras; her bucak da yre halktarafndan seimle iflbaflna getirilen nahiye flras tarafndan ynetilir. ller yasa-lar erevesinde vakf, eitim, salk, iktisat, tarm, bayndrlk ve sosyal yardmlafl-ma iflleri gibi konularda yetkilidir. Bucaklar ise yargsal, ekonomik ve mali yetkile-

re sahiptir. Anayasa, ilelere zerklik tanmamfl, bunlarn ynetimini BMM hk-meti tarafndan atanan ve valinin emri altnda ifl gren kaymakama brakmfltr.


Konvansiyonel sistem ad daverilen meclis hkmetisisteminde, yasama veyrtme, hatta bazen yargyetkileri parlamentodatoplanr.


16/168

Demek ki idarenin rgtlenmesi bakmndan 1921 Anayasas, merkez yne-timden ok yerinden ynetim ilkesini tercih etmifltir. Anayasann yerinden yneti-me bu lde nem vermesi, I. BMMde egemen olan halklk ilkesiyle aklana-

bilir (zbudun, 1992: 43). Ne var ki, Anayasann ngrd vilayet ve nahiye fl-ralar ve dier organlar oluflturulmamfltr. Dolaysyla, yerinden ynetim anlayflkt zerinde kalmfltr (Tanr, 2004: 266).

Meclisin 29 Ekim 1923te kabul ettii bir yasayla 1921 Anayasasnn baz mad-deleri deifltirilmifltir. Bu deiflikliklerin en nemlisi, Anayasann 1. maddesine ek-lenen devletin hkmet biiminin cumhuriyet olduuna iliflkin cmledir. Yenikurulan devletin monarfliyle ynetilmeyecei zaten 1-2 Kasm 1922de saltanatnkaldrlmasyla ortaya kmflt. Sz konusu anayasa deifliklikleri bu tercihi somut-lafltrmfltr. Bu erevede, anayasa deifliklikleriyle ayn zamanda devlet baflkanl- makam da oluflturulmufltur. Artk devletin bafl cumhurbaflkandr.

Cumhurbaflkan, Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafndan ve kendi

yeleri arasndan seilir. Bir seim dnemi iin seilen bir kiflinin cumhurbaflkanolarak yeniden seilmesi mmkndr. Sz konusu anayasa deifliklii Meclisinyrtme yetkisini bizzat deil, Bakanlar Kurulu araclyla kullanmasn ngr-mfltr. Baflbakan, Meclis yeleri arasndan cumhurbaflkan tarafndan; bakanlarise baflbakan tarafndan seilir. Bu biimde oluflturulan Bakanlar Kurulu, Cumhur-baflkan tarafndan Meclisin onayna sunulur. Anayasada hkmet biimiyle ilgi-li olarak yaplan deiflikliklerin klasik parlamenter sisteme doru bir ynelim ol-duu gze arpmaktadr. 1923 deifliklikleri, hkmet biiminin yan sra devle-tin dininin slam ve resm dilinin Trke olduuna iliflkin dzenlemeyi de Anaya-saya eklemifltir.

1921 Anayasas ile ngrlen hkmet sistemini ana hatlaryla aklaynz.

CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELfiMELER

1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek iki

anayasann uygulamasn karfllafltrabilmek.

1924 Anayasas1921 Anayasas, lkeyi dflman iflgalinden kurtarmak iin mcadele edilen olaa-nst dnemde ve bu dnemin gereksinimlerini karfllamak amacyla yaplmfltr.Bu anayasa hem ok ksa olmas, hem yarg organ ve temel hak ve zgrlkler gi-

bi baz temel konular dzenlememesi nedeniyle yeni kurulan devletin gereksi-nimlerine yant verememifltir. 1924 Anayasas, iflte bu gereksinimi karfllamak ama-cyla yaplmfl; kabul edilmeden ksa sre nce, 3 Mart 1924te halifelik kaldrlmfl-tr. 1924 Anayasas II. TBMM tarafndan yaplmfltr. Bu Meclis, yeni bir anayasa

yapmak amacyla seilmifl ve toplanmfl bir kurucu meclis deildir. Anayasa TBMMAnayasa Komisyonu (Kanun-u Esasi Encmeni) tarafndan hazrlanmfl, 20 Nisan1924te kabul edilmifl, 23 Nisan 1924te yrrle girmifltir.

1924 Anayasas 105 maddeden oluflmaktadr. nceki Anayasada yer alan ulu-sal egemenlik, cumhuriyet ve devletin dininin slam olduuna iliflkin dzenleme-ler aynen korunmufltur. Yine, 1921 Anayasasnn benimsedii sistemin devamolarak yasama yetkisi ve yrtme erki TBMMde toplanmfltr. Ancak Meclis yasa-

ma yetkisini bizzat, yrtme yetkisini ise kendi setii Cumhurbaflkan ve onunatayaca Bakanlar Kurulu araclyla kullanacaktr.


SIRA SZDE 3

3A M A


17/168

1924 Anayasasna gre Cumhurbaflkan, Meclis tarafndan ve kendi yeleri ara-sndan bir yasama dnemi iin seilir. Cumhurbaflkan vatana ihanet dflnda siya-seten sorumsuzdur. Cumhurbaflkannn btn ifllemleri baflbakan ve ilgili bakann

imzasna baldr. Dolaysyla bu ifllemlerden TBMMye karfl Cumhurbaflkan de-il, hkmet sorumludur.1924 Anayasas, hkmetin bireysel ve toplu sorumluluunu kabul etmifltir.

Meclis, hkmeti her an denetleyebilir ve dflrebilir. Buna karfllk Anayasa,hkmete Meclisi feshetme yetkisi tanmamfltr. Bu dzenleme hem kuvvetler bir-lii ve Meclis hkmeti sistemine bal kalnd, hem de yasama ve yrtme erk-lerinin birer grev olarak ayrld anlamna gelir. Bu nedenle 1924 Anayasasnngetirdii hkmet sistemi, gler birlii ve grevler ayrl olarak da adlandr-lan karma bir sistem olarak tanmlanr (zbudun, 2011: 192-194; Tanr, 2004: 305;Gzler, 2010: 30-31; Erdoan, 2011:155).

