36

Hywel M. Griffiths

Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory

GWERDDONCYFNODOLYN ACADEMAIDD CYMRAEG

Cyfrol I, Rhif 3, Mai 2008 • ISSN 1741-4261

37

Geomorffoleg afonol Cymru: heddiw, ddoe ac yfory

Hywel M. Griffiths

1. Cyflwyniad

Arhydycanrifoeddmaeafonyddwedichwaraerôlddeublygymmywydeconomaidd

achymdeithasolpoblogaethCymru.Arunllawmaentwedicynnigcynhaliaethtrwy’r

diwydiannaupysgota,gwlân,cloddioplwmasinc,echdynnugraeanathrwybweru

melinau(Jenkins,2005).Trwyorchuddio’rgorlifdiroeddâgwaddodionmaethlona

alluogoddamaethyddiaethiffynnuwrtheuhymyl,trwyalluogifforioamasnachuyny

canrifoeddafu,athrwyweithgareddautwristaiddacadloniadol,mae’ramgylchedd

afonolwedibodynunprysuraphroffidiol.Aryllawarallmaentwediprofi’nrhwystraui

glerwyratheithwyrynygorffennol,acmaellifogyddacerydiadynparhauhydheddiw

irwystroaciddifrodicyfathrebau,strwythurauacadeiladauareuglannau,ynamlar

gostdynolaceconomaidduchel.Maenthefydynffurfiorhanannatodo’rtirlundeniadol

Cymreig,felnentyddbychainynyruwchdiroedd,rhaeadrauacheunentyddcyfyng,

afonyddllifwaddodolmewngorlifdiroedd,acaberoeddeang.Mae’rrhyngberthyniad

ymarhwngdiddordebacademaiddynytirffurfiaua’rprosesausyddwedieuffurfio,a’r

angeni’wdeallargyferystyriaethauymarferol,wediarwainatgorffeangacamrywiolo

wybodaethgeomorffolegolsy’nbenodoliGymru,ondygellireigymhwysoynamlachna

pheidioisystemautebygynyDeyrnasUnedig,Ewropa’rbyd.

Etifeddiaeth rhewlifiant ar systemau afonol Cymru

Maecyd-destundaearegolahinsoddolycyfnodCwaternaidd(y~2.6Madiwethaf),

gangynnwyscyfresoOesoeddIâ,wedicreu’ramgylchiadauargyfergweithgaredd

presennolafonyddCymru.IraddauhelaethmaentwedillywioymatebafonyddCymrui

newidiadauhinsoddolaceffeithiaugweithgareddanthropogenigynystodyrHolosîn(yr

11kadiwethaf).YnystodyPleistosenHwyr,ycyfnodprydygwelwydyrehangumwyaf

oorchuddiârhewlifolyngNghymruoeddynystodStadialDimlington,rhwng~30,000

a15,000cal.cynypresennol(CP)(JonesaKeen,1993),gangyrraeddeiuchafbwynt

oorchuddiaderbyn~21,500cal.CP.BrydhynnygorchuddidyrhanfwyafodirCymru,

heblawamBenrhynGŵyrarhannauoFroMorgannwg,ganiâ.Erbyn~16,750cal.

CProeddyriâwedicrebachubronynllwyr(Bowenet al.,1986).Parhaoddcyfnodau

ffinrewlifolhydat~15,500cal.CP(BallantyneaHarris,1994),prydycychwynnoddcyfnod

RhyngStadialWindermere,cyfnodohinsawddtymherustebygiawni’rcyfnodpresennol.

Dychweloddamodauffinrhewlifol(arhewlifoeddmynyddiEryri)ynystodStadialLoch

Lomondrhwng~13,000a11,500cal.CP(GrayaCoxon,1991),hydnesigynnyddcyflym

mewntymheredd~11,500calCPddynodicychwyniadycyfnodtymheruspresennol

(yrHolosîn).Ynystodycyfnodhwncafwydamrywiaethauhinsoddolllai,megisCyfnod

CynnesyrOesoeddCanola’rOesIâFach(1550–1850AD).

YnymwyafrifosystemauafonolCymru,gwaddolycyfnodaurhewlifolabrofwydynystod

yPleistosenHwyryw’rdyffrynnoeddgorddwfnagrëwydwrthi’riâehangu,gangreu’r

38

llwybrautraenioargyferafonyddCymruheddiw.Ynystodycrebachiadrhewlifoldilynol,

llenwydrhannauo’rdyffrynnoeddganddyddodiongarwrhewlifol,acynamlailweithiwyd

ydyddodionymaganddŵrtawddrhewlifol,gangreugwastadeddauallolchieang

(MacklinaLewin,1986;Breweret al.,ynywasg).YnystodcyfnodyrHolosînbuafonydd

Cymru(ynenwedigyrafonyddgwelygraean)yncludoacynailweithio’rdyddodionyma

arbatrymauachyfraddauamrywiologanlyniadinewidiadauamgylcheddol(naturiolac

anthropogenig)(Lewin,1981;Lewin,1997).Mae’rrhainyncynnwysamrywiaethaumewn

cyflenwaddyddodionisystemauafonol,amrywiaethaumewnmaintacamleddllifogydd

(Higgs,1987;Gittinset al.,2004),mwyngloddiometelau(DaviesaLewin,1974;Lewin

et al.,1977;BreweraTaylor,1997)arheoliafonol(Breweret al.,2000;DobsonaLewin,

1975).Arweinioddynewidiadauymaatddatblygiadtirffurfiauarbennigynytirlunafonol

Cymreig,ynenwedigfellycyfresioderasauafonol,seftystiolaethoerydiadadyddodiad

ygorffennolarffurfdarnauoorlifdiroeddwedieugadaelarlefelauuwchwrthi’rafon

endorri(MacklinaLewin,1986;Johnstone,2004;TayloraLewin,1996,1997).

Ynogystalâthymherugweithgareddafonoltrwy’rffactoraunaturioluchodmae’rcyfnod

rhewlifolwedirheolipatrymauoerydiadadyddodiadtrwy’retifeddiaethodirffurfiau’r

PleistosenHwyr(Macklin,1999).Maeffurfnodweddiadol‘awrwydr’rhaioafonyddCymru,

blemae’rafonynllifotrwyhydauculallydanamynailynganlyniadifarianautraws-

dyffryn(e.e.afonTeifigerTregaron(Breweret al.,ynywasg)neuifwâullifwaddodolo

lednentydd(e.e.afonDyfiymMallwydaGlantwymyn(Johnstone,2004)).Arweinioddhyn

atsegmentusystemauafonolihydausyddynarddangosnodweddiongeomorffolegol

gwahanoliawn(e.e.ystumioactifacanactifynaillochra’rllalligyfyngiadarlawry

dyffryn),acatymatebiongwahanolacunigrywiffactoraualogenëig(Breweret al.,yny

wasg).

Ffigwr 1: Cronoleg o brif ddylanwadau’r cyfnod Cwaternaidd Hwyr ar afonydd Cymru (ar ôl Brewer et al. (2005))

39

MaenewidiadauynlefelymôrynystodyPleistosenHwyr(Johnstone,2004)acymateb

isostatig-rewlifol(CampbellaBowen,1989)hefydynenghreifftiauosutmae’rcyfnod

rhewlifoldiwethafwedieffeithioarsystemauafonolCymru(gwelerFfigwr1),erpriniawn

yw’rgwaithawnaedynymeysyddyma.Ycyntafo’rddauffactorymaaddeellirorau,yn

enwedigfellyogwmpasuchafbwyntllanwafonDyfiynNerwen-las,blemaedyddodiad

oganlyniadibrosesau’rllanwwediarwainatgladdupatrwmgeomorffolegolyrHolosîn

cynnar(Johnstone,2004).

Mae’rdiffygdyddodionygellireudyddioynfaentramgwyddsylweddolwrthgeisio

astudio’ruchod.Erenghraifft,awgrymoddgwaithJones(1970)arbroffilhydafonTywifod

sawlcyfnodoymgodiadwedidigwyddynygorffennol,ondnaelliddweudisicrwyddym

mhagyfnod.

Mae’rhollffactorauuchodwediarwainatdirlungeomorffolegolsyddyngefnlen,achos

achanlyniadi’rprosesauadrafodirynyrerthyglyma.MaeFfigwr2ynfodelo’rtirffurf

hwnyngnghyd-destunyretifeddiaethrewlifol.Dengysymodelafonsyddyntardduar

uwchdiroeddserth(e.e.Eryri,CadairIdris),neuarweundiroeddwedieugorchuddioâ

mawn,acyna’nllifoi’rdyffrynnoedddrwygyfrwngrhaeadrau,syddfelarferyndynodi’r

newido’ruwchdiri’rtiris.Dengysdrawsffurfiadmewnpatrwmafonoloafonyddcreigwely

trwygyfresobatrymauymblethol,ystumiolactifacystumiolsefydlogytiris(Lewin,1997).

Gobaithyrerthyglhonywcynniggorolwgo’rgwaithgeomorffolegolawnaedarytirlun

hwn,iesbonioyngyntaf,ychydigarddatblygiadtymorhirymega-geomorffoleg,yn

ail,yprosesausyddwedieiffurfioacsyddwedideillioohono,acyndrydydd,ymateb

afonyddllifwaddodolCymruinewidiadauhinsoddolagweithgareddauanthropogenig.

Ynamlachnapheidiomae’ragweddauymayngorgyffwrddacynrhyng-ddibynnol,ac

ynystodycyfnodpresennolpanmaenewidhinsawddynbygwthnewidpatrymaullifa

gweithgareddanthropogenigmewnffyrdddramatig,maedealltwriaethgynhwysfawro’r

rhyngberthyniadynaynhollbwysig(PillingaJones,2002).

Ffigwr 2: Gwaddol y Pleistosen ar dirlun afonol Cymru (ar ôl Lewin, 1997)

40

2. Esblygiad tymor hir y tirlun afonol Cymreig

Ceisioesbonioffurftrawiadolmega-geomorffolegCymru,gyda’illwyfandiroedd

uchelwedieudyrannuganafonydd,fuprifffocwsyrheinyygellireuhystyriedfely

geomorffolegwyrafonolcyntafigyhoeddigwaitharGymru(Lewin,1997).Cafwydnifer

ogyhoeddiadauynailhannerybedwareddganrifarbymtheg,gwaithRamsay(1846,

1866,1876ac1881)aresblygiaddaearegdeCymruynbenodol.Gosododdygwaith

ymagynsailargyferdehongliadaumanylachDavisiaidddechrau’rugeinfedganrifo

esblygiadytirlunCymreigganO.TJones(Davis,1912).DisgrifiadRamsay(1876)o’rtirlun

Cymreigoeddtirlun‘allintersectedbyunnumberedvalleys,’asylweddoloddfodeiffurf

ynganlyniadi‘fluviatileerosionsthathavescoopedoutthevalleys’(Ramsay,1876,t.223).

CymaintoedddylanwadgwaithcynnarRamsayfelyrysgogoddgyfathreburhyngddoa

CharlesDarwinynglŷnârôlcymharolgweithgareddmorolacafonol(Darwin,1846).Prif

fyrdwneiwaithoedddadlaubodsystemtraeniodeCymru(asiroeddcyfagosynLloegr)

wedicaeleiarddodiganorchuddo’rcyfnodCretasaidd.

MaeganbatrwmtraeniocyfredolCymrubatrwmrheiddiolsyddwedieiganoliarEryri

a’rCarneddau,PumlumonaBannauBrycheiniog,acsyddwediendorriiarwynebau

gwastadyruwchdiroedd.Arhydyganrifddiwethafbusawlymgaisigeisioesbonio’rffurf

yma,acmae’rdehongliadau’namrywioodreuliantneuwastatáumorol(Jones,1911;

George,1961,1974),ibrosesauafonolahindreulio(Brown,1964;Battiau-Queney,1980,

1984,1999),ynamlyngnghyd-destunymgodiewstatiga’radfywiadafonoldilynol.Maent

hefydynamrywiooranamserlen,ynbennafoherwyddfodynabrindergwirioneddolo

ddyddodionygellireudyddioyngNghymru.Erenghraifft,ynogystalagawgrymRamsay

bodytirlunynarddangosnodweddiono’rCretasig,barnJones(1921,1948,1951,1956)

oeddbodygeomorffolegpresennolwedicaeleiddatgladduodirlundiweddycyfnod

Triasig.DadleuoddBrown(1960)wedynoblaidymgodicysonynystodcyfnodyNeogene,

tradadleuoddGeorge(1961,1974)oblaidymgodiepisodigynystodyruncyfnod.

DadleuoddBattiau-Queney(1980,1984a1999)hithauoblaidtirlunaoedddipynhŷn

na’rNeogene,ynganlyniadiweithgareddneodectonigahindreulioynystodycyfnod

Cainosöig.AwgrymoddCope(1994)fodypatrwmtraeniorheiddiolynganlyniadifan

poethwedieiganoliymMôrIwerddonrhwngYnysMônacYnysManaw.Ytebygolrwydd

ywfodpatrwmtraeniocyfredolCymruynarddangosnodweddionsyddyngymysgedd

o’ruchod,hynnyywbodynaelfennauo’rpatrwmsyddynadlewyrchupatrwmhŷn(mor

henâ’rTriasighydynoed),erenghraifftcwrsafonClwydacafonTywi(Walsh,2001).