Anayasann 8. maddesine gre, yarg hakk millet adna yasalar erevesinde

bamsz mahkemelerce kullanlr. Dolaysyla Anayasa, yasama ve yrtme erkle-rinin TBMMye ait olmasn ngrmekle birlikte, yargy bunun dflnda tutmufltur.Ne var ki, 1924 Anayasasnn uyguland ilk yllarda, gerekte Anayasaya aykrolmakla birlikte; yeleri TBMM tarafndan seilen milletvekillerinden oluflan stik-ll Mahkemeleri kurulmufl ancak parlamenter sistemin daha bir yerlefltii 1950sonrasnda, TBMMnin ok daha zayf nitelikte yarg yetkisi kullanmas anayasaldzene karfl darbe olarak nitelendirilmifltir (Eroul, 2010:261).

Anayasann, yarg organna ait olmas gereken yasalar yorumlama ve tzkle-rin kanunlara aykrl savlarn zme yetkilerini TBMMye vermesi de gler bir-lii anlayflnn izlerini yanstmaktadr. 1924 Anayasas mahkemelerin bamszl-n salamak iin baz gvenceler getirmifltir. Buna gre, yarglar grevlerinde ba-

mszdr. Anayasa, yarglarn azledilemeyecei gvencesini getirmekle birlikte,yasada gsterilen usul ve hllerde bundan ayrlmay da olanakl duruma getir-mifltir. Yarglarn hukuki statlerinin ve zlk haklarnn da yasayla dzenlenme-si ngrlmfltr. Bylece, yargnn ve yarglarn anayasal gvencelerinin yasalar-la zayflatlmasnn ve siyasi dflncelerle yargya mdahale edilmesinin n aktutulmufltur (Erdoan, 2011: 156).

1924 Anayasasnn 1789 Fransz Devrimi dnemindeki klasik zgrlk anlay-flndan etkilendii grlmektedir. Anayasann 68. maddesine gre, zgrlk bafl-kasna zarar vermeyecek her fleyi yapabilme hakkdr. zgrln herkes iin s-nr, baflkalarnn zgrldr. Anayasa, klasik hak ve zgrlkleri ksaca saymak

yoluyla tanmfltr. Yasa nnde eflitlik, kifli dokunulmazl, dflnce, din, vicdan,

szleflme, alflma, mlkiyet, toplanma, dernek kurma, basn, seyahat can, mal vekonut dokunulmazl, iflkence ve angarya yasa, haberleflmenin gizlilii, Anaya-sann tand hak ve zgrlklere rnek olarak verilebilir.

1924 Anayasasnda salk, sosyal gvenlik, asgari cret, dinlenme, sendika,grev ve toplu szleflme gibi sosyal ve ekonomik haklara ise hi deinilmemifltir.Sosyal haklara iliflkin tek ayrks dzenleme, zorunlu ilkretimin devlet okullarn-da parasz olduunu dzenleyen 87. maddedir. Anayasann ekonomik ve sosyalhaklar tanmamas kendi dneminin anlayfln yanstmaktadr. Gerekten de II.Dnya Savafl dneminden nce kabul edilen ok az saydaki anayasa ekonomik

ve sosyal haklara yer vermifltir.1924 Anayasasnn en elefltiriye ak ynlerinden birisi, temel hak ve zgrlk-

leri siyasal iktidara karfl korumada yetersiz kalmasdr. Anayasa, ok sayda hak vezgrln kanunla dzenlenmesini ya da kanun erevesinde tannmasn


1924 Anayasasnn getirdiihkmet sistemi, glerbirlii ve grevler ayrlolarak da adlandrlankarma bir sistem olarak

tanmlanr.


18/168

ngrmfltr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nnde bulundurulmas ge-reken stn ilkeler ve gzetilmesi gereken teknik ltleri de belirtmemifltir. By-lece TBMMnin anayasal haklar snrlama ve dzenleme yetkisini keyf ve lsz

biimde kullanmasnn n almfltr. Geri Anayasa, yasalarn Anayasaya aykrolamayaca kuraln ngrmfltr (md. 103) ancak TBMMnin bu kurala uymasnsalayacak kurumsal bir gvence (anayasa yargs) getirilmemifltir. Bu da anayasa-nn stnl ve balaycl ilkesini uygulamada etkisiz klmfltr (Erdoan, 2011:156).

1924 Anayasasnn hak ve zgrlkleri gvence altna alacak yntem ve mekaniz-malar ngrmemesinin nedeninin, bu anayasay yapanlarn ulus iradesiyle meclis ira-desini birbirine kaynafltran bir anlayfl benimsemesi; dolaysyla meclis iradesini s-nrlayacak nlemlerin ulus iradesini de snrlama anlamn taflmas olduu sylenebi-lir. (Soysal, 1986: 49). 1921 Anayasasndan farkl olarak 1924 Anayasas, vilayet ve na-hiye flralarna yer vermeyerek ynetimde merkeziyetilik ilkesini benimsemifltir.

1924 Anayasas toplam befl kez deifltirilmifltir. 1928de slamn resm din oldu-una iliflkin dzenleme kaldrlmfltr. 1934te kadnlara milletvekili seme ve seil-me hakk tannmfl; semen yafl on sekizden yirmi ikiye karlmfltr. 1937dekianayasa deiflikliklerinden en nemlisi, Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) altokunun (cumhuriyetilik, halklk, milliyetilik, devletilik, inklaplk, laiklik)devletin temel nitelikleri olarak Anayasaya eklenmesidir. 1945teki ve 1952deki

Anayasa deifliklikleri ise biimseldir. 1945te Anayasann ieriine dokunulmadandili Trkelefltirilmifltir. 1952de yaplan deifliklikle eski metne geri dnlmfltr.

1924 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri siyasal iktidara karfl korumada yetersiz

kalmasnn nedenlerini belirtiniz.

1961 Anayasas

1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgrlkler rejimini ak-

layabilmek.

1924 Anayasas dnemi, 27 Mays 1960ta Demokrat Parti (DP) iktidarnn askerdarbeyle devrilmesiyle sona ermifltir. Silahl Kuvvetler adna lkeyi yneten MillBirlik Komitesi (MBK) 13 Aralk 1960ta kabul ettii 157 sayl Yasayla yeni anaya-sann bir kurucu meclis tarafndan yaplmasn kabul etmifltir. Kurucu Meclisin esasgrevi, yeni Anayasa ile yeni seim yasasn en ksa zamanda hazrlamaktr. 157 sa-

yl Yasaya gre, Kurucu Mecliste kabul edilecek olan anayasa halkoylamasna su-nulacaktr. Anayasann ngrlen srede bitirilememesi ya da halkoylamasndareddedilmesi durumunda ise yeni bir Temsilciler Meclisi oluflturmak zere seim-lere gidilecektir. Bu Kurucu Meclisin kabul edecei anayasa ise halkoylamasna su-nulmadan yrrle girecektir.