Maegwaithymchwilynymaesganddefnyddiotechnegaumodelunewyddynparhau

(Rowberry,2007).

WrthystyrieddatblygiadtymorhirysystemafonolynystodycyfnodCwaternaidd,

maeniferobrosesauadylanwadaupwysigwediderbynsylw–dylanwadauamrywiol

ycyfnodaurhewlifol,afonladradacadnewyddiadynbenodol.Soniwydeisoesamrôl

rhewlifoeddfeltarddiaddyddodionpresennolafonyddCymruacatddylanwadtirffurfiau

rhewlifolarbatrwmafon.Ynogystal,gwelirdylanwadrhewlifoeddynyceunentydd

niferussyddwediymffurfioarhydaullaweriawnoafonyddCymru.Yrenghraifftsydd

wediderbynymwyafosylwyw’rgyfresogeunentyddarafonTeifi–Aberteifi,Cilgerran,

Cenarth,CastellnewyddEmlyn,Henllan,Allt-y-Cafan,Llandysul,CraigGwrtheyrna

Llanllwni(Higgs,1997).EsboniadCharlesworth(1929)aJones(1965)oeddpresenoldeb

‘LlynTeifi’,geraberyrafonynystodyrOes

41

Ffigwr 3: Amser daearegol (ar ôl Harland et al., 1989)

42

Iâddiwethaf,gydaLlenIâIwerddonynymddwynfelargae,aryddhaoddcyfainto

ddŵrtawddyngyflymiawnganarwainatgreuceunentyddynytilarlawrydyffryn.

BwriwydamheuaetharhynganwaithBowen(1967),acynddiweddarachganPrice

(1977),BowenaLear(1982)aLear(1986),arsailyffaithnadoeddtystiolaethddigonolar

gyferpresenoldebLlenIâIwerddonynyrardal,ymysgrhesymaueraill.Awgrymwydtheori

arallganddynt,sefbodpatrwmtraenio’rTeifiwedicaeleiarddodioafonyddmewn-ac

is-rewlifol.Byddaillifoeddo’rfathyntuedduianwybydduffurfystumiolllawrydyffryna

chymrydyllwybrhawsafareutrawsganffurfio’rceunentydd(Bowen,1967).

Digwyddaafonladradpanfosystemtraeniounafonyn‘lladrata’dyfroedd(ganamlaf

rhagnentydd)systemtraenioafonarallyngnghwrsesblygiadnaturiolyrhwydwaith

traenio.Digwyddhynfelarferpanfounsystemynmedruerydutuaphenydyffryn

ynghyntna’rsystemarallamniferoresymau(hinsoddolathectonigerenghraifft).Mae

hynynarwainatfyrhau’rsystemaladratwyd,atgreudyffrynnoeddsychllearferai’rafon

lifoachnicynnauymmhroffilyrafon,acatroiegniychwanegoli’rafonsy’nlladrata

(adnewyddiad).Adroddwydamniferoenghreifftiauohynynyllenyddiaeth–maeHowe

aThomas(1963)ynadnabodpedwarcnicynynNyffrynLlugwyoganlyniadiafonladrad

ganafonConwyaoeddyneryduarhydffawtrhwngcreigiauOrdofigaiddaSilwraidd,

acmaeHiggs(1997)ynadnabodrhaiarafonLledracafonMachno,etooganlyniadi

afonladradganafonConwy.

GwelwydenghreifftiaueraillarafonTwymyna’illednentyddgerDylifeymMhowys

(MillwardaRobinson,1978;Higgs,1997),afonyddmewnamgylcheddcarstigfelafon

HepsteaMellte(aladratwydganafonNeddoddiwrthafonTaf;North,1962;Thomas,

1974),ac,ynfwyafnodedigefallai,lladratarhagnentyddyTeifiganyproto-Ystwythyn

gyntaf,acynaganafonRheidol(HoweaThomas,1963).Ceirtystiolaetho’rafonladrata

ymaymMhontrhydygroesarafonYstwyth,arafonRheidolymMhontarfynachacyny

dyffrynsychsyddrhwngdalgylchoeddYstwythaTheifi(gwelerFfigwr4).

3. Astudiaethau proses

Maeastudiaethauobrosesaugeomorffolegolynunig,hynnyyw,astudiaethauo

fecanweithiauffisegolagwyddonolprosesaugeomorffolegolhebeucysylltuâmeysydd

ehangachfelymatebinewidiadauhinsoddolacanthropolegol,ynniferusarafonydd

Cymru.YnanaddimmaehynoganlyniadibenodiadyrAthroJohnLewiniAdran

Ddaearyddiaeth(SefydliadDaearyddiaethaGwyddorauDaear)PrifysgolCymru

Aberystwythyny1960au,agwaitheifyfyrwyrymchwilniferusyntau,ynenwedigyrAthro

MarkMacklinaDrPaulBrewer,abenodwydi’radranyny1990au.Maedealltwriaetho

brosesynsailiastudiaethaumewnmeysyddehangachac,oganlyniad,darganfuwyd

llaweriawnamnaturprosesaumewngwaithmaesyngNghymruarbrosiectauaoeddyn

astudioymatebinewidhinsawdderenghraifft.Ynyradranhoncyflwynirgorolwgoraio’r

priffaterionprosespenodolyrhoddwydsylwiddynt,acfeystyrirymatebafonolinewid

hinsawddagweithgareddanthropolegolynyradrannaudilynol.Erhyn,rhaidcadw’r

gorgyffwrddcynhenidrhwngymeysyddhynmewncof.

43

Ffigwr 4: Afonladrata rhagnentydd afon Teifi gan y proto-Ystwyth ac afon Rheidol (ar ôl Howe a Thomas, 1963 a Higgs (1997))

GwnaedgwaitharloesolarbibellipriddymmasnMaesnantarlethrauPumlumongan

Jones(1971,1981a,1984,1987),GilmanaNewson(1980),aWilsonaSmart(1984).Mae

pibellipriddynsianelisyddyndatblygu’nisarwynebologanlyniadiwahaniaethauyn

naturymdreiddiohaenauobridd.Maentfelarferyndatblygumewnamgylcheddau

crasalled-gras,fellyroeddycorffhwnowaithyngNghymruyncynrychiolidatblygiad

sylweddolynymaes.Ynogystalâdarganfodfodrhwydwaithpibellipriddynmedru

arwainatehangucwmpasyrhwydwaithtraeniocyffredinol,gwelwydbodyrhwydwaith

pibellihwnynmedrucyfrannu’nsylweddolatnaturymatebunrhywddalgylchiddyodiad

44

(Jones,1984).Darganfuwydhefydeubodynffynonellaupwysigolwythcrogiafonydd,

acmewnrhaiachosioneubodynmedruachosicyfraddauuwchoerydiadynysianeli

isawyrolymhellachilawrynysystem(Jones,1987).

Uno’rpriffeysyddymchwilsyddynymwneudâphrosesyw’rgwaitharddeinamegsianeli

afon,erydiadllorweddol,anewidplanfform.Maehynwediymestyno’rraddfafach,

erenghraifftgwaithBathurst(1979)arddosbarthiadstraencroesrymarffiniausianela

dylanwadceryntaueilaidd,iraddfaehangach,erenghraifftgwaithBreweret al.(2000)

aGittinset al.(2004)arbatrymaurhanbartholonewidmewnarwynebeddDyddodion

AfonolGweladwy(DAG).Maehynwedicynnwysdefnyddiodulliausyddynamrywio

oddefnyddioarsylwiuniongyrcholganddefnyddioGPSgwahaniaethol,LiDAR(light

detectionandranging),mapiauhanesyddolacawyrluniauygellideudigideiddioa’u

troshaenumewnrhaglengyfrifiadurolfelArcGISasystemaugwybodaethddaearyddol

eraill.Ganfodmapiauhanesyddol(oraddfeyddachywirdebamrywiol)ynbodolierstua

120mlyneddarniferoafonyddCymru,mae’rdechnegyma’ncynnigcofnodhirdymor

onewidplanfformacfellymaewedityfuynddullpoblogaiddymmaesgeomorffoleg

afonol.Galluogoddasesiadobatrymauagraddfeydderydiadllorweddolarraddfa’r

dalgylcha’rrhanbarth(Breweret al.,ynywasg).

Gwnaedcyfranhelaetho’rgwaithcynnararbatrymauagraddfeyddnewidplanfform

arafonyddCymru,ynenwedigfellyarafonyddRheidol,YstwythaHafren(Lewin,1972,

1976,1977,1978,1983,1987;LewinaBrindle,1977;LewinaHughes,1976;Lewinet al.,

1977)acarafonTywi(LewinaHughes,1976;Blacknell,1982),afonDyfrdwy(Gurnell,

1997;Gurnellet al.,1993;Gurnellet al.,1994),afonLlugwy(Powys)(Blacknell,1980)ac

afonDyfi(LewinaHughes,1976).Ynycyfnodcynnarhwn,canolbwyntiwydarail-greu

deinameghanesyddolhydaubyrionoafonyddCymruabuhyngyfrifolamddatblygiad

nifero’rcysyniadausylfaenolynymaes,ynenwedigfellydechreuadauffurfiaugwely.

DisgrifiwydhynyngyntafganLewin(1976)arhydoafonYstwythasythwydgerLlanilar.

DisgrifioddLewin(1972,1978)sutoeddystumiauwedynyndatblyguyngNgelliAngharad

arafonRheidol(Ffigwr5)acarafonTywi.Ynygwaithymaarsylwydbodystumiauyn

medruesblygudrosamsertrwybrosesauoymestyn(cynyddumewncylchran),cyfieithiad

(mudoisafon)athyfiant(cynyddumainteutonfeddi).GwnaethgwaithBlacknell(1982)

ddisgrifiomorffolegbariauarafonTywi,acmiwnaethSmith(1987,1989)waithgwerthfawr

arddisgrifiomathnewydd(arypryd)ofar,sefbargwrthbwynt,aoeddyndatblyguar

ochrallanystum(yngroesi’rpatrwmarferol).Disgrifiwydymoddycyfyngirarystumio

anewidplanfformhefydganLewinaBrindle(1977),gansylwibodtrimathogyfyngiad

–creigwelyochrau’rdyffryn;ffurfiaudyddodologyfnodaurhewlifol,ffinrewlifolneu

gyfredol;astrwythurauanthropogenig.Cyfrannoddyffactorolafatleihaugofodystumio

gorlifdiroeddafonyddRheidolacYstwyth32.7ycanta43.1ycant.

Maenewidplanfformarafonyddyncaeleireoligannewidiadaumewnllif(e.e.

newidiadaumewnmaintacamleddllifogydd),nodweddionffiniau’rsianel(e.e.

cyfansoddiadyglannau),cyfraddaucyflenwadachludiantdyddodiona’rcyfyngiadaua

nodiruchod(Breweret al.,ynywasg;LewinaBrindle,1977;Lawler,1984).

Gweithgareddhydroligyw’rbrifbrosessyddynachosierydiadyglannauyngNghymru–

wrthiarllwysiadgynyddu,maecyflymderyllifastraencroesrymar

45

Ffigwr 5: Newid planfform ar afon Rheidol yng Ngelli Angharad rhwng 1886 a 2000, gan ddangos yr ystum yn datblygu ac yn mudo isafon (ar ôl Brewer et al., yn y wasg)

46

ffiniau’rsianelyncynyddu.Wrthihynddigwydd,llusgludirgronynnauo’rglannaugan

arwainaterydiad.MaeganniferoafonyddCymrulannaucyfansawdd,hynnyyw

sailoraeananghydlynolodanhaenendrwchusoddyddodionmâncydlynol.Erydir

ygraeanynhawsna’rdyddodionmân,acfellymae’rglannau’nerydumewnmodd

cantilifer(ThorneaLewin,1979).Wrthihynddigwyddbyddystumiau’ndatblyguhydat

bwyntllemaegwddfyrystumyncaeleidorrigangreuystumllynnoedd.Gwnaedarolwg

cynhwysfawrganLewisaLewin,(1983)o964kmoddyffrynnoeddCymru,ganadnabod

145toriadgwahanol,45ycanto’rniferynawedidigwyddersdiweddybedwaredd

ganrifarbymtheg,a’rmwyafrifwedidigwyddynhydaucanoligafonyddCymrullemae

cyfraddauerydiadllorweddolareumwyaf.

Ffigwr 6: Newid planfform ar afon Hafren ger Llandinam, 1840–1984 (ar ôl Brewer et al. yn y wasg)

Ersygwaithcynnarhwnmae’rffocwswedisymudigeisioesbonioamrywiaethaumewn

cyfraddauaphatrymaunewidplanfformaphatrymauodrosglwyddiaddyddodion.Eto

47

maehynwediymestynorangraddfaoymchwilarynewidsyddyndigwyddidyddodion

wrthiddyntgaeleucludoynyrafon(BreweraLewin,1993)iastudiaethauarraddfeydd

gofodolacamseryddoltipynehangach(BreweraLewin,1998;BreweraPassmore,2002).

PwncgwaithBreweraLewin,(1998)oeddastudionewidiadautymorbyrahirdymorar

gyferhydansefydlogoafonHafrengerLlandinam.Newidioddyrhyd2kmymaynôlac

ymlaenrhwngcyfnodauoymblethu(1884–1903,1975–presennol)achyfnodauoystumio

(1836–1840,1948–1963)(gwelerFfigwr6).Canfuwydbodcyfnodauoymblethuyncaeleu

cychwynganlifogydd(ffactorecstrinsig),ondbodgraddiantysianelanaturddyddodol

ygorlifdir(ffactorauintrinsig)ynbwysigwrthbaratoiyrhydamgyfnodoansefydlogrwydd.

RheoliransefydlogrwyddarhynobrydganargaeClywedog,aadeiladwydyny1960au.

Effaithhynywbodyrhydwediei‘rewi’mewnpatrwmoymblethu.

Mae’rhydoafonHafrengerLlandinamwedibodynfaesymchwilhynodgyfoethogi

geomorffolegwyrarhydyblynyddoedd.Ynogystalâ’rgwaithadrafodiruchod,bu’rardal

ogwmpasLlandinamynsafleiwaithBathurst(1979),Bathurstet al.(1977,1979),Thorne

aHey(1979)argylchrediadaueilaiddadosbarthiadstraencroesrym;gwaithargludiant

dyddodionganHey(1980,1986),Newson(1980),Arkellet al.(1983),Leeks(1983,1986),

NewsonaLeeks(1987),Meigh(1987);erydiadafonol–ThorneaLewin(1979),Thornea

Tovey(1981),aLawler(1992)aarloesoddgyda’rdefnyddo’rPhotoElectricErosionPin.

GwnaedgwaitharhanesdyddodolaphatrwmsianelganThorneaLewin(1979),Hey

(1980),Heyet al.(1981),aceffaithsianeleiddio,cynlluniaurheolillifanewidamgylcheddol

ganHey(1980;1986),Higgs(1987),HiggsaPetts(1988),Leeks(1986)aLeekset al.(1986).

GwnaedgwaithychydigisafonyngNghaerswsargyflymderautonnauolifadyddodion

ynystodllifogyddganBull(1997)ynogystalâgwaithMaaset al.(2001)arymatebi

newidiadauhinsoddol.Ynogystalâ’rhydyma,ailystyriwydpetho’rgwaithawnaedar

ystumGelliAngharadganBreweret al.(2004),ganddodohydiraio’rrheolaethauytu

ôli’rpatrymauanodwydganLewin(1972,1978),sefamrywiaethauarllwysiad,crymderyr

ystum,achyfansoddiadyglannau(gwelerFfigwr5).

Ynogystalâ’rpenodiadauanodwydynghynt,busefydluprosiectsylweddoliawno’r

InstituteofHydrologyymMhenffordd-lâs,Powys(ThePlynlimonCatchmentExperiment),

danofalyrAthroMalcolmNewsonaDrGrahamLeeksymysgeraill,gyda’rbwriado

astudioeffeithiauhydrolegolcoedwigaethynyruwchdiroeddym1968,hefydyngyfrifol

amgorffgeomorffolegoleangiawnarsymudiaddyddodionacerydiad.Mae’rprosiect

ynenghraifftoarbrawfllecymherirdauddalgylch(afonHafrenacafonGwy)syddyn

rhannunodweddionmorffolegolahinsoddolcyffredin,heblaw’rffaithboddalgylch

afonHafrenwedieigoedwigo,aboddalgylchafonGwywedieiorchuddioâphorfa.

Cymharwydis-ddalgylchoeddafonTanllwyth(Hafren)acafonCyff(Gwy),addangosodd

amrywiaethausylweddolmewnllwythcrogallwythgwelyoganlyniadigoedwigaeth.Un

o’rprifganlyniadauoeddbodllwythimewndalgylchoeddwedicoedwigodipynuwch

na’rhynaddisgwylidoherwyddboderydiadoffosyddtraenioyngysylltiedigâ’rfforestydd

ynnegydueffaithsefydlogiganwreiddiauarhyngdorriganddailycoed,afyddaifelarfer

ynlleihaullwythidyddodol(Newson,1979;Newson,1980a;Kirkbyet al.,1981;Stott,1999;

Mountet al.,2005).

Ynogystalâ’rastudiaethauuchodoansefydlogrwyddacerydiadllorweddol,ceirrhai

astudiaethausyddwediarddangoshydaublemaesefydlogrwyddplanfform,ynamlar

48

ffurfsianelystumiol,dolennogyngyffredin.Weithiaugallhynfodoganlyniadiatalystumio

ganddaeareg,ochrau’rdyffrynneufesuraurheolaethond,weithiau,felynachosafon

Hafrenisafono’rTrallwng(Brewer et al.,2005)acafonDyfrdwyrhwngBangorIs-coeda

Farndon(Gurnell1997;Gurnellet al.,1994)ceirsefydlogrwyddmewnardaloeddllemae

potensialuchelargyfererydiad.YnachosyTrallwng(Ffigwr7)dangoswydfodyrhydwedi

bodynweithgarynllorweddoldrosy7kadiwethaf,ondeifodwediei‘rewi’ynycyflwr

sefydlogymaoganlyniadiddyddodiadcyflymoddyddodionmânagychwynnoddyn

yrOesoeddCanol.YnachosafonDyfrdwy,ceirystumiausyddwedibodynsefydlogers

canolybedwareddganrifarbymtheg,achanfuwydbodsefydlogrwyddyncynyddu

isafonoganlyniadileihadmewngraddiantaceffaithCoredCaer.

Ffigwr 7: Patrwm sianel afon Hafren isafon o’r Trallwng, 1845–2002 ar ôl Brewer et al. yn y wasg

Wrthiastudiaethauobatrwmachyfraddaunewidplanfformfyndrhagddynt,mae

niferobynciauwediblodeuoyngyfamserologanlyniad.Erenghraifft,gwnaedllawer

iawnowaitharforffolegageometrigorlifdiroedda’rprosesausyddyndigwyddarnynt

arafonyddTywi,Teifi,Ystwyth,Rheidol,Hafren,Twymyn,DyfrdwyaTefaiddganLewin

aManton(1975),LewinaHughes(1980),Lewin(1978b,1982,1992),aBrown(1983).

Ynogystalâchyhoeddisawlarolwgobrosesauffurfiannolgorlifdiroedd(Lewin,1992)

a’ugeomorffoleg(Lewin,1978b),canfuwydbodgorlifdiroeddynamgylcheddau

geomorffolegolsensitifadeinamigabodeugeometriynrheolyddpwysigarsymudiad

dŵradegllifogydd(LewinaHughes,1980).Ailedrychwydarymaesynddiweddargan

Breweret al.(2005),blecafwydarolwgo’rtechnegaunewyddsyddargaeliragfynegi

peryglllifogyddfelLiDAR(Joneset al.,2007)amodelugeomorffolegolsoffistigedig

(CoulthardaMacklin,2001;Coulthardet al.,2005;CoulthardavandeWiel,2006;van

deWiel,2007).Ynyrastudiaethnodwydbodrhaio’rtechnegauaddefnyddiwydi

greumapiauperyglllifogyddAsiantaethyrAmgylcheddynamcangyfrifynrhyisel

49

oranyrardaloeddoorlifdiroeddmewnperygl,abodytechnegaugeomorffolegol

diweddarafymaynmedrubodyngymorthtrwygynnigmodelausyddyngwerthfawrogi

naturnewidiolgorlifdiroedd.DefnyddiwydtorethoastudiaethauachosoGymrumewn

arolygonoerydiadadyddodiad(TywiacYstwyth;Lewin,1981)acarrôlllifogyddynsiapio

geomorffolegafonol(afonEfyrnwy;Lewin,1989).

Wrthiwybodaethgeomorffolegolgynyddu,maeniferoddatblygiadau

rhyngddisgyblaetholwedicodi.Efallaimai’renghraifftfwyafdiddorolywcydweithio

gydagarcheolegwyr.Erbodynabotensialargyferllaweriawnmwyowaithynymaes,

gwnaedgwaithgwerthfawreisoes(HosfieldaChambers,2004;Macklinet al.,2004).Yn

ystodcyfnodolifogyddynButtingtongeryTrallwng,cafwydhydistrwythurprenodan

tua3molifwaddod,yndyddioo’rddeuddegfedganrif.Trwyddefnyddioarsylwiamapio

geomorffolegolageoffisegol(GroundPenetratingRadar)ceisiwydail-greupatrwmafonol

afonHafrenarysafleermwyncanfodlleoliadClawddOffaynygorffennol(ganfod

Buttingtonynsaflellemaeunionleoliadyffinyndalynddadleuol),acigeisiododohydi

unionbwrpasystrwythuragladdwydarlannau’rafon(Macklinet al.,2004).Maeymchwil

geoffisegolarwaithgersaflecaerRufeinigCaerleonarhynobrydganstaffSefydliad

DaearyddiaethaGwyddorauDaearPrifysgolAberystwythhefyd,ermwynceisioail-greu

patrwmyrafonynystodycyfnodRhufeinig.Pwrpashynywigeisiodeallsutoeddpobl

ynygorffennolynmedruymdopigydabywmoragosatafonyddaoeddyndioddefo

lifogydd.

4. Esblygiad systemau afonol i newidiadau amgylcheddol (hinsoddol ac anthropolegol) yr Holosîn

MaerhaioafonyddCymruymysgymwyafdeinamigynyDeyrnasUnedig(Breweret al.,

ynywasg),acmaecyfraddaphatrymaueuhymatebinewidiadauhinsoddolyrHolosîn

wedibodynfaesymchwilsylweddoligeomorffolegwyr.Ynddiweddar,mae’rmaes

ymawedidatblygupwysigrwyddehangach,oystyriedpryderonamnewidhinsawddy

dyfodol.

Oganlyniadi’rffaithfodnewidiadauhinsoddolyrHolosînwedibodarraddfatipynllaina

newidiadau’rPleistosen,acoherwyddbodgweithgareddanthropogenigarffurfnewid

defnyddtirwedidigwyddynystody5kadiwethaf,maeeudylanwadarymddygiad

afonolynanoddi’wddehongli(MacklinaLewin,1993).Ynwir,hydatypymthegmlynedd

diwethaftadogwydnewidiadauafonolyrHolosînarweithgareddanthropogenigynunig

(Bell,1982;BurrinaScaife,1988),hydnesiwaithMacklinaNeedham(1992),Macklina

Lewin(1993),Macklin(1999)aMacklinaLewin(2003)awgrymubodrôlhinsawddwediei

danbrisio.Ynarbennig,dangosoddgwaithMacklinaLewin(1993)aMacklinet al.(2005),

fodnewidiadausylweddolmewntymhereddadyddiadynystodyrHolosîn,erynllaina

newidiadau’rPleistosen,wedieffeithioarfaintacamleddllifogyddacfellywediarwainat

newidiadauafonolsylweddol.Maeymchwildiweddarwedidangosbodsystemauafonol

Cymru(aPhrydainyngyffredinol)ynfwysensitifinewidiadaubychain,byr-dymormewn

hinsawddnagadybidynflaenorol,ynenwedigfellydalgylchoeddynyruwchdiroedd.

Ymamaellethrauserth,egniafonuchelachyplysurhwngyllethra’rsianel,yngolygu

bodysianelieuhunainynymatebyngyflymachiadegauolifogyddaachoswydgan

hinsawdd(Macklinet al.,1992;Passmoreet al.,1993;Brown,2003).

50

YnystodyrHolosîncynnar,gwelwydcyfraddauucheloendorrioganlyniadinewidiadau

hinsoddolachyflenwadsylweddolisoddyddodion.Oganlyniad,gwelirniferoderasau

graeano’rcyfnodblaenorol(yPleistosenHwyr)mewnsawldyffrynyngNghymru,er

enghraifftafonDyfi(Thomaset al.,1982;Johnstone,2004)acafonRheidol(Macklina

Lewin,1986).Ynanffodusmaeynabrinderoderasauneuunedaudyddodolwedicael

eucadwo’rHolosîncynnar,unaioganlyniadigyfraddauucheloailweithiollorweddol

afyddai’nchwalu’rterasauyma(LewinaMacklin,2003),neuoganlyniadigyfnod

hirodawelwchynystodsefydlogrwyddhinsoddolagorchuddeangogoedwigoedd

(MacklinaLewin,1993).Foddbynnag,ynyrHolosîncanolig-hwyr,maecyfnodauepisodig

oagrydydduarlawrdyffrynnoeddwedicaeleiarosodarypatrwmhirdymoroendorri.

Arweinioddhynatddatblygiad‘grisiau’oderasauafonolmewnniferosystemau,fel

afonHafren(TayloraLewin,1996,1997),afonRheidol(MacklinaLewin,1986)acafonDyfi

(Johnstone,2004).Ynamliawn,mae’rcyfresihynoderasau,addehonglirganddefnyddio

ystodeangodechnegaugeomorffig,dyddodoladyddioradicarbon,ynarddangos

ymoddcymhlethymaeafonyddCymruwediymatebinewidiadauhinsoddol,acyn

amlachnapheidioiweithgareddanthropogenighefyd.YnystodyrHolosîn,roeddyrhain

yncynnwysdatgoedwigoargyferporiathyfucnydau(MacklinaLewin,1986;Taylora

Lewin,1996),amwyngloddiometelautrwm(Lewinet al.,1983).