1961 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olmakzere iki kanattan oluflturulmufltur. Temsilciler Meclisi genel oya dayanan bir se-imle kurulmamfltr. Yine de bu Mecliste devlet baflkan ve MBK tarafndan sei-len yelerin yan sra; iller, mahkeme kararyla kapatlmfl olan DP dflndaki siya-sal partiler; barolar, esnaf kurulufllar, genlik kurulufllar, ifli sendikalar, sanayi

ve ticaret odalar, niversite ve yarg organlar gibi toplumun farkl kesimlerinin

ok dereceli bir yntemle setikleri temsilciler yer almfltr. Temsilciler Meclisindeoluflturulan Anayasa Komisyonunun hazrlad anayasa tasars 27 Mays 1961de


SIRA SZDE 4

4A M A


19/168

Kurucu Mecliste kabul edilerek halkoyuna sunulmufltur. 9 Temmuz 1961de yap-lan halkoylamasnda oylamaya katlanlarn %61,5 inin evet oyu vermesi sonucun-da Anayasa yrrle girmifltir.

157si srekli 22si geici toplam 179 maddeden oluflan 1961 Anayasas kendi-sinden nceki anayasalardan daha ayrntl ve uzundur. Zira 1961 Anayasas, biryandan yarg bamszl ve yarg gvencesine iliflkin ayrntl dzenlemelere yervermekte, Anayasa Mahkemesi ve ift meclis sistemi gibi yeni kurumlar getirmek-tedir. te yandan ise madd anayasa konusu olmayan baz dzenlemelere yer ve-rerek daha genifl hak ve zgrlkler demetini gvenceye almaktadr (Eroul, 2010:287).

1961 Anayasas, devlet biiminin cumhuriyet olduuna iliflkin 1923ten beri varolan dzenlemeyi 1. maddesinde aynen korumufltur. 2. madde ise cumhuriyetinniteliklerini saymfltr. Buna gre, Trkiye Cumhuriyeti insan haklarna ve bafllan-gta belirtilen temel ilkelere dayanan mill, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk

devletidir. Devletin insan haklarna dayanmas, demokratik ve sosyal bir devletolmas, nceki anayasalarda bulunmayan bir yeniliktir.1961 Anayasas, egemenliin kullanlflna iliflkin anlayfl deifltirmifltir. Anaya-

sann 4/1. maddesine gre, egemenlik anayasann koyduu kurallara gre yetkiliorganlar eliyle kullanlacaktr. Artk egemenliin kullanlmas yalnzca TBMMye aitolan bir yetki deildir. TBMM, bu egemenlii kullanan eflitli kurum ve organlar-dan yalnzca birisidir. Bu Anayasa, 1924 Anayasasnn benimsedii btn gc ya-sama organnda toplayan mutlak egemenlik anlayfln terk etmifl; yasama, yrtme

ve yarg organlarnn birbirini denetlemesini, dolaysyla da dengelemesini salaya-cak dzenlemeler getirilmifltir.

rnein, yerel ynetimlere daha genifl anayasal gvenceler tannmfltr. niver-

sitelere ve TRTye zerklik tannmfl, Mill Gvenlik Kurulu (MGK) anayasal bir ku-rum hline getirilmifltir. Yarg organ glendirilerek yasama ve yrtme organla-rnn mahkemeler tarafndan denetlenmesi salanmfltr. Bu erevede hem parla-mentoyu snrlamak hem de anayasann stnl ve balaycl ilkesini yaflamageirmek amacyla Anayasa Mahkemesi kurulmufltur. Yasalarn Anayasaya uygun-luu denetimini yapma yetkisini de bu mahkemeye verilmifltir.

1961 Anayasas ile idarenin btn eylem ve ifllemleri de yarg denetimine tabitutulmufltur. Yarg organnn yasama ve yrtme organlarn hakkyla denetleyebil-mesi amacyla onun bamszln gvence altna alacak nemli dzenlemeler degetirilmifltir. Bunlar iinde en nemlilerinden birisi, yarglarn atanma, terfi ve di-siplin ifllerine bakmak zere Yksek Hkimler Kurulu (YHK) oluflturulmasdr. Bu

dzenlemeyle yarglarn, yrtme organnn basksna maruz kalmadan bamszve tarafsz biimde grevlerini yerine getirmesi amalanmfltr.

Anayasa, yasama organn frenleyici aralardan biri olarak ift meclis sisteminigetirmifltir. Bu deiflikliin amac, tek meclisli parlamentonun yetkilerini snrsz vedenetimsiz biimde kullanmasn engellemektir. Buna gre Anayasa, TBMMninMillet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluflmasn ngrmfltr.

Anayasa, hkmet sistemi olarak klasik parlamenter sistemi benimsemifltir. Bu-na gre yrtme organ Cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulundan oluflur. Cumhur-baflkan, 1924 Anayasasnda olduu gibi TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasn-dan seilir. Ancak bu makam tarafsz hle getirmek amacyla Anayasa, cumhur-baflkan seilen kiflinin parti ve TBMM yeliinin son bulaca esasn getirmifltir.

Bir baflka yenilik de cumhurbaflkannn grev sresini yedi yla kararak TBMMile cumhurbaflkan arasndaki ba zayflatmak olmufltur. Yeniden seilme hevesiy-


1961 Anayasasna gre

Trkiye Cumhuriyeti insanhaklarna ve bafllangtabelirtilen temel ilkeleredayanan mill, demokratik,laik ve sosyal bir hukukdevletidir.

1961 Anayasas 1924Anayasasnn benimsediibtn gc yasamaorgannda toplayan mutlak

egemenlik anlayfln terketmifl; yasama, yrtme veyarg organlarnn birbirinidenetlemesini, dolaysylada dengelemesinisalayacak dzenlemelergetirilmifltir.