Ynystodychwartercanrifddiwethafdatblygoddcorffeangowaitharyrafonydduchod

yngnghanolbarthCymru,sy’ndeliogydagymatebionysystemauhynnyinewidiadau

hinsoddol.Oganlyniad,gellidasesu’rhynsyddyngyffredina’rhynsyddynwahanol

ameuhymatebion,acasesuibaraddauoeddymatebysystemaugwahanolyn

gydamserol.Gwelwydniferoderasauynysystemauygellideucysylltuâ’runcyfnodo

amodauhinsoddol.Erenghraifft,mae‘Teras1’ynnyffrynDyfi,syddtua20muwchlaw’r

sianelbresennol(Johnstone,2004),yngysylltiedigâtherasaucymharolynAberffrwdyn

nyffrynRheidol(MacklinaLewin,1986),acynnyffrynClarach(Heyworthet al.,1985).

Trwyddyddioradiocarbonathystiolaethddyddodol,cysylltwydyterasauymagyda

dyddodionallolchirhewlifol-afonoldiweddyPleistosenHwyr.CeirailderasyngNghapel

BangoracAberffrwdaryrAfonRheidolygellideigysylltugydatherasynNyffrynDyfia

ffurfiwydgansianelymbletholynystodStadialLochLomond.Ynanffodus,unterasynunig

ygellideiadnabodynnyffrynHafrenaoeddyndyddioo’rcyfnodyma,etoyngysylltiedig

agallolchiafonol,ynnghyfresyTrallwng(TayloraLewin,1996).

Gwelirtueddiadtebyggydatherasauo’rHolosîn,gyda’rDyfia’rRheidolynparhaui

arddangospatrymautebygoymateb.Erenghraifft,cysylltirterasauMaesBangorarafon

Rheidol(tua4muwchlaw’rsianelgyfredol)â‘Teras3’ynafonDyfiaoeddynweithredol

~3700cal.CP.Maesawlterasarallouchderauisnahynrhwngyddausystem,er

enghraifftyngNghapelBangoraRhiwArthenarAfonRheidol,yngysylltiedigâgwahanol

fathauosystemauafonol.Eto,maecydgyfeirioterasaurhwngyddwysystemymaacafon

Hafrenwediprofi’nanodd,erbodgwaithganTayloraLewin(1996),wedidangosbod

moddcysylltuunterashŷnynydyffrynâtherasCapelBangorynnyffrynRheidola‘Teras4’

ynnyffrynDyfiacuniauâ‘Teras5’ynnyffrynDyfi.ProfoddgwaithMaaset al.(2001),fodd

bynnag,fodmoddcanfodterasauo’runoedranacyngysylltiedigâ’runamgylchedd

ddyddodolmewnrhannaugwahanolo’runsystemarafonHafren(Caerswsa’rTrallwng).

51

Igrynhoi,felly,gellirdweudbodafonyddRheidolaDyfiwediarddangostebygrwydd

yneuhymddygiadynystodyPleistosenHwyra’rHolosîn,syddynawgrymuymateb

tebyginewidiadauamgylcheddolarraddfaranbarthol(Breweret al.,ynywasg).

Mae’ndebygbodnewidhinsawddwedichwaraerhanallweddolynnatblygiadlloriau’r

dyffrynnoeddhyn,erbodgwaddodionmânyngysylltiedigânewidmewndefnyddtir

cydamseroli’wgweldarderasauynyddwysystem.Nidyw’rymatebynnalgylchyr

Hafrenmorgydgyfeiriol,foddbynnag(TayloraLewin,1996),acoystyriedpamoragos

yw’rdalgylchoedd,ystyrirnewidmewnpatrymaudefnyddtir(datgoedwigoadatblygiad

amaethyddiaetherenghraifft),agwaddolamrywiolyPleistosenHwyrfelprifyrwyry

gwahaniaethhwn.

DengysgwaithTayloraLewin(1996)argyfresoderasauynyTrallwng,maiynystody200–

300mlynedddiwethafygwelwyddatblygiadmwyafarwyddocaolarorlifdirafonHafren

ynystodyrHolosîn.Dengyshefydfodhynoganlyniadigyfuniadofwyngloddiometelau

trwm,datblygiadamaethyddiaethaphorianifeiliaid,aceffeithiauhydro-hinsoddolyr

OesIâFach.Ynanffodus,profoddynanoddtuhwntiwahaniaethurhwng,acifeintioli

cyfraniadau’ramrywiaethymaoddylanwadau,ondgelliddweudâsicrwyddeubodyn

bendantynarwainatwahaniaethaumewnymatebinewidiadauhinsoddol.Erenghraifft,

mewnpapurarwaithymchwilynardalcydlifiadafonTanatacafonEfyrnwy,dwysystema

fyddaiwediprofiamgylchiadauhinsoddolhynododebygarhydyrHolosîn,gwelwydbod

afonEfyrnwywedibodynfertigolsefydlogdrosy4kadiwethaf,trabodafonTanatwedi

proficyfnodauoendorriacagrydyddu(TayloraLewin,1997).Awgrymirbodcrynodiad

oweithgareddanthropogenigyrOesEfydd,yrOesHaearna’rOesRufeinigynnalgylch

afonTanatwedicyfrannuatymatebmwyamrywiolachymhlethnagagofnodwydyn

nalgylchafonEfyrnwy,erygallaigraddiantuwchafonTanatfodwediarwainatddwysáu

eihymatebafonolynogystal(TayloraLewin,1997).

MaegwaithTayloraBrewer(2001)arfaintgronynnaumewnpalaeosianelio’runcyfnod

aryruncyfresiynyTrallwngacwrthgydlifiadafonyddTanatacEfyrnwy,wedidangos

ymhellachnadoeddymatebdyddodolysystemaucyfagoshynyngydamserol.Maent

yndadlaubodffactoraumegisgwaddolgeomorffolegol,graddiantamaintydyffryn,

deunyddllifwaddodol,cyfraddauail-weithiollorweddol,dulldyddodol,agweithgaredd

anthropolegol,yngwneudail-greunaratifymatebafonolinewidhinsawddarraddfa

ranbartholtrwyedrycharniferfechanosafleoeddynanodd.Foddbynnag,maemodd

dodohydielfennaucyffredinoltebygmewnardaloeddcyfagosganddefnyddio

amrywiaethodechnegau.GwelwydhynyngliryngngwaithMacklinaLewin(1993)

arlifwaddodiardrawsyDU.Maecydamsereddcyffredinoldigwyddiadauafonolar

hydy5kadiwethafynawgrymu’ngryffodganhinsawddrôlbwysigynrheolierydiad

adyddodiad,ondmae’rgwahaniaethymatebrhwngyrHolosîncynnar(~8kai5.5ka)

ahwyr(5.5kai’rpresennol)ynadlewyrchiadonewidmewncyflenwaddyddodiono

ganlyniadiweithgareddanthropogenig.Ynystodnewidiadaubyr-dymormewnhinsawdd,

gyda’rnewidiadausylweddoldilynolmewnmaintacamleddllifogydd,ailddosbarthwyd

ycyflenwadcynyddolhwn.MaecofnodafonolyrHolosînfellyynunsyddyn‘climatically

drivenbutculturallyblurred’(MacklinaLewin,1993,t.119).

52

5. Ymateb i weithgareddau anthropogenig

Felysoniwydeisoes,maeafonyddwedichwaraerôlddeublygymmywydaupoblCymru

–mewnmoddcadarnhaol,trwygynnaldiwydiannau(ymhlithpethaueraill)acmewn

moddnegyddoltrwylifogydd,acerydiadarwelyauaglannau,ganarwainatgollitira

difrodiadeiladauachyfathrebiadau.MaellaweroafonyddCymruheddiwynarddangos

ôlmorffolegologanlyniadiweithgareddaudiwydiannolygorffennol,ynenwedigfelly

mwyngloddiometelautrwmacadeiladuargaeau,a’rpresennol,ynenwedigsianeleiddio

acechdynnugraean.Arhydyrhannercanrifddiwethafcymhwyswydgwybodaeth

geomorffolegoliastudioaciddehonglieffaithygweithgareddauyma.

5.1: Mwyngloddio metelau trwm

MwyngloddiwydamfetelautrwmyngNghymru,ynenwedigPlwm,CopraSincers

miloeddoflynyddoedd,acynystodtrichyfnodynbenodol,yrOesEfydd(2500–600CC),y

CyfnodRhufeinig(1–400AD),a’rChwyldroDiwydiannol.Lleolwydyprifweithfeyddmewn

dalgylchoeddwedieumwyneiddioyngnghanolbarthCymru,e.e.dalgylchoeddafon

Ystwyth,afonRheidol,afonTwymynallednentyddafonHafren(Breweret al.,ynywasg).

Ynwir,ynyr1870au,gwaithyFanynnalgylchafonCeristoeddygwaithplwmmwyaf

cynhyrchiolynEwropgyfan(AsiantaethyrAmgylchedd).Cafwydniferoweithfeyddyng

NgogleddCymruhefyd,gydaMynyddParysfelyrenghraifftbwysicaf,mae’ndebyg,ac

miwelwydllaweroweithfeyddllaiarhydalledywlad,megisgwaithaurDolaucothia

gwaithNantymwynynnalgylchafonTywi.Erbodydiwydiant(nasrheoleiddidganamlaf)

wedidodibenerbyndiweddyRhyfelBydCyntaf,maedŵr,ac–acynbwysicachoran

geomorffoleg–dyddodionafonyddydalgylchoeddymawedicaeleullygruoganlyniad

iarferionprosesuaneffeithlon,tomennigwastraff,achemegaumewndŵrgwastraff.

MaeafonyddfelafonYstwythacafonRheidolwedicludoadyddodi’rdyddodionhynar

orlifdiroeddacarfariau(Breweret al.,ynywasg),gangreuffynhonnelleilaiddnewydd,

wasgaredig,oddyddodionllygredigwrthi’rafonyddeuhailweithio.

53

Ffigwr 8: Gwaith mwyngloddio Grogwynion ar afon Ystwyth. Gwelir olion y gwaith, tomenni gwastraff, ac enghraifft o’r bariau eang sydd yn nodweddiadol o’r hyd yma (llun yr awdur)

Gwnaedyrhanfwyafo’rgwaithgeomorffolegolcychwynnolyngNgheredigion(Davies

aLewin,1974;Grimshawet al.,1976;Lewinet al.,1977b),a’rgwaithcynhwysfawrcyntaf

arryngweithiadrhwngprosesaugeomorffolegolafonyddagwastraffmwyngloddioar

afonYstwyth(Lewinet al.,1977b).Cafwydniferosafleoeddaryrafonblemewnbynnwyd

iddiddeunyddllygredig–CwmYstwyth,Pontrhydygroes,FrongochaGrogwynion(gweler

Ffigwr8).Oganlyniadcanfuwydbodysafleoeddeuhunainynogystalâ’rgorlifdirisafon

ynLlanilar,DolfawraWenalltynarddangoscrynodiadauuchelaphatrymaucymhletho

ddosbarthiaddyddodionllygredigoganlyniadiweithgareddamrywiolyprosesauafonol.

Prifgasgliadau’rgwaithcynnarymaoeddnaturanghysonacanunffurfdosbarthiad

dyddodionmânllygredigardrawsygorlifdiracofewnysianel(DaviesaLewin,1974;

WolfendenaLewin,1977).Roeddhynynganlyniadibatrymauamrywioloddyddodiad

(cyn,ynystodacarôlycyfnodofwyngloddio),acibrosesauafonolyrafon,ynenwedig

fellynewidplanfform.CanfuLewinet al.,(1977b)maiarffiniausianelydyddodwydy

rhanfwyafo’rdyddodionllygredig,gydaphethwedieiwasgaruardrawsygorlifdirac

arderasau.Oganlyniadinewidplanfformfoddbynnag,maelleoliadffiniausianeli’r

gorffennolynarosfelardaloeddogrynodiaduchelofetelautrwmardrawsygorlifdir.

54

CanfuwydpatrymauisafonoddosbarthiadmetelautrwmynogystalganLewinaMacklin

(1987),ganadnaboddosbarthuhydrolig,gwasgariadcemegol,storioachymysgu

dyddodolgydamewnbynnau‘glân’neu‘brwnt’ganlednentyddynrheolaethaupwysig

arhyn.

Ershynnymaeastudiaethauynymaeswedicanolbwyntioarddefnyddiodyddodion

llygredigfelmarcwyrstratigraffigmewnproffiliaudyddodoloorlifdiroedd.Osyw

dyddiadaugweithgareddmwyngloddioynwybyddus,acosgelliddodohydi

ddyddodionllygredigmewnproffiliauoddyddodionarorlifdiroedd,ynagellidcreu

cronolegargyferllifwaddodiadynysystemhynny.GwnaedhynynnalgylchafonHafren

ynyTrallwng(Taylor,1996;TayloraLewin,1996)acynehangacharafonyddyDUgan

Macklinet al.(1994).Foddbynnag,maeprinderymathauymaobroffiliauagored

neuddyddodionannigonolyngwneudygwaithynanodd,acynamldyddodionar

wynebygorlifdirynunigygellideudefnyddio.GwnaedhynganBreweraTaylor(1997)

ardrisafleynnalgylchafonHafren(Morfodion,Llandinama’rTrallwng).Cadarnhawyd

naturgymhlethydosbarthiad,ynenwedigfellyodanddylanwadtopograffi’rgorlifdir

gydaguchderterasau’nffactorbwysigynpenderfynupamorllygredigoeddarwyneb

ygorlifdir,a‘ffocysu’dyddodionllygredigmewnpaleosianeli.Canfuwydhefydbod

ansefydlogrwyddllorweddolafertigol,acamrywiaethaumewnamleddamaintllifogydd

ynrheolaethaupwysig.Erenghraifft,ymMorfodion,llemaeafonHafrenynendorri,mae

dyddodionwedieuffocysuarderasauarbennig,traynLlandinammaeansefydlogrwydd

llorweddolwedihomogeneiddio’rpatrwmdosbarthiadardrawsygorlifdir(BreweraTaylor,

1997).

Bumewnbwnoddyddodionllygredigynrheolyddallweddoloddeinamegbariau(neu

DAG)arafonyddCymrudrosyganrifahannerddiwethaf.Gwelwydlleihadmawryn

arwynebeddyDAGarafonyddCymrurhwngy1940aua’r1990au(Ffigwr9).Cafodd

ydeunyddllygredigeffaithsylweddolardyfiantllystyfiantarlannau’rafonacofewny

sianel,ganarwainatardaloeddoraeanheblystyfiantacardaloeddonewidplanfform

dwysarraioafonyddCymruynyddeunawfedganrifa’rbedwareddganrifarbymthego

ganlyniadigollieffaithsefydlogi’rllystyfiant.Gwelirhynynglirarfapiauo’rcyfnod,acyn

wirofapiauacoawyrluniauo’rugeinfedganrif,wrthieffaithydyddodionllygredigyma

barhauymhelltuhwntigyfnodymwyngloddio(Lewinet al.,1983),erisafon

dŵrwellaynailhanneryganrifganarwainatailsefydlu’rllystyfiantagollwyd(Breweret

al.,2000;Gittinset al.,2004).Wrthgwrs,gallai’rlleihadhynmewnDAGfodynganlyniad

inewidiadaumewnmaintacamleddllifogydd,ynogystalagoganlyniadihinsawdd

neuweithgareddanthropolegol,acieffeithiaurheoleiddiollif(felynodirynyradrannau

isod).YngNgrogwynion,uno’runighydauafonymbletholynyDUarunadeg,nododd

Lewinet al.(1977b)aHiggs(1997)maicolli’rllystyfiantyma,ganarwainaterydupocedo

ddyddodiongarwaddyddodwydmewncyfnodcynharachoweithgaredd,ynogystalâ

mewnbwnuniongyrcholoddyddodiongarwodomennigwastraff,oeddyrheswmfodyr

hydymaynymblethu.

55

Ffigwr 9: Newid mewn DAG ar afonydd Cymru a’u llednentydd rhwng y 1940au a’r 1990au (ar ôl Brewer et al., yn y wasg)

5.2: Echdynnu graean

Echdynnwydgraean,yndrwyddedigahebdrwydded,oderasau,gorlifdiroeddaco

fariauynysianelgyfredolarniferoafonyddCymruarhydyrhannercanrifddiwethaf,

ondmaemeintiolicyfraddau’rechdynnuynanodd(Breweret al.,ynywasg).Echdynnir

graeanermwyncyflenwi’rdiwydiantadeiladu,ganeubodwedieudosbarthuyndda

oranmaint,a’ubodfelarferynagosi’rdefnyddwyr.Gallechdynnugraeanffurfiorhan

ogynllunatalllifogyddhefyd,llebyddgraeanyncaeleidynnuo’rsianelgyfredoler

mwyncynyddugallu’rsianeliddeliogydallifuchel.Maeeffeithiaucyffredinolhynwedi

derbynsylwmewnamgylcheddaueraill,gangynnwysendorriuwchafonacisafono’r

safleechdynnuoganlyniadignicynynmudouwchafonacolwgudyddodolisafon.Gall

endorriyneidroarwainatansefydlogiglannau,tanseiliopontydd,niweidiollystyfianty

glannau,gostwnglefeldŵrdaearynlleol,agallcynefinoeddafonolgaeleuniweidio’n

ddifrifolganybrosesa’iganlyniadau,ynenwedigfellymagwrfeyddpysgod(Breweret

al.,ynywasg;Kondolf,1998;Galayet al.,1998).Ernadoesynalaweroddataargael

arhynobrydarafonyddCymrusyddynadlewyrchuhyn,gwnaedpethgwaitharafon

Taweaddangosoddfodrhwng0.2a0.5moendorriwedidigwyddiwely’rafonrhwng

56

1996a2003.MaegwaithganyrawdurarhydoafonTywigerLlanymddyfribleechdynnir

cyfaintsylweddoloraeano’rafoneihun,wedidangosbodechdynnu’nmedruarwain

atgyfraddauucheliawnoendorriacagrydyddu.Nidoessicrwyddetofoddbynnag,mai

echdynnugraeanyw’runigreolyddynhynobeth.

5.3: Argaeau a rheoleiddio llif

Ynystod1960aua1970au’rganrifddiwethafrheoleiddiwydllifniferoafonyddCymru

trwyadeiladuniferoargaeauachronfeydd.Amrywiai’rrhesymauogynhyrchupŵer

hydro-electrig(e.e.NantyMoch,DinasaChwmRheidolarafonRheidol),cyflenwidŵr

i’rcyhoeddyngNghymruathuhwnt(Beacons,CantrefaLlanonarafonTaf,LlynCelyn

arafonTrywerynaChlaerwenynNyffrynElan),acatbwrpasrheoleiddiollif(LlynBrianne

arafonTywiaLlynClywedogynnalgylchafonHafren)(Leeks,1986;HiggsaPetts,1988;

Breweret al.,ynywasg;).MaeafonRheidolwediderbynpethsylwynhynobeth(Petts,

1984;GrimshawaLewin,1980).Gwnaeddefnyddo’rffaithfodafonRheidolacafon

Ystwythynhynoddebygoranmaint,daearegahinsawddermwyngwerthusoeffaith

argaeauarddeinamegdyddodion.Effeithirar84ycantoddalgylchafonRheidolgan

argaeau,trabodafonYstwythynrhyddohonynt.Canfuwydfodllwythicrogagwely

afonRheidolynsylweddolllainagafonYstwythoganlyniadiddauffactor.Yngyntaf,

effaithrheoleiddiollifarbrosesaullusgludoachludiantisafono’rpwyntrheoleiddiotrwy

leihaullifbrigynystodllifogydd,acynail,datgyplysuffynonellaudyddodolsylweddolyr

uwchdiroeddoddiwrthyrhydauisafon(GrimshawaLewin,1980).Mae’ruchodwedi

cyfrannuatylleihadmewnDAGarffurfbariauoherwyddcwtogimewndyddodiongarw,

acoherwyddboddyddodionyncaeleumobileiddio’nllaiaml,oherwyddlleihadmewn

llif,ganroicyfleilystyfiantgoloneiddioasefydlogi’rbariauyma(Breweret al.,ynywasg).

5.4: Sianeleiddio a rheolaeth afonol

Ermwynrheolierydiad,lleihaueffaithllifogydd,acermwyngalluogifforio,newidiwyd

niferfawrowelyauaglannauarafonyddCymruarhydycanrifoedddiweddar.Cymysg

fullwyddiantycynlluniaurheoliyma–orangeomorffolegacecolegynenwedig.Fely

dengysarolwgBrookes(1987),mewnamgylcheddaullemaeganyrafonlefeluchelo

egni,maehynfelarferyncynnwyserydiadllorweddolisafonoardalysianeleiddio,sydd

yneidroynarwainatgynnyddyngnghynhwyseddysianel.

MaeenghreifftiauaralloastudiaethauoeffaithsianeleiddioyngNghymru,yncynnwys

gwaithLewin(1976)arafonYstwythgerLlanilar,gwaithLeekset al.(2001)arafonHafren,

agwaithLeekset al.(1988),arafonTrannon,unolednentyddyrafonHafren,isafono

Drefeglwys.YnachosafonYstwyth,sythwydhydo’rafongerLlanilarermwyniddilifo’n

gyfochrogâ’rrheilfforddym1864,ganddinistriopatrwmystumiolnaturiolyrafon.Drosy

ganrifnesafailsefydloddyrafoneichwrsystumiolganberii’rawdurdodaueihailsythuym

1969(hebunrhywfesuraumewnlleiatalerydiadllorweddol).Ynystodcyfnodolifuchel

ymmisTachwedd,1969,datblygoddniferofariauynyrhydasythwyd,ganachosiiddŵr

gaeleiddargyfeirioatyglannau.Oganlyniad,erydwydyglannauarraddfagyflymiawn,

acailsefydlwydypatrwmystumiolunwaitheto(Breweret al.,2007).Butriymgaisarallers

hynnyireolierydiadllorweddol,acymddengysfodyrymgaisddiweddarafym1986/87,a

ddefnyddioddglogfeiniigryfhau’rglannauachoredauileihaupŵeryrafon,wedibodyn

llwyddiannus.

57

YnachosafonTrannon,gwnaedgwaithrheoliarni,acarafonCerist(eiphriflednant)yn

ystodyddeunawfedganrif,ynbennafileihau’rperyglolifogyddynyrardal.Arawyrluniau

o’rardalgwelirhenbatrwmanastomotig(niferosianelicydgysylltiol)ynglir.Mae’ndebyg

ybyddai’rmathymaobatrwmafonyngyffredinynnyffrynnoedddyfnionarewlifwyd

ynuwchdiroeddPrydain,ynenwedigbleroeddllawrydyffrynynagrydyddu.Buasai’r

potensialuchelargyferllifogyddynyfathymaoamgylcheddwediarwainateutraenio

ganffermwyr.Arddiweddysaithdegauechdynnwyddeunyddo’rsianel,gangreu

croestoriadtrapesoidaiddagwelyaugwastad.Cynyddwyduchderyglannaugangreu

‘argaeau’aoeddynrhedegyngyfochrogâ’rsianel,adefnyddiwydbasgedigabiona

chlogfeiniigryfhau’rglannaumewnmannau.Oganlyniadi’rgwaithymacynyddodd

cynhwyseddacfellypŵeryrafon.Defnyddiwyddeunyddanghydlynoligreuglannau

artiffisial,acoganlyniadisythu,addigwyddoddyngnghanolybedwareddganrifar

bymtheg,crëwydproblemoerydiadllorweddolafertigolarafonTrannon(Leekset al.

(1988).Maegwaithganyrawdurwedidangoscyfnodaucliroendorriacagrydydduyn

ysystemyma,aallaifodynfoddoymatebparhausysystemi’rgwaithsianeleiddioa

wnaedarddiweddysaithdegau.

6. Y dyfodol – posibiliadau ac anghenion

DengysyrarolwghwnfodgwaithargeomorffolegafonolCymruyncaeleinodweddu

ganamrywiaethmewnpwnc,dullanaturyramgylchedd,oafonyddcreigwelyirai

llifwaddodol,acfelydywedWalsh(2001,t.101):‘itseemstometobequitepossiblethat

morewordspersquarekilometrehavebeenwrittenaboutthegeomorphologyofWales

thananyotherpartoftheEarth’ssurfaceofcomparablesize.’Foddbynnag,drosyr

hannercanrifddiwethafymddengysfodgeomorffolegafonolCymruwedicanolbwyntio

iraddauhelaetharbrosesau,patrymauadeinamegafonyddllifwaddodol.Creoddhyn

gorffowaitharloesolsyddmewnsawlfforddynunigrywiGymru,acsyddwedicyfrannu

ynhelaethat,acynwirwediarwain,geomorffolegyDUa’rbyd.MaeFfigwr10,mapo

ddosbarthiadgofodolyrhollwaithycyfeiriratoynyrarolwghwn,yndangosynglirbod

astudiaethauwedicrynodiynnalgylchoeddafonyddllifwaddodolcanolbarthade-

orllewinCymru.Maeynawaithi’wwneudiddatblygueindealltwriaetha’ndehongliad

oymatebyrafonyddllifwaddodolhyninewidiadauhinsoddolacanthropolegol,yn

enwedigyngngoleuniyrangendybrydinnialludefnyddiogeomorffolegiragfynegi

ymatebafonyddi

58

Ffigwr 10: Map yn dangos dosbarthiad gofodol yr astudiaethau y cyfeiriwyd atynt yn y papur hwn. Dylid nodi bod gwaith Gittins (2004) yn gyfrifol am nifer o’r afonydd ag ond un

astudiaeth, e.e. afon Taf

newidiadauhinsoddolydyfodol.Uno’rpriffeysyddsyddangensylwywgwellarheolaeth

eintechnegaudyddioermwyndiffiniocyfnodauoweithgareddafonolmewnmodd

cadarnach,acmae’rgwaithparhausogreubasdatao’rhollddyddiadauradiocarbon

59

afonolagasglwydynyDUganJohnstoneet al.(2006),yngampwysigynhynobeth,gan

ybyddmoddasesuafuendorriacagrydydduyngydamserolardrawsyDUarhydyr

Holosîn..