20/168

le cumhurbaflkannn tarafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kiflinin arka ar-kaya iki defa seilmesi yasaklanmfltr. nceki anayasadan farkl olarak 1961 Ana-

yasas, cumhurbaflkanna Millet Meclisini feshetme yetkisi tanmfltr. Ne var ki bu

yetki ok zor koflullara balandndan uygulamada, siyasal krizleri seime gide-rek zme ifllevini yerine getirememifltir.Anayasa, temel hak ve zgrlkler konusunda yeni bir anlayfl getirmifltir. 1961

Anayasasnda 1924 Anayasasndan ok daha genifl hak ve zgrlkler listesi yeralmaktadr. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil cret, sendika kurma,toplu szleflme ve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk kez dzen-lenmifltir. Bu Anayasa, ncekinden farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organ-larnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin dzenlenmesi

ve snrlanmasna iliflkin ayrntl dzenlenmeler getirmifltir.Anayasa, Siyasal partiler ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, demokratik

hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmasn ve mali de-

netimini Anayasa Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler anayasal g-venceye kavuflturulmufltur. Sz konusu dzenleme, zellikle muhalefetteki parti-lere anayasal meflruluk kazandrmas asndan nemlidir (Erdoan, 2011: 168).

1961 Anayasas 1971 ve 1973te kkl deifliklikler geirmifltir. Bu deifliklikle-rin genel olarak devlet otoritesini glendirmeye ynelik olduu grlmektedir.Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname (KHK) karma yetkisi verilmesi,niversite zerkliinin zayflatlmas, TRTnin zerkliinin kaldrlmas, Devlet G-

venlik Mahkemeleri (DGM) ile Asker Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kurul-mas, temel hak ve zgrlkler alannn daraltlmas, yaplan ok sayda deifliklikarasnda ilk akla gelenlerdir.

1961 Anayasasnn hak ve zgrlkler rejimine getirdii en nemli deifliklikleri akla-ynz.


SIRA SZDE 5


21/168


22/168


yici aralardan biri olarak ift meclis sistemini

getirmifltir. Bu deiflikliin amac, tek meclisli

parlamentonun yetkilerini snrsz ve denetimsiz

biimde kullanmasn engellemektir. Buna gre

Anayasa, TBMMnin Millet Meclisi ve Cumhuriyet

Senatosundan oluflmasn ngrmfltr. Anaya-

sa, hkmet sistemi olarak klasik parlamenter

sistemi benimsemifltir. Buna gre yrtme orga-

n cumhurbaflkan ve Bakanlar Kurulundan olu-

flur. Cumhurbaflkan, 1924 Anayasasnda olduu

gibi TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan

seilir. Ancak bu makam tarafsz hle getirmek

amacyla Anayasa, cumhurbaflkan seilen kifli-

nin parti ve TBMM yeliinin son bulaca esas-

n getirmifltir.Bir baflka yenilik de, cumhurbaflkannn grev

sresini yedi yla kararak TBMM ile cumhur-

baflkan arasndaki ba zayflatmak olmufltur.

Yeniden seilme hevesiyle cumhurbaflkannn ta-

rafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kifli-

nin arka arkaya iki defa seilmesi yasaklanmfltr.

nceki anayasadan farkl olarak 1961 Anayasas,

cumhurbaflkanna Millet Meclisini feshetme yet-

kisi tanmfltr. Ne var ki bu yetki ok zor koflul-

lara balandndan uygulamada, siyasal krizleri

seime giderek zme ifllevini yerine getireme-mifltir.

1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgr-

lkler rejimini aklayabilmek.

1961 Anayasasnda 1924 Anayasasndan ok da-

ha genifl hak ve zgrlkler listesi yer almakta-

dr. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil

cret, sendika kurma, toplu szleflme ve grev,

sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk

kez dzenlenmifltir. Bu Anayasa, ncekinden

farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organla-rnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak

ve zgrlklerin dzenlenmesi ve snrlanmasna

iliflkin ayrntl dzenlenmeler getirmifltir. Anaya-

sa, Siyasal partiler ister iktidarda ister muhale-

fette olsunlar, demokratik hayatn vazgeilmez

unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmas-

n ve mali denetimini Anayasa Mahkemesine ver-

mektedir. Bylece siyasal partiler anayasal g-

venceye kavuflturulmufltur.

4

A M A


23/168


1. Afladakilerden devlet iktidarn hukukla ve yaz-l bir anayasayla snrlayarak birey zgrlklerini g-

vence altna alma amacn taflyan hareketi ifade et-

mektedir?

a. Anayasaclk

b. Islahat

c. Tanzimat

d. Gler birlii

e. Kurucu meclis

2. Afladakilerden hangisi Sened-i ttifaka iliflkin birzellik deildir?

a. Sened-i ttifak, halkn korunmasna iliflkin d-

zenlemeler de iermektedir.

b. Sened-i ttifak, yanlarn zorlamas ile kaleme

alnmfltr.

c. Senet, taraflarn szleflmeye bal kalmas iin

hukuki yaptrmlar ngrmemifltir.

d. Padiflah bu szleflmeyle yanlarn varln tan-

mfl ve onlara gvence vermifltir.

e. Sened-i ttifak ile yan; kendi ynetimindeki yer-

lerin asayifline dikkat etme sz vermifltir.

3.Glhane Hatt- Hmayunu hangi ylda ilan edilmifltir?a. 1839

b. 1856

c. 1876

d. 1908

e. 1909

4. Afladakilerden hangisi Tanzimat Ferman ile g-vence altna alnan haklar arasndayer almamaktadr?

a. Kimsenin gizli olarak yarglanamamas

b. Kimsenin yasa dfl nedenlerle sulanmamas

c. Kimsenin yasa dfl nedenlerle cezalandrlma-mas

d. darenin keyfi ifllemler yapamamas

e. Srgn cezasnn kaldrlmas

5. Islahat Ferman hangi ylda ilan edilmifltir?a. 1808

b. 1839

c. 1856

d. 1876

e. 1908

6. Afladakilerden hangisi Islahat Fermannda gayrMslimlere getirilen gvenceleryer almamaktadr?

a. Gayrmslimlerin kendilerini ynetmek iin ce-maat meclisleri oluflturabilmesi

b. Gayrmslimlerin ibadet yeri, hastane ve okulaabilmesi

c. Gayrmslimlerin memuriyete, asker ve mlkbtn okullara girebilmesi

d. Mslman olan ve olmayanlar arasndaki dava-lara Konsolosluk mahkemelerinde baklmas

e. Mslman olmayanlarn mahkemelerdeki tank-lklarnn Mslmanlarla efl deerde saylmas

7. Afladakilerden hangisi Kanun-u Esasiye gre halktarafndan seilmektedir?

a. Heyet-iyanb. Heyet-i Mebusanc. Meclis-i Umumd. Padiflahe. Meclis-i Vkela

8. Afladakilerden hangisi 1921 Anayasasna iliflkinbir zellik deildir?

a. 1921 Anayasas yumuflak bir anayasadr.b. 1921 Anayasas egemenlii kaytsz flartsz ulusa

vermifltir.c. 1921 Anayasas kendi deifltirilifline iliflkin h-

kmler iermemektedir.d. 1921 Anayasas devlet baflkanl makamn n-

grmemifltir.e. 1921 Anayasas merkezi ynetim ilkesini tercih

etmifltir.