Ermwynadeiladuareindealltwriaethniobroses,ynenwedigfellyeindealltwriaetho

newidpatrwmsianeliymbletholacystumiol,adylanwadllifogyddmawrion,maeangen

ymestyneinarsylwiniobrosesauanewidsianelidrwyarsylwiuniongyrcholestynedigneu

wrthddefnyddiodulliauamgenfelarsylwiobell.MaegwaithganaelodauoSefydliad

DaearyddiaethaGwyddorauDaear,PrifysgolAberytwythsy’ndefnyddiotechnegSganio

LaserDaearol(TerrestrialLaserScanning)(HeritageaHetherington,2007;Milanet al.,2007)

yngampwysigynymaeshwn.Maehynyndechnegaallroimesuriadauodopograffi

argydraniadllaweruwchnagsyddwedibodargaelhydyma,acsyddfellyynmedru

creucyllidebaudyddodolmanwltuhwnt.Maecamaubreisionyncaeleucymrydgyda’r

technegauhynarafonyddCymruarhynobryd,ernadoesgwaithwedieigyhoeddihyd

yma.

Ynogystal,maeangenymestyneinhastudiaethauigynnwysastudiaethauoddeinameg

arraddfaranbartholermwyngalludodigasgliadauamymatebcyffredinoleinsystemau

afonolinewidhinsawddaciweithgareddanthropogenig.Maegwaithyrawdurar

hynobrydynmyndi’rafaelâ’rangenymairywraddau,drwyedrycharbatrymaua

chyfraddauerydiadfertigolarafonyddCymruynystodyganrifddiwethaf.Trwygyplysu

hyngydagwaithGittinset al.(2004),ardueddiadaullorweddolafonyddCymruyn

ystodyruncyfnod,gelliddeallymddygiadafonyddCymruinewidiadauhinsoddolac

anthropolegolmewntridimensiwn,gangyfannueingwybodaethamypwnc,achan

roisailcadarninniallucymhwyso’rwybodaethynairagfynegiadaullifogyddargyfery

dyfodol.

Maeynabosibiliadaugwirioneddoliehangucwmpaseindealltwriaethgeomorffolegol

iardaloeddsyddunaiwediderbynsylwynygorffennolondsyddwedicaeleu

hamddifadu’nddiweddar(e.e.afonyddcreigwelyachymysgygogleddorllewin),a’r

afonyddsyddhebdderbynllawerosylwogwbwl(e.e.rhaioafonyddcymoeddyde).

Ynyrachoscyntaf,maeastudiaethaubyd-eangarafonyddcreigwelyyngyffredin,

acmaeynafaterionprosessyddyndestunymchwildwysygellidmyndi’rafaelânhw

arraioafonyddgogledd-orllewinCymruachymoeddyde,ynenwedigfellytrwy

ddychwelydatyrastudiaethauoafonladratasyddhebdderbynsylwersdegawdauac

afyddai’nelwaoddefnyddiotechnegauarsylwinewydd.Ynogystalagychwanegu

atwybodaethgyffredinolgeomorffolegol,buasaiehanguastudiaethauiardaloeddlle

maeamgylchiadaudaearegol,hinsoddolacanthropolegolynwahanoli’rhynsyddyn

gyffredinaryrafonyddaastudiwydeisoes,yncyfannueingwybodaethamgeomorffoleg

Cymru.

Ynhynobeth,buasaigwneuddefnyddllawno’rtechnegaunewyddydechreuwydeu

defnyddio’nddiweddar,e.e.LiDAR,SganioLaserDaearolamodelugeomorffolegol,yn

arfogigeomorffolegwyrgyda’rdulliauiailedrycharymaterionymaynogystalagynein

galluogiiailedrycharbroblemauaoeddyndioddefoddiffygdataynygorffennol.Yn

achosLiDAR,erenghraifft,maemoddadnabodbodolaethterasauaphalaeosianeliar

orlifdioeddcyfanhebgymrydcamallano’rlabordy,athranafyddhynfythyngolygu

60

nadoesangengwaithmaes,mae’rfathymaoofferynmedruhwylusotipynarwaithy

geomorffolegydd.

7. Casgliadau

Nidyw’rarolwgymaynhonnibodynhollolgynhwysfawrnacynhollgwmpasogo’rtoreth

owaithawnaedargeomorffolegafonolyngNghymru,nacoddiddordebauymchwil

gweithwyrsyddyngweithioynymaesyngNghymruarhynobryd.Maesawlpwncyn

haedduymdriniaethlawnachna’rhynagafwyduchod.Unochrynunigiwyddoniaeth

syddynymwneudagafonyddywgeomorffoleg;maegwaitheangathrylwyryncael

eiwneudarsafondŵr,llygreddacecolegyngNghymru,acynamliawnmae’rgwaith

ymayngorgyffwrddâgwaithgeomorffolegol.Pwrpasyrarolwghwnywiddangosbod

Cymruwedibodynfagwrfaffrwythloniwybodaethgeomorffolegol,bodniferohydau

afonyddCymruwedidatblyguifodynenghreifftiauclasurolbyd-eang,orandatblygiad

tymorhirtirluniau,prosesaugeomorffolegol,acymatebafonolinewidiadauhinsoddol

acanthropolegol.Drosyrhannercanrifddiwethafmae’rangenamddealltwriaethac

ymdriniaethrhyngweithiolo’rpedwarmaesymchwilcynhenidgysylltiedigymawedidod

i’ramlwg,acynamlachnapheidioynycyfnodpresennolmaegwaithgeomorffolegol

yngNghymruwedidibynnuaryddealltwriaethyma.Trwyddatblygudulliaunewydd

oarsylwiermwynadeiladuareindehongliadohenbroblemau,amyndi’rafaelâ

phroblemaunewyddynymaes,maesefyllfageomorffolegafonolyngNghymruynhynod

oiacharddechrau’runfedganrifarhugain.

Diolchiadau

Hoffai’rawdurgydnabodcymorthyrAthroMarkMacklin,DrPaulBrewer,DrMattRowberry,

adauganolwrdienwamgynnigsylwadaugwerthfawraryrerthygl,aciR.GregWhitfield

amgymorthgydarhaio’rdiagramau.Cydnabyddirparodrwyddhaeldeiliaidhawlfrainty

diagramauimigaeleudefnyddio.

Llyfryddiaeth

Arkell,B.,Leeks,G.J.L.,Newson,M.D.,acOldfield,F.(1983),‘Trappingandtracing:some

recentobservationsofsupplyandtransportofcoarsesedimentfromuplandWales’,

ynCollins,J.D.,aLewin,J.(gol.),Modern and Ancient Fluvial Systems, International

Association of Sedimentologists,SpecialPublication6(Llundain,Blackwell),t.107–119.

AsiantaethyrAmgylchedd,LocalEnvironmentAgencyPlanSevernUplandsEnvironmental

Overview,15/10/2007,

http://www.environment-agency.gov.uk

Ballantyne,C.K.,aHarris,C.(1994),The Periglaciation of Great Britain(Cambridge,

CambridgeUniversityPress),t.330.

Bathurst,J.C.(1979),‘Distributionofboundaryshearstressinrivers’,ynRhodes,D.D.,

aWilliams,G.P.(gol.),Adjustment of the Fluvial System,(Dubuque,Iowa,Kendall/Hunt

PublishingCompany),t.95–116.

Bathurst,J.C.,Thorne,C.R.,acHey,R.D.(1977),‘Directmeasurementofsecondarycurrents

inriverbends’,Nature,269,t.504–06.

http://www.environment-agency.gov.uk

61

Bathurst,J.C.,Thorne,C.R.,aHey,RD.(1979),‘Secondaryflowsandshearstressesatriver

bends’,Journal of the Hydraulics Division,(AmericanSocietyofCivilEngineers),HY10,

1277–95.

Battiau-Queney,Y.(1980),Contribution a l’étude, géomorphologique du Massif Gallois

(Paris,HonoréChampion),t.797.

Battiau-Queney,Y.(1984),‘Thepre-glacialevolutionofWales’,Earth Surface Processes and

Landforms,9,t.229–52.

Battiau-Queney,Y.(1999),‘Crustalanisotropyanddifferentialuplift:theirroleinlong-term

landformdevelopment’,ynSmith,B.J.,Whalley,W.B.,Warke,P.A.(gol.),Uplift, erosion

and stability: Perspectives on long term landscape development,SpecialPublication162

(Llundain,GeologicalSociety),t.65–74.

Bell,M.(1982),‘Theeffectsofland-useandclimateonvalleysedimentation’,ynHarding,

A.F.(gol.),Climatic Change in Later Prehistory(Caeredin,GwasgPrifysgolCaeredin),t.

127–42.

Blacknell,C.(1980),Point Bar Formation in Welsh Rivers(Traethawddoethuriaeth,Prifysgol

CymruAberystwyth),t.385.

Blacknell,C.(1982),‘MorphologyandsurfacesedimentaryfeaturesofpointbarsinWelsh

gravel-bedrivers’,Geological Magazine,119,t.182–92.

Bowen,D.Q.(1967),‘Onthesupposedice-dammedlakesofSouthWales’,Transactions of

the Cardiff Naturalists’ Society,93,t.4–17.

Bowen,D.Q.,aLear,D.L.(1982),‘TheQuaternarygeologyofthelowerTeifivalley’,yn

Bassett,M.G.(gol.),Geological Excursions in Dyfed, SW Wales,(Caerdydd,Amgueddfa

GenedlaetholCymru),t.297–302.

Bowen,D.Q.,Rose,J.,McCabe,A.M.,aSutherland,D.G.(1986),‘CorrelationofQuaternary

glaciationsinEngland,Ireland,ScotlandandWales’,Quaternary Science Reviews,5,t.

299–340.

Brewer,P.A.,aLewin,J.(1993),‘In-transportmodificationofalluvialsediment:field

evidenceandlaboratoryexperiments’,Special Publication of the International Association

of Sedimentologists,17,t.23–35.

Brewer,P.A.,aLewin,J.(1998),‘Planformcyclicityinanunstablereach:complexfluvial

responsetoenvironmentalchange’,Earth Surface Processes and Landforms,23,t.989–

1008.

Brewer,P.A.,aPassmore,D.G.(2002),‘Sedimentbudgetingtechniquesingravel-bed

rivers’,ynJones,S.J.,aFrostick,L.E.(gol.),Sediment Flux to Basins: Causes, Controls and

Consequences(Llundain,GeologicalSocietySpecialPublications,191),t.97–113.

Brewer,P.A.,aTaylor,M.P.(1997),‘Thespatialdistributionofheavymetalcontaminated

sedimentacrossterracedfloodplains,’Catena,30(2),t.229–49.

Brewer,P.A.,Maas,G.S.,aMacklin,M.G.(2000),‘Afiftyyearhistoryofexposedriverine

sedimentdynamicsonWelshRivers’,ynJones,J.A.,Gilman,A.K.,Jigorel,A.,aGriffin,

J.(gol.),Water in the Celtic world: managing resources for the 21st century,British

62

HydrologicalSocietyOccasionalPaper,Rhif.11,t.245–52.

Brewer,M.G.,Macklin,P.A.,aJones,A.F.(2002),‘Channelchangeandbankerosiononthe

AfonRheidol:theFelinRhiwarthenandLovesgrovemeanders’,ynMacklin,M.G.,Brewer

P.A.,aCoulthard,T.J.,(gol.),River Systems and Environmental Change in Wales: Field

Guide(Aberystwyth,BritishGeomorphologicalResearchGroup),t.24–31.

Brewer,P.A.,Coulthard,T.J.,Davies,J.,Foster,G.C.,Johnstone,E.,Jones,A.F.,Macklin,M.G.,

aMorganC.G.(2005),‘Flooding-relatedresearchinWales–somerecentdevelopments’,

ynBassett,M.G.,Deisler,V.K.,aNichol,D.(gol.),Urban Geology in Wales 2(Caerdydd,

NationalMuseumofWalesGeologicalSeriesNo.24),t.229–38.

Brewer,P.A.,Johnstone,E.,a.Macklin,M.G.(1987),‘RiverdynamicsandLateQuaternary

environmentalchange’,ynWilliams,D.,aDuigan,C.,Rivers of Wales,(ynywasg).

Brookes,A.(1960),‘Riverchanneladjustmentsdownstreamfromchannelizationworksin

EnglandandWales’,Earth Surface Processes and Landforms12.t.337–51.

Brown,E.H.(1960),The Relief and Drainage of Wales(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),

t.187.

Brown,A.G.(1983),‘Floodplaindepositsandacceleratedsedimentationinthelower

Severnbasin’,ynGregory,K.J.(gol.),Background to Palaeohydrology(Chichester,Wiley&

Sons),t.375–97.

Brown,A.G.(1983),‘Long-termsedimentstorageintheSevernandWyecatchments’,yn

Gregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley

&Sons),t.307–32.

Brown,A.G.(2003),‘Globalenvironmentalchangeandthepalaeohydrologyofwestern

Europe:areview’,ynGregory,K.J.,aBenito,G.(gol.),Palaeohydrology: Understanding

Global Change(Chichester,Wiley&Sons),t.105–21.

Bull,J.(1997),‘RelativevelocitiesofdischargeandsedimentwavesfortheRiverSevern’,

UK Hydrological Sciences Journal 42,t.649–60.

Burrin,P.J.,aScaife,R.G.(1988),‘Environmentalthresholds,catastrophetheoryand

landscapesensitivity:theirrelevancetotheimpactofmanonvalleyalluviations’,ynBintliff,

J.L.,Davison,D.A.,aGrant,E.G.(gol.),Conceptual Issues in Environmental Archaeology

(Rhydychen,BritishArchaeologicalReportSeries186),t.145–59.