9. Afladakilerden hangisi 1924 Anayasasna iliflkinbir zellik deildir?

a. 1924 Anayasasnn getirdii sistem gler birliive grevler ayrl biiminde tanmlanabilir.

b. 1924 Anayasas yasama ve yrtme erklerininTBMMye ait olmasn ngrmekle birlikte, yar-gy bunun dflnda tutmufltur.

c. 1924 Anayasas kanunlarn Anayasaya uygunlu-unu denetleme grevini Anayasa Mahkeme-sine vermifltir.

d. 1924 Anayasas, mahkemelerin bamszlnsalamak iin baz gvenceler getirmifltir.

e. 1924 Anayasasna gre zgrln herkes iinsnr, baflkalarnn zgrldr.

10.Anayasa Mahkemesi afladaki anayasalardan han-gisi ile kurulmufltur?

a. 1876 Kanun-u Esasib. 1921 Anayasasc. 1924 Anayasas

d. 1961 Anayasase. 1973 Deifliklikleri

Kendimizi Snayalm


24/168


1961 Anayasas Bu elbise bize bol geliyor diye

deifltirildiAltan ymen

1982 Anayasas ok daha dard. 1995ten itibaren

geniflletildi. Ama ilk yazlflndaki bir sr sakn-

ca giderilemedi. Yeniden yazlmas bir ihtiya...

Ama o ihtiyacn giderilmesi byle mi olur?

16/09/2007

Yeni Anayasa tartflmalar srasnda, lkemizdeki Ana-

yasa konusunun gemiflini hat rlamakta fayda var.

Dn buna katkda bulunmaya alfltk. Bugn devam

edelim:

1961 Anayasas, Cumhuriyet dnemimizin en demokra-tik, en adafl anayasasyd. Bir askeri dnem srasnda

kurulan Kurucu Meclis tarafndan yapld hlde, sivil

yan gl bir anayasayd. Dn rneklerinden birini

verdik, birok konudaki dzenlemeler, o Meclisten, as-

kerlerin dedii gibi deil, sivillerin dedii gibi kmfltr.

Dn Radikal yazar Trker Alkan da, hatrlatyor: lke-

mizin demokratik bir yaplaflmaya kavuflmasnda ve de-

mokratik kltrn yavafl yavafl da olsa yaylmasnda, o

Anayasann salad zgrlk ortamnn byk pay

oldu.

Bu pay, belki ok daha byk olacakt, eer o Ana-yasa bafllangtaki hliyle daha uzun sre yaflayabil-

seydi...

yle olmad... Zaten ona, iindeki demokratik, laik ve

zgrlk sistem yznden, bafllangtan beri karfl -

kan muhafazakr bir muhalefet vard. 1961 Temmu-

zunda referanduma sunulduunda, o muhalefet, daha

da rgtlendi. Bir hayr propagandas bafllatt.

Referandum kampanyas srasnda Anayasaya Hayr

oyu verilmesini istemek yasak deildi (Hayrn fiilen

yasaklanmas, 1982 Anayasasnn referandumundadr).

1961de Referandum sz Trkiyede ilk defa kullanl-d iin, halkn byk kesimince henz bilinmiyordu.

Hayrclar, yerine gre, bunu da kullanyorlar, o szle

ilgili eflitli rivayetler karyorlard.

Biri hl hatrmdadr. O srada Kurucu Meclis yesi

olarak lkenin eflitli yerlerine gidip Anayasann ieri-

ini anlatmaya alflyorduk. Kuzeydou Anadolunun

da kylerinden birine gittiimizde, ky halkndan biri

Hofl geldiniz deyip hl hatr sorduktan sonra bizden

flu soruya cevap istemiflti:

Referandum diye bir papaz var diyorlar. Bize Hristi-

yanl getirmek istiyormufl. Doru mu?

Bizden nce ona, referandumda niin hayr demesi

gerektiini bu gerekeyle anlatmfllard.Gerei anlatmamz kolay olmamflt. Referandum yeri-

ne halkoylamas szcnn kullanlmas gerei, bu

gibi sorular zerine daha iyi anlafllmflt.

Referandum -veya halkoylamas- bu flartlar altnda ya-

pld. Ama saduyu, gene daha gl kt. Anayasa,

yzde 61.5 oyla kabul edildi.

Fakat o Anayasay beenmeme eilimi, giderek daha

yaygnlaflt... O Anayasaya gre kurulan yeni Meclisle-

rin iinde de, dflnda da, Anayasann getirdii kurum-

lardan flikyeti olan gruplar vard.

Kimi, lkemize ilk o Anayasayla gelip yerleflen toplu-szleflme ve grev hakkndan flikyetiydi, kimi niver-

sitenin, kimi TRTnin zerkliinden, kimi de dflnce

zgrlnn snrlarnn -gerei kadar olmasa da- es-

kiye gre ok daha geniflletilmifl olmasndan...

fiikyetlerin ortak paydasnn giderek yaygnlaflan zeti

de fluydu:

Bu elbise bize bol geliyor.

O bol elbise, 1971-72 yllarndaki 12 Mart dneminde-

ki bir asker-sivil ittifakyla daraltld. Anayasann baz

maddeleri, Meclisin muhafazakr ounluunca deifl-

tirildi.1980 askeri mdahalesinden sonra ise, daha da daraltl-

d ve 1982 Anayasasnn ilk hlindeki -eflitli alardan

sakncalar taflyan- flekle sokuldu.

O Anayasada 1995 ylndan sonraki birok deifliklikle

salanan iyilefltirmeler malum... Fakat bunlar, o Anaya-

sann yeniden yazlmas ihtiyacn gidermedi.

Evet, 1982 Anayasasnn yeniden alnp yazlmas iyi

olur. Fakat iktidar partisinin flimdiye kadarki tutumu, o

konuda hi de salkl bir yol izlenmediini gsteriyor.

fiunu daha nce belirttik: Yeni yazlmfl bir Anayasa

metninin yasalaflmas iin, bir Kurucu Meclis kurma flar-t yok. Bunu olaan bir yasama meclisi de yapabilir.

Ama bu, o yasama meclisinin iinde, ounluk partisin-

den baflka hibir siyasi partinin katlmad bir kapal

devre alflmasyla bafllatlr ve srdrlrse, o yasala-

flacak metne sivil anayasa falan denilmez, bir parti

anayasas denilir.

Aylarca sren o kapal devre alflmasnn birinci d-

neminde devlet srr gibi saklanan anayasa tasla, ka-

muoyunca ancak birka gn nce renilebildi. Arka-

sndan da devreye bir AKP heyetinin Sapanca Oteli top-

lantlar girdi.

Yaflamn inden


25/168


O toplantlarn da gazetecilerden gizlenmesi esas... Hat-

ta, heyet yeleri daha nce baflka bir yerdeki otelde

toplanacaklarmfl da, o yeri, gazetecilere karfl yeteri ka-

dar korunakl deil diye deifltirmifller.

Sapancada gazeteciler onlarn ancak uzaktan fotoraf-

larn, filmlerini ekebiliyorlar. Ama heyet yelerinden

bazlar ona da kzyor. Gazeteciler onlarn zel ha-

yatlarn ihll ediyorlarmfl...

Bir iktidar partisinin yneticileriyle bakanlarnn Ana-

yasa konusunda yaptklar toplantnn zel hayat iin-

de saylmas ilk defa iflitiliyor ama, bugnk Anayasa

hazrlama anlayfl iflte byle...

Sabr tavsiye ediyorlar basna... Hele biz iflimizi bitire-

lim... kan sonucu, elbette herkese aklayacaz. O

aflamadan sonra, partilerin, sivil toplum rgtlerinin,uzmanlarn grfllerini de dikkate alacaz diyorlar.

Ama o aflamadan sonra kan sonucun, sonradan ne

srlecek grfllerin etkisi altnda deiflmesi, ne lde

mmkndr?

Her fley flunu gsteriyor ki, iktidar partisi ynetiminin

bu Anayasayla varmak istedii hedefler oktan belir-

lenmifl. Taslak ona gre yazlmfl... fiimdi de Sapancada

son fleklini alyor.

Oysa mantn gerei fludur: Eer yapacanz alflma-

nn sonucunun toplumun genifl kesimlerince benim-

senmesini istiyorsanz, ona mmkn olduu kadar ge-nifl yelpazeli bir katlm, bafltan itibaren salamalsnz.

flin byk ksmn gizlice yapp bitirdikten sonra yasak

savma niteliindeki grfl almalarla kimseyi tatmin

edemezsiniz.

Bilmem, vakit artk ok mu ge?.. AKP iktidar, o alfl-

may, flimdiye kadar geldii noktada durdurup, gster-

melik olduu izlenimini vermeyecek bir ar ile, tem-

sil alan daha genifl bir uzman ve siyaseti kadrosunun

katlmna aabilir mi?

Eer taslaktaki baz maddelerle ilgili grfllerini fikr-i

sabit hline getirmemiflse, baflkalarnn grflleriyle kar-fllafltrp gelifltirmeye veya deifltirmeye raz olabilir

mi?..

Durum fazla umutlu grlmyor ama, gene de bir Kefl-

ke yle yapsa temennisini buraya kaydetmifl olalm.

ki anayasa alflmas: 1961deki ve 2007deki...

(solda:) 1961deki Anayasa tasarsn, hibiri gizli olma-

yan taslaklar zerinde alflarak hazrlayan Kurucu Mec-

lis Komisyonu... Komisyonun grflmeleri de tm ye-

lerin katlmna akt. Ortada Meclis Baflkan Kazm Or-

bay, sanda komisyon baflkan Enver Ziya Karal, Mu-

ammer Aksoy, Turan Gnefl, solunda Emin Pakst, Cofl-

kun Krca ve dier yeler. (sada:) Birka gn ncesi-

ne kadar gizli tutulan tek anayasa taslan gizli otel

toplantsnda grflen AKP heyeti yeleri... Baflbakan

Yardmcs Cemil iek, uzaktan fotorafn eken ga-

zetecilere ltfen uzaklafln diye kzyor.

Kaynak: Radikal, http://www.radikal.com.tr/ha-

ber.php?haberno=233026

Okuma ParasTanzimat Fermannn Anayasal Nitelii

Tanzimat Ferman bir anayasa mdr? Baz yazarlar, Tan-

zimat Fermann bir nevi anayasa olarak grmfller-

dir[73]. Mnci Kapani, Tanzimat Fermann bir anayasa

olarak kabul eden grfl reddetmektedir. Ona gre,

hkmdarn yemin etmesi Tanzimat Fermanna anaya-

sa niteliini bafllamak iin yeterli saylamaz[74]. Yaza-

ra gre, teknik anlamda anayasa bir kanundur. Buradaise tek tarafl stn ve bamsz bir irade, tek tarafl bir

hakimiyet tasarrufu karflsnda bulunuyoruz. Kanmz-

ca Kapaninin grflnn gerekesine katlmaya imkn

yoktur. Tek tarafl stn ve bamsz bir iradenin ni-

in kanuna veya Anayasaya vcut veremeyeceini an-

lamak mmkn deildir. Banmzca, bu tek tarafl irade

yasama iktidarna sahipse yapt fley kanundur; kuru-

cu iktidara sahip ise yapt fley anayasadr. Kapanide

pek muhtemelen kanunlarn bir parlmento tarafndan

yaplmas gerektii yolunda yanlfl bir kan vardr. Mn-

ci Kapaniye gre, Tanzimat Ferman, tespit ve ilan et-tii esaslarn gerekleflmesini salayacak kanunlarn ya-

plmas iin bir program, bir yasama direktifi niteliin-

dedir[75]. Kapaninin bu grfl temelden yoksundur.

Zira ne normlar hiyerarflisi teorisinde, ne de hukukun

kaynaklarnn klasik flemasnda kanunlarn yaplmas

iin bir program, bir yasama direktifi diye bir hukuki

ifllem, bir hukuki belge tr yoktur.