Campbell,S.,aBowen,D.Q.(1989),Quaternary of Wales, Geological Conservation Review

Series(Peterborough,NatureConservancyCouncil),t.237.

Charlesworth,J.K.(1929),‘TheSouthWalesendmoraine’,Quarterly Journal of the

Geological Society of London 85,t.335–58.

Cope,J.C.W.(1994),‘AlatestCretaceoushotspotandthesoutheasterlytiltofBritain’,

Journal of the Geological Society151(6),t.905–08.

Coulthard,T.J.,aMacklin,M.G.(2001),‘Howsensitiveareriversystemstoclimateandland-

usechanges?Amodel-basedevaluation’,Journal of Quaternary Science 16,t.347–51.

Coulthard,T.J.,avandeWiel,M.J.(2006),‘Acellularmodelofrivermeandering’,Earth

63

Surface Processes and Landforms31,t.123–32.

Coulthard,J.T.,Lewin,J.,aMacklin,M.G.(2005),‘Modellingdifferentialandcomplex

catchmentresponsetoenvironmentalchange’,Geomorphology 69,t.224–41.

Darwin,C.R.,llythyratRamsay,A.C.,Hydref3,1846.

Davis,W.M.(1912),‘AgeographicalpilgrimagefromIrelandtoItaly’,Annals of the

Association of American Geographers2,t.73–100.

Davies,B.E.,aLewin,J.(1974),‘Chronosequencesinalluvialsoilswithspecialreferenceto

historicleadpollutioninCardiganshire,Wales’,Environmental Pollution6,t.49–57.

Dobson,M.R.,aLewin,J.‘TheSedimentationofAberystwythHarbour’,AdroddiadiGyngor

DosbarthCeredigion,hebeigyhoeddi.

Galay,V.J.,Rood,K.M.,aMiller,S.(1998),‘Humaninterferencewithbraidedgravel-bed

rivers’,ynKlingeman,P.C.,Beschta,R.L.,Komar,P.D.,aBradley,J.B.(gol.),Gravel-Bed Rivers

in the Environment, Water Resources Publication (Colorado,UES),t.471–512.

George,T.N.,(1961),‘TheWelshlandscape’,Science Progress,49,t.242–64.

George,T.N.(1974),‘TheCenozoicevolutionofWales’,ynOwen,T.R.(gol.),The Upper

Palaeozoic and post-Palaeozoic Rocks of Wales(Caerdydd,GwasgPrifysgolCymru),t.

341–71.

GilmanK.,aNewson,M.D.,(1980),Soil pipes and pipe flow – a hydrological study in Upland

Wales,BritishGeomorphologicalGroupResearchMonograph,Rhif1(Norwich,Geo-

books).

Gittins,S.(2004),Changes in sediment storage in Welsh rivers 1890–2002(Traethawd

doethuriaeth,PrifysgolCymruAberystwyth),t.351.

Gray,J.M.,aCoxon,P.(1991),‘TheLochLomondStadialglaciationinBritainandIreland’,

ynEhlers,J.,Gibbard,P.L.,aRose,J.(gol.),Glacial Deposits in Great Britain and Ireland

(Rotterdam,A.A.Balkema),t.89–105.

Grimshaw,D.L.,aLewin,J.(1980),‘Resevoireffectsonsedimentyield’,Journal of

Hydrology47,t.163–71.

Grimshaw,D.L.,Lewin,J.,aFuge,R.(1976),‘Seasonalandshort-termvariationsin

theconcentrationandsupplyofdissolvedzinctopollutedaquaticenvironments’,

Environmental Pollution 11,t.1–7.

Gurnell,A.M.(1997),‘ChannelchangeontheRiverDeemeanders,1946-1992,fromthe

analysisofairphotographs’,Regulated: Rivers Research and Management 13,t.13–26.

Gurnell,M.J.,Clark,A.M..,Hill,C.T.,Downward,S.R.,Petts,G.E.,Scaife,R.G.,aWainwright,

J.(1993),The River Dee Meanders (Holt to Wothenbury),AdroddiadiGyngorCefnGwlad

CymruganSefydliadGeoData(PrifysgolSouthampton),t.69.

Gurnell,A.M.,Downward,R.S.,Jones,R.(1994),‘ChannelplanformchangeontheRiver

Deemeanders,1976–1992’,Regulated Rivers9,t.187–204.

Harland,W.B.,Armstrong,R.L.,Cox,LA.,Craig,V.E.,Smith,A.G.,aD.G.(1989),A geologic

64

time scale(Caergrawnt,GwasgyBrifysgol),t.263.

Heritage,G.L.,aHetherington,D.(2007),‘Towardsaprotocolforlaserscanninginfluvial

geomorphology’,Earth Surface Processes and Landforms 32(1),t.66–74.

Hey,RD.(1980),‘Finalreportonchannelstability,CraigGochJointCommittee’(hebei

gyhoeddi).

Hey,R.D.(1986),‘Riverresponsetointer-basinwatertransfers:CraigGochfeasibilitystudy’,

Journal of Hydrology85,t.407–21.

Hey,R.D.,Lewin,J.,Newson,M.D.,aWood,R.(1981),‘Rivermanagementandprocess

studiesontheRiverSevern’,ynElliotT.(gol.),Field Guide to Ancient and Modern

Fluvial Systems in Britain and Spain(UniversityofKeele,InternationalFluvialSediments

Conference),t.6.16–20.

Heyworth,A.,Kidson,C.,aWilks,A.P.(1985),‘Late-glacialandHolocenesedimentsat

ClarachBay,nearAberystwyth’,Journal of Ecology 73,t.247–300.

Higgs,G.(1987),‘Environmentalchangeandhydrologicalresponse:floodingintheUpper

Severncatchment’,ynGregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in

Practice(Chichester,Wiley&Sons),t.31–159.

Higgs,G.(1997),‘AfonTeifiatCenarth,Carmarthenshire’,ynGregory,K.J.(gol.),Fluvial

Geomorphology of Great Britain(Llundain,ChapmanandHall),t.129–32.

Higgs,G.(1997),‘AfonLlugwybetweenSwallowFallsandBetwsyCoed,Aberconwy

andColwyn’,ynK.J.Gregory(gol.),Fluvial Geomorphology of Great Britain(Llundain,

ChapmanandHall),t.119–21.

Higgs,G.(1997),‘AfonTwymynatFfrwdFawr,Powys’,ynGregory,K.J.(gol.),op cit.,t.125–7.

Higgs,G.(1997),‘AfonYstwyth,Ceredigion’,ynGregory,K.J.,op cit.,t.148–150.

Higgs,G.‘AfonTeifiatCorsCaron’,ynGregoryK.J.,op cit.,t.163–5.

Higgs,G.,aPetts,P.E.(1988),‘HydrologicalchangesandriverregulationintheUK’,

Regulated Rivers: Research and Management2,t.349–68.

Hosefield,R.T.aChambers,J.C.(2002),‘Processesandexperiences–experimental

archaeologyonariverfloodplain’,ynMacklin,M.G.,BrewerP.A.,aCoulthard,T.J.(gol.),

River Systems and Environmental Change in Wales: Field Guide(Aberystwyth,British

GeomorphologicalResearchGroup),t.32–9.

Howe,G.M.,aThomas,J.M.(1963),Welsh landforms and scenery(Llundain,Macmillan).

Jenkins,J.G.(2005),Ar Lan Hen Afon: Golwg ar ddiwydiannau afonydd Cymru

(Aberystwyth,CymdeithasLyfrauCeredigionCyf),t.189.

Johnstone,E.(2004),River response to Late Quaternary environmental change: the Dyfi

catchment, mid-Wales(Traethawddoethuriaeth,PrifysgolCymruAberystwyth),t.247.

Johnstone,E.,Macklin,M.G.,aLewin,J.(2006),‘Thedevelopmentandapplicationofa

databaseofradiocarbon-datedHolocenefluvialdepositsinGreatBritain’,Catena66

(1-2),t.14–23.

http://www.aber.ac.uk/iges/staff/Macklin files/Johnstone et al. 2006 Catena.pdfhttp://www.aber.ac.uk/iges/staff/Macklin files/Johnstone et al. 2006 Catena.pdfhttp://www.aber.ac.uk/iges/staff/Macklin files/Johnstone et al. 2006 Catena.pdf

65

Jones,A.F.,Brewer,P.A.,Johnstone,E.,aMacklin,M.G.(2007),‘High-resolutioninterpretive

geomorphologicalmappingofrivervalleyenvironmentsusingairborneLiDARdata’,Earth

Surface Processes and Landforms32,t.1574–92.

Jones,J.A.A.(1971),‘Soilpipingandstreamchannelinitiation’,Water Resources Research

7,t.602–10.

Jones,J.A.A.(1981),The Nature of Soil Piping – a Review of Research,British

GeomorphologicalResearchGroupResearchMonograph,Rhif3(Norwich,Geo-books).

Jones,J.A.A.,aCrane,F.G.(1981),‘PipeflowandpipeerosionintheMaesnant

experimentalcatchment’,ynBurt,T.P.,aWalling,D.E.(gol.),Catchment experiments in

fluvial geomorphology : proceedings of a meeting of the International Geographical Union

Commission on Field Experiments in Geomorphology, Exeter and Huddersfield, August

16–24, 1981(Norwich,Geo-books,1984),t.593.

Jones,J.A.A.(1987),‘Theeffectsofsoilpipingoncontributingareasanderosionpatterns’,

Earth Surface Processes and Landforms 12,t.229–48.

Jones,O.T.(1911),‘ThephysicalfeaturesandGeologyofcentralWales’,ynBallinger,J.

(gol.),Aberystwyth and District National Union of Teachers Souvenir(Llundain,National

UnionofTeachers),t.25.

Jones,O.T.(1931),‘SomeepisodesinthegeologicalhistoryoftheBristolChannelregion’,

Reports of the British Association,t.57.

Jones,O.T.(1951),‘ThedrainagesystemsofWalesandtheadjacentregions’Quarterly

Journal of the Geological Society107,t.201–25.

Jones,O.T.(1956),‘ThedrainagesystemsofWalesandtheadjacentregions’,Quarterly

Journal of the Geological Society111,t.323–52.

Jones,O.T.(1965),‘Theglacialandpost-glacialhistoryoftheLowerTeifivalley’,Quarterly

Journal of the Geological Society of London121,t.247–81.

Jones,O.T.(1970),‘LongitudinalprofilesoftheupperTowydrainagesystem’,ynDury,G.H.

(gol.),Rivers and River Terraces(Llundain,Macmillan),t.73–94.

Jones,R.L.,aKeen,D.H.(1993),Pleistocene Environments in the British Isles (Llundain,

ChapmanandHall),t.346.

Kirkby,C.,Newson,M.D.,aGilman,K.(1991), Plynlimon research: the first two decades,

InstituteofHydrologyReport109,t.188.

Kondolf,G.M.(1998),‘Large-scaleextractionofalluvialdepositsfromriversinCalifornia:

geomorphiceffectsandregulatorystrategies’,ynKlingeman,P.C.,Beschta,R.L.,Komar,

P.D.,aBradley,J.B.(gol.),Gravel-Bed Rivers in the Environment,(Colorado,Water

ResourcesPublication),t.455–70.

Lambeck,K.(1995),‘LateDevensianandHoloceneshorelinesoftheBritishIslesandNorth

Seafrommodelsofglacio-hydro-isostaticrebound’,Journal of the Geological Society 152,

t.437–48.

Lawler,D.M.(1984),Processes of river bank erosion: the River Ilston, South Wales, UK

(Traethawddoethuriaeth,PrifysgolCymru),t.518.

66

Lawler,D.M.(1992),‘Designandinstallationofanovelautomaticerosionmonitoring

system’,Earth Surface Processes and Landforms 17,t.455–64.

Leeks,G.J.,(1983)‘Developmentoffieldtechniquesforassessmentofrivererosionand

depositioninmid-Wales’,ynBurt,T.P.,aWalling,D.E.(gol.), Catchment Experiments in

Fluvial Geomorphology(Norwich,Geobooks),t.299–309.

Leeks,G.J.(1986),Fluvial sediment responses to high water discharge from a regulating

reservoir – The Effects of the 5 March 1985 test release from Llyn Clywedog on the upper

Severn,AdroddiadiAwdurdodDŵrSevern-Trent.

Leeks,G.J.,Lewin,J.aNewson,M.D.(1988),‘Channelchange,fluvialgeomorphologyand

riverengineering:thecasestudyoftheAfonTrannon,mid-Wales’,Earth Surface Processes

and Landforms13,t.207–223.

Lear,D.L.(1986),The Quaternary deposits of the lower Teifi valley(Traethawddoethuriaeth,

PrifysgolCymruAberystwyth).

Lewin,J.(1972),‘Late-stagemeandergrowth’,Nature Physical Science240,t.116.

Lewin,J.(1976),‘Initiationofbedformsandmeandersincoarse-grainedsediments’,

Geological Society of America Bulletin87,t.281–85.

Lewin,J.(1977),‘Channelpatternchanges’,ynGregory,K.J.(gol.),River Channel

Changes,(Chichester,Wiley&Sons),t.167–84.

Lewin,J.(1978a),‘Meanderdevelopmentandfloodplainsedimentation:acasestudyfrom

mid-Wales’,Geological Journal 13,t.25–36.

Lewin,J.(1978b),‘FloodplainGeomorphology’,Progress in Physical Geography2,t.408–38.