Kanmzca, Tanzimat Fermannn bir anayasa olup ol-

mad sorusuna cevap verebilmek iin her fleyden n-

ce, anayasadan ne anlamak gerektiini belirtmek ge-

rekir. Yukarda Sened-i ttifak ksmnda da belirttiimiz


26/168


gibi, anayasa biri madd, dieri flekl olmak zere iki

deiflik anlamda tanmlanmaktadr.

Madd anlamdaanayasa, devlet organlarnn kuruluflu-

nu, iflleyiflini ve bireylerin devlet karflsnda sahip oldu-

u temel hak ve zgrlkleri belirleyen, yazl veya te-

aml, kurallarn btndr[76]. Bu anlamda Tanzimat

Ferman anayasal niteliktedir. Zira yukarda grld

gibi, Tanzimat Fermannda bir yandan devlet iktidar

dzenlenmekte ve snrlandrlmakta ve dier yandan

halka birtakm hak ve zgrlkler verilmektedir. O hl-

de Tanzimat Ferman ierii bakmndan, yani madd

adan kelimenin tam anlamyla anayasal niteliktedir.

fiekl anlamdaanayasa ise, normlar hiyerarflisinde en

st sray iflgal eden ve kanunlardan farkl ve daha s-

tn bir usulle konulan ve deifltirilebilen hukuk kural-

larnn btn olarak tanmlanmaktadr[77]. Bu anlam-

da Tanzimat Ferman bir anayasa olarak kabul edile-

mez. Zira bu fermann hiyerarflik g itibaryla kanun-

lardan stn olduu yolunda elimizde bir emare yok-

tur. Keza, Tanzimat Fermannda deifltirilme usulne

iliflkin hibir fley ngrlmemifltir. Bu fermann kanun-

lardan daha zor deifltirilebilir bir belge olduunu sy-

lemek mmkn deildir. O hlde Tanzimat Fermann,

flekl anlamda anayasa anlayflna gre bir anayasa ola-

rak kabul etmeye olanak yoktur.

Kaynak: Kemal Gzler, http://www.anaya-

sa.gen.tr/osmanli.htm

1. a Yantnz yanlfl ise Girifl konusunu yeniden

gzden geiriniz.

2. b Yantnz yanlfl ise Sened-i ttifak konusunu

yeniden gzden geiriniz.

3. a Yantnz yanlfl ise Glhane Hatt- Hmayunu

konusunu yeniden gzden geiriniz.

4. e Yantnz yanlfl ise Glhane Hatt- Hmayunu

konusunu yeniden gzden geiriniz.

5. c Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu


6. d Yantnz yanlfl ise Islahat Ferman konusunu


7. b Yantnz yanlfl ise Kanun-u Esasi konusunu


8. e Yantnz yanlfl ise 1921 Anayasas konusunu


9. c Yantnz yanlfl ise 1924 Anayasas konusunu


10. d Yantnz yanlfl ise 1961 Anayasas konusunu


Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Tanzimat Ferman, Osmanl uyruklarna eflitli hak ve

zgrlkler tanmaktadr. Bu hak ve zgrlkler flyle

sralanabilir: Kimsenin gizli olarak yarglanamamas, ya-

sa dfl nedenlerle sulanmamas ve cezalandrlmamas,

idarenin keyfifllemler yapamamas ve su iflleyen kifli-

nin miraslarnn deil kendisinin cezalandrlmas,

mlkiyet gvenlii, msadere yasa, can, mal, rz ve

namus gvenlii, iltizamn kaldrlmas, verginin herke-

sin mali gcne gre alnmas, memurlarn yasalara g-

re ifl grmesi, vergi ve askerlik grevlerinin adil yasalar-

ca yeniden dzenlenmesi. Ferman, ayrca, Mslmanve gayrimslim btn Osmanl uyruklarnn bu hak ve

zgrlklerden eflit biimde yararlanmasn dzenle-

mifl; baflka deyiflle eflitlik ilkesini getirmifltir.

Sra Sizde 2

1909 deifliklikleri, kifli hak ve zgrlklerini geniflleti-

ci yeni dzenlemeler getirmifltir. rnein, yalnzca ce-

zalara iliflkin olarak deil, ayn zamanda tutuklama ba-

kmndan da yasaya uygunluk koflulu getirilerek kifli

zgrl ile basnn n denetime tabi tutulamayaca

dzenlemesi eklenerek basn zgrl pekifltirilmifltir.Postanelere verilen evrak ve mektuplarn sorgu yargc

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


27/168


ya da mahkeme karar olmakszn alamayaca esas

ile toplanma ve dernek kurma zgrlkleri de bu dei-flikliklerle Anayasaya eklenmifltir. 113. madde ile padi-

flaha tannan srgne yollama yetkisi madde metnin-

den karlarak anayasal hak ve zgrlkleri uygulama-

da etkisiz hle getiren bu hkm ortadan kaldrlmfltr.

Sra Sizde 3

1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii

ilkesine dayanan meclis hkmeti sistemini benimse-

mifltir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis h-

kmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yar-

g yetkileri parlamentoda toplanmaktadr.

Sra Sizde 4

1924 Anayasas, temel hak ve zgrlkleri siyasal ikti-

dara karfl korumada yetersiz kalmasdr. Zira Anayasa,

ok sayda hak ve zgrln kanunla dzenlenme-

sini ya da kanun erevesinde tannmasn ngr-

mfltr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nn-

de bulundurulmas gereken stn ilkeler ve gzetilme-

si gereken teknik ltleri de belirtmemifltir. Bylece

TBMMnin anayasal haklar snrlama ve dzenleme yet-

kisini keyfve lsz biimde kullanmasnn n al-mfltr. Geri yasalarn Anayasaya aykr olamayaca

kural Anayasada ngrlmfltr (md. 103) ancak

TBMMnin bu kurala uymasn salayacak kurumsal bir

gvence (anayasa yargs) getirilmemifltir. Bunun nede-

ni de anayasay yapanlarn ulus iradesiyle meclis irade-

sini birbirine kaynafltran bir anlayfl benimsemesidir.

Sra Sizde 5

1961 Anayasas, temel hak ve zgrlkler konusunda

yeni bir anlayfl getirmifltir. Klasik haklarn yan sra din-

lenme hakk, adil cret, sendika kurma, toplu szleflmeve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk

kez dzenlenmifltir. Bu Anayasa, ncekinden farkl ola-

rak hak ve zgrlklere devlet organlarnn keyf m-

dahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin d-

zenlenmesi ve snrlanmasna iliflkin ayrntl dzenlen-

meler getirmifltir. Bunlarn yan sra Anayasa, Siyasal

partiler ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, de-

mokratik hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte

ve bunlarn kapatlmasn ve mali denetimini Anayasa

Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler ana-

yasal gvenceye kavuflturulmufltur.

Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden

Geirilmifl 6. Bask. Ankara: Orion.Eroul, Cem (2010).Anatzeye Girifl. Gzden Geiril-

mifl 11. Bask, Ankara: maj.

Gzler, Kemal (2010).Trk Anayasa Hukuku Dersle-

ri. 9. Bask. Bursa: Ekin

Gzbyk, A. fieref (2011),Aklamal Trk Anaya-

salar, 7. Bask. Ankara: Turhan

Kili, Suna ve Gzbyk (2006). A. fieref,Trk Anaya-

sa Metinleri. stanbul: Trkiye fl Bankas Kltr

Yaynlar.

zbudun, Ergun (1992). 1921 Anayasas. Ankara: Ata-

trk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu AtatrkArafltrma Merkezi.

_______ (2010).Trk Anayasa Hukuku. 12. Bask. An-

kara: Yetkin

Soysal, Mmtaz (1986). 100 Soruda Anayasann An-

lam. stanbul: Gerek.

Tanr, Blent (1986). ki Anayasa. stanbul: Beta

_______ (2004). Osmanl-Trk Anayasal Geliflmele-

ri. stanbul: YKY.

Yararlanlan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


28/168

Bu niteyi tamamladktan sonra;Anayasa yapm yntemlerini aklayabilecek ve asli kurucu iktidarn biimle-rini belirleyebilecek,1982 Anayasasnn yaplfl srecini aklayabilecek,1982 Anayasasnn yapm srecinin demokratik olup olmadn deerlendi-rebilecek,1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklayabileceksiniz.

indekiler

Asli Kurucu ktidar Tali Kurucu ktidar Monokratik Asli Kurucu ktidar Plebisit Kurucu ktidar

Demokratik Asli Kurucu ktidar 1982 Anayasas Mill Gvenlik Konseyi

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

Trk Anayasa Hukuku

ASL KURUCU KTDARINBMLER: ANAYASA YAPIMYNTEMLER

GRfi

1982 ANAYASASININ YAPILIfiI

1982 ANAYASASININDEMOKRATK ANAYASA YAPIMILKELER AISINDANDEERLENDRLMES

1982 ANAYASASININ TEMELZELLKLER

AnayasalarnYaplmas ve 1982Anayasas

2TRK ANAYASA HUKUKU


29/168

ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASAYAPIM YNTEMLER

Anayasa yapm yntemlerini aklayabilmek ve asli kurucu ikti-

darn biimlerini belirleyebilmek.

GRfiAnayasalarn yaplmas, kurmaya da kuruculukifllevi olarak ifade edilmekte; dev-

leti hukuki ve siyasi bir kurum olarak kuran iktidara da kurucu iktidar denmekte-

dir. Kurucu iktidarn hukuki statlerini ve yetkilerini anayasa ile dzenledii dev-

let organlar (yasama-yrtme-yarg) ise kurulu ya da kurulmufl iktidar biimindeifade tanmlanmaktadr. Kurucu iktidar, kayna ve yetkileri bakmndan asli kuru-

cu ve tali (trev) kurucu iktidar olarak ikiye ayrlr. Bunlardan asli kurucu iktidar

anayasann yaplmasn, tali kurucu iktidar ise deifltirilmesini ifade eder. Asli ku-

rucu iktidarn da monokratik, plebisit ve demokratik olmak zere biimi bulun-

maktadr (Erdoan, 2011: 98).

Asli Kurucu ktidarAsli kurucu iktidar, devleti kurarak ona hukuki ve siyasi statsn veren ve ana-

yasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar olarak tanmlanabilir. Asli kurucu ikti-

dar, anayasay yaparken o lkede yrrlkte bulunan hibir hukuk kuralyla ba-

l ya da snrl deildir. Asli kurucu iktidar farkl durumlarda ortaya kabilir. Aslikurucu iktidarn ortaya kt durumlar flyle sralanabilir;

Yeni bir devletin kuruluflu(1831 Belika, 1918 ekoslovakya Anayasalar)

Bir smrge toprann bamszln kazanmas ile yeni bir devletin kuru-

luflu(1787 ABD, 1810 Arjantin, 1821 Meksika, 1950 Hindistan Anayasalar)

Bir savafl ya da i savafl sonucu devletin yeniden ortaya kmas ya da infla

edilmesi(1946 Fransa, 1947 talya ve 1949 Federal Almanya Anayasalar)

flgalci glerle yrtlen Kurtulufl Savafl sonucunda bu glerin lkeden ko-

vularak devletin kuruluflunun yenilenmesi(1921 Teflkilat Esasiye Kanunu)

Var olan anayasal dzenin bir devrim ya da darbe sonucu ortadan kalk-

mas(1848 Fransa, 1917 Rusya, 1976 Portekiz, 1961 ve 1982 Trkiye Cum-

huriyeti Anayasalar)

Anayasalarn Yaplmas ve1982 Anayasas

1A M A

Anayasalarn yaplmas,kurma ya da kuruculukiflleviolarak ifade edilmekte;devleti hukuki ve siyasi birkurum olarak kuran iktidara

da kurucu iktidardenmektedir.

Asli kurucu iktidar, devletikurarak ona hukuki ve siyasistatsn veren veanayasay ilk kez ya dayeniden yapan iktidar olaraktanmlanabilir.


30/168

Siyasal rejimin kmesi (1978 spanya, 1975 Yunanistan, 1978 Ekvador,

1979 Peru, 1990larda yaplan Dou Avrupa lkelerinin Anayasalar)retideki bir grfle gre, asli kurucu iktidar mutlaka anayasal dzende savafl,

devrim ya da darbe gibi olaanst bir durumdan kaynaklanan bir kesinti sonu-cunda ortaya kmaktadr (Atar, 2000: 24; Gzler, 2011: 318-322). Karfl grflteolanlar ise bir lkede gereksinimler dorultusunda olaan dnemde de yeni biranayasa yaplabileceini savunmaktadr (Kabolu, 2011: 26; zbudun,

hukuk kitabı

Documents