Lewin,J.(1981),‘Contemporaryerosionandsedimentation’,ynLewin,J.(gol.),British Rivers

(Llundain,GeorgeAllenandUnwin),t.216.

Lewin,J.(1982),‘Britishfloodplains’,ynAdlam,B.H.,Fenn,C.R,aMorris,L(gol.),Papers in

Earth Studies,(Norwich,Geo-books),t.201.

Lewin,J.(1983),‘Changesofchannelpatternsandfloodplains’,ynGregory,K.J.,(gol.),

Background to Palaeohydrology,(Chichester,Wiley&Sons),t.303–20.

Lewin,J.(1987),‘Historicalchannelchanges’,ynGregory,K.J.,Lewin,J.,Thornes,J.B.(gol.),

Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley&Sons),t.161–75.

Lewin,J.(1989),‘FloodsinFluvialGeomorphology’,ynBeven,K.,aCarling,P.(gol.),Floods:

Hydrological, Sedimentological and Geomorphological Implications(Chichester,Wiley&

Sons),t.265–84.

Lewin,J.(1992),‘Alluvialsedimentationstyleandarchaeologicalsites:thelowerVyrnwy,

Wales’,ynNeedham,S.,aMacklin,M.G.(gol.),Alluvial Archaeology in Britain(Rhydychen,

OxbowPress),t.103–9.

Lewin,J.(1992b),‘FloodplainConstructionandErosion’,ynCalow,P.,aPetts,G.E.(gol.),

The Rivers Handbook: hydrological and ecological principles,I(Rhydychen.Blackwell),t.

526.

Lewin,J.,(1997),‘FluvialLandformsandProcessesinWales,’ynGregory,K.J.,(gol.),Fluvial

67

Geomorphology of Great Britain,(Llundain,ChapmanandHall),t.117-9.

Lewin,J.,aBrindle,B.J.(1977),‘Confinedmeanders’,ynGregory,K.J.,op cit.,221–33.

Lewin,J.aHughesD.(1976),‘AssessingchannelchangesonWelshrivers’, Cambria3,

t.1–10.

Lewin, J., a Hughes, D. (1980), ‘Welsh Floodplain Studies II. Application of a Qualitative

InundationModel’,Journal of Hydrology46,t.35–49.

Lewin,J.,aMacklin,M.G.(1987),‘MetalminingandfloodplainsedimentationinBritain’,yn

Gardiner,V.(gol.),International Geomorphology 1986,Part1,(Chichester,Wiley&Sons),t.

1009–27.

Lewin,J.,aMacklin,M.G.(2003),‘PreservationpotentialforLateQuaternaryriveralluvium’,

Journal of Quaternary Science18,t.107–20.

Lewin,J.,aManton,M.M.M.(1975),‘WelshFloodplainStudies:Thenatureoffloodplain

geometry’,Journal of Hydrology25,t.37–50.

Lewin,J.,Hughes,D.,aBlacknell,C.(1977),‘Incidenceofrivererosion’,Area9,t.177–81.

Lewin,J.,Davies,B.E.,aWolfenden,P.(1977b),‘Interactionsbetweenchannelchangeand

historicminingsediments’,ynGregory,K.J.,op cit.,t.355–67.

Lewin,J.,Bradley,S.B.,Macklin,MG.(1983),‘Historicalvalleyalluviationinmid-Wales’,

Geological Journal 18,t.331–50.

Lewis,G.W.,aLewin,J.(1983),‘AlluvialcutoffsinWalesandtheBorderlands’,ynCollinson,

J.D.,aLewin,J.(gol.),Modern and Ancient Fluvial Systems(SpecialPublicationofthe

InternationalAssociationofSedimentologists6),t.145–54.

Maas,G.S.,Brewer,P.A.,aMacklin,M.G.(2001),A Geomorphological Reappraisal of the

Upper Severn GCR Site,CCWContractScienceReportNo.433,t.30.

Macklin,M.G.(1999),‘HoloceneriverenvironmentsinprehistoricBritain:humaninteraction

andimpact’, Journal of Quaternary Science14,t.521–30.

Macklin,M.G.,aLewin,J.(1986),‘TerracedfillsofPleistoceneandHoloceneageinthe

RheidolValley,Wales’,Journal of Quaternary Science 1,t.21–34.

Macklin,M.G.,aLewin,J.(1993),‘HoloceneriveralluviationinBritain’,Zeitschrift für

Geomorphologie,Supplement-Band88,t.109–22.

Macklin,M.G.,Ridgway,J.D.,Passmore,G.,aRumsby,B.T.(1994), Theuseofoverbank

sedimentforgeochemicalmappingandcontaminationassessment:resultsfromselected

EnglishandWelshfloodplains ,Applied Geochemistry 9,t.689–700.

Macklin,M.G.,Brewer,P.A.,Jones,A.F.,Kershaw,J.,aCoulthard,T.J.(2002),‘A

geomorphologicalinvestigationofthehistoricalandHolocenedevelopmentoftheRiver

SevernvalleyflooratButtington,Powys’,ynMacklin,M.G.,Brewer,P.A.,aCoulthard,T.J.

(gol.),River Systems and Environmental Change in Wales: Field Guide(Aberystwyth,British

GeomorphologicalResearchGroup),t.24–31.

68

Macklin,M.G.,Johnstone,E.,aLewin,J.(2005),‘Pervasiveandlong-termforcingof

HoloceneriverinstabilityandfloodinginGreatBritainbycentennial-scaleclimate

change’,The Holocene 15,t.937–43.

Macklin,M.G.,Rumsby,B.T.,aHeap,T.(1992),‘Floodalluviationandentrenchment:

Holocenevalley-floordevelopmentandtransformationintheBritishuplands’,Geological

Society of America Bulletin104,t.631–43.

Meigh,J.R.(1987),Transport of bed material in a gravel bed river (Traethawddoethuriaeth,

PrifysgolCymruAberystwyth).

Milan,D.J.,Heritage,G.L.,aHetherington,D.(2007),‘Applicationofa3Dlaserscannerin

theassessmentoferosionanddepositionvolumesandchannelchangeinaproglacial

river’,Earth Surface Processes and Landforms 32,t.1657–74.

Millward,R.,aRobinson,A.(1978),Aspects of the North Wales Landscape(NewtonAbbott,

DavidandCharles).

Mitchell,D.J.,aGerard,A.J.(1983),‘Morphologicalresponsesandsedimentpatterns’,yn

Gregory,K.J.,Lewin,J.,aThornes,J.B.(gol.),Palaeohydrology in Practice(Chichester,Wiley

&Sons),t.177–99.

Mount,N.J.,SambrookSmith,G.H.,aStott,T.(2005),‘Anassessmentoftheimpact

ofuplandafforestationonlowlandriverreaches:theAfonTrannon,mid-Wales’,

Geomorpholgy 64(3-4),t.255–69.

Newson,M.D.,(1979),‘Theresultsoftenyears’experimentalstudyonPlynlimon,mid-Wales

andtheirimportancefortheWaterIndustry’,Journal of the Institute of Water Engineers 33,

t.321–33.

Newson,M.D.(1980a),‘Thegeomorphologicaleffectivenessoffloods–acontribution

stimulatedbytworecenteventsinmid-Wales’,Earth Surface Processes 5,t.1-16.

Newson,M.D.(1980b),‘Theerosionofdrainageditchesanditseffectsonbed-loadyields

inMidWales:reconnaissancecasestudies’,Earth Surface Processes5,t.275–90.

Newson,M.D.,aLeeks,G.J.L.(1987),‘Transportprocessesatacatchmentscale:aregional

studyofincreasingsedimentyieldanditseffectsinmid-Wales,U.K’ynThorne,C.R.,

Bathurst,J.C.,aHey,R.D.(gol.),Sediment Transport in Gravel Bed Rivers (Chichester,Wiley

&Sons),t.187–218.

North,F.J.(1962),River scenery at the Head of the vale of Neath(Caerdydd,Amgueddfa

GenedlaetholCymru).

Passmore,D.G.,Macklin,M.G.,Brewer,P.A.,Lewin,J.,Rumsby,B.T.,aNewson,M.D.(1993),

‘VariabilityoflateHolocenebraidinginBritain’,ynBest,J.L.,aBristowC.S.(gol.),Braided

Rivers(GeologicalSocietyofLondonSpecialPublicationNo.75),t.205–30.

Petts,G.E.(1984),‘Sedimentationwithinaregulatedriver’,EarthSurfaceProcessesand

Landforms9,t.125–34.

Pilling,C.G.,aJones,J.A.A.(2002),‘Theimpactoffutureclimatechangeonseasonal

discharge,hydrologicalprocessesandextremeflowsintheUpperWyeexperimental

catchment,mid-Wales’,HydrologicalProcesses16,t.1201–13.

69

Price,A.(1977),QuaternarydepositsbetweenLlanllioniandPentreawart,middleteifi

valley,Dyfed(TraethawdMSc,PrifysgolCymruAberystwyth).

Ramsay,A.C.(1846),‘ThedenudationofSouthWalesandadjacentEnglishcounties’,

MemoiroftheGeologicalSurveyofGreatBritain1,t.297–335.

Ramsay,A.C.(1866),‘TheGeologyofNorthWales’,(ArgraffiadCyntaf)Memoirofthe

GeologicalSurveyofGreatBritain,3.

Ramsay,A.C.(1881),‘TheGeologyofNorthWales’,Memoir of the Geological Survey of

Great Britain, Cyfrol3.

Ramsay,A.C.,‘OnthephysicalhistoryoftheDee,Wales’,Quaternary Journal of the

Geological Society of London 32,(876),t.219–29.

Rowberry,M.(2007),The influence of climate and base level change on long term

drainage network development in the mid-Wales massif(Traethawddoethuriaeth,Prifysgol

CymruAberystwyth).

Smith,S.A.(1987),‘Gravelcounterpointnars:ExamplesfromtheRiverTywi,South

Wales’,ynEtheridge,F.G.,Flores,R.M.,a.Harvey,M.D.(gol.),Recent Developments in

Fluvial Sedimentology(SocietyofEconomicPalaeontologistsandMineralogistsSpecial

PublicationRhif39),t.75–81.

Smith,S.A.(1989),‘Sedimentationinameanderinggravel-bedriver:theRiverTywi,South

Wales’,Geological Journal 24,t.193–204.

Stott,T.(1999),‘Streambankandforestditcherosion,preliminaryresponsestotimber

harvestinginmid-Wales’,ynBrown,A.G.,aQuine,T.A.(gol.),Fluvial Processes and

Environmental Change(Chichester,Wiley&Sons),t.47–70.

Taylor,M.P.(1996),‘Thevariabilityofheavymetalsinfloodplainsediments:acasestudy

frommidWales’,Catena 28,(1),t.71–87.

Taylor,M.P.,aBrewer,P.A.(2001),‘AstudyofHolocenefloodplainparticlesize

characteristicswithspecialreferencetopalaeochannelinfillsfromtheupperSevernbasin,

Wales,UK’,Geological Journal36,t.14357.

Taylor,M.P.,aLewin,J.,(1996),‘RiverbehaviourandHolocenealluviation:theRiverSevern

atWelshpool,mid-Wales,U.K’,Earth Surface Processes and Landforms 21,t.77–91.

Taylor,M.P.,aLewin,J.(1997),‘Non-synchronousresponseofadjacentfloodplainsystems

toHoloceneenvironmentalchange’,Geomorphology18,t.251–64.

Thomas,T.M.(1974),‘ThesouthWalesinterstratalkarst’,Transactions of the British Cave

Research Association 1,t.131–52.

Thomas,G.S.P.,Summers,A.P.,aDackombe,R.V.(1982),‘TheLateQuaternarydepositsof

themiddleDyfiValley,Wales’,Geological Journal17,t.297–309.

Thorne,C.R.,aHey,R.D.,(1979),‘Directmeasurementofsecondarycurrentsatariver

inflexionpoint’,Nature280,t.226–28.

Thorne,CR.,aLewin,J.(1979),‘Bankprocesses,bedmaterialmovementandplanform

developmentinameanderingriver’,ynRhodes,D.D.,aWilliams,G.P.(gol.),Adjustments of

70

the Fluvial System,(Dubuque,Iowa,Kendall/HuntPublishingCompany),t.117–37.

Thorne,C.R.,aTovey,N.K.(1981),‘Stabilityofcompositeriverbanks,’Earth Surface

Processes and Landforms6,t.469–84.

vandeWiel,M.J.,Coulthard,T.J.,Macklin,MG.,Lewin,J.(2007),‘Embeddingreach-scale

fluvialdynamicswithintheCAESARcellularautomatonlandscapeevolutionmodel’,

Geomorphology90,(3-4),t.283–301.

Walsh,P.T.,(2001),The Palaeogeography of the southern half of the British Isles and

adjacent Continental Shelf at the Palaeogene/Neogene boundary and its subsequent

modification: a reconsideration(Katowice,WydawnictwoUniwersytetuSlaskeigo),t.160.

Wilson,C.M.,aSmart,P.(1984),‘Pipesandpipeflowprocessesinanuplandcatchment,

Wales’,Catena 11,t.145–58.

Wolfenden,P.J.,aLewin,J.(1977),‘Distributionofmetalpollutantsinfloodplainsediments’,

Catena4,t.309–17